Ekologija - Zrak Voda Tlo

SabitBegic
EKOLOGIJA
ZRAK, VODA. TLO
Tuzla, 2000. godine
IZDAVACL
RECEZENTl
LEKTOR'
TEHNICKA OBRADA'
TIRAZ:
STAMPA.
ZA STAMPARIJU'
KARTONAZA - TOJSICI
"EKO-ZELENI" TUZLA
Prof. dr. Mustafa Omanovie
Prof. dr. Mirsad Bonlagie
Prof. dr. Asim Halilovie
Zlatan Begie
1000
BB KARTONAZA Tojsiei
Abdulah Gutic
ClP- Katalogizacija u publikaciji
Nacionalna i univerzitetska biblioteka
Bosne i Hercegovine, Sarajevo
504.03/.06
BEGIC, Sabit
1
Ekologija: zrak, voda, tlo 1 Sabit Begie.-
Tuzla: Eko-zeleni (etc.). 2000. - 381 str.
GraL prikazi : 24 em
I COBISS-BIH - ill 7577350
-----
J
MisUenjem Fuleralnog obrawvanja, Di\llke,. i
clana ]9,tacka llstava 2. Zakona 0 porczu na prClmet prOlzvoda i usluga ( s ... FtderaC1JC ,I . If 1, -
i 25/97). knjiga prof. dr. Sabita Begita ''EKOLOGIJA ZRAK, VDDA, TLO- Je oslobodena placanJ<l port'.za
na promet proiTvoda
I

I

1
1
I
I
j
I
I
I
I
I
I
I
DVOD
Covjek je kao jedino zivo bice na ovoj planeti sposobno da misli i
stvara, u mogucnosti da prilagodava prirodu prema svojim potrebama.
Time on eksploatise i mijenja prirodu narusavajuCi ravnotcZu u njoj. Tako
su nestale mnoge biljke i zivotinje, nestalo je mnogih Cistih rijecnih
tokava, sumskih pejzaza, a i atmosfera iz dana u dan postaje sve
zagadenija.
UgroZavajuci priroduu sredinu covjek je direktno ugrozio 1 samog
sebe.
Naucne postavke koje su pokusavale da osvijetle uzroke i posljedice
zagadivanja zivotne sredine cesto su bile onemogucavane rasipnicko-
potrosackim mentalitetom covjcka, nJegovom sebicnos6u
uskognldnoscu.
Razumije se, covjek nece i ne treba da se odrekne svog tchnoloskog i
ekonomskog razvoja, medutim, taj razvoj mora da se uskladi sa
zahtjevima zakona koji vladaju u prirodi. 1..' protivnom postaee sam sebi
neprijatelj.
Da bi se izbjegle drasticne posljedice, neophoduo je u prvom redu da
covjek dovoljno upozna problematiku zastite covjekove zivotne i radne
sredine i da shvati njenll ozbiljnost. Stoga, pitanje razvijanja znanja i
svijesti postaje neophodan faktor.
Bakle, svijest mora doprinijeti tome da se radni Ijudi svugdje osjete
zastitnicima prirode i ekoloskih zakonitosti u njoj. Ba bi se tako nesto
postiglo, vrlo je vazno da se jos u toku skolovanja, pocev od osnovne
skole. mladim ljudima objasne ekoloski pojmovi i da time budu dovoljno
sposobni da sami izvedu odredene zakljucke u vezi sa ponasanjem prema
prirodi. Vaspitanje i obrazovanje mora da ukaze na to da zrak, yoda, tiD,
biljke i z.ivotinje zajedno sa covjekom predstavljaju jedinstveni globalni
sistem u kojem su sve komponente u uzajamnom sadjejstvu. Sarno
njihova stalna dinamika moze obezbijediti funkcionisanje
samoregulati\11ih mehanizama koji omogucuju biofizicke uslove zivota
na zemlji za sva ziva biea, ukljui'ujuci i Covjeka.
Rudarstvo, hemijd(a 1 druga industrija, tennoelektrane,
hidroclektrane, nuklearne centrale, saobracaj i dr. sarno su neke od
potencijalnih opasnosti za zivotnu sredinu.
1. ZRAK
1.1. ZRAK I NJEGOVO ZAGADENJE
ZIakpredslavlja smjesu raznih vrsta pIinova. Plinovi mogu biti u
stalnom i promjenlJivom omjeru. Stalni sastojci zraka su: mlrogen. iN).
oksigen (0), hidrogen (m, i plemenili plinovi, a promjcnlji vi saslujci su:
karbon-dioksid i vodena para. Uprizemnim slojevima zraka prisntne su
cestice prasine raznog poriJekla, mikroba, pepela, ""raznili piinova iz
tchnoloskih i drugih procesa.
Razvojem industrijeiurbanizma nastale su bilne promjene u saslavu
zraka. Ove promjene moraju biti predmet paznje i svjesne i
organizovanije akcije ljudi i cijelog covjecanstva u smislu oCllvanja
plirodnog svojstva zraka kako bi se izbjegle stetne i opasne posljedice.
Potrosnja oksigena u SAD je vee sada znatno vee a od njegove
proizvodnje na njihovoj teritoriji. Meaulim, nedostatak se nadoknaduje
kretanjem vazdusnih masa sa okeana i iz Kanade. Te rezervc nisu
neiscrpne.
Ogromne kolicine oksigena trose se u industrijskim procesima, u
saobracaju i sagorijevanjcm goriva: cvrstih, tecnih i gasovitih. Trosenjem,
odnosno, sagoriJcvanJem oksigena nastaje karbon-dioksid koji, istina, nije
otrovan, ali svojim prisllstvom djcluje na klimatske promjene.
je zrak neophodan covjeku, najbolje govori podalak da covjek
moze da ZlVl bez hrane oko 40 dana, bez vode 5 dana, a bez zraka sruno 5
minuta. U toku 24 sata covjeku je potrebno oko 1 kg luane, 2,5 kg vode i
12,kiSzraka. Dok kvalitet hrane i vode covjek moze da bira, dolle je
pnnuden da llZlma onaj zrak u korn se momentalno kre6e.
1.1.1. Posljedice zagadenja zraka
. Zagadivanjem zraka ugrozava se zdravlje Ijudi, zivotinjskog i biljnog
SY'lJeta u cJel1111. Takoder, ugrozen je opstanak covjcka i stvorena
materijalna, kultu11la i druga vrijednost.
Razvilak u svijetu caste takvom brzinom da je vee
POIOVlllOlll ovog vlJeka poslalo ocigledno da prirodne sile nisu u
mogucnosti ogromne mase proizvodnih otpadaka, sto je
dovelo do narusavanJa ravnoteze u prirodi.
2
I
l
i
I
,
f
!
I

,
l
!
!
\
!
I
I na kraju treba imati na umu da tehnika i tehnologija donose
blagostanje koje, uostalorn i uzivamo, ali ako se koriste neznalacki 1
nebrizljivo, one 1110gu da predstavljaju veliku opasnost za covjeka,
1.1.2. Uticaj zagadenja zraka na zdravlje ljudi
Godine 1952. usljed previsokih koncentracija cadi i sumpordioksida
(S02) u Londonu je za 4 dana umrlo oko 4000 Ijudi, zena i djece. Sliena
sudbina je zadesila i Njujork 1963., a u Tokiu je 1970. godine sruno II
jednom mjesecu oboljelo 9000 Ijudi.
,'.. negativno djeluje na sve organe covjeka, a koji ee
organ vise stradati zavisi od nacina prodiranja zagadenja U organizam.
Respirat011li sislem je najugrozeniji. Na njega aerozagadenje djeluje
akutno i hronicno. Akutno stanje se javlja u cetvrtom danu trajanja
zagadenja. Razumije se, tu ne oboliJeva stanovnistvo u cijelosti vee kao i
u drugim epidemijama mikrobnog i virusnog porijekla prvo obolijevaju
djeea i stare 050be.
Sluzokoza disajnih puleva svojom hi5toloskom gradom raspolaie
znacajnim mehaTtizmima za odbrane od prisustva stetnih agenasa u
udahnutom zraku. Medutim, dugotrajno prisustvo i djejstvo zagadivaca
zraka dovodi do blokjranja odbrambenog mehallizma.
Rak respirato11l0g sistema JC narocito aktuelan kod stanovnika velikih
gradova gdje dolazi do naglih pove6avanja aerozagadenja.
3ll vee ukazale na uzrocnu vezu izmcdu nastajanja
raka pluea i aerozagadenja, 5 obzirom da su kancerogene supstance stalno
prisutneu zraku naseljenih mjesta bilo da im je porijeklo iz uglja, 102
ulja, ispusnih pIinova iii radioaktivnih materija. Utvrdeno je da
nepotpuni,m sagorijevanjem dolazi do stvaranja kancerogena medu kojima
je najkarakteristicniji 3-4 benzopiren.
Aerozagadenje djelimieno apsorbuje 5vjetlo5no zracenje, smanjuje
koliCinu helllijsko-aktivnog ultraljubicastog zracenja, time se sprecava
prirodna sinteza vitamina D u kozi i potpomaze pojavu rahitisa.
3
NajcesCi obEci djelovanja toksicnih materija, prisutnih u zraku, na
zdravlje ljudi su akutna i hroniena travanja.
Akutna travania nastaju ako se u organizam za krace vrijeme unese
veea kolieina toksicnih (otrovnih) materija. Ova trovanja nastaju u
slucajevima vecih havarija u fabrikama lociranim u naselju. Tada nastaje
grupno, odnosno, masovno trovanje.
Hronicna trovanja nastaju aka U orgamzam ulazi manja kolicina
otrovnih materija u toku duzeg perioda. Ovo trovanje se razvija
postepeno, bez vidljivog pocetka.
Tokslcnim materijama smatramo o"nc sup stance koje ostecuju
organizam, kada su u njemu prisutne u relativno niskoj koncentraciji.
Treba imati na nmu da neke supstance pod nonnalnirn uslovima nisu
otravne iako mogu da izazovu trovanje kad se unesu u covjeciji
organizam. Dakle, travanje zavisi od niza parametara, kao naprimjer od
koncentracije olrovnc supstance, duzine ekspozicije, fizickih i hemijskih
osobina materije, puta ulaska U organizain, zdravstvenog stanja,
distribucije u organizam, metaholizma, izlucivanja itd.
U pogledu odnosa organizma i toksii'nosti supstance, slika je vrlo
slozena. Koza i sluzokoza predstavljaju granicnc povrsine organizma
preko kojih se vrsi resorpcija ,tetnih materija. PosEje resorpcije toksicna
supstanca dolazi u krv, a zatim po cijelom organizmu dolazeCi II dodir sa
celijama raznih tkiva i organa.
1.1.4. Efekti stetne snpstance
Pri odvijanju odredenog tehnoloskog procesa, stetne materije
dospijevaju u okolni zrak u obliku pare, cestica prasine, kapljica i
aerosola.
Otrovnost matcrije za\,ls1:
4
Otrovnost materije z3visi:
a) od njene koncentracije;
b) od duzine vremen. izlozenosti organizma;
c) od zdravstvenog stanja organizma;
d) od fizicko-hemijskih osobina stetne supstance;
e) ad metabolizma stetne materije U organizmu.
Kolicina materije koja izaziva toksicnost moze se predstaviti
jednacinom:
D=CT
D - doza stetne materijc
C - koncentracija stetne materiJe
T - vrijeme izlozenosti toksicnoj supstanci.
Umnozak C T bi teoretski trcbao biti konstantan. To z!laCi da
manja koncentracija jedne otrovne 111aterije tokom duzcg vremenu izaziva
isti toksicni efe-kat kao ekspozicija visokoj koncentraciji tokom kraceg
vremena.
Kolicine (doze) 'tetnih matcrija mogu se podijcliti na sljedcce grupe:
1. Doze koje izazivaju akutno trovanje, rnoguca srnrt;
2. Doze koje izazivaju subaklltno trovanje;
3. Doze koje izazivaju hroni6no trovanje;
4. Maksimalno dozvoljene doze, kOJe preJstavJjaju norme SigU111oSti.
5
6
1.1.5. Put kretanja toksicne materije u organizmu
Toksicna supstanea

Transport u krvi

Distribueija u tkivu

Koncentracija toksicnih supstanci
na mjestu toksicnih efekata

Ekskreeija
/' '>
li' 'l(
Feces Urin
ko?:a, membrana sluzokaze
membrane eeliie
membrane
membrane
biolransformacija
1.1.6. Putevi unosenja stetnih materija u
organizam
Stelne malcriie mogu dospicti u organizam na razne nacine:
aJ prcko organa za disanje,
b) prcko organa za varenie,
c) prcko k02e i sluzokoze.
1.1.6.1. Organi za disanje
Preko organa loa disanje unose se najee,,,e gasovite stetne maleriie. U
torn slucaju otrov najbrze i najlakse stize do kapilarnog sistema i tako
djejstvuje direktno na eeIije organizma. Ovakav nacin trovanja je
naJopasmJ1.
l.l.6.2. Koza i sluzokoza
Zdrava i nepovrijedena ko:!.a predstavlja odredenu prepreku normalnoj
resorpciji otrova. DakJe, koza je zastitnik spoljasnjih djelavanja stetnih
materija. Medutim, gasoviti i lakoisparlji vi olroyi mogu djelimicno pro"i
kraz zdrav epiderm (od metala to moze ziva). Ako je koza povrijedena,
bilo mehanicki (ogrebotine, posjekotine i 81) bi1a hemij8kim putem, atrov
rnnogo brze dolazi u orgauizam.
1.1.6.3. Organi za varenje
Stetne materije prisutne u hrani, vow iii na sakama ruku kojima se
unosi hrana, resorbuje se prcko sluzokaze usta, jednjaka,zeluca i crijeva.
Najve6i dio rcsorpcije se ostvaruje u crijevinla, ne sarno zato sto se hrana
u ustima i jednjaku zadrhva kratko, vee i zbog toga sta su crijeva po
svojoj fmlli:ciji odredcna da vrse rcsorpciju hrane pa zajedno sa njom i
prisutne otrovne materijc. Zeludac je sekretorni organ, a ne resorpcioni pa
se preko njega vrlo malo unosi stetnih materija U organizam.
Inace resarbavane malelije preko crijeva daspijevaju preka krvi u
jctru i tu dolazi do njihovag koncentrisanja i pocctka toksicnog
djelovanja.
1.1.7. NaCin djelovanja stetnih materija
Otrovnc materije djeluju na organizam tako da izazivaju poremecaje n
izicko-hell1ijskoll1 staflju protoplazll1e celija. Posljedica lih
porell1eCaja jeste i ncmogu6nost vrsenJa zivotnih funkcija pojedinih
organa Lt organizmu.
7
Da bi jedna otrovna materija djejstvovala toksicno na organizam,
mora biti unijeta u toksicnoj dozi, a da bi bila resorbovana mora biti u
obliku rastvora, iii da bude takve prirodc da so u dodi11l sa tecnostima
organizma pretvori u rastvorljivi oblik.
1.1.7.1. Adaptiranje na stetne materije
materlje koje se u maloj koliCini Ul10se U organizam u duzcm
vremenskolTI periodu postaju sve manje stetne. U tom slucaju organizam
takvih oBoba se jednostavna adaptira na njihova prisllstvO. PojaYll
navikavanja na otrove objasnjavaju razni aotori kod razlicitih otrova n3
razliCite nacine. Njihova zajednicka hipoteza se zasniva nn tome da
organizmi izlozeni postepenom djelovanju stetnih materija mogu
podnijeti bez opasnosti po 2ivot doze koje bi izazyale smrt kod osoba
nenaviknutlh na takve materije.
1.1.7.2. Mehanizam djelovanja hemijskih materija
na orgamzam covjeka
Nallena istraiivanja S11 pokazala da je ciljno mjeslo hemijskih materija
kaje iz vaniske sredine dospijevaju u tijel0 eovjeka tkivua celija. l.'pravo
na' tkivnoj 6el1ji se desavaju sve promjenc u rcakeiji lzmedu organizma i
hemijske materije. Hemijske malerije se do tkivne celije transportuju
pomo6u knrL Stoga plazll1a igra znacajnu ulogu. U plaZlni 3U posebno
znacajnc proteinske materije, a posebno mjesto pripada hemoglobinll. On
ima veliku moe povezivanja hemijskih materija jer ima veliki broj
aminokiselinskih ostataka. Nadalje, hemijske materije stupaju u hemijsku
veZll sa 6elijskom. membranom pri cemu nastaju kompleksi iz kojih
nastaje promjena fizioloskih aktivnosti 6elije. Prve promjenc se javljaju
pli propustljivosti same membrane i na11lsavanja intcgriteta cclije. U
grupi tkiva Cije su celije cesce izlozene negativnom uticaju hcmijskjh
matetija su:
8
cchje jetre,
celije bubrega,
ceJije tkiva, pluea i srca.
1.1.8. Uticaj zagadenog zraka na biJjni svijet
Naucnoje utvrdeno daje biljni svijet dalcko osjetljiviji na zagadenja u
zraku od covjeka (pominje se broj 15 puta).
Zagadenja prisutna u zraku ulaze kroz olvore lisea dospijevajuci u
bilJku nonnainom respiraeijom. l.' iistu biIjke nastupa rcakcija izmedu
poIutanta i klorofila. l.' tom slucaju gubi se klorofil i doJazi do poremecaja
fotosintcze. Tada lisce poprima blijedozclenu i zuckastu boju. Biljka
poCinje krZljati uz znacajno smanjenje prinosa.
U teziill slucajevima zagaoenja zraka biljka l1gine. Razne vrsie
zagadenja razlieito djeluju na biljni svijet.
Utyrc'iivanje uzrocnika sastoji se u izlaganju biljke razliCitim
koncentracljamn pohltanata U fazliCitim vrcmenskim intervalima. Taka se
moze utvrditi minimalna konccn1racija polutanta u zraku cije se prisustvo
moze dozvoliti.
l.' okolini Minhcna Sunee u prosjeku sijo sto sati dllze nego u centm
grada, gdje je visoka koncentracija otpadnih plinova poremetila
ravnotezu. Dtvrdeno je da povecana kolicina prasine i sumpordioksida u
zraku industrijska mjesta biljcze smanjcnje godisnjeg obasjavanja sunea
za vise od 17 %, a to ima direktnc posUedicc na biljni syljet.
Predstavnik Ceske u tJNO u Njujorku na konfercnciji za zivotntl
sredinu je izjavio da je sjever ('cske "Vrt pakla". Ova oblast je zbog
zagadenog zraka opustosena za osamdeset hiljada hektara sumskog
podrucja. Pokusni misevi kojima jc u hranu umijesan pepeo iz dima jedne
teI1110elektrane u toj oblasti, uginuli su poslije dva dana. Tu sumrak
poCinje vee oko podne, a izazivan je otpadnim gasovima okolnih fabrika i
termoelektrana. Ponekad je taj sUl1U"ak toJiki da se svjetla na
automohilima moraju paliti prcko dana.
l.' Kalifomiji je bastovane zadcsila neocekivana nevoija: odjednom su
biljkc zastale u rastu a evjetenja skoro da llije bilo. Poscbne promjene su
primijccene na cvijecu karanfila, ruia i orhideja. Pod nonnalnim
okolnostima cvjecarstvo je ovoj americkoj saveznoj dr7avi donosilo obrt
od sto miliona dolara godisnje. Czrok unistcnja cvijcc,n otkrili 511 naucnici
sa Univerziteta u Kalifomiji. Biljke je zahyatio ctiIen cija i neznaina
kohcina u zr<lku drasticno smanjuje r3st biljkc 1 njeno cyjctanje.
9
Etilen potice iz ispusnih gasova automobila. Dul: autoputa pogodene
su sve biljkc, a na veeoj udaljenosti ad gustog saobracaja sarno neke vrste
kao paradajz, badem, biljka bibera, karanfili i orhideje. Bastovani su na
osnovu istraZiv311ja iZVllkli logican zakljucak i preselili p1antaze u
dijelove koji su dovoljno udaljeni od saobracajniea.
Sliean slucaj zadesio je sume kOJe se prostiru na dvadeset hektara, na
udaljenosti od osam kilometara od minhenskog aerodroma. Sumu je
zahvatila cudna bolest. Iglice omorike su dobijale ervenu boju, a slabla je,
bila da je mlado iii staro, imalo vrlo malo soka.
Nakoll duzeg ispitivanja uzrocnik je naden u ispusnim gasovima koje
avioni ispustaju prilikom polijetanja i slijetanja na aerodroffi.
1.1.9. Uticaj zagadenog zraka na materijalna
dobra
MatcrUalna dobra (gradevinski matcrijali od metala i nCll1etala, f,rtlma,
koza, papir i dr.) izlozena djejstvu zagadenog zraka propadaju zbog
hemijske reakeije koja se odviJa izmedu polutanata i materijala. Koliko ce
polutanti u zraku djdovati no materijalno dobro zavisi izmcdu ostalog i
od prisusl va vodene pare jer mnogi polutanti poCinju agresivno djelovati
u prisustvu Takav sIucaj je sa oksidima sumpora i nitrogena.
Kise iznad velikih industrijskih objekata i urbanih sredina su resto kisele,
zbog apsorpcije polutanata iz zraka. Kisele kise prouzrokovati
vdike stele, osobilO na biljnom i zivotinjskom svijetu.
Metalne konstrukcije u zagadenom zraku vremenski brzo stradaju od
pojave korozije. Isti je slucaj i sa fasadama zgrada. Koza, papir i tekstil,
lakoder se oste6uju pojavom polutanata u zraku. Guma je osobito
osjetljiva na ozon, zbog reakcije izmcdu ozona i sirovina iz kojih se
proiz voeli guma.
Razlicite vrste kamenja, od koj ih je sacinjena Kelnska kaledrala,
pokazuje mzlicitu otpomost prcma stetnim agresivnim matcrijama
prisutnim u zraku. Utvrdcno je da l1ijedan kamen nije dovoljno otporan na
zagadenjc iz zraka. Stoga su strucnjaci odbili da prilikom renoviranja
upotrcbljavaju cvrsce kamenje koje se ne bi oduprlo stetnim uticajima iz
zraka s jednc, a ueinilo bi ul1lJetnicko dJelo falsiEkovanim, s druge strane.
Ncma sumnje, razaranjc urnjetnickih spomenika pod uticajem
zagacienog zraka stvara ozbiljnu zabrinutost metlU onima koji njeguju i
[0
odrZavaju spomenike. Ustvari, postoje tri uzrocnika koji djeluju na
razaranje gradevina: hemijski, bioloski i fizicki. Pri tom, nikad ne nastupa
sarno jedan od ovih uzrocnika, vee se kombinuju. Kad Je u pitanju
hemijski uticaj, misli se prije svega na zagaden zrak. Agresivni sastavni
diJelovi zagadenog zraka su, narocito posljednjih godina, ozbiljno i
opasno ngrozili umjetnicka djela i gradevine. Ovim hemijskim
djelovanjem ugrozeno je bezbroj umjetnickih djela, spomcnika i
gradevina. Ovaj proces je daleko primjetniji u mjestima razvijenije
industrijc, strucnjaci iz ove oblasti su vee dab znak za uzbunu: ako se u
najskorije vrijeme ne pronadn rjesenja za smanjenje zagadenja n zrakn,
maze se racunati da ce za neku deccniju propasti najvcci dio
srednjovjekovnih gradevina i skulptura. Dakle, prijeti opasnost od
unistenja nenadoknadivog kulturnog blaga. Bioloski uzrocnik
predstavljaju alge, mahovina, liSajevi i gljivice. Oni se javljaju na
gradevinama, tamo gdje ima vlage, uslovljavaju6i potom hcmijsko i
[lzitko raspadanje. U grupu fizickih uzrocnika spadaju mraz i tega. Kako
mraz tako i tega djeluju na karncn rasprskavaju6e (voda u kamenu se
mrZ11e i siri i time kamen rasprskava, isto djelovanje im. i zega). Kisa
neprestano utice na proces raspadanja.
U Njemackoj, Bavarska je posebno pogodena unistavanjem kamenih i
bronzanih ornamenata. Najprimjetnije SIl stete na skulpturama i
gradevinama od prirodllog kamcna. Koriscen je kamcn pjescanik. iz
franackih kamenoloma. Ovaj pjesi'ani skriljac je posebno ugrozen pod
micajcm sumpordioksida, iz zraka. To zagadenje dospijeva u vazduh prj
sagorijevanju uglp i loz-ulja. Pod uticruem sumpordioksida minerali koji
obrazuju kamen mijenjaju se u lako rastvorlji ve soli. Kristalizacijom ovih
soli, a cesto se ponavlja u zavisnosti od vlage, gornja povrsina kamena
ohrapavi i omeksa. Tako omek,an kamen u obliku slojeva pacinje da se
raspada.
U Minhenu gdje jc zrak prilicno zagaden primije6ena su teska
oSle6enja na nadgrobnim plocama izgradenim od crvenog melTIlera. Ovaj
kamen Je prolbran kalcilnim diJelovima. Kroz ove obojene dijelave
Lamena proeliru u dubinu sulfatna jedinjenJU (gipsa i magnezijuma), koji
potiskuju grudvice krecnjaka iz kamcne mase napolje. Takvi negativni
utiC1:\ju zagadenja zraka su toliko ostetili Marijin stub u Minhenu da se
morao 1970. godine potpuno mijenjali.
Pretvaranje krecnjaka u gips ne djeIuje razaraju6e samo kod crvenog
mermera 1 pJescanika
j
vee 1 kad bijelog mermcra koji je u Njemacku
11
donesen iz Jtalije. Mnoge fignre izradene od ovog kamena toliko su
ostecene da se vise ne mogu jasno razaznati liea.
Umjetnicka djela izradena od bronze su, pod uticajem zagadenog
zraka, uveliko ostecena. Koroziona mjcsta Sli nar06to izrazena tam a gdje
se uatalozila cad. Tu je korozija ostavila male kratere, koji se vise ne
mogu poprav]ti.
Koliko zagadeni zrak ima negativnog uticaja na materijalna dobra
najbolje govori podalak iz Venecije gdje ad cetiri slotine palata tog grada
prema nalazu italijansklh naucnika tri stotine su u stanju propadanja, a
kao uzrocnici su navedcni gasovi svih vrsta. Dtvrdeno je da zagaden zrak
unisti scst odsto mennera godisnje.
"Kleopatrina igla", egipatski obelisk, je hiljadama godina "prkosila"
pjescanim olujama i temperatumim promjenama izmedu dana i n06 sve
do kraja proslog s10ljeea kad je plemenitim gestom Ismail Pas a 1881.
godine ovaj spomenik od dvijc stotine tona poklonio Sjedinjenim
Americkim Drzavama. Spomenik je postavljen u Njujorku u Centralnom
parkn. Trebalo je cekati samo sto godina i noCiti da S11 reljefi stubo"a
prctrpjeli vise stete nego za ranije protekle hiljade godina. Eto, zagaden
zrak amentke metropole se pokazao jacim od ekstrcmne africke klime.
1.1.10. Vrste industrijskih otrova prisutnih n
zrakn
Trovanja industrijskim otrovima se javljaju SYudo lama gdje se
javljaju ste(na isparenja iIi prasina otrovnih supstanci.
Industrijski otrovi se mogu dijeliti prema svojim hcmijskim i fiz]cko--
hemijskim osobinama i prema patofizioloskom djejstvu i osteCivanjn
organa covjeka.
Svakim danom otrovnih materija je sve vise, kako u radnoj taka i u
zlvotnoj sredini. One se mogu sresti u sirovinama, polufabrikatima,
finalnim proizvodima i U otpadnim materijama. Razumije se, tokslcnost
odredcue malenje zav;si od vise faktara. U prvom redu svaka materija
1ma svoju karakteristicDU osohinu koja se mijcnja u zavlsnosti od
spoljasnjih uslova. Postoji vise nacina podjele otrovnih supstancija. U
nasoj literaturi se najcescc susrcce podjcla u 11 grupa.
12
l.1.10.1. Prva grupa
U ovu gmpu spadtiju otrovne materijc koje ostccuju fcrmcn1e za
disanje, a to suo
su:
Cijanovodicna kiselina
Cijanhlorid
Cijanbromid
Acetonitliti
Akrilouitriti
Bcnzonitriti
Dinitrofenol
Dinitroortokrezol
Insektici eli i dr.
1.1.10.2. Druga grupa
U ovu gnJpu spadaju otrovne materije kojc ostecuju hemoglobin, a to
Karbonoksid
Arsenhidrogen
Nitrobenzol
Dinitrobenzol
Trinitrobenzol
Anilin j dr.
1.1.10.3. Treea gnlpa
U ovu grupu spadaju otrovne mnterije koje oSlecllju hematopoetskj
sistem, a to su:
Oloyo
Vanadijurn
Telrahloretan
14
Benzen
Nitrobenzen
Dinitrobcnzen
Trinitrobenzen i dL
1.l.1 0.4. Cetvrta gmpa
U 0\11 grupu spadaju olwvne materi.!e kojc ostecuju krv, tu spadaju:
Tetrahloretan
Fenilhidrazin i df.
1.1.10.5. Peta gmpa
Olrovi ove grupe oSlecuju krvnc sudove, a spadaju:
Nitrozni plinovi
Etilnitriti
Amilnitril
Ni troglicerin i dr.
1.1.1 0.6. Sesta gmpa
Otrovi ave grope ostecuju centralni ncrvni sistem, a spadaju:
Sumporhidrogcn
Karbondisulfid
Propan
Dekan
Acetilen
Metilhlorid, metlenhlorid, metilkrol11id i etilbromid
Tctrahlorl11ctan
Trihloretilen
Butanol
Benzin
Piridin
1.1.10.7. Sedma gmpa
U 0\11 grupu spadaju otrovne malerije kojc ostecuju jelru, a to su:
Olovo
Nikalkarbonil
Karbondisulfid
Hloridni karbonhidrogeni
Fenoli i dL
l.1.1O.8. Osma gmpa
Materije ave grupe otrova ostecuju bubrege:
Fosfor
Ziva
HI or
Terpentin i dL
l. 1. 10.9. Deveta gmpa
Otrovne materije svrstane u ovu grupu ostecuju kosti, a tu spadaju:
Posfor
Fluor i dL
1.1.10.10. Deseta grupa
Otrovne materije svrstane u ovu grupu u dodiru sa covjekol11 oste6uju
koiu, sluzuice i respiratomi sistel11, a tu spadaju:
Hlor
Brol11
Jod
Amonijak
Kischne (Hel, HF, IiNO" H
2
S0
4
, H,P0
4
)
15
Oksidi nitrogena
Oksidi sumpora
Alkalije (NaOH, KOH, NH
4
0H, CaO)
Hloridni krec
Fozgen
Organskajedinjenja broma
Organske kiseline (mravlja, sirretna, oksalna)
Formaldehid
Accton
Etilenoksid
lzopren fenol
Krezol i dr.
L1,lO,l L Jedanaesta grupa
U OYU grupu spadaju zagusljive materijc kao sto su:
Karbondioksid
Metan
Etan
Aceti len i dr.
1,2, TOKSICNOST PRISUTNIH MATERIJA U
ZRAKU
Naucno je utvrdeno I dokazano da prisustvo toksicnih materija u
zraku predstavlja stalnu opasnost po zdravlje stanovni,tva, Stepen
zagadenosti zraka zavisi ad prirode prisutne materije, temperature,
vlaznosti i kretanja zraka i dl1Jgih usloya.
Kao zagadivaci zraka mogu biti gasoYi, dimovi, pare i prasina.
Pod gasom se podrazumijeva s\'aka supstanca koja se nalazi u
gasovitom stanju, a ne prclazi 11 tecllo i (vrsto stanje na ohicnoj
temperatuli (20C).
Dimovi i pare predsta\'ljaju materiju shenu materiji gasnog stanja, S
tom razlikom sto se cestice ove rnaterije na sobnoj tcmperaturi
kondenzujl1 11 tecnost, odnosno formiraju (vrstu materiju.
Prasina predstavlja usitnjenu cvrstu materiju djspergonmu
Prasina nastaje
J
najcesce mehanickim djc10vanjem dok se dimovi i pare
stvaraju kao rezu1tat hemijskih reakcija. Dimovi se sastoje iz cadi
(karbona), toksicnih gasova i prasine. Kad se udise u visokim
koncentracijama moze imati toksicno djelovanje.
Djelovanje toksicnih materija na Ijl1dski organizam zavisi od vise
faktora od kojih su najbitniji fizicko-hemi.lske osubine i duiina
ekspozicije. Tako se closlo do zaklJl1caka do se uvede "maksimalna
dozvoljena koncentracija
fl
(MDK) za svaku stctnu Sllpstancu cije
prisustvo u vazdllhu nije skndljivo, odnosno 11C izazivaju patoloskc
promjene ill oboljcnja kojn sc 1110gu otkriti postojcCim metodama.
U naprednim zemljama svijcta svakc godinc izdaje se revidirana lista
MDK.
Poznavati vrijednost i\,IDK je \TOrna vazno za strucnjake raznih
profila. U pn'om redu za struclljake koji se have projcktoyanjcm
lndllstrijskih proccsa, aparnta 1 urcdaja. Svi 0"1'1 projektl morajll biti
izvedeni taka da II zraku DC dOde do prekoraccl1ja Hijcdnosti ::vTDK.
1.2.1. Toksicl1c matcrijc
1.2.1.1. Sumpordioksid (SOz)
1.2.1.1.1. Pojava sumponlioksida u
U atmosferu dolazi k<lo posljeC!ica jzgaranja fosilnih goriva (uglja j
nafte) koja u svom sastavu sadrzc surnpor. Takodcr, yulkmsk0m
aKti\'noscu sUll1por ulazi II atmosfcm k8.0 SLl1TlpOrdioksid i hidrogen
sulfid. Dohijanjc odredenih mctala (olovo, h3kar, cink, gvozde) IZ
njihovih sulfiUnih mda surnpordioksid ko.11 odlazj u almosfcfU.
1.2.1 J .2. Fizicko-hcmijsKc osohiue sllmpordioksida
Sumpordioksid je pod norrnalnim uslovima gas hez boje, Na grJo
djcluje nadrazujuce. Pri Yccem pritisku i niz0j tempcraturi sumpordioksld
prela7i 11 tecno stanje. Tezi ic ('ld va7CluhD ?8 2,2 puta. Nije IZlpaljiv, niti
potpomazc gorenju.
17
Sa stano vista aerozagadenja bitno jc znati da S02 stupa u reakciju sa
mnogim jedinjenjima. Ove reakcije mogu biti fotohernijske i kataliti6ke.
Otuda S02 uz katalizator oksidllje H
2
S do elementamog sumpora:
Nadalje. S02 se uz katalizator oksiduje do S03:
Yz02
S02 --' S03
Uz katalizator FeS04 sa H
2
0 i O
2
prelazi u H
2
S0
4
S02 + H20 + Y2 O2 --. H
2
S0
4
Oksidi mctala kao sto Sll MgO. Fe203, MnZ03 direktno oksiduju S02 u
sulfate:
4MgO + 4S02 --. 3MgS0
4
+ MgS
Pod djcjstvom sunccvc svjetiosti (energijc) reakcija oksidacije S02 u
S03 ide:
sunccva energija
.. S03
1.2.1.1.3. Stetno djelovanje sumpordioksida
Sumpordioksid dje\uje na kozu i sluzokozu nadrazujuce, a kod
koncentracije od 0,83 mmol!m
3
stipa za 06. Pri koncentraciji od 0,31
mmol/m
3
se osjeca nadraiivanje nosa i gria uz pojavu kaslja. Stalno
udisanje malih kolicina ovog gasa dovodi do hronicnih trovanja, pracenih
pojacanim lucenjem pljuvacke, nadrazajima sluzokoze usta, zapaljenjem
organa za disanje i :tcluca, zamorenoi;6u i dr.
Sumpordioksid li atmosferi ostecuje gracicvinske i konstrukcione
materijale. Zatim, tekstilna vlakna, papir, bOJe i lakovc i sve se to oSlecuje
u atmosfed II kojoj jc prislltan S02. Azotni dioksid prisutan u atmosferi
znatno nbrzava prevodenja S02 u odgovarajucc sulfate. Uz prisustvo
18
solame radijacije ova reakcija je dvostruko brza. Povecana relativna
vlaznost doprinosi stvaranju sumpome kiseiine koja gravitaciono iIi sa
kapima kise i snijegom pada na tIo mijenjajuci mu pH vrijcdnost (pH =
4). Time se zaustavlja proccs raspadanja organskih matcrija (unisteni
mikroorganizmi). a slim zajedno i nastanak spojcva azota kojc biljkc
koriste za ishranu. Takoder, kiseline mogu bitno uticati na sadrzaj
mineral a u zemlji. Pod djcjstvom kiseline vaini minerali (Ca, Mg i dr) se
ras(varaju na gornjim slojevima zemlje. Sumpordioksid u konlaktu sa
vegctacijom izaziva ostecenje lista. To ostecenje se temelji na apsorpciji
S02 ad strar,e biljke pri cemu se S02 transformise u H
2
S04 koja ostecuje
list, odnosno njegove celije. Osjetljivost biljke na S02 zavisi od
temperature, vlaznosti vazduha, intenziteta svjctlosti i sastava tla na kame
rastu.
Odredena ispitivanja uticaja S02 na ljude su pokazala da je 4 - 5 puta
vcee toksicno djelovanje S02 u prisustvu cvrstih cestica koje, ocigledno,
podsticu oksidaciju S02 u sumpomu kiselinu. Ovaj proces posebno
podsticu cestiee soli zeljeza, mangana i vanadijuma.
1.2.1.1.4. Mjere zastite
Pojava sumpordioksida u zraku ima dalekosezne posIjedice kako na
zdravlJe ljudi tako i na biljni i zivotinjski svijet i covjckova materijalna
dobra.
Prisustvo sumpordioksida u zraku u radnoj ili zivotnoj sredini se moze
utvrditi pomocu krpc natopIjene u amonijaku (stvaraju se hijele
pahuIjice).
ZaStitna mjcra ad sumpordioksida sa,loji se u posjedovanju gas-
maske sa odgovarajucim filterom za sumpordioksid.
1.2.1.2. Hidrogen-sulfid (H
2
S)
1.2.1.2.1. Pojava hidrogen-sultida u zraku
U atmosferu dolazi pri raspadanju malerija biljnog i zivotinjskog
poriJekla. DakIe, bioloskim raspadanjem II okeanima i na kopnu nastaje
19
hjdrogen-sulfid. Irna ga u kanalizacionim gasovima, rudnlclma uglja,
gipsu i sumporu.
1.2.1.2.2. Fizicko hemijske osobine hidrogen-sulfida
Hidrogen-sulfid je gas bez boje, karakterlstlcnog mirisa (odaje miris
nn pokvarena jaja), tczi je od zraka. Radnik koji navikne 11a njegov miris,
jednostavno prcstaje osjccati njcgovo pnsustvo,
1.2.1.2.3. Stetno djelovanje hidrogcn-sulfida
Hidrogen-sulfid pri manjim konccntracijama u zraku od O,J do 0.4 %
rac1.1nato za zapre-minu, grize za OCl, nos j grlo (krva-va pljuvacka - naccta
pluca). Kod veCih koncentracija 0,5 u zrahL prvo n3shlpa nadrazcl10st
sluznih zatim f,TUscnjc i anda smrt usljcd povfcdc centra za
disanje_
Prj duzern djelovanju manjih koncentraclja hidrogen-sulfida (0,1-0,4
%) tr8jno se ostecuje ncrvni sistem, a ogleda se u pojavi nesvjcsticc,
ghrvobo1je, grcevima i prekidu disnnja.
1.2.1.2.4. Mjcrc zastite
U zonu zatrovanu hidrogen-sulfidom ne smije se ulazi1i hez aparata za
spasavanje (samospasjlac). Radne prostorije koje Sll ugrozcnc rojavom
hidrogen-sulfida moraju hili obezbjedenc sistemom v-entilacijc,
a radniei odgovarajucim licnim z8,stitnim sredst'vima (gasmaska za
hidrogen-sulfid).
1.2.1.3. HIor (Ch)
1.2.1.3.1. Poj:na Mora u zralm
U prirodi ga nema slobodnog nego samo U obljku mznih jcdinjcnja.
Najcesce se jav1ja U ohliku jedinjenja natrijum8, hllijuma, olol'a, baknL
srebra i dr.
20
U atmosfem radne i zivotnc sredille dospijeva iz tehnoloskih procesa
gdje se dobija hlor ili njegova jedinjenJa_
1.2.1.3.2. Fizicko-hemijs!w osobine hlora
Blor je gas, zuto-zelenkaste boje, 2,5 puta tezi od zraka, rastvara se u
vodi dajuei hlomu vodu koja se raziaze (narncito pod djejstvom svjcllasti)
na hloridnu kisel1nu i oksigen. Ako je suh, hlor nije korozivan, ali u
prisust"j "lage agresjvno djeluje na mctalc.
1.2.1.3.3. Stetno djelovanjc hlora
S(etno djelovanje hlora na zdravlje covjeka prikazano je II sIjedeeoj
tabeli L
T b I 1 a ea
------ --------
Koncentracija hlora VrUemc izlozcnosti Djejstvo na
cJ'pm
rna-II rumol/m' " _______ .<ljejst-"-"---_ c(wjei<:(l
Nerua vidlj1\'og
I 0,003 0.0000882
._ .._._-
8 sati
djejstva
60 rninuta. Bronhitis 10 (l.O3 0_000882
[-' SO
0.15 0_0044 30 minuta

,
IOU 0,30 O,OOS82 5 sekundi Nepodn0s11ivo
Ll[)ll!.lL
3 O,OgS2 Trenutno Baa smrt
Pei trnvanju hlorom postoje tli faze:
prva faza se odnosi na nadrazaje disajnih organa, sa pojavom
gusenja i opsteg zamora;
druga faza sc odnosi na mogucnos1 nastajanja edema pluca;
treea faza je pracena biokadom pluea_
21
Kod lakseg travanja bolesnik oSJeca vrtoglavicu, napad kasIja i
otezano disanje. Treba imati na umu da i lakse slueajeve trovanja hlorom
prate psihicki poremecaji (melanholija, deprcsi vne krize, stanje
nespokojstva itd).
Hlor dospijeva u atmosferu najeesce prskanjem boca iii nekog drugog
suda u kojem je uskladisten hlor. Utyrdeno je da pri ekspIoziji suda koji
sadrii jednu tonu hlora maze da zagadi zrak na povrsini ad 20.000 m
2
Dakle, pri hayariji postrojenja hlora treba izvrsiti hitnu evakllacijll
stanovnistva i radnika koji nemajll maske na uzvisena mjcsta, jer hlor kao
gas (eZi od zraka najprije ugrozava najniza mjesta. Za(o je dobro da se
tacna odrede opasne zone i organizujc prva pomo6.
Osobe iz strucnih spasilaekih sluzbi trebaju da znaju sta ce poduzimati
sa zatrovanim licima do pruzanja Ijekarske nsluge. Za(rovane osobe treba
smjestiti u toplu pros(oriju, skinuti im, eventualno, uprljanu odjecu od
hlora, a koza kOJa je bila izIozena dJejstvu hlora mora se prati rastvorom
sode bikarbone. Ako je otrovano lice u besvjesnom stanju, treba ga staviti
da lezi pou'buske sa glavom i grudima lahko opustenim. Ne treba
primjenjivati vjestacko disanje sYe dok zatravani daje znake zivota, jer se
vjeslackim disanjem moze pogorsati stanje.
Radnici koji rade u prostorijama gdJe se moze pojaviti hlor morajuda
posjedujn liena zastitna sredstva u prvom redu gas-masku za hlor: U
mdnoj i zivotnoj sredini maksimalna dozvoljena koncentracija hlara
iznosi 0,5 ppm.
1.2.1.4. Karbon-monoksid (CO)
1.2.1.4.1. Pojava karbon-monoksida u zraku
Karbon-monoksid dospijeva u zrak preko produkata sagorijevanja,
narocito kada je sagorijevanje nepotpuno. Dim cigarete saddi znacajne
koliCine karbon-monoksida. Takoner, kod nepotpunog sagorijevanja
22
benzina i ulja u motorima naslaje karbon-monoksid i ukoliko on ulazi
ncposredno u automobil moze dati do trovanja.
. Konstatovani su mnogi tragicni slucajcvi u zatvorcnim garazama g9je
Je motor automobila bio npaljen. U najvecoj opasnosti su osobe koje rade
tamo gdje se pripremaju iii preraduju gasovi koji sadrze vece kolieine
ovog otrovnog gasa. Vatrogasci su takoder ugrozeni koliko ad vatre toliko
i od ol1lamljujuceg djejstva ovog gasa. Zato vatrogasci l1loraju imati liena
zastilna sredstva (gas-maske) za karbon-monoksid.
1.2.1.4.2. Fizicko-hemijske osobine
To je gas bez boje i mirisa, Iaksi je ad zraka pa se koncentrise u
gomjim slojevima atmos!'ere. On gori plavieastim plal1lenom. Njegova se
opasnost krije n podl1luklosti jer se njegovo prisustvo ne moze otkriti
Ijudskim culinlu za miris.
Karbon"monoksid u zraku reaguje prema sljedeCim jedllaeinama:
CO + O2 -+CO
z
+ Yz O
2
CO + H20 -+C0
2
+ H2
CO + 0
3
-+C0
2
+ O
2
CO + N02 -+C0
2
+ NO
Sve izlozene reakcije su veorna spore. Mcdutim pod djejstvom
ultravioletnih zraka i cesliea metala reakcija izmedu CO i oksigena je vrlo
aktivna:
CO+Yz0
2
+M -+C0
2
+M
Takoder, reakcija izmedu CO i H
2
0 uz prisustvo bakterija se odvija
veoma brzo:
4CO + 2H20 (+bakterije) -+ CH
4
+ 3C02
23
Karbon-monoksid je tipiean otrov ljudske krvi. Pri udisanju on
negativno potiskuje kiseonik iz hemoglobina. Afinitct CO prem"
hemoglobinu je 210 puta veei nego oksigena (02).Takoder, ovaj gas ima
negativno djejstvo j na nervni sistem.
Stetno djejstvo karbon-monoksida je odredeno ne samo njegovom
koncentracijom u zraku, nego i vremenom trajanja udisanja sto pokazuje
sljedeca tabela 2.
Tabela 2

Proccnat CO po Vrijeme trajanja
u zraku (%2 disan13 U l1lillutama
Simptorni
lspod 0,01 480 Nema ih ___
lznad 0,01 _--,4;:8;00:-__ tegolJ"-..
___ ___ ..__ c-____ ___ __ ____ _
0,Q3 60 Nema ih
0,Ql '1' 60 Pospanost i tegoba
. ------

c-____ 5-10 GJavobolia i paspano,t
f-[I ____ ..::O"',.3:::2__ .. po zivat ... _
[ ___ _ _"0"'.6c.4'--__ 1-2 nlavoholja i posnanost
c-___ _"O"',64 10-13 po zivot
I 1,28 1-3 Smrt
Radnik koji radi n prostorijama gdje se u zraku moze pojaviti karbon-
monoksid mora posjedovati gas-masku sa filtcrom.
Aka uprkos primjeni zastitnih ll1jera dode do trovanja, ul1csrecenog
treba iznijeti 1Z zatrovane prostorije, osloboditi ga odjece koja ga steze, a
onda ga podvrgnuti vjcStackom disanju ill po mogucnosti davanjo
oksigena.
Ne dozvoliti mu hila kakvo naprezanje iIi izlaganje prchladi jcr hi se
time povecao ulosak oksigena U organizmu.
24
1.2.1.5. Karbon-dioksid (C0
2
)
1.2.1.5.1. Pojava karbon-diolcsida u zraku
Ovaj gas dospijev3 u zrnk najccscc pri sagorijevanju i to potpunom
sagorijevanju materije koja sadrzi karbon. 1ma ga u rudnicima,
podzemnim kanalim3, sahtovima, U tuneli1l1<l, a 11(1[015110 tama gdje se
odvija proces vrenja (proizvodnja vina i 1'1va). Zrak koji coyjck izdise
sadrii 4 % karbon-diokSlCl8.
1.2.1.5.2. Fizicko-hemijskc osobine
Karhon-dioksid je gas bcz hoje i miris3, primjetno kiselog llkusa. Tezi
je od v3zduha, lako se rastvara u vadi., a razlaze se sarno pri visokim
temperaturama (oko 1300C). To je gas koji sprjee""a gore11jc i ako ga u
prostoriji ima 6-12 % s\'ijeca 6e se ugasiti .
1.2.1.5.3. Stetno djelovanje karbon-dioksida
Gusenje karbon-dl0ksidom 11107.C nastupiti prakticno u zatyorenim
prostorijama i uvalama gdje nerna promahe. Pri koncentracijama \'ctim
od 8 % u zraku, karbon-dioksid stvara nadrazaj sluzokozc, respirat01110g
sistema, izaziv3juCi pri tom kasalj, osjccaj topline u gnldima
J
nadra:!:?!j
oc-ijl1, glavobolju i sumovc 11 usirna.
Nesretni slucajevi izazvani prisllstYOm karhon-dioksida u zraku cesto
se ddavaju u prostorijama (podromima) gdje previro alkoholna pica. Isto
tako sllazenje u bunar u kojem se ne zna sastnv zraka doyodi do ccstih
nesretnih slucajcva.
Zato je neophodno da se prijc 11ego sto se pl1stupi u takvu sredinu
utvrdi koliCina prisl1tnog karbon-dioksida.
Utvrdivanje je \'rl0 jednostavno, do\'oljno Je u takav prostor unijeti
zapaljenu pn aka zaclrzl svoj pJamcll zna\( je da pflsutni karbon-
dioksid ne moze iZVfsiti stetno djeloyanje n8 covjcka.
25
1.2.1.6. Karbon-disulfid (CS
2
)
1.2.1.6.1. Pojava karbon-disulfida
Ovaj gas u atmosferu dospijeva pri izvoe!enjn procesa koksovanja iIi
djejstva sumpomih para na zagrijani ugalj. On se koristi u industriji
viskoze, zatim koristi se kao dobar rastvarac fosfora, masti i ulja, smola i
voskova. U poljoprivredi se korisli kao sredslvo za nnistenje biljnih
stetocina.
1.2.1.6.2. Fizicko-hcmijske osobine
Karbon-disulfid je bezbojna lcenost, jakog i karakteristicnog mirisa,
kljuea na 46,3C prelazeci intcnzivno u gasovito stan]e. Dobro se mijesa
sa alkoholom i cterom, a stajanjem na svjetlu pozuti pri cemu se izdvaja
alementami sumpor. Pare karbon-disulfida u smjesi sa zrakom su
eksplozivne. Na abienoj tcmperaturi se veoma intenziv110 isparava, a
posta je 2,5 puta teii od zeaka koncenlrisc se u nizim slojevima.
1.2.1.6.3. f:ltetna djeiovanja karbon-disulfida
Pri kracem vremenskom iZlaganju karbon-disulfida, javlja se
glavobolja, mucnina uz pojavu povra6anja i pospanosti. Kod duieg
perioda njegovoj izlozenosti javljaju se zmarci u nogama i rukama
praceni bolovima (prsti na ispruzenim rukama drhte, a hod postaje
nesiguran). Takodcr) javlja se nesanica, uznelnirenost i smanjenje polne
moti. Kod teskih slucajeva trovanja ovim gasom nastaju duboki psihicki
poremecaji koji mogu dovesti do ubis!ava i samoubistava. OboljeIi se
tesko kreee iIi hoda sitnim koracima, uz naglo smanjenje fizicke snage i
patpune polne impolencijc.
26
Liea koja dolaze u dodir sa zrakom koji bi mogao biti zagaden
karbon-disulfidom moraju biti obezbijedena odgovarajuCim licnim
zastitnim sredstvima (gas-maska sa odgovaraju6im filterom za ovaj gas).
Radnici koji dolaze u dodir sa ovim gasom moraju obratiti paznju na
izvoma mjesta kao sto su n3. poslovima livenja celofana, predenje svile i
lransporta kisc10g otpada u induslriji viskoze.
Ljudska koza n dodiru sa karbon-disulfidom podlijeie pojavi plikova.
U tom slucaju koia lako puca pri cemu moze doci do pojave tezih
oboljenja i dcnnalitisa .. Maksimalna dozvoljena koncentracija karbon-
disulfida u zrakn radne sredine iznosi do 10 ppm.
1.2.1.7.1. Pojava nitrogen-oksida u zraku
Ovi gasovi dospijcvaju u atmosferu sa raznih izvora, a najcesce pri
proizvodnji azotne kischne. Znacajan izvor nitrogen-oksida jc baklerijska
aktivnost i reakcija lzmedu nitrogena i oksigena u gOll1jim slojevima
atmosfere.
Izgaranje goliva na visokim temperaturama (benzin u motorima
automobila iii lozistima termoe1ektrana), odnosno svuda tame gdje se
stvara visoka temperatura, predstavlja izvor nilrogen-oksida.
1.2.1.7.2. Fizicko-hemijskc osobine
To su tamnozuti gasovi, tezi ad vazduha, sa vlagom daju azotaslu i
azotnu kiselinu.
1.2.1.7.3. Stetno djelovanje nitrogen-oksida
Pri udisanju zraka koji sadrii od 0,5 do 1 mg nitrogen-obida na litar
zraka u trajanju od 30 minuta prvo nastupa kasalj i zee!. Poslije ovih
simptoma zatrovana osoba se moze osjecati sasvim dobra da bi poslije 10
27
1.2,1.7.4. Mjere zastile
Hef!T1ctlzacija procesa koji prcdstuyljaju iz\o'or nitrogen-
oksida u zraku mogu sprijeCitl njegovu pojavlL Tamo gdje nije moguce
uvesti hem1etizaciju procesa treba S8 obavczno pridrZavati propisa i
uputstava za kOfisccnjc licnih zastitnih srcdstava. (gas-m8ska sa filtcrom
za nitrogen-oksic1e).
Njihovo prisustvo
Maksimalna dozvaljena
akside iznosi 5ppm.
se dokazuje
koncentracija
1.2.1.8. Amonijak (Nih)
pomocu detekcionih metoda.
na radnim mjcstima za a20tne
L2.I.!U. Pojava amonijaka u zraku
U atmosferu amonjjak dospijeva lZ tehnoloskih proccsa u kojima se
dobija amonijak iii se on koristi kao sirovina za dobijanje hemijskih
proizvoda, kno n aprimj cr. proizvodnja kalcinirane sode po Solvaj-cvom
postupku. Nadaljc, amonijak se koristi za proizvodnju municijc,
cksproziYa, boja, Ijcpila, vjestackog dul,riYa i elr. Zbog svoje osobine da
lako isparava je primjcnu u industriji hlac1cnja.
1.2.1.8.2. Fizicko-hemijske osobine
To je gas karakteristicnog mirisa, laksi od zraka i lako rastvorlji\' U
yadi.
1.2.1.8.3. Stetno djelovanje amonijaka
Udisanjem amonijaka nastupa Dadr(lz3j sluzokozc rcspirDtOll1ih
organa. Pri tome se javlja lucenje sluzl 1Z nosa i suza 1Z oCiju, potom
nastaju 118padi gu.scnja: posUjc (,ega moze nastupilj Qkutni bronhitis. Smrt
luoze nastllpit.i usljed paralize STea.
28
1.2.1.8.3. Stetno djelovanje amonijaka
Udisanjem mnonijaka nastupa nadrazaj Slllzokoze respiratornih
organa. Prj tome se javlja lucenje sluzi lZ nosa i suza lZ potom
nastaju napadi gu.senja) poslije cega maze nastupiti ;]kUt111 bronhitis. Smrt
moze nZlsillpiti tL':"ljed paralize srca.
1.2.1.8.4. Mjcre zastite
S obzlrom da se javlja najceSce u zraku n3 radnim mjestima gdje se
amonijak dohija ill sc koristi za dohijanje clrugih proizYoda, nerrphocino je
izvrsiti automatizaciju radnih nljesta i hennetizaciju procesa koji
predstav1jaju izvor nast;:mka ovih gnso\'s, RZldnici n3 o\'1m mjcstima
rnon0u hiti obczbjcc1cnl gas-maskDllla sa filtcrom za amonijak Njegovo
priSlistvo se utvnluje dctckc150m porrwcll Drcgerovih cj n'i:_i ca.
i\-laksimalno dozvoljcna koncentracija za mYlonijak u radnoj sredini
iznosi 50 ppm.
1.2.1.9. Prasina u zraku
Prasina prcdstavlj8 male C'\'Tste fe-stice clispcrgo\'Jnc u zraku.
Vrste pr8sine po p0rijcklu:
a) ncorganska
b) organska 1
c) mjcsov'ita prasinZl.
nrasinf!, ug18vnonl fl;}stajc k<10 rczultat rnnogih ljuclskih
djelatnosti gdjc se dohijaju m,lterijc ili sc koriste 1<<10 sirovlne
za dohijanje D(\'vih proizvoda.
je priS1l11l?i k0d vecine 77nn'''.n.
smjesu l1eorpl:n:-;h,f'- i orgzmske
29
U organizam prasina dolazi najcesce preko respiratomog sistema
mada i preko usta nije njedak slucaj.
Utvrdeno je da 50 % udahnute prasine se zadrzava u nosu. Tu zastaju,
uglavnom, cestice velicine 10 - 15 mikrona. Jedan dio prasine prije nego
sto sligue do pluea zaliJcpi se za 51uzoko2:u gomjih disajnih puteva odakle
se iskasljavanjem jZbacuJe napolje.
Meautim, u pluene mjehurice (alveole) dospijeva prasina, ito,
uglavnom, cestice ciji je prccnik manji ad 5 mikrona.
Djejstvo prasine na organizam moze biti toksicno, ukoliko se radi 0
rastvorljivim prasinama kao sLo su arsen, olovo i druge agresivne
materije. Dakle, U z<1ViSnOSli od vrste prasine nasLaju razna oboljenja.
Oboljcnja pluca prouzrokovana prasinonl poznata su pod zajednickim
imenom Pneumokonioze.
U samom pocetku pneumokonioze pojavljuje se emfizem pluca sa
hronicnim bronhitisolll. Situacija se znatno pogorsava ako se
pncumokonioza udruzi sa tuberkulozom pluca iIi nckom drugom
infekcijom. Patoloski i palofizioloski pneumokonioticni kompleks znae;
propadanjc rcspiraLomih rczervi.
Silikoza je profcsionalna pncumokonioza koja nastaje lldisanjcm
zraka koji sadrii silIcijumdioksid. To jc vrlo opasna bolest koja se
karakterise smanjenjcll1 sirenja gnldnog kosa i povecanjem osjetljivosti
no razvoj tuberkuloze.
Talkoza jc pneumokonioza izazvana prasinom Lalka. Ova prasina vrsi
nadrazaj sluzokoze nasa, aka i grla. Ipak, ova vrsta prasine l111a slabije
djcjs-tvo od silikatne. Maksimalna dozvoljena koncentracija ove prasine II
zraku iznosi 700 cestica na 1 em
3
zraka.
PncunlOkonioza izazvana prasinom azbesta zove se u medicini
azbcstoza.
Ova bolest je sliena silikozi. a manifestuje se smanjenjem elasticnosti
pluca i poremecajem prolaza kisconika kroz alvcolarnu membranu.
Takoder, kod radnika koji su izlozeni uticaju azbeslne prasine javljaju se
poremecaji na kozi (zadcbUala i relJefasta povrSina ko2:e).
11aksimalno dozvoljena koncentracija azbcsta u zraku radne srcdine
iznosi 175 cestica na 1 em
3
zraka.
Cementna prasina prisHtna u zraku radne iIi zivotne sredine dovodi
do ostecenja sluzokoze respiratomog sistema i bronhitisa stanovnika tog
mjesta. Takoder, cernentna pra.sina stetno djcluje na covjeciju k02U
30
Takoder, kod radnika koji su izlozeni uticaju azbestne prasine javljaju se
poreme6aji na ko::>i (zadebljala i reljefasta povriiina ko::>e).
Maksimalno dozvoljcna koncentracija azbesta 11 zraku Tadne sredine
iznosi 175 cestica na I em
3
zraka.
Cementna prasina prisutna u zraku radne iii zivotne sredine dovodi
do osteeenja sIuzokoze respiratomog sistema i bronhitisa stanovnika tog
mjesta. Takoder, ccmentna prasina stemo djeluje na covjeciju kozu
(alergicni denna!i!is) i sluzokozu ociju i nosa (dovodi do konjunktivitisa i
pcrforacije nosne pregrade).
Maksimalno dozvoljena koncentracija cementne prasine u zraku radne
sredine iznosi 1750 cestica na 1 em
3
zraka.
Zeljezna prasina, koja so javlja pri obradi i preradi metala
(lurpijanje, brusenje, tokarenje i dr) pri udisanju izaziva bolest siderozu.
U zavisnosti od vrste udahnute mciaine prasine pluea se obaje crvenom
bojom aka u njih dospijevaju aksidi dvovalentnog zeljeza, a cmam ake
dolazi pragina trovalentnog zeljeza.
Maksimalna dozvoljcna koncentracija metainc praSine u zraku iznosi
1750 cestica na 1 em
3
zraka.
Aluminiiska prasina izaziva pneumokoniozu zvanu alumi11oza. Ova
bolest dovodi do gubitka apetita, jakog suhog kaslJU, poremecaja u
organima za varenje i osjecaj bola u cijelom tijelu. Takoaer, aiuminijska
rragina stetno dje1uje 11a 06 i kozu dovodeci do dennatitisa i alergicnih
reakeija.
Maksimalna dozvoljcna koncentraeija aluminiJske prasine u zraku
iznosi 1750 cestica na 1 em
3
zraka.
Prasina staklene vune pli udisanju dovodi do pneumokonioze sa
fibroznom reakcijom na plu6ima. U dodiru sa koz-om zavlaci se u nju
doprinose6i stvaranju sekundamih infekcija.
Maksimalno dozvoljena masena koncentracija prasine od staklene
vune u zraku iznosi 2 mglm
3
zraka.
Prasina zitarica ili mlinska prasina sadrii ('estice skIoba, bakterije,
gljivice, spore, a mogu se naei i primjese slobodnog silicijum dioksida
koji vodi porijeklo od mlinskog kamena. Akutna trovan)" mlinskom
prasillom su poznata pod nazivol11 Hgroznica mlinara
ll
U tom slucaju
bolesnik osjeca jezlJ, glavobolju, muku, opsti zmnor, kihavicu i kasalj. Pri
hronicnol11 trovanju mlinskOln prasinom nastaje bronhitis sa fibrozom
pluea.
31
Groznka izazvana pamucnom prasinom manifestuje se kasljem,
nadrazajem gomjih disajnih organa, opstom slahoscu, drhtavlcom
viso"kom temperatufom.
Bisinoza je takoc1er bales1 lZaZyana pamucnom prasinom, a
rnanifestuje se pojavom bronhitls3 i astme.
Kasaii Tkaca se odraZ3\'8 opstOl11 slaboscu, znojcnjem,
grebanja u grlu, kasljcm i bolovima u prcdjelu gmdnog kOS<L Smatra sc
da ill holcst proulrokuju gljivice bnclave prcdc pamuka.
boiest se javlja kod radnik8 koji udisu praslnu nastalu ad
pamuka loscg kvaJ1tcta u kojcm se nalazi uzrocnik endotoksin
(Aerobacter Cloacac). Bolest sc manifcstuje pojavom jeze i povecanjcm
tcmpcrnture do 39C, glavoboljoll1 i gadenjcm.
Duhansl{u prasina (tahakoza) iZ3ziva plucna oboljenja shena
oboljenjlma 1ZDZynnlm drugiffi bl1jnim prasinama. a uzrokoyana su,
ugbvnom, spo]"ama i gljivic;1n13.. Ako sc dode u kontakt sa vee om
kolicinom dllhanske prasinc 11 zraku, moze doci i do tro\'anja nikotinoTI1.
1.2.1.10. Fluor (F)
1.2.1.10.1. Pojavll fluora tl zraku
Fluor se najccscc jZlvljZl n zraku racine srcdinc kod proizvoGnje nuora i
g1inicc osnoyne slrOVlne za dobijanje aluminij\Jma.
U prirodl sc uglavnom n81azj 1J obljku jedinjenja f1uori1a, kao 510 jc
kalcijurnfluorit CaF
2
. natrijl1mfluoTit (NaP), natrijumaluminijumfluorit
(Na>L\lF\)} i drugi.
Fizii'lwi:Jcmijske osoi:Jine
Fluor .Ie veoma otrovna snpstcl1lca C\jiJ otronlOst zavisi od oblika u
kOllle sc nJbzl. Cak i njegoyc rude iluDridi U obliku prasinc mogu
iZ('I.zvati T,adra7aj1'1C simpton:.c disajnih organa.
1.2.1J 0.3. ,",;eIllU djejoyanjc t1um'a
32
1.2.1.10.2. Fizii.'ko-hemijskc osobine
Fluor je veoma otrDvna supstanca cija otrovnost zavisi od oblika u
kome se nuJazi. ('"uk i njegove rude fluoridi u obJiku protine mogu
izaz\'ati nadrazajne simptome disajnih organa.
1.2.1.10.3. Stetno djelovanje fluora
Fluor U obliku hidrofluorida prisutan u zraku cak i u neznatnim
koliCinama izaziva peckanje i zarenje u nOSH. Pri akutllOlll trovanju
nastupa sa povremcnim krvavim ispljuvkQm. Tecni nuorvodonik u
dodiru sa kOI,om stvara opckotine kojc vrlo tesko zarastaju. Ako dode do
fluorvoclonikon1 prcko usta nastupa smanjcnje ka1cijuma u k.rvi
(hipokaJcimiia).
Koel hIonicnog trovanja Duo-rom nastajc "fluoroza" koja se
manifcstuje u guhitku kakijun1rl u kostima. To sc objasnjava
nagomilavanjcm i1l1ora u kostima gdjc se vczc ZZl knkijum.
L2.UO.4. Mjere
Dn one hi doslo do nczc1jcnih Jlosljcdic3 trov8njJ (f)uorOlT1), bIko 1.1
radnoj i II 71votnoj sredini. neophodno je sprovcsti mjcre zastlte u
samom procesu proizvodnjc [luora, njcgovih jedinjcnja ; njego"ih
{"ucla. l'v1jere zastitc cini besprijcko111<i hennctizactja proCCSd i ugradnj8
-''v'cntilacijc i fiHcra
kOj1 racIe u ;akyim tchnolot;};irn procesimCl, bez obzira 1)8
mjcrc z(lstite) ohvcz-ni su na ljckarskc prcglcdc (sval.:ih scst
mjcsccl).
Fluor u zrakLl romOCll
lTlaksimaln:l doz\'oijelli1 IWIL"e.nlnlC u radnoj sredini iznusi 0) l"lpm.
1.2.1.11 010vo (Phj
1. .2.l .. 11.1. Pojava u
PoriJeldo OlOY;1 U z!'3ku ;"adnc i zi\'utnC'
tehnolc)skih pr0CC\2 prolz\. C)(.lnje
pot1e:e iz
prcrade. Dak1e, lma ga
33
1.2.1.11.2. Fizicko-hemijske osobine olova
To je Inekan rnaterijal i relativno niske tackc topljenja (327(iC). Glovo
klJuca na 1740"C. U Cistoj vodi (vodi bez CO" NHJ j 0) sc ne "rastvma.
Rastvara se u sircetnoj uz prisllstvo oksigena iz zraka.
1.2.1.11.3. Stetno djejstvo olova
010vo se unosi U organizam preko:
disajnih organa,
digestivnog trakta i
koze.
Disujni organi su najcesci put dolaska 010\':1 U organizarn. l'Jjegova
apsorpcija pocinje vee u gOITljim dijelovima rcspiraton10g sistema i to
preko sluzokozc. Taka unijclo olovo ubzi direk1no u kry zaobilazcci
jetrinu barijcru.
Olovo unijeto preka usta U organlzan1 jc manje opasno se najvecim
dijclom climinisc preho izmcta.
Koza isto tako predstavlja put prodiranja oIova U organizarn, samo
sto je U odnosu na put nosa i usia daleko manje opasan, ali se ipak ne bi
smio z:memariti.
Olovo resorbovano U organiznlu, uglavnom, cirkulise u y,xvi u
koloidnom obliku olovnog fosfata izazivajuci patoloske pronljene na
jetri, bubrezima, slezeni, i deponovanje olova u kostirna, oda1Je se
povremeno mobilise ponovo u krv.
Izluciyanje oLova 1Z organizma vrsi 5t' preko mokract', stolicc,
pljuvacke i prcko koznih zliJczda.
Hronicno trovanje olovorn 5C luanifestuje glavoboljOlll, ncsvjcsticom,
slabljenjem apetita, razdraziji'loscU, ncsanicolIl, zamoforll, "010vn1 rub!!
(izIiad zuba sivi rub) i elI.
Akutno olrovana osoba irna sladunjav u ustima pracen
gadcnjem i povracanjcm nZ jake bolovc u stol1lukn. Bolcsnik dobija blijcd
izgled, ubrzo pada u ncsvjesno stanje. Smrt moze nastupiii drugog iii
treceg dana. Medutim, aka utroVlli"1a osoba prezivi pcti dan onda su vclike
mogucnosti za njegovo izljccenje.
34
Akutao otrovJ.na osoba ima sladunjav oSJecaJ U ustinla pracen
gac1cnjem i povracanjem uz jake bolove u stomaku. Bolesnik dobija blijed
izgled, ubrzo pada u nesvjcsno stanje. Smrt maze nastupiti drugog iii
tre6eg dana. l'v1cGutim, aka otrovana osoba prcZlvi peti dan onda ,'.ill velike
mogucnosti za njegovo izljecenje.
Da oi olova bila sto nnnje u zr3.ku radne i lvotne okoline neophodno
JC proees proiz'v'odnje i prcrade olova U SLO vecoj nljeri automutizovati,
mchanizovati i podvrCi ga besprijekonlOj ventilaciji uz savremene metode
gasova koji odlaze U okoiinu.
Nadalje, neophodno je vrsiti stalnu i povremenu kontrolu uslova rada
(utvn:Evanje koncentracije olovnih para prasine) strucno
osposobljavunje i usavrsavanje radnika.
'lamo gdje nije rijeseno pitanje helmctizucije procesa moraju se uvesti
ficnu zastitna sredstv_ui ipslstlrati na njihovoj upotrebi.
Prisustvo olova u ahnosferi se utvniuje mctodOlll kolorimetrije i
spcktrofotometrije. h1aksimalna dozvoljena masena koncentracija olova u
zrllicu radne sredinc iznos.1 0,15 mglm
3
znika.
1.2.1.12. Ziva - hydrargyrum (Hg)
1.2.1.12.1. Pojava :l:ivc u zraku
u atmosferu dospijeva U obliku zivinill kao i para i prasine
njcnih jec1injenja. U takvonl obliku ugiavIlom, izvire iz tehnoloskih
proccsa gdje se ona ili njcne rade preraciuju. Procesi gdje ziva dolazi u
donir sa covjekom su:
kopanje zivinih !Uda,
topljenje zive iz ruda.
livenje i transportovanje :live,
proizvodnja i prill1jena praskavc zive,
proizvodnja zivinib mjenlih instrumenata (tennometri, barometri,
aerometri i elL),
35
primjena neorganskih i organskih jedinjenja iive kao sredstva za
dezinfekciju,
upotreba pribora od zive u laboratorijama.
1.2,1.12,2 .. Fizicko - hemijske osobine
Ziva je jedini metal koji se na obicnoj temperaturi nalazi u tecnom
stanju, sa tackom kljucanja ad 356,9C, Njene pare sn sedmn puta teze od
zraka, Ziva se lsparava i na oblcnoj temperaturi, ali se njena lsparljivost
pOVCCE\\'3 sa povecanjem temperature.
1.2.1 .12.3. Stetllo djelovanje z.ive
Jos 11 srcdnjem vijck11 1665. godino, kada su trovanja zivom bi1a
veoma cesta donijeta su pmvila 0 opasnostima pr1 radu sa zivom. Dukle,
trovanja zivom su vee odavno poznata 1 tu ne hi trebalo biti niceg
nepoznatog.
Treba znati da 21,-'a na obicnoj temperaturi isparava koncentrujuti sc u
zraku, a osobe koje takav zrak udisu lz10zene Sll hronicnolT,! t'rO\Tanju, a
pOllck3d 1 akutnom.
}\ tronmje ~ e l1umifestuje holom u stomaku, pc)"vracanjcm,
glsvobcdjom, upalom zdr1jela 1 krvavom stolicom. Sn1rt moze nastup1ti
prvog clan a.
Hronicno tro\'anje :hvom se karakterise gubltkom npetita,
vrtoglaylcom. glavoboljom, zamorom, psihickim promjenama kao
uzbUc1cnost i razdrazljivost, pracenim gubhkom samopcuzdanja.
1,2.1
J\1jcre zast1te s3sioje sc prijc svc.ga 11 SpreC3\'anju dircktnog kont8kta
sa zivorn i njenim jcdilljenima, DakIe, gdje god je to moguc,e, upotrebu
zive zmnijeniti manje otrovnim metal om.
Radne sreellnc trcha testo kontrolisati no. sadrzaj 71vinih para. S
obzirom da su zivine pare ,,-'coma teske, vcmilacioni sistem treba graditi
36
I\/fjere zastite sastoje se prijc svcga 11 sprecavanju dircktnog kontakta
sa :liVOlli i njenim jedinjenima. Dakle, gdje god je to maguce; upotrebu
zive zamijeniti manje otrovnim Inetalom.
Radne sredine treba cesta kontrolisati nu sadrzaj zivinih para. S
obzirom da su zivine pare "eoma te.ske, ventilacioni SiStClll treha graditi
tako da usisne haube budu postavljcnc u visini pada. Ziva i'-' njena
jcdinjenja se ne smiju grijati bez odgoyarajucih mjera zastitc.
Rndnici koji rade u atmosferi u koju 1110gU da dospijll zivinc pare
[rebaju biti obezbijedeni licnim zastitnim sredstyima:
za zastitu disajnih organa (gas-m.uska za 2ivu),
za zastitu ruku (gumene nlkavic.e),
za zastitu tijela (radno odijc10 sa kapom).
Takvc radnikc treba podvrgnull spccijalnim ljckarskim pregledima
(svakih scst mjGscci) gdje im sc izmcdu ostalog utvrc1uje prisutna ziva 11
mokra6i i tim prcoe odredenu granicu, radnika trcha prcmjestiti sa tog
radnog mjesta. U atmosferi sc njcno prisustvo utvfdujc koloTlmctrijski.
rvraksimalno dozvoljena koncentracija zive u zraku iznosi 0,1 mg/m
3
zraka.
1.2.1.13. Cink (Zn)
1.2.1.13.1. Pojaya cinka u zraku
Pl1 prolzvodnji i preradi cinka javljaju se u zraku njcgove pare pod
cijim djejstvom radnici obolijevaju od bolesti "cinkova groznica" kojoj su
narocito podlozni livei.
37
Cestice nastale okSldaciJom (cinkov oksid) pri ndisanjn ne zadrzavaju
se u nosu, zdrijelu i ustima, vee idu ncsmctano do pluca, udnOS110 ab-/eola,
a odatlc u krv djelujuci kao strano tijelo.
Simptomi trovanja cinkom su sljedeci: bolo\'i II zelucu, povra6anjc sa
iIi bez sukrvicc, a zatim do laze nap:1(.ij "cinkove groznicel! praceni
glavoboJj01l1, kasijem, jakom drhuyicom sa povecanom temperutL:rom i
prcznojavunjCll1.
S obzlrom dajc osnu\-ni iz\'or c,loko\'ih para i njcgovc prt1.<;ine u zraku
munih proswrija, gdjc se cink dubija iIi preratluje-; neophudno je iZVfsiti
besprijGkml1Ll hcrmctlzaciju, mch:_miziJciju i ventilaciju tug prucesa LlZ,
[:lZUlnijc Se, fiHriranje ispllsnih gaS(J\'LL
prisustvo u zra.,.L:..u radll1h p1"Ostorija lityrduje se
kc1ori.tnctrijski, gdje I\jeguvd Juz\,'(.",:jcna konccnLracija _iznosi
5 mglm
3
zraka.
1.2.1.14. Mangan (Mn)
1.2,1.14.1. Pojava manganu u zraku
S uDzir0111 da sc mangan dobija dcktroEtickim putcm, anda jc i
normalno da se on pojavi u aimosferi gdje se taj proces odvija. Takoder,
treba ga ocekivati i tamo gdje se on ili njegova jcdinjenja preraduju. U
zraku se nalazi U obliku aerosola, i to tao manganovi oksidi.
1.2.1.14.2. Fizicko - hcmijske osobine mangana
To je metal srebrnaste boje, topi se na 1260"C, a kljuca na 1900C. LJ
atmosferi se prcvlaCi tankiIll slojcm oksida kuji predstavija zastitu od
dalje oksidacije. Pri zagrijavanju mangan se iahko jedini sa ugljikom,
sumporom i hlorom.
38
'\
11
i
I
"
li
1.2.1.14.2. Fizicko - hemijske osobine mangana
To je metal srebrnaste baje, topi se nn 1260C, a kljuca na 1900C. U
atmosferi se previaCi tankim slojcm oks ida koji predstavija zastitu od
dulje oksidacije. Pri zagrijuvanju mangan se lahko jedini sa ugljikom,
sumporom i hloroffi.
1.2.1.14.3. Stetno djejstvo mangana
Iviangan i njcgov3. jedinjcnja su toksicna, stoga kontakt sa njima treba
ua bude pracen odrcdcnill1 mjenuna zastite.
Njihovo sterno djelovanje je posebuo izrazeno na ccntralnom
ncrvnorn sistemu, gLUe dolazi do LCzih organskih promjena. Unosenjem
prasine u pluca dolazi do pncml1okonioze. Radnici koji rade sa
manganovim rudama cesto obolijevaju od dermatitisa na kozi ruku gdje
na kraju nastaje hronicni ckceln.
Inacc, mangan unesen U organizam preko respiratornog sistema
resorbujc sc cirkulisuci u krvi U obliku 5voji11 kompleksa (kida krvno
tkivo i uklanja ga iz organa U obliku rastvorenih fosfata). Odreciena
kolicinu tnangana se zadd:lva u kostimu, jctri i U lnozgu, dok Se glavni
put njegovog izlucivanja vrsi preko zeludacnog trakta.
Trovanje manganom Inoze s podijeliti u tri
Prvi stadijum trovanja se karakterise glavoboljom, vrtoglavlcom,
apatijom. potpunim odsuslv01ll apetita i slnanjcnjelTI potencije.
Kod drugog stadija trovanja pojacavaju se osjecaji iz prvog stadija i
naslupa slabljcnje i iscczavanje trbusnih refleksu. Pri tre6cm stadiju
nastaje "Manganov pracen otezanim gOVOfOlU,
monotonijom, liZ jako mijenjanje tonusa misica. U tezlm slucajcvima
trovanja nastupa smrt.
,Yljcre zastite se sastoje u sprccavanju para i prasine mangana
njcgovih jedinjenja u radnu i zivotnu sredinu. Zastitu treba provoditi
39
1.2.1.15. Arsen (As)
1.2.1.15.1. Pojava arsena u zraku
Prasina i gasovi arsena i arsenovih jedinjenja dalaze u atmosferu,
uglavnom, 1Z tehnoloskih proccsa proizvodnje arsena, arsenovih nlda, kao
i pli dobljanju i drugih metal a u c,ijim rudarna ima arsenn. Primjesa arsena
ima u bakru, olovu, bizmutu, antjmOTIll, knliju, piritu i mnogim drugim
rudama. Arsen se rijetko nalazi u elementamom stanju II prirodi.
Medutim, i U ohliku jedinjenja nema ga mnogo na jednom mjcstu iako jc
priliono rasprostranjen. Najpoznatiji mineral arsenaje arsenopirit (FeAsS)
gdje zagrijavanjem n3 ternperaturi od 633C bez pnsllstva zraka arsen
sublimira.
1.2.1.15.2. Fizicko - hemijske osobine
Arsen se javIja u vecem broju svojih modifikaeija. Najvise se korist;
kristalni iIi melalni arsen. On dobro provodi taplotu i struju. ne rastnra se
u vodi. Stajanjem na vazduhll po povrsini se Slvori oksidni sloj.
1.2.1.15.3. Stetno djejstvo arsen3
Jos II starom vijeku koristena Sll arsenova jedinjenja (oksidi i sulfidil
za krirninalna trovanja. To Sll otrovi koji imaju izrazito djejstvo nU
oksidativne procese napadajuci fermente koji regullsi BJ vitamine, zbog
cega otrovana osoba osjeca nedostatak B 1 vitamina.
Aklltno trovanje se karakterise vrtoglavicom, glavobolJom,
nadraZajem sluzokoze (pri udisanju arsenove prasine) pracen kihavicom
poznatom pod imenom "arsenova gripa".
Na k02; se javljaju mjehuriCi koji lahko pucaju. U tdim slllcajevima
trovanja U z3visnosti od vrstc arsenovog jedinjenja javlja se krv u mokraCi
i krvarenje iz nosa. BoIesnik osjeea bolove II grlu, slabost govora i stalnu
zed. Obim mokrace se stalno smanjuje da bi na kraju potpuno prestala sa
smrtnim ishodom.
prj hronicnom trovanju javija sc zamar, Vl1:og1avlca, bol u ze!ucu,
otezano disanjc sa kasljern i pritiskom u grudima, a moze doCi do
opadanja kose i noktiju.
40
trovanje se karakterise vrtoglavicom, glavoholjom,
nadrazaJcm sluzokoze (prl udisanju arsenovc praslne) pracen kihavicoID
poznatom pod imenom "arscnova gripa".
Na kozi se javljaju mjehurici koji lahko pucaju. 1J tezim slucaje'lima
trovanja U z<Jvisnosti od Vfstc arse-novog jcdinjcnja javlja se krv u mokraci
i krvarenje iz nasa. Bolesnik osjeca bolove u slabost Qovora i stalnu
zed. Obim mokrace se stalno smanjuje do bi l;a krajl1 prestale sa
smrtnim ishodom.
P:ri hronicnom trovanju javlja se zamOf, vrtoglavica, bol u zelucu,
otezano disanje sa kasljem i pritiskom u grudima, a moze doci do
opadanja kose i noktiju.
1.2.1.15.4. Mjcre zastite
Sastoje se prije svega od uvoc1enja mehanizaclje, auton1atizacijc,
hennetizacije i besprijekome vcntibcijc u svim procesima gdjc se
prolzvodi arsen i njegova jeclinjenja. SV11da gdje je to moguce atrovna
arsenova jcdinjenja zamijeniti sa manjc otrovnim jcdinjenjirna.
Utvroivanje arsenhidrogena 11 zraku vrsi se pomocu
specijalne haTtije natopljene 5% f<lstYorom zivin(lQ hlorida.
Maksimalno dozvoljena koncentracija arse;ida (As
2
0
3
) II radnoj
sredini iznosi 0,5 mg/m
3
zraka, a arsenhidrogena 0,1 mg/m
3
zraka.
1.2.1.16. Fosfor (P)
1.2.1.16.1. POj3v3 fosfora u zraku
Fosfor i ujegova jedinjcnja U oblikll pare I prasinc dospijevaju u
atlTIosferu, uglnvnom, pri njihovoj proizvodnji i preradi. U plirodi se
nalazi U ohlib JedinJenja fosforila. "aJpoznallJ3 ruda fosfora je
trikalcijumfosfat (Ca,(PO.,l, odakk sc dobija przcl1jcm IlZ prisustyo koksa
i kvarca.
41
1.2.1.16.3. Stetno djejstvo fosfora (bijelog)
Hronicno tr(wunjc se manifcstujc smanjcnjcm sadrzaja kakijurna Ll
k06tima i umnnjcnju udbrambenc moci organiZnl<1 prcma infekcijama.
Javlja se bronhitis, zubobolja praccna raspadanjern i ispadanjem zuba i
pojavc anclllije i grozTIlce.
Akutna trovanj<l Sll narocito opasna aku su izazvana djejstvom
fosfomih para. Tuua sc javlja bolll stomaku, vftogiavica j opsta Il1ucnina,
au iezilTI trovunja D(lstupa smrt usljed storna(:nih poremecaja
i slabostj srea.
U org:.mizan1 fosfof, uglavnom, dolazi rrcku respiralOrnog sislcm<:.:., a
zatim al veob.ll1J. se ap,sorbuje prdazeci u sastm- krvi. fu be o;",;)](1,se
stvarajuci nize kiscline. Njegovo taloz,cnjc se djclimicno vfsi Ll jelri, a
izdvajanjc POll1d--:U lzdahnulOg Zatru\'une osobe fosforom imaju
uvecan saddaj aminokiselina U GlOkra6i.
Sto se tice crvenog fosfol"a toksicnost 11m je sliena hronicnoll1 tro'\:anju
bijelim fosforum sarno ako se udise U obliku prasine.
1.2.1.16.4. Mjere zastitc
Sastoje se u hennetizaciji i ventilaciji telmoloskih
procesa proizvodnje i preradc fosfora. C radnim prostorijmna trebu
zabraniti svako jdo, pice i puscnjc, i insistiraii na bcsprijekornoj licnoj
higijelli (pranje nlku i lieu posl.ije l"nda). Radnike podvrci pcrioclicnim
pregledima.
1.2.1.17. Cad
1.2.1.17.1. Pojava cadi u zraku
Izgaranjem fosilnih i ugljovodicnih goriva nastaje cad. PojavUujc sc
kako u zraku radne tako i u zraku zivotne srcdinc. U radnu sredillu
dospijeva iz procesa gdjc se cad proizvodi iii prcraduje. Pogotuvu, ako je
u sistemu slaba hennetizacija i ventilacija.
42
i
;\
Hidrokarboni aromatskc grupc su biohemijski aklivni djelujuci
iritirajuce na covjeka.
Toksican uticaj hidrokarbona se uglavnorn manifestuje pri njihovim
vecim koncentracijama u zraku, a to je mila go ceste u radnoj nego u
2ivotnoj sredini.
1.2.1.18.3. Zastitnc mjcre
Preventivna zastita se ostvaruje venLilacijom prostOlija i dobrom
hClTI1etizacijom aparata i ufcdaja gdje se hidrokarboni proiz'v'odne ill
upolrebJjavaju leao sinwinc za dobijanjc induslrijskih proizYoda. Ovakva
zastita se primjenjujc i kod svih drugih toksicnili organskih jcdinjcnj:.t.
1.2.1.19. Hloridni hidrokarboni
1.2.1.19.1. Osobine hloridnih hidrokarbona
0\/3 organska jcdilljcnja (rastvaraCi) u vecini slucajeva nisu L:apaljivi
111 cksplozi\rni) ali su zato toksicna jedinjenja (zasicena vise od
nez<1slcenih).
, ') 1 "j (\ Ti' . k b 'CC'l )
1.etrallOl on \ .4,
Koristi sc IG:w rastYarac ulja
j
m:.1sti, voska i cir orgallskih llw.terija. To
JC bezbojna \ako ispar'liiva tecnost koja ne gori, ali pfi dodiru sa
pbnl(,::nom (zagrij:lvanjem) stnl.W se fosgcn.
j(; narkoii6no srcdstvo koje izaziva teza oste6enja
jctre. Pri udisanju vecih kCHlcclltracija doiazi do gubitka svijcsti pOl 1 do
smrti. Kou vremenslcog periocio. lljegovog udisanja u manjirn
:;inlpLOmi sc javljaju BU nerVIlum sistcmu (vrtoglavica,
gubitak pmnccnja) i jctri, ;} posljedica toga jc zUllca i urcrnija.
priSUS(\'O u zraku se meze ulvrd.tti pomocu Dregcrovih
(lozvoljclla kOllcentracija u zraku radnc sredinc
10 ppm.
45
Pri akutnom trovanju dolazl do vrtoglavice, opste slabosti,
urblJoenosti i bolov3 u predjelu zelucu.
HronicTIa trovanja se javUaju najcesce kod zmesteticara, SlD1ptomi :;u
narkoticni: neosjetljivost 11a bol, pospanost i stanjc s11eno pijanstvu.
N1egovo utvrc11vanlc U 7raku zasniva se na metodi razlagallja
hlorofo;111a, a onda se "'izdvojenl hlor pOn1obJ srebronitrata. U
radnoj atmosferi IvlDK za hloroform iznosi 50 ppm.
1.2.1.22. Hidrogencijan
To je bezbojna lahko isparUi\'u tecnost, 1ma miris i ukus gorkog
badema, Tokslcnost hidrogcncijana nastnje udlsanjcm. dak1e, prehn
respiratornog sistema, mach do trovanja moze doCi apsorpcijom pre-ko
koze. Zbog svoje vdike otrovnosti clj3.nidi su bili dosta I"J!-imjenjivani u
kriminalne svrhe.
Simptomi trovanja, ughrvnom, 7,-1"\'i5( od koncentfacije udahnutog
zraka. Pri visokim koncentrac
1
jama !Doze doh do trenutne smrti (oko
3000 ppm).
r-ostojc retiri stJdija troyanja HeN:
L stadijum: vrioglavica, glavoboJja; ncsigurar. hod i n3ci.ra:":aj
sluzokoze;
2. stadijum: vrlo otezano disanjc;
3. stadijurn: javijaju se greevi slicni grcevima kod padavlce;
4. stadjjum: stadijum g11senja pri cemu ubrzo nastupa smli.
Hidrogencijan se u zra};:u utv:'dujc detekcijom pomocu Dregcro\'ih
cjcvCica i metodom kolorimetrijc.
l'vlaksimalna dozvoljcna konccnlraclja HeN u zrakl1 i?:nosi 10 ppm.
46
I.
I
Hidrogencijan se U 7fJl(ll ut"vn:'luje detekcijom pomoclJ Dregerovih
cjevcica i metodom koJorimetrije,
?\1akslmalna d07.voljena koncentracija HeN 11 zraku iznosi 10 ppm.
1.2.1.23. Fosgen (CaCh)
Fosgen je gas neprijatnog mirlsa, tezije od y(}zduhu, U vlagc
stvara hloridnu kiselinu (Hel). Zagrijavanjcm na tcmperaturn od 200C
razlaze se na hlor i ugljenm.onoksid.
Fosgen ima veliku primjcnu 11 industriji pla.sticnih mass, sintetickih
vlakan8 i farmaccutsko-hcl11ijskoj industriji.
Stetno djejst vo fosgcna n3 zdravlje Uudi se ogleda u pocctku pojavom
vrtog1avi.ce, glavobolje i pritiskn u grudima. a kasnlje, U zavisnosti od
kODcentracijc fosgcDa, nastaje kasalj
j
tcsko disanje, pojacan rad SIca"
povracanje i opstu traffiOSt. Smrt nastupa u.'-.1jed
(ugusenje).
Njegovo prisusn'-o u zraku_ se utvrduje detckcijortl POlY!0CU Dregcrovih
Cjcvclca.
Maksirnalna dozvo]jena koncentracija u 7:1'a1<:u 0,1 ppm.
1.2.1.24. Benzin
Benzin je bezbojna tecnost) karakteristicnog mirlsa, kljuc8 na SOC i
vrlo je zapaljl\'. Sa vazduhom grad! cksplozivnc smjcse.
Toksicnost henzjna zavisi od intc117iteta njcgovc isparljivosti. Lahko
isparljivi benzin} su otro\'11jji ad tcze isparljivih visih frakcija,
Akutno trovanje moze nastupiti kod lldisanja \;c1ikih koncentracjja
para benzina u radnij atmosferi. To se dcsava p1'i cisccnju v8gon c1sterni
ad benzin a, naHe- i slieno. U takvoj Eltl110sfcri brzo moze nastupiti smn<
Simptomi 511 pojavom bola u tezak 1 nmcan ka'?blj
pC1\TCmeno.ic mokraen krvava.
Pri hronicnom trovanju jav!ja sc pojava Inalsks(1!osti, mlsic112 ""U'.''',
pospanost j,li nesanlca, opijcnost heTIzinom j ncrvna nCUr8.YT1otezennst.
47
1.2.1.25. Alkoholi
To SD bezbojne isparljive tekucine, iu_kse od vode, imaju narkoticne
osobine tj. imaju stetno djejstvo na ccntralni ncrvni sistenL Postoji vise
vrsla aikohoia. OvdJe 6e biti pomenlll meli! i elil alkohol.
1.2.1.25.1. Metilalkohol
To je bijela ncutralna tecnost, vrlo karaktcristicnog mirisa, dobre
rastvara masti, ulja, gUlllU, vusak i smell!. Yletilalkohol je jak otrov
nervnog sistema i to pogotOVll za oeni nerv.
Prj udisanju njcgovih para javlja se vrtoglavica, glavobolju, zatim
nastupa mucnina .i povrac<lnje liZ pojaV1J grceva u stomal(u. Poremecaj
vida se cesto zU\Tsava gubitkom vida. Prevcntivnu zaslitu trcba usmjcriti
u pravcu zamjcnc mCliblkuhula sa c-tilulkoboiom. Radilici koji rade sa
melilalLolwlom mOE\ju biti podvrgnuLl pCTiodicnim prt.::glcdima (jedanput
godisnje)
Njegovo prisustvo u zraKu sc utvn:1ujc detekcijom pomocll Dregerovih
cJcvCica,
IvlDK rnciIlalkohob u zraku raJne srcdinc iznosi 200 pprn.
1.2.1.25.2 .. EWalkohol
EtibJkohol je bezbDjlla tcCllost karaktcrlsticnog mirisa i ukusa.
Toksicnost u smislu akutllug tro\'anja nijc moguca izuzev izvjesnih
SllnplU"n, bw SlO su: ucisutnost paznjc, glavobolja i vrtoghl'v'ica.
Hrun etilalI-:uholum su moguca, a m<lnjfc:stuju se u
'''''V"'J' osobe do pojave vrtoglavicc i llesigurnog hoda. U atmosferi
pornocu Drt:gefO\'ih cjcvclca.
;"'.'lak,;innln() Joz\-'oljena kn15cenLracija etilalkuhola U Lmku i211051
100U ppm.
48
I
I
.,

'1
:j
Maksimalno dozvoljena koncentracija eliialkohoia u zraku iznosi
1000 ppm.
1.2.1.26.1. Osobine i toksicnost
Benzol je svijctlozu6kasta teenost, lahko isparljiva, zapaljiva i
eksplozivna. 1ma jak aromatic an miris (kod manjih koncentracija za neke
osobe vcoma prijatan).
Upotrebljava se u raznim granama industrija: kao Ijepil0 za gUffiU, za
proizvodnju anilina, nitrobcl1zo1a, kao rastvarac masnoca, ulja, gume i
drugih organskih materija.
Benzol ima narkoticno djelovanje na covjcka. On razlaze fcnncnte,
vitalnine, masnocu liZ oclumiranje tkiva. Takodcr napaaa kostanu SfZ, a
cakje i u malim koncentracijama ot[o\'an za 10""\1.
Akutno trovanje nastupa pri koncentraciji ve60j od 10 mg benzola na
litar zraka. U pocetku osoba dabija crvcnilo u lieu te napomo i glasno
disanje da bi u sljcdecem stadijumu nastao prckid disanja liZ trenutnu
smrt.
Hronicno travanje se javlja kod osoba radnika koji duie borave u
srcdini u kojoj jc z1'ak zagaden parama benzoia eija koncentracija ne
muze izazvati akutno trovanje (do 0, I 111g 11a lilar zraka). .
Mjere zastite se saslojc u llvodcnju besprijekome ventilacije u svim
prostoril'lma gdje se benzol maie pojaviti. Posla je para benzola leza od
zraka, ventilacija se ne 1110ze ostvariti otvaranjem prozora. Benzol se ne
smijc driati U otvorenirn sudovima kako se nc bi isparavao i prelijcvao
preko suda u prostoriju.
Liea koja rade na proizvodnji benzol a iIi imaJll bilo kakav dodir sa
njirn moraju se povremc"o podvrgavali Ijckarskoj kontroli, a ako se kod
njih utvrdi prisustvo benzoIa u h'v!, moraju mijenjati radnu sredinu II
kojoj se muze pojaviti benzol.
49
To je tekuCina bez boje, karakteristienog mirisa, a stvorene pare su .lO]
eksplozivne.
Upotrebljava se kao dobar rastYarac boja i razreclivac.lakova.
Njegovo stetno djejstvo n3 covjckovo zdravlJc se ogleda u
narkoticllom obliku (sarno slabije od benzola).
Pare toluola prouzrokuju, uglavnom, nervne smetnje, kaa sto su
vrtoglavica, nesanica i razdra7Jjivost.
Zastitne mjere su iste kao j kod rada sa benzol om.
U atmosfeti se dokazuje pomoeu Dreger ejevcica.
Maksimalna dozvoljena koncentracija u zraku iznosi 60 ppm.
Ksilol je bezbojna tecnost, karakteristicnog mitisa, a isparljivost mu je
na abicnoj tem1'eraturi vrlo mala. Sto se tice njegove tokS1CUOStl, bez
sumnje, manje je OlrOyan od benzola.
akutno trovanjc se manifesl11je u pojacanom radu srca,
opijenosti, anelniji ruku i nogu, uZTIemirenost, gluvoholja, llcsanjca i u
tezim slucajevlma stanjc slieno koml.
Pri hronicnom trovanju nastupa sum U llsima: osjecaj pritiska u
stomaku i anemija.
U atmosfeti se utvrcluje kao i benzoL
Maksimalna dozYoljena koncentracija ksilola u zraku iznosi 100 ppm.
To je bijelo - zuta teenost sa mirisom i ukusom gorkog badema, a u
dodim sa 1'1 amenom paJi se i goti. .
Hronicno trovanje nastupa kada se duze vremena unOSl U orgamzam
manja koncentracija para nitrobenzola. U samom pocetku javlja fie
glavobolja, treptanja pred oCima, vrtoglavica i opstn slabost.
Pri al(utnom trovanju sa nitrobenzolom, odnosno, unoscTIJcm u
organizam vecih koncentracija nitrobenzola nastipa .gubitak da
bi se za kratko vrijeme vr3t110, ali vee dnlgi dan stanJe se naglo pogorsava
uz opasnost da nastup; SImi.
50
Hronicno trovanje nastupa kada se duze vremena unosi u organizam
manja koncentracija para nitrobenzola. U samom pocetku jaYlja se
glavoboUa, trcptanja pred 06ma .. \Ttoglavlca j opsta sJabost.
Fli akutnom trovaniu sa nitrobcnzolom, odnosno, unosenjem u
organizam vet1h koncentracija nitrobcnzola nastipa g11bitak pamcenja da
bi se za kratko vrijeme vratilo, ali vee drugi dan stanje se naglo pogorsaya
uz opasnost da nastupl smrt.
Njegoyo prisustvo u zraku so utYfc!uje kolorimetrijski.
I'vfaksimalna dozvoljena koncentracija nitrobcnzola u zraku iznosi 1
ppm.
Ahilin iii aminobcnzol jc bezbojna ICcnast koja stajanjem uz pojavu
svjetlosti vrlo brzo potamni uz izdvajanjc karakteristicnog mirisa. Po
toksicnom djelovanju anilin je sliean djejstvll ranije pomcnlltih
nitrojcdinjcnj a.
Akutno trovanje nastupa pri udisanju veee koneentracije njegovih
para. U tezinl slucajcvima trovanja anilino1l1 dolazi do l1brzanog disanja,
moe pamccnja s(: guhi, pada tjelesna temperatura, psiholosko uzhudenje
se pojaCJ\'3 HZ 1110gucno.st par;:dize i smrti.
Posebno Sli alkoholicari osjetljivi na djejstvo anilina koji j u malim
koncentracijJITlJ iZ<1ziV(l sinlptomc troyanja.
Hronicna trovanja ani!inom do\'ode do srnanjenja hcmoglohina u krvi,
izazivaju sum u usima, gla-vobolju i ncrvozu.
Njegovo prisustvo II atmosferi se detekcijom pomocu
Dregerovih cjevcica.
Maksimalna dozvoljena koncentracija [tniEna 11 zraku iznosi 5 ppm.
To je kristalni prasak rastvorljiv u voch. Na koz.i iZ{lziY3 v1'lo jak
ekcem. Ekccm je posebno izrazcn, n3 vratu, lieu, a ponekad i 11 predjelll
polnih organa. Zato dircktan dodir sa ovom materijolTl. treba izhjcgavati.
Ri.}dnici koji se susrccu sa OV0111 materijom moraju posjedo\'ati Iicna
zastitna src.dstya. U smislu prc,\Tntivne zastite neophodno je radnike
51
1.2.1.32. Organske boje
Organskc boje su aromaticna iii heterociklicna jedinjenja sa sadrzajem
bcnzolovog prstena.
Posto se organske boje dobipju iz toksicnih materija. kao sto su
amino i nitro spojevi arOll1aticnog reda, nonnalno je occkivati toksicni
efckat organske boje.
Veliki je broj organskih boja koje se danas kariste u raznim
industrijskim granuma: tekstilnoj, koznoj, prehrambenoj, industriji hartije.
i dr. Osobe kOJe dolaze u dodir sa organs kim bojama unose ih u
organizam U obliku para iii prasine, a maze i preko koze izazivajuci
toksicna djejstva. Neke boje (alizarin) stvaraju crvenkaste mjchurice na
koii uz mogucnost malignih obolJenja.
1.2.1.33. Nikotin
Nikotin je maslinasta tecnost, ncprijatnog mirisa i ukusa, stajanjcm na
vazduhu oksidise se dobijajuci pritom braon boju.
Njegoyu toksicnost dolazl do izrazaja pri udisanju duhanske prasinc i
slobodnog nikutina. To jc nervni otrov koji djejstvuje na vegclativni
nervni sistcm i to prvo nadraiajno, a zatim dolazi do paralitickog Jjejstva.
Pri akutnom truvanju nastupa glavobolja, vrtogluvica, siabost,
povracallje, bolovi II prcdjelu srca, otezano disallje i snizenje temperature
tijela. U tdim slucajevima trovanja moze nastupiti besvjesllo stanje pa i
smrt usljed paralize organa za disanje i rada srca.
Pri hronicnom trovanju (desava se cesto II fabrikama dnhana)
simptomi trovanja su: nadrazaji sluzokozc nasa i jednjaka, bronhitis,
konjunktivitis, gubitak apetita, l11alolu-\'J1ost, poremecaj funkcije zeluca i
kod :lena prirnjctan porcmecaj u menstrualnom ciklusu.
Njegovo prisustvo u vazduhu se utvrdujc luetodom kolorimetrije.
?v1aksimalna dozvoljena koncentracija u zraku iznosi 0,5 mg/m
3
,
1.2.1.34. Morfin
To je prosak bijele boje, gorkog ukusa, nema mirisa i lahko kristalizira
sa jednim molekulom -vade.
l\1orfin se dobija lZ OpijUl113: a opijum iz nezrelih cahura 111aka.
52
1.2.1.34. Morfin
To je prasak bijele boje, gorkog ukusa, nema mirisa i lahko kristalizira
sa jcdnim rnolekulom vode.
Morfin se dabija iz opijuma, a opi]ull1 iz nezrclih cahura maka,
Njegova toksicno djejstvo se na]cesce javlja kod radnika koji rade II
proizvodnji 111orfina, Ako se manja konccnlracija morfina unosi u
organizam d lze vremena, maze dati do postcpenog navikavanja 11a njega,
Simptonu lrovanja morfinom ogledaju se u opSloj uzbudenosti,
nelv'ozi i neuravllotezcnosti osobe koja je dosla u kontakt sa morfinom.
Moze doc; i do srnrti.
Njegovo prisustvo u zraku utvrduje se kolorimetrijski.
1.2.1.35. Strihnin
Stnlmin je vrlo jak O[rov. Dovoljno je 0,1 g unijeti u organizmn pa da
nastupl trenutna smrt. Sirnptomi lfovanja se manifestuju u ukrucenosti
misica nogu i lcda. On se vrio brzo apsorbujc sa koze i sluzokozc. U
organima covjecijeg organizma rasporeduje se vrlo r8.vnomjerno.
Njegovo dokazivanje Ll zraku prostorijc vfsi Se gravimctrijsl-::i.
M,;,ksimulno dozvoljenu konccnlracija strihnina u zraku izuosi 0,15
mg/mo.
1.2.1.36. Kofein
v To jc bijcli iglicasti kristalni prasak koji so lahko rastvma u voui.
Stetno djejstvo kofeina se rnanifestuje na centralnom nervnom sistemu.
Akutno trovanjc kofeinOln je nedovoljno prollceno, a hronicna
trovanja su cesta kod degustatora, pa i onih koji rade na priprcrni i obradi
caja. i kafc .. Simptomi trovanja sc rnanifestuju u sljedccem: gubitak
apctlta, nesamca, uzbudenjc i ubrzano disanje.
Maksimalna dozvoljena koncentracija iznosi 3 mg/:m
3
zraka.
53
1.3. A1MOSFERA
1.3.1. Svojstva atmosfere
Atmosfera obezbjeduje oksigcn za ZiVl svjjcr i karbon - dioksid za
fotosjntezu 11 zelenim biJjkama, ozonski omotac kao zaklon od
smrtonosnih ultrav}olctnih zrnka, oborine (kisa, snjjeg) koje natapaju
zen1Iju.
AtmosfcTu clni sloj zraka dehljine 90 od nilfogcnn
(N), oksigena (0). argona CAr), karbon - dioksida (C0
2
). OstaE sastojcl su
prisutni lJ" Razllmije SC, o\'aj sastav se odnosi r:a suhi zrak.
Inaee, vodeml para u zrak'U je vrlo p:romjcnljivJ j krece se od 0., 1 do 5 0/(1-
Tempc"1turn atmosfcre jc 11 dirck:'l1oj 'Zavi, 1l0sli od stc.pcna ap""orpcije
suncevog zrr:'2cnja i ona se mijenja sa sirinom;
godisnjim dOOOl1L prisutnom naoblakorH ltd.
Upravo ]Jorncnuta temperDtura i promjcmi sa \';<lflnrn r:ll' llCi
podjelu Jl1n;-;sfcre na odredcnc sloj-t.:vc; a time i na odrcr1cnu Hi
Raspodjcla s1njcva prikazannjc na :,;lici 1.
Slika 1.
54
Troposfera je 'loj najbliZi zemljinoj povrSim i on ,adrli aka 90 %
ukupnc mase atmosfere. Temperatura troposfere opada sa visinom
pribliino oko 9.8 K1km (6,SOClkm), Pri kraju tog sloja za kratko
temperatura ostaje konstmtnom i to se zo\'e tropopauza. Usljed
konvenciona1nih strujanJa U OV01TI sloju sc odigravaju neprcstana
illijcsanja zraka, Atmosferska voda 1.1 obliku pare (oblaci) jc najveCim
dijelom prlsl1tna U ovom sloju. U lropskjm oblastima visina troposfcre
iznosi svega 16 km, ana visim geografsk..im siflnama 10 km.
Sloj stratosfera se nalazi iznad troposfere, "N:jcna temperatura raste sa
vlsinom kao posljedica npsoll)cije solarne u1travl01etne radijacije i 1.0 od
s(ra11.e ozona. Pri vrhu tog sloja temperatura nakratko astaje Konstantna i
taj prostor 1ma na7.iv slratopauza (odgovara visini temperature na Zemlji).
?-.Jacblj::, temperatura pocinje padati i taj dio zemljine atmosfcre se love
rnczosfcra. 1..; tom sloj11 temperatura dostlze 11ajniz.u lacku (ako 180 K) ito
U lTH':':lopal.lzc na vislni ad 90 km.
Sljedcb sloj je tcmlOsfcra. C njemu temperatura raste sa visinom,
Kratkov81nD zfnccnje (\alD3 duZina jc mallja od 242 nm) c1ovodi do
rrlokkulsKog c!ksigcna kincticka cncrglJa oksigcnO'l ill
atomn pO'vecava te:mperatl1ru 1ennosferc prema jc:dnadzbi:
O
2
0+0
Nadalje, atomi oksigcna rcaguju sa lTJOlckulama oksigena uz prisustvo
neLe trccc molcbllc eVn koja prcuzima \/isak cnergijc stvarajucSi ozon.
lnace ozon apsorbuje uHraviolctnc zrake
Odaklc na:;tali alomi oKs1gcna ponovo stupaju u reakciju stvaraju61
ozon:
Dak1c, 8Z011 pretvar2 cncrgij<'l LTV zraka u kineticku energiju molek111a
u gonljim slojevima odrz8\'ajuci relativno v1soke
55
Poscbno vazan izvor topiole u atmosferi je Zemija. Povrsina Zemije
apsorbuje vidljivo zracenje pri tome zagrijavajuci troposfenL Posto,
pritisak u atmosi'eri opada sa visinom, otuda se topli zrak dize uvis i
ekspandira pri cemu temperatura opada za iznos ekvivalcntan radu koji se
izvrsi pri ckspanziji. Zrak se dize u visine sve dok se ne ollladi na
lemperuluru okolnog zraka.
1.3.2. Acrozagadcnje i mcteoroloski uslovi
Gasovi koji napustaju industrijske i tcnnoenergetske dimnjake odlaze
u atmosferu. Da Ii ce ani poslije iz\jcsne visinc poceii padati iii ce se
rasprostirati vodoravno, zavis! od prornjene temperature zraka sa visino111.
Ako se gasovi brzo ne ohiade dizat ce se visoko sio .ie sa stanovista
zagadenja povoljna situacija, jer se polutanti dispcrguju visoko i daleko
od izvom, pa ne mogu imati stetna djejstva II bIizini izvora. Razunlije St.
time nije rijesen probiem aerozagadenja, jcr transport polutanuta na
ualjim:: moze izazvati nepozeljne ef'ekte na okolinu u predjelima gdje ne
postoje izvori zagadenja. Ukoliko temperatura gasova sa visinom naglo
pada i postane lliza od okoline, doei ce do padanja gasova i to u
neposrcdnoj blizini izvora zagaucnja sto ima za posljedicu nagli porast
konccntracije polutanat.a.
Cest je slucaj da temperatura zraka sa visinom raste, umjesto da
opada. To je najteza sltuacija sa aspekta zagadenja zraka, jer l1e mozc cloCi
do znatnije raspodjcle polutanala.
Preka dana povrsina zenlUe se zagrijava, a nocu se ista hladi zraceCi
energiju ponovo u svemir. Ako su nob vedrc, bez oblaka, zracenje je
intenzivnije, a to dovodi do znatnog hladenja slojcva zraka neposredno uz
povrsinu pri ccmu nastaje inverzija temperature koja pojavom dana
nestaje (slika 2.).
S6
),\"J", "'_ . /hiadn,
/1/, 7c; // / I (/7777Ji ;;J7;'p!77777.T
Slika 2.
I
koji dospiju u atmosferu razbIazuju se uslJed difuzije j
nUJesanja. Sve Je to uVJelovano temperatul11im razlikama. Pod djejstvom
suncevog zracenja dolazi do fotollernijskill reakcija izmedu pojedinih
supstancl u zraku, a oborinc (kisu, snijeg), vjetar i temperature
predstavljaju najvaznije mehanizme polutanata iz atmosferc.
Posloji znatna temperaturaa razlika izmeuu gradova i okoinih
predjela. Te razlike posto]e i ljeti i zimi. Rel1eksija i zracenje energijc su
lZilllJenJem zbog pro111jena u karakteristikama povrsina. U gradovi,ma su
prisutni krovovi, plocnici, bctonskc i asfaltne povrsine koje dircktno
apsorbuju suncevu energiju. Posto nema vcgctacije, nema ni vlage, a s tim
nema ni hladcnja usljed isparavanja.
Disperzija polutanata zavisi od brzinc i intenziteta vjetra. ObOline
najefikasniji nacin uklanJUnja polutanata iz atmosfere.
pr.isutne u zraku apsorbuju suncevu s\'jetiost zbog cega
p:"lmaJu 15-20 % manje zraccnja nego nenaseijcnc oblasti gdje
nelna ceshca.
. Karbon-dioksid se ne smatta polutantom iako predstavlja proizvod
lJudskc aktlvnostl. On imu znacajan uLicaj na klimu Zcmlje. On je
sposoban apsorbira i, emitira dugovaino zracenje. Porasiom njegove
u atnlOsferi sprijeccno jc emitiranjc zracenja sa Zcmlje u
SVC1111f. Otuda se srednja temperatura na Zemlji povccava sto moze imati
kalastrofalne posljcdice. Naprimjcr, dvostruko povecanje konccntracije
CO
2
povecala bi prosjecnu temperaturu na Zemlji za 2,8"C. To bi
izazivalo _topljenje lcda u polarnim l110rima time bi porastao riivo rnora i
potopio priobaino podrucje.
Dru?a opasnost je pojava smanjenja konccntracijc Ozona pri
cemu ?l se. kratkovalno zracenje na povrsini Zemljc. Zapravo,
ozon JC taJ kOJl apsorbira najveci dio stetnog ultravioletnog zracenja.
Najvecu opasnost za ozon predstavljaju supersonicni avioni u koiirna
izgaranjem visokooktanskog benzina nastaju velike kolicinc vodcne i
karbon-dlOkslda, liZ oslllbaclanje lop late. Na toj povisenoj temperaturi
naslaJe nllrogen-oksid (NO) koji reagujnCi sa ozonorn dijele N0
2
:
. Isto tako kOl1centracija ozona se smanjujc pojavom ha]ogeniranih
Indrokarbona u atlllosferi. To su najceSce freon 11, CFC1
3
i freon 12 kojl
57
se koriste kao aerosolni potiskivaci. Oni dugo ostaju nepr01ulJenjem
atmosferi jer ne postoje prirodni na':1111 njihovog raspadanja.
u
Pod djejstvom kmtkotalasnog zracenJa raspadaju sc u elementami
halogen koji smanjuje koncentraciju ozona:
Cl + 02-".CIO + O
2
C10 + 0 ----I>- CJ -'
Polutanti u atTnt::)sfcri koji nastaju pri fotGhemijskim proccsllna
se fotohemijski nti,
Pri gor;,,-a nastnJj
lTIcdusobno i1i sa ,l,""';m
poiutante. OYe pt0C,;se
prisl:.tnjrn spojc'/ima rcag1.1.1H
pocistlce sunccYJ svjctlost
sagorijcvanja
stvarajuci nove
Otuda ilflfltnO
fotooksidaciju NO [, ;,1"0:> S02 u itd.
Energija ITiolekulu N0
2
pri ccmu
n8.staje jedan oksigena. 0 '.'a1\o stvoren atom oksigcna reaguje
molckulom kiY,ecmika formir8juci nzon:
N0
2
NO + 0,
o + O
2
+ 1'v1 0
3
+ IV!,
0
3
+ NO;;. + O
2
,
gdje jc 1\,1 ncka rQokkula 1Z zfaka.
1.4. MOGUC:NOSTI lJl'J/\PRFDENJA I ZASTITE
A l{ \ (lD c A r< , I)ru A "TJ '
LJ.:(, t-,k.": ,It .. l v j-U\. /'-\
p,)stoji slfok SpE'kiar mogucnosti i n36ina
\"azduha od 7nra.(ti\!anja, a tri su o.;;huvna i to:
58
lH18preae-nj8
(c
i zastite

,
,
l.
2.
uvooenjem tehnoloskih procesa l)cz otpadaka;
metode j postrojenja za unaprcdcnjc kvalitcta zraka;
3. vaspitno-obrazovna djelatnost 1.1 f-tmkciji lmapredcnja zivotne
sredine.
1.4.1. Tehnoloski procesi bez otpadaka
Fabrik:a he? o1pndnih materija je fbbrika buducnosti. Istim'" t(lkav
prilaz tchnologiji zabtijC'va, prljc svcga, izmjcne U organjzovanju
industrijc i u njenoj ckonomici.
Veoma vazno pitanje ekonomikcje to - oa li je jcdan illdm;trijsb
ohjekat rentabiJan ili nije. PIed eLonomistc se postavlja kmpan zac1atnk,
koji se sastojl u ana-liz] svih dohjh 1 stefa, 8 koje drustvu donosi
neadekvatna tehnolog1ja (prlja\'d tchnologUii). Tu sc, prij>?- s\'Cga_ Da
nepotplJDO korisccnje sirovin8. 'koj(': :;e gubc 11 otpa-::irna: sicte, kojc nanose
sarm olpacL a koji tmju okoiinll izazivajuci oboljenja ljudi,
smanjenjc poJjopri'\'lTdnih proizvodn, 11l8S0VnO uginuce rihe i dr. Ak0
analizom stanja mvrdi (lJ je stet a koju donosi grana
-vcca od clobili" tak\'a fabribl nema pr.:J\() n<1 opstan<lk.
Postojanjc "prlja\7h .leCtinih fa1Jrik,t" nastoj1 se
odnosD0; ekor10mskorn 03 ';c Sl-:-UP2 i ?8\.-;-::,m::-na
tchnotogija bez otpadaka, Tal,_vi argumenti SLl vdo niski i odudJ.raju od
svakog tehnologija be! obzlrfi na svoju nisku
cijenu, na krajn kad se sagiedaju ;:-.-ve stete kojf' ana dODOSl sa svojim
otpacima 1spada znatno skuplja od S8vrCfficne tchnologijc.
Mora se priznuti da jc bivsa Jugoslavija krcllu!a u hllrni industrijski
razvoJ: ne vodeCi dovoljno racl.lna 0 ckoloskim zakonitostima. To je
do\'elo do narusav3nja i zagadi\lanja radnc 1 :'I:ivotnc srcdine Sada lz)az
treha traziti II TI1ijcnjanju od;)osa naseg covjeka prcma nasoj prirodi.
1\1ora sc posvctiti 'vise palnje nallci, pDdizanjll ni-voa svijcsti kod Ijudi
i mijenjanja sad3snjih ckoloskih odnosa.
eliminisanje sletnih tebnuloskih prnccsa mnzc se izvrsiti jedino
putcm n::mkc, ohrazovnnjD i kulturc. Apsurd bi bio da se mi
suprG':staYlmo poslojanju i llVOZll !1prljave
H
lclmologije. Vee izgracicne
f,tbrike tehn010gijc trcbrt putem tchnic:1d'l unrrprcaenj('l dovesti
nn niV0 podnosljivih zagaJcnja, a U\"02 takvih fab;-ika pntpuno zabraniti
59
Nema sUlnnje da se mora brze mijenjati odnos prema prirodi.
Razumije SC, to se postize podizanjenl drustvene svijesti i razvojem
sopstvcnc naukc i tehno]ogije.
Cudno je da znalan broj induslrijskib objckata posjedujc poslrojcnja
za preCiscD.\'anje otpadnih gasova, koje nazaiost, U tome san10 djclimicllO
uspijevaju. Dok su jedna postrojcnja konstruktivno neadekvatna, druga su
nedovoljno odrzavana. 1ma slucajcva gdje su ugrac.leni eflkasni urcJaji, ali
se zbog visokih troskova odd3vanja ne vrsi redovna eksploatacija.
Ncoprostive Sli grcske kojc su pmvlJcne pri izvodcnju radova na
uredajima za preciscavanjc, a da prethodno nisu umdene ncophodnc
Taka su se rasipala znatna malcrijalna sredstva.
Ako se tome doda i taj podatak da su radove na uredajima za
preCiscflvanje cesto izvodila ncspecijalizQvana preduzcca, uz povrsan i
slab nadzor od slranc invcstilora, onda se moglo i ocekivati pogors::mjc
situacijc u poglcdu zagac.ienja racine i zivotne srcdine.
1.4.2. Metode i postrojcnja za unaprcdenje
kvaliteta zraka
Postrojcnja za ocuvanje kvalitcta zraka na radnim 111jestima leaa i
kvaliteta 7jvotne sredinc, razlikuju se meuusobno prema metodi koja se
koristl, namjcni i svrsi. To, prije svega, zavisi ad prisutnog zagaclenja
(prasina, razni toksicni gasovi ili smjeSajcdnih l drugih).
Ta zagadenja polien ad raznih masina, aparata, nreclaja i industrijskih
proccsa. __
Pcisfoji vise metoda otklanjanja zagadenjJ kak(} iz -zraka sa radnih
mjesta tako i iz olpadnih gasova. Svaka metoda ima dobru i losu stranti. S
obzirom na zahtjeve kvalitcta olk!anjanja neCisloca, izbor se priklanja
onoj metodi koja je bliZa rjesenjn postavljenog problema. Tn so no smiju
izgubiti iz vida ekonomski pakazateUi, kao sto su troskovi oddavanja
nredaja, investicion3 ulaganja, vijek lrajanja, troskovi rada ureclaja i druga
ulaganja.
60
I
1
I
1.4.3. Metode otldanjanja prasine
. prasine iz zraka sa radnih mjesta i otpadnih plinova
ll1dustnJskth procesa vfsi se pomOCll postrojenja za otprasivanje.
Ovo postrojenje sastoji sc iz tri glavna dijela:
J. cjevovoda za usisavanje,
2. odvajai' prasinc (fillra, ciklona i raznih drugih odvajaca) i
3. venlilatora.
1.4.4. Cjevovod za usisavanje
Cjevovod za usisavunje ima zudatak da usisava prasinu sa izvora i da
jc prcma otprasivacu. Da bi sistcm otprasivanja bcsprijekorno
funkclOlllsao, neophodno ie, izmcdu osta!og, da posJednje pravilno
dl111enZlOIllsan cJevovod. U prvom redu se mora voditi racnna 0 izboru
oclgovarajuce . brzinc strujanja zraka u cjevovodn. Brzina strujanja
vazcluha zaVISI ad:
a) specificne gustine cestica,
b) dimenzije cestica i
c) oblika ('estica.
Da bi se izbjeglo talozenje pmsine u vodoravnim cijevovodima treba
u HJ.Hna znatno veell brzinu strujanja zraka, odnosno gasa, za
razlJku od kOSIh I okomitih cjevovoda.
Postrojcnja za otprasi vanje mogu biii razliCite izvedbe zavisno od
po.d ,kojim [unkcionisati i zahtjeva za stepenom otprusjvanja.
. Na sIreI 3. pnkazano je poslrojenje otprasivanja veccg broja radnih
(:azvodna mreza) gdje sc cijevni sistem sastoji iz magi::;tralnog
(glavnog cjevovocla) ogranaka, usisnih kapa (hauba) i
KompreSlOl1og cJevovoda.
61
Slika 3.
Postrojcnje za otpraivonje: 1 - usi:')'/"w kapa, 2 - ogranak glavf10g
cjcl'ovoda, 3 - glavni cjcl'ovod, 4 - ventilatur, 5 - komprcsioni cjevovod, 6
. - odvajac praine
Usisna kapa (hauba) predstavlja dio cjevovoda, odnosno njegovog
ogranka. Ona sluzi za sakupljanje prasine TI3 izvoru. USlsne kapc moraju
da zadovo lje sljedc6e zahtjeve:
a) da svojom konstmkcijom omogu6i najefikasnije hvatanje prasine,
b) da ima male aerodinamicnc otpore,
e) da omoguCi nesmetan prilaz radnOlTI mjestu.
Izlozeno postrojenje maze se primijeniti i za otprasivanje zaprasenih
gas ova koj] se javljaju pri odrcdenom tehnoloskorn proccsu. U tom
slucaju ogranci glavnog cjevovoda se povezu dircktno na izvore
zapraseni h gaso\, a. .
1.4.5. Odvajaci prasillc
Oni imajll zadatak da odstrane - odvoje praslnu 1Z zraka i time
doprinesu unaprtdenju kako radne tako i zivotne sredine.
Odvajaci prasine mogu se svrstati u dvije grupe ito:
a) suhi odvajaci prasine i
b) mokri odvajaCi prasine .
. " 62
1.4.6. Suhi odva.iaCi prasinc
Od suhih odvajaca prasinc najccsc.e se koriste:
a) taloine komore (mehanicki aparati),
b) cildoni,
c) inercioni separator,
d) filteli (vrecasti filteri, elcktrofilteri i drJ
Ta10zna komora ful1kcionise na PflllCipu gravitacijc prasine.
Zapravo, zapraseni gas dolazi II jednu kornoru gdjc mu brzina paclne sa 20
na 1,5 m/s pri cemu nastupa talozenje cestic3. Dobra strana avih uTutaja
je 1.1 tome sto su jednostavni, imaju mali gubitak pritiska, sto znaci da su
mali pogonski troskovi. IV1e(iutim, sIaba im jc strana u tome sto zauzimaju
veliki zaprcminskl prostor, a time i ve1ike troskove izgruJnje, i drogo,
imaju nizak stepen otprasivanja.
Ciklon se sastoj; od dva cilindra: vanjskog j unutrasnjcg (slika 4.).
Spoljasnji cil1ndar se u donjem d.ijeluz_Qvrsava 1\0l111S0D1, a zatim otvorom
za ispustanje prasine. Princip fqda cildona sastoji sc u tome sto se
d.qhL?k.om u prostor mCO"ll ci1indrima poc.injc krctati pod
djcjstvom sile uz zid spoljasnjeg cilindra i konusa
prih1iz3'i/ajllci sc otvoru. Znlk oslobodcIl od CGstica prasine nilpusta ciklon
kroz unutrasnji cilindar.-
Dimenzije ciklona ovisc od kollcinc zaprascnog zraka koji treba
prccistiti. Pri izboru vc1iCinc ciklona bolje jc uzim8tl manje ciklone jer je
njihova cfikasnost Ciscc'nja z.raka veca. Daklc, aka se rach 0 veeoj ko11cini
zaprasenog gasa (veta od 4 m
3
/s) treba uzeti dva ciklona (51j1 se ulazni
prikljucci spnjaju zajednickim prikljuckom, a oyaj za kompresionu cijev
postrojenja.
Optimalna b_fzina zaprasenog gasa u ulaznom prikljucku ciklona
iznoslod 16 do 18 m/s.
63
U slueajevima kad je u zaprasenom zraku prisutan veliki postotak
prasine i pepela eye su dimenzije suvise male, tada je efekat odvajanja
prasinc nedovoljan. U tonl slucaju ugraduju se kombinovani cikloni koji
imaju mali koeficijent otpora i visok stepcn odvajanja. Kombinacioni
ciklon predstavlja kombinaciju prilnarnog eiklana postavljen u seriji sa
dva sekundarna eikiona.
I
I 4
Ir-
e
I I

Slika 4.

eiklon: 1 - ulaz zaprascnog gasu, 2 - izlaz oCisi:enog zraka, 3 - val/jski
cilindar, 4 - uflutrasnji cilindar
Multicikloni su cildoni maJih dimenzija, ali su efikasniji u odvajanju
prasine od vccih eiklana (centrifugalna sila je U obrnutoj proporciji sa
poJuprecnikom eikIona). Uveden je u proizvodnju pod nazivom baterijski
eiklonski separator (s1.5.). On se sastoji ad vcccg broja cikJona sa
ugradcnim lopatican1a koje omogucuju rotaciju zaprasenog zraka Cime se
postlze efikasna separacija prasinc usljed pojacanc centrifugalne sile.
Dakle, Slllanjenjcm precnika pojedinacnih elemenata (ciklona) postizu se
vece centrifugalnc sile, tilue i veCi stepen odvajanja prasine. Medutim,
ovdje se mora voditi racuna 0 mogucnosti zacepIjcnja koje je cesce kod
manjih nego kod vccih ciklona.
64

I
1
I
1
j
i
I '
I
I
i
i
,
/' '
f
,
, I
:: I
. I
III

I
\
\
t2
, ,
i I
i I I
i I

Slika 5.
Multiciklon: 1 - ufaz zapraiienog gasa, 2 - izlaz oi'iscenog zraka, 3 - ;zlaz
pra.{:ine, 4 - eiklon
lnercioni separator sastoji se od vcceg broja prstenova Ciji komp1et
ima oblik resetke, odnosIlo zaluzina (s1.6.).
65
Zapraseni zrak ulazeci kroz veei otvor ovog uredaja i prolazeci kraz
njega (veei dio ovog zraka 90 -.95 %) naglo ;zlazl,U atmosferu kroz
proreze izmedu prstenova. Na kraJu ovog odvapca prasme ostalo Jc;nalo
zraka sa visokom koncentracijom prasiue. OVlm uredaJem moguce Je
adstraniti 90% prasine iz zraka.
Slika 6.
Inercioni separator: 1 - uraz zaprasenog zraka, 2 - izlaz zraka, 3 - reL(:etke
(Zaluzine)
Vrecasti filteri imaju visok stepen odvajanja prasinc (do pa se
koriste tamo gdje se ne moze postiei zadovoljavajuCi stepen preclSCaVanja
ciklonima iIi makrim advajacima. .
Vrecasti filter se ,astoji iz donjeg dijela kroz koji ulazi zaprasem zrak
i gornjeg dijela gdje Sli smjestene i za
U donjem dijelu filtera skuplJaJu se cestlce ko)e .se lznose po,;,.,cu
puznog transportera. Vrece su izradene ad platna, a nJlhov bro.) maze da
66
I
I
i
I
I
i
j
I
--1
,\
I
I
1
-I
I'
I
I
I
i
I
:j
I
:1
II
1
1

bude i do 15 komada. Otresanje vreca vrsi se u intervalima (6-7 minuta).
Ustvmi, intcrvali se magu podesiti prema patrebi koncentracije prasine.
Na s1ici 7. prikazan je vrecasti filter koji funkcionise tako sto
zaprasenl zrak dolazeCi sa odsisTIlh radnlh mjesta na strojevima (izvora
zagadenja) ulazi u donji dio filtera, a zatim kroz vrece gdje se odvoje
cestice, a onda izlaznim cjevovodom ide 11 ventilator pa 11 atmosfen1.
Zacepljenost vrecaje osnovni llzrok neispravnosti rada ovog filtera.
Uzroci zacepljenja vreca S11 sljede6i:
1.
2.
3.
4.
5.
vlazna prasina u zraku,
prosupljenost vreca,
nedovoljno otresanje vreca,
previsoko optereeenje vreca filtera (visoka koncentracija prasine),
neodgovarajuca tkanina vrecastog filtera.
I /
Slika 7.
Vrccastifilter: I - u1a:: zraka, 2 - izlaz zraka, 3-
izTaz 4 - 1Tcce
67
Elektrofilteri magu postici slcpcn odvapnja prasine cak 99,9 %.
Tako nesto ne moze se ostvariti sa bilo kojim drugim odvajaccm prasine.
MCQutiln, ncdostatak imje prilicno visoka il1vesticiona vrijcdnost
Elektrofilter se sastoJl od filterskih komara, lijevka za talozenje
prasine, izalacije, transfonllatora i ispravljaca. Dva 5n glavna dijela:
komora sa elektrodama za prasine 1 elektricna oprcl11a Zil
obezbjcdenje e!ektroda visokim naponom (s1.8.).
Eleklrode imaju oblik pluca poredane u jednom nizn i to
naizmjcnicno: pozitivnc i l1cgativne elektrode odrc(tcnog razmaka. Oko
negativriih e1ektroda dobzi do praznjcqja koje emisiju elektrona,
sto dovoLli do jonizacijc zraka. JOlllzinme "molckule zraka se sudaraju sa
cesticama prasinc predajuCi 1m ncgati vni naboj. T ako nabij ene cestice
prasinc privlacc sc od pozitivno nabijenih plota (clektroua) gdje se taloze.
Isialozcna prasina se s vrenlcna na vrijeme otrcsa urcdajenl.
Prasina pri oLres:.mju pada u bunkc:r koji se naluzi ispod Kumvre ekklr-Jda.
Stepen talozenja ccstica u elekLrofilicru z3visi od vrste cesIica,
oclnosno njibu\'e moe! za provodl.jivoscu elcktriciteta. nesagcrjdi
ugljik U L.apl';J.senom zraku sc odlikujc vccom elcktroprovodijivoscu negu
pepeo.
S Dbzirom da e1cLtrofiltcri in13ju visoka invcsticiona u1aganja, kao i
troskovc racia i odrzuv-anju, r:lzurn ljlv'o jc cia ce sc oni v_Him
rnjcstimrr gdje su zahljcvi 2.a stepcnom odstranjiyanja prasine visoki.
68
!.
l
! I I
I '/1 -
1
'I G\ . I' Ii' I I!
1\/1 \ 111\, l 1
11
1\ I /' 1.'1 X II'" --
'. 'I' / "'./\: /\,Iil
LI! I L.J I I i.i..Ll!
\2 \--/l'\ I/'\ l /. 6
\ " .Y.._ \1 r"

Jl
t3
Elektro!ilter: 1 - ulaz zaprasenog gasf.-!, 2 - izlaz za otisceni gas, 3 _ izlaz
prasrne, 4 - Ui'(?ctaj za stresanje jonizirq/ucih elektroda, 5 _ talaine
elektrode, 6 - puini tralJSporter
1.4.7. Mokri odvajaci prashie'
U grupi mokrill odvajaca prasine najces6e se koriste:
a) protustrujni skruber (odvajac prasinc) sa punilom;
b) centrifugalni skruber;
c) mokri odvajac prasine PVM;
d) venturi odvajac prasine i
e) pjenasti odvajac prasine.
skruber saplinilom spada medu prve odvaja"e prosine
Su k?ll.stenJ u mdl:stnJl za odstranjivanje prasine 1Z otpadnih iIi "
gasova. To Je, ustvari, kololla eija je visina od 2 do 5 puta .,
vcca od precnika. Zapraseni gas ulazi sa donje, a i.zlazi sa gornje strane
ove. k.olone,. a voda ,de u suprotnorn pravcu (odozgo prema dole). Na
donJoJ stra:" kolone ugradena je reselka na kojn je postavljeno punilo.
PUIlllo maze bltl razllclto: u upotrebi SU najcesce keramicki eienlcnti
(komadi cijevi), piljevina, kamen i koles. Visina sloja je uslovlJena
stepenom odvajanja prasine (sa visinom sloja raste efekat odvajanja),
Meduttm, 1 Vlsma mora unatl optlmalnu granicu. Otpor prolaza zraka kroz
kolonu raste sa visillom sloja punila. Time so povecava i energija
transporta gasa.
Iznad pnnila postavljena je razdjelna ploca koja ima zadatak da
r-avnomjemo" po cijeloj povrsini punila, razdijeli gas i vodu. Dakle,
razdJelna svoJom konstrukcijom omogncuje veei kontakt izmedn
gasnc. '1 011a sc sastoji od veceg broja cijevi sa dva razli6ita
promJera 1 dVIJC razlicite yisine.
Kroz cijevi ve6eg promjera i veee visine izlazi gas, a kroz cijevi
manjeg promjera i manjc visine ulazi voda .
.. Protustrujnim kretanjem gas a i vade kroz punilo kolone dolazi do
nJ1hovog medusobnog kontakta, odnosno, ispirallja gasa. Cwste cestice
pn,sutne u gasu ovlazice se (otdaju) i strujom vode krenuce u obliku
mulp proma donjoj strani kolone, odnosno, skrubera. Takoder, doc; 6e i
69
do djelimienog rastvaranja pojedinih gasova u vodi. To, uostalom, zavisi
od vrste gasa ti. njihove rastvorljivosti u vodi.
Na slici 9. plikazan ie izgled protustrujnog skrubera.
t 2
9
/8
2
5

6
. ~
1
'-
J--.
Slika 9.
Skruber sa plInilom: 1 ~ ulaz zraka, 2 - izlaz zraka, 3 - ,da::. vade, 4 - idaz
muljcvitc vode, 5 - punilo, 6 - resetka, 7 - razdjelna ploea, 8 - cUevi za
ulaz vade, 9 - cijevi za izlaz vade
Centrifugalni skruberi su hidrocikloni "iii so unutrasnji zidoYi kvase
VOdOffi. Koristi se, uglavnom, U usisnim ventilacionim sisteml1na za
ukianjanje prasine iz zraka. Takva potreba ukazuje se kod abrade i
transporta kvarcnog pijeska, koksa, uglja, krecnjaka, razlic,itih ruda i st.
(na drobilicama, elevatotima, presipnim mjestima i dr.). .
Po izgledu ovaj sbuber prcdstavlia yertikalni cilindar koji se u
donjem dijelu konusno zavrsav3. _ Unutrasnji zid ovog cil1ndra se kyasi
vodom i neophodno je da se odrzava neprckidui film kako bi se sprijecilo
izbacivanje vade ad strane struje vazdllha.
70
i
j
,
!
!
I
I
f;
!
I
I
!
I
I
I
!
I

i
I
Zapraseni zrak se kreee u cilindru po putanji spirale tako da se cestice
prasinc pod djejstvom centrifugalne sile prislanjaju uza zid dolazeei u
kontakt sa tankim slojem vode. Tu se cestice ovlaze, oteZaju i krecu
prema doni oj strani skrubera zajeduo sa vodom.
Stepen odvajanja prasine U ovom skruberu raste sa povecanjem
specifiene mase prasine i brzine zraka. Takocler, efekat otklanjanja
prasine raste sa smanjenjem promjcra centrifugalnog skrubera.
Na slici 10. prikazan je cenmfugalni skmber.
----
----
Slika 10.
Centrifugalni skruber." 1 - ulaz zapracnog zraka, 2 izlaz oCiscenog
zraka, 3 - uTaz vade, 4 - izlaz muljcvitc 'vade
Mokri odvajac prasine tipa PVM se cesto spominje u ruskoj
Eteraturi. Onje dosta shean odvajacu prasine tipa 1'oto1::10n, a sastoji se od
kucista u kome Sil ugradene pregrade (gornja i donjn),
Zapraseni zrak ulaz; sa strane odvajaca (iznad konusnog dUela)
prolazeei izmeclu dvije pregrade (gomje i donje) udara u ponsinu vode.
Voda se rasprskava 11 ' ~ i t n e kapljice omogucujuCi 1m prisan "kontakt sa
cesticama prasine prisutnim u zraku. Cestice prasine se ovlaze i time
71
postaju teze te silom zemijine teie padaju n vodu. U va eli, koja ima
konstantan niva, u konusnom dijelu ovog skrubera, dospjela prasina se
talozi na dno konusa, a odatle se isposta u kanal (slika 11.).
Zapraseni gas prijc ricgo Sio dode u kontakt sa rasprscnom VOd0111,
zapravo, na samOlll ulazu u skruber) izlozen je tankim mlazevin1a vode
koji neprekldno iZbijaju iz luseva jJostavljenih sa gomje strane ulaza
kornorc. Tu sc odstrane najvecinl dijclom krupnije cestice, a ostatak se
uklani pri konlaktu sa povrsinom vode. Odatlc zrak ponese kapljice vode
)2
1

\7
'-.!...
9
r
pa se rnoraju uklonit! pornocu odvajaca kapi ito prije nego sto zrak dode
do ventilatora.
Slika 11.
J'vfokri odl'ajac prasine: 1 - ulaz zaprasenog zraka, 2 - izlaz ocicenog
zraka, 3 - ulaz vode, 4 - izlaz l1JuljCl'ite vode, 5 - odvajac kapi, 6 - gornja
pregrada, 7 - donja pregrada, 8 - ventilafOl', 9 - ureilaj za odrzavanJe
konstantllog nivaa vade
n
/
Ventnri odvajac prasine se sasloji od Venturijeve ciiev! (1),
advajaea kapi (2) i centraine cjeveice (3) za dovod vode. .
On funkcionise taka sto voda dolazi u "grlo" (suienje-5) Venturijevc
pod znacajno visokim pritiskom i velikoll1 brzinom stvarajuci
VakUU111. Tako stvorenim vakuumom omogucuje S0 uVlacenje zaprascnog
gasa u Venturijevu cijev. U "grin" Venturijcvecijevi dolazi do prisnog
kontakta lzmeau zagadenog gasa i vade. Relativno vis aka brzina kretanja
cestica prasinc s jedlle i kapljica s druge stranc znacajno doprinosi
njihovOln medusobnom sudaranju, a zatim oklupnjavanju i taloienju
cestica. Dakle, sitnc cvrste cestice prasine sluze kao jezgra za stvaranjc
f10kula na kapljicama vode.
Vcntmi uredaj moze da funkcionise taka da uvlaci zapraseni gas i bez
vcntilatora. Taj slucaj se rijetko primjenJuje jer nije dovoljno ni efikasan
ni opravdan za tako mali protok gasa. No, ovaj urenaj
SVOJOlll konstrukcijom sll1anjujc otpore zracnc faze u sistemu (olaksava
vcntilatoru us is zraka). Mcdutim, za istu tu vrijednost gubi se energija na
pumpi koja potiskuje vodu prcko centraine cjevcice (3) u VenLUrijevu
elJev.
Ovlaicnc, uvecane i otezalc cestice prasine zajedno sa mlazom vade
odlaze pr-ema don)oj strani odvajaca kapi (2), odakle se ispusta u kana!.
Gas oslobodcn prasine odlazi prema gornjoj strani odvajaca kapi odakle
se ispusta u atmosferu. Venturi odvajac se koristi u tchnoloskim
procesima za preciscavanje proizvodnih iIi otpadnih gasova. Njegov
aprosceni izgled je prikazan na sliei 12.
Slika 12.
(
73
Venturi odvajac prasine: 1 - venturi cijev, 2 - advajac kapi, 3 - centralna
cjevCica za davod vade, 4 - grla (,,"zenje venturi cijevij,' 5 - ulaz
zaprasenog gaSG, 6 - izlaz oCiscenog gasa, 7 - ulaz vade, 8 - izlaz
muljevite vade
Pjenasti odvajae prasine, pri radu, karakterise se stvaranjem sloJa
vodene pjene (mjehuri6a vode) na resetki kroz ciju perforaciju prolazi
zapraseni gas. On se sastoji od kolonc cilindricnog oblika Cija se gomjn i
donja strana zavrsava kOll11sno. U ul1utrasnjosti kolone postavljene su
resetke ciji braj maze biti od jedan pa nadalje, zavisno od zahtjeva za
kvalitetom preciscenog gasa. lspod resetke, a sa strane kolone dolazi
zagadeni gas. Na gomjoj strani kolone izlazi precisceni gas. Voda dolazi
sa strane kolone u nivoli svake resetke Oll1oguc:ujuci stvaranje pjenastog
sloja vade cija visina maze biti od 80 do 100 mm. Efekat prcciscavanja je
u direktnoj zavisnosti od visinc pjenastog sloja vode (sto je visi sloj,
prisniji je kontakt izmedu gasne i tecne faze, a time i bOlje prcCiscavanje).
Proces odstranjivanja prasine iz proizvodnog iIi otpadnog gasa u
ovom aparatu vrsi se 11 dvije faze. Prva faza se odvija 11 sakllpljanj11
cestica na tecnosti 11 vremenu stvaranja mjehuri6a, a druga faza
sakupljanjem cesliea nakon stvaranja mjehuri6a. Krupnije ('estice se
odvajaju iz gas a u prvoj fazi i to pod uticajem ccntrifugalnih siJa, a sitnije
cestiee se odvajaju u dmgoj fazi, to jest 11 fazi smanjcnosti inertnih sila.
Veliko raspolozivo povrsinsko podrucje (tecnost U obliku mjchurica), kao
i difuzioni mchanizam uveliko doprinose sakllPUanju (odstranjivanju)
vrlo malih cestica 1Z gas a unutar mjehmica.
Ako se u voelu doda odredena kolicina pOHsinski aktivnih materija
pove6a6e se efekat sakupljanja cestica.
Uprosceni izgled pjenastog odvajaca prasine prikazanje na sliei 13.
74
1
r
~ h ~ : f ~ ~ i
LLJ6
' v ' ~
17
Slika J3.
Pjcnasti odvajae pra.finc: 1 - kalona, 2 - rc.ktka, 3 - ulaz zaprasenog
gasa, 4 - izlaz preCisc"c17og gasa, 5 - ulaz vade, 6 - izlaz muljel'itc vade
(stalnn funkcionisC'), 7 - izlaz muljcvite vade (povremeno frmkcionie), 8 -
pjcna
1.4.8. Metode otklanjanja gasovitih zagadenja IZ
otpadnih pUnova
Gasovita zagadenja prisutna U otpadnim plinovima potiell, uglavnom,
lZ industrijskih procesa i lenTIoenergetskih postrojenja. S ohzirom da su to
supstanee koje stetno dJcllljll na okolinu (Ijudc, biljke, imovinu)
ncophodno ih je odstranitj na samarn izvoru, prijc nego sto one dospiju u
atmosferu.
IVlctodc preCisC;;lVanja otpadnih plinova mogu biti razliCite. Na to utice
vehki broj faktora. U tom smislu vrsta gasovitog zagadenja 1ma presudan
uticaj. Nc smiju se zanemmiti njcgovo porljeklo i koncentracija kao i
zahtjcvi za stepenom ciscenja, invcsticiona ulaganja i odrZavanje. S
obzirol11 da SD ta zagaacnja, u vecini slucajcva, posljcdic3 neusa\Tscnosti
tehnoloskog procesa iii neposjedov3nje odgo'varajllcih sirovina,
ekonomska opravdanost je bliza inoviranju samog proccsa proizvodnje
nego ugraolvunju postrojenja za preCisc,(]v:mje otpndnih matcrija. No, aka
su u t0111 dijelu iscrpljcne 5VC mogucnosti treba osmisliti mogucnost
primjene otpadne (toksicne) materije kao sckundarne siroyine. Time bi se
75
postigla dvojaka korist: za3t11i1a zivotna sredina i pribavila ekonomska
korist.
Takvl slucajcvi nisu rijclki 11 civilizoYanom i tei1l1icki raZVljCnOlll
svijctu. Samo neupuc,cni smatraju luksuzom preciscavanje olpadnih
gasova iIi nji11ovo prevodenje u sekundarne sirovine.
Preciscavanje otpadnih gasova se vrsi na vise nacina, a u upotrebi 5U:
a) apsorpcija gasa,
b) adsorpcija gasa iIi mids",
c) sagonJcvanJc,
d) spaljivanjc u katalitickim pecima i dr.
Ovdje cerno spOll1cnuti odstranjivanje toksicnih gasova koji se
javljaju u sastavu otpadnih plinova iz tennoelektrana i top lana, a
to su sumpordioksiu i ni lwtni oksiu.
1.4.9. Odstranjivanje SOl iz otpadnog plina
Prisustvo sumpordioksida' u atl110sferi najcesce potice lZ
tennoelcktrana lozenih fosilniul gorivima. Emisija ovog zagadivanja ce se
visokim dimnjakom smanjiti distribuiranjcm (rasprostiranjern) 11a ve6u
povrsinu. KoEleo ce, U tom slnislu, dinlnjak biti uspjeSan, zavisi od
melcoroloskih uslaya.
Sto se tice cmisije ovog polutao(a, (u so rczultati mogu postiei
primjcnjujnci sljedere metode:
a) odsumporavanjem goriva (prije sagorijevanja);
b) odsumporavanje u lozistu (ubacivanje rcaktiva u loiiste);
c) ousumporavanje dimnih plinova (nakon sagodjevanja).
Prva metoda moze se izvesti 11a vise nacina, a svaki od njih ima svoje
prednosti i mane. Naprimjer, olklanpnjc sumpow lz uglJa mehanickom
metodom zavisi pretezno ad kvoliteta ugll". 'Ill se moze smanjitl 60 %
76
I
prisutnog sumpora. Medutim, gazifikacijom uglja pod pritiskOln postize
se 90 '!i" lzdvaJanja sumpora u obliku Il
2
S. OvaJ postupak Je, dakle,
efikasI1lJl, ahJe zato znatno skuplji od mehanickog.
Druga metoda se sastoji u dodavanju krecnjaka dolomita kreca iIi
nekill drugih oksida metala U obliku siillOg praha, u samo Dodati
OkSldl veiu se sa oksidinla sumpora gradeci sulfate metala koji se
odstraoJuJu iz dimnih plinova zaje<lno sa prasinom u elektrofilierima.
Ova] poslupak se moze izvesti ubrizgavanjem amonijaka u 102oiste.
Stvorelll sumportrioksiu u lozis!u vezate se sa amonij akom i graditi
amoIllJumslufat kOJl se kao prasina izdvaja na elcktrofilterima. T rcea
se,. zasniva 11a vise postupaka, a koji cc se u datom
sluc2tju konstltl zavisi od:
a) koncentracije S02 u olpadnom plinu,
b') h
za tjcva 1a k valitetom izlazecih plinova,
c) vi sine investicionog ulaganja,
d) cijcnc, cventualno clobijene sckundarne strovinc 1Z otpadnog plina.
. ?bzira koji se primijcnio, on ce se uvijek odnositi na
lzdvajanje 'iU11lpllra ;'7 Orp,,',.]"lll", Ill' I' . b -' .. ', ' .
. ,- ''''' ,o.u L Ib ..,vd. usc no JC vrIjco.Jn pazl1Je
prevOcICll]a sumpordiokslda POlll0Cll vanadijurnpenLoksida
(v 2C?S) U sumportrioksid, a ovaj sa vodom u sumpOl11U kiselinu. Time- se
postlgla dvojaka korist: unapreclcnjc ilvoine srcdinc i dob ;ariJ'e- novog Z"
., .. " . J a.
lt1G.ustnJu znJ.caJIlOg proizvou.a.
1.4.10.
Odstl."anjivanje nitratl1ih
otpadl1ih pHnova
oksida iz
metode odstf8njivanja OVGg polutanla 1Z otpadn.ih 2USOV;J
I:GilJaj u sltucno pouzdanu prakLicna pr{;ljenu. '-1st ina,
postoji prahicna primjena takvih rjesenja u Americi, a
_ Y SC peel ::;2 Jvostcpenim gdje se dodaje zrak u
!OZlSl: od za Preostali dio zraka dodaje Se
iz.a tOLL-Sa, 1 iIllC se po:;;tt"2c srnanjeno naSI3:)anjc nitratnih oksida.
77
Vrijedna su paznje laboratorijska ispitivanja provedena u Americi, a
odnose se ne prevodenje nitratnih oksida u elementam1 azot 11Z pnsustvo
bakanlOg katalizatora. . . .
Sto se tice ostalih gasovitih zagadenja prisutnih U otpadmm phnOVlma
termoelektrana i toplana nije vrijedno pomena.
Medutim kad je rijee 0 otpadnim plinovima industrijskih procesa
vrsta kao i njlhoYa koncentracija je :rrlo Njih?v(:
odstranjivanje se zasniva na apsorpciji, adsorpciji 1 neutralJzaCl]I u tccnoJ
fazi. Sto se tice aparativnog rjesenja ono se, najcesce,. zasniva
aparatima slicnim mokrom postupku odvajanja prasine lZ otpadmh
plinova. .'
Daklc, u pltan]U su ureda]1 kOJ1 omogucuJu pnsan konlakt 1zmedu
tecne i o-aSO\,lte faze. U tu svrhu na)cesce se konste PJenastl aparatl. Kao
tecna moze da se korlsti obicna voda iIi vada pomijesana sa
odredenim reaktivom (hemijskom sllpstancijom) sa zadatkom da prev:de
gasnu fazu iIi cvrstu (nerastvorljivu) iii teenu 1 da Je pn tome ue1111
neutralnom.
1.4.11. Sprecavanje pojave stetnih gasova iz
motora sa mmtrasnjim sagorijevanjem
Motori sa unutrasnjim sagorijevanjem svojim radom
najvecem zagadenju zraka u velikim gradovima. Sta :'lse'.v
li
razvIJenlln
zemljama transportna sredstva (mobilni izvori) emitu]u V1se polutanata
nego stacionami izvori.
S obzirol11 da postojeca l<onstrukcija motora ne omogucuje potpuno
sagorijcvanje goriva, to prouzrokuje pojavu nesagorjelih u
atrnosferi. Uspjesnim konstruktivnim rjesenjem mogaa bl se, aKa ne
potptmO, a ono znacajno smanjiti sadrzaj knrbonoksida i hidrokarbona. U
tom praveu razradena 5U tfl postupka:
a) naknadno sagorijevanje sa drugim izvorom paljenja,
b) naknadno sagonjevanjc zagriju\'anjem i
c) naknadno sagorijevanjc pomocu katalizatora.
78
Sva tri slucaja naknadnog sagorijevanja vezana su za poyccanje tdine
zapremine motara, povecanje encrgije, a time i tr05kova vczanih za
hcmijskc energije goriva u bcskOJisnu toplotu. Spomcnuti
nedostac1 S11 svakako ozbiljni pa je prcdl()zcno da se naknadna
sagorljevanja zamijene usavrsavanjcm sagorljevanja 1.1 samom motoru.
To se postizc tako sto sc gorivu doda1c pogodno hemijsko sredstvo
koje ce omoguciti oksidaciju, a sprijeciti reakciju dehidriranja i
ciklizacije, kojc dovode do 'tvaranja stetnih aromaticnih hidrokarhona.
Dalde, prisuslvo oksidacionog -katalizatora (rastvorcn u molekularno-
disperznom obliku) u pogonskom gori vu doprinosi potpunim
iskoriscenjem prisutnog oksigena, taka da ne dolazi do sporednih reakcija
dehidriranja i ciklizacije, odnosno smanjuje gradenje benzopirena.
UtvI'deno je da benzopiren na izduvnim gasovima motora ne potice od
ulja za podmazivanjc vee od sastava goriva.
Pastoji vee; braJ oksidacionih katalizatora, a pri njihovom izboru
mora se uzeti u obzir vise faktora: stabilnost, rastvorljivost u gorivu,
cijena i mogucnost jednostavne proizvodnje.
Uspjesno se koriste manganovajedinjcnja, zatim cslri acetata i ket,\l1a.
Od manganovih jcdinjenja najpodesnija je mnnganova so 2-
etilheksanske kiseline.
1.5./ V ASPITNO-OBRAZOVNA DJELATNOST U
._/ FUNKCIJI UNAPREDENJA RADNE I
ZIVOTNE SREDINE
Da bi se u zastiti radne 1 zivotnc sredine prije ooslo do cilja; nisu
dovoljna samo naucna istrazivanja, ekonomska opravdanja, inzcnjcrski
proracuni i usaglasavanja stavova tchnologa i biologa, neophodno je i
odgovarajuce vaspitanje c.ojecanstvn u Cjclilli.
Promjene u zivotnoj sredini su ncminovne i potrebne. Medutim,
prirodom se treba koristiti krajnje racionalno i studiozno, vodec,i uvijck
racuna 0 lTIoguCim izvonnla opasnosti.
79
Od skora su nastavnim planovima i programima za osnovno i srednje
obrazovanjc ugradeni elementi zastlte covjckove zivotnc i radne sredine.
Istina, to su pocetni koraci, jos mali ali znacajni na putu do cilja zvanog
'!prirodna ravnoteza!1.
Posebno je znacajno da ,kole (osnovne i sreOOje) i fakulteti sire svijest
o potrebi stalue borbe za zastitu i unapredivanje radne i zivotne sredine,
medutim, to ipak necB biti dovoljna aka se ne prcduzHm mjere za
stvaranje efikasnih komisija i sekcija za zastltu prirode, Program
akti vnosti kOlnisija i sekcija je baziran na programima ostalih drustvcnih
struktura. Povezivanjcm tih kornisija i sekcija sa osLalim tijelima koja se
tim problcmom bave u n1jesnim zajednicama, opstinama, pokrajinamu itd.
posti gao bi sc osnovni cilj.
Zadatak cminentnih strucnjaka iz ove oblasti je) ne da zovu na
uzbunu, nego da, sluzcci se naucnim argumentima, skrcnu paznju drustvll
na opasnost od ugrozu\'anja covjekove radnc j 2:i-votnc okoiine. Opasnost
ni.ie mala ali isio ta-.ko nije ncs8vladiv3. Rjescnja su brojna, ali ce se lakse
uc;Citi ako smo 0 tOln Droblcmu slusali od mne miadosti (od obdanista do
fakulteta). Dakle, ncoptudan jc unaprcdcnja osnovnog, srcdnjcg
i univerzitctsk.og k.adruva za zastitu i unapredenje radne i.
zivotne sredine.
Nadalje, aktivnosti privrednih o:;.-gnnizacija treba usmjeriti u tfi pravca:
a) unapredcnje tdmoluskog procesa u smislu stu cistijc tdmologije,
odnosno, tchnologije bez utpaduka,
b) wlapredenje uslo\ a rada u smislu ve6c bezbjednosti na radu i
opm:nosti oJ profesionalnih oboljenja,
c) medenjc, i. oze1cnjavanje kruga.
IzkZC1l1 probkmi za zahtijc\iaju, prijc :;vega, stalno
obraz0vanje S\"ll1 ::i.hcr:J Log proccsa i to kako iz razloga boljcg Koristcnja
tehnoloskog tako iz ocuvauja -zjvota i zdravlja. Otuda
prol.Lilazi da sc \"ilspitanjc i ob,-azovanje riC i tretirati
odvojcIlO od opsteg dr1..l;tverl.Og znacaja vee ka0 nuzan 1. titan uslo\' za
ut;pjesnust u jcdnom tdmo1uskOIY1 procesll,
U buducem Zakonu 0 zastiti na radu i zivotne okoline treba istaknuti
obavezu preduzeca u pogledu sadrzaja u kojima je nuzno provesti
obrazovanje radnika koji prvi put stupaju u udruzeni rad ili pri svakom
daIjem rasporec!ivanju radnika na drugo raOOo mjesto. Time je utvrc!cna
obaveza organizacija da nauce radnika:
o organizaciji posla,
iz oblasti propisa i uputstava lZ oblasti zastite na radu i i.ivotne
okoline,
o opasnostima po zivot i zdravlje koje mogu nastupiti obavljanjem
odrec!enog posia i
zastitnim rnjerama kojih se radnik moru pridrZavati.
. Dakle, obrazovanje radnika pdje s(upanja na rad obavija se po
pflJcmu radmka u udruzcni rad, posto jc radnik rasporeden na radno
mjesto, ali prijc nego otpocne da radio
Obrazovanje radnika u toku rada predstavlja drugu fazu vaspitanja
1 obrazovanja i izvodi se pcrrnanenlno u toku trajanja zaposljavanja
radTllka. Ova] \'ld obrazovanja jc ustvari naslavak prethodno tako da se
odrii i kontinuitet u sprovoc!enju ove aktivnosti, kako bi ucesnika
u radnim procesu bila uVijek angaiovana u otkrivanju opasnosti od
zagac!ivanja radne i zivotne okoline.
Ako se u velikoj vecini ljudi, a posebno radnici u radnom procesu,
obogate strucnim saznanjem i odgovarajuCilll vaspitno-obrazovniln
saddajima iz ave oblasti, onda jc time, u konkretnim situacijama data
za otklanjanje opasnosti, sprecavanja ekspIozija kao i zagac!euja
Zlvotne srcdme. Sta vise, odredena istraZivanja su pokazala da upravo
subjektivni faktori dominiraju svojim uticajem u nastajanju nezCToda i
zagadenja radne i zivotne sredinc. 0
,. Da bi covjek obavljao bilo kakvu aL'livnost i uopste da bi zadovoljno
ZlVlO neophodno Je da bude zdrav i sposoban za rad. Zato ucesnici u
vaspitl1o-obrazovnom procesu trcba da nauce koji su to izvori i uzroci
pozara i zagadenja radne i zivotne okolinc. Nestrucno, nesavjesno,
neodgovomo i nedisciplinovano ponasanje i rukovanje tehnoloskim
procesima ugroZava Ijudskc zivote, materiJalna dobra i cjelokupnu
pnrodu. Daklc, poslJcdice su isuvise drasticne da bi se mogle neCim
81
pravdati. U tom smislu nase drustvo bi moralo posvctiti veCi znacaJ
vaspitno-obrazovnoj aktivnosti, st11lcno-naucnom radu i osposobljavanju
radnika kao i kultumom nivou covjeka i nacije u cjelini.
1.6. NORME DOZVOLJENE ZAGADENOSTI
COVJEKOVE SREDINE
Sredina II kojoj se covjek nalazi dijeli se na:
a) zivotnu sredinu i
b) radnu sredinu.
U zivotnoj sredini se smatraju stetnim znatno nize konccntracijc
zagaduju6ih materija nego u radnoj sredini. Raziog jc u c1uzinl vrcmena
djelovanja matclija Cu zivotnoj sredini traje cijelib 24 sata, a
u radnoj sredini najvi.se 8 sati) i otpomoscu ljudi (u zivotuoj srcdini se
nalaze bO!esne, stare osobe i djeca. a U fadna] sredini sarno zdrayj
radnici).
NorInc, odnosno, dozyoljcna zagaaenost zraka je ogranicena sa dva
nivaa ito:
a) koncentracije kod kojih so ne pojavljuje akutna stetna djejstvQ na
Jjude, OdnOS110 biljke i
b) koncentracije koje ne mogu prouzrokovati ni kakve smetnJc ni kod
najosjetljivijib osoba pri kontinuiranom djeJovanju cijelog zivota.
Izlozene koncentracije imaju razliCite vrijednosti za ljude i biljni
svijet. Razumijc sc, tc vrijedl10sti SD bazirane na naucnirn saznanjima 0
stetnom djelovanju zagadujuCih l11aterija.
82
Notma emisije predstavlja standardizovanu vrijednost, a odnosi se na:
a) magu polutanta po jedinici izlaznib gasova,
1:i
jl
-'
b) maSll polutanta po jcdinici goriva slr0vine i u novije vrijeme
c) TI1HSll polutanta po jedinici mase pro17voda.
Kao sto je ranije l1z;glaseno, postoje poscbne norme za radnu i zivotnu
sredinu.
Nonne za radnu srcdinu (zrak na f;:;.dnom rnjestu) su maksimalno
doz\'oljene koncentracije (\1DK).
Nonne zivotne sredine su podijcljenc THl:
a) graniene vrijednosti zagGocnja (GVZ) U l1Thanlm i indllstrijskim
podrucjima i
b) strogim granicnim vlijednostima zagadenja (SGVZ) n
rekreacionim j posebno z3sticcnim podrucjima.
Vrijednostt MDK su mnogo blaze. Odllosno. nrisustvo zaaadenJ'a u
- - b
vazduhu prcma normi iv1DK moze biti mnogn vece nego DfCma
GVZ i SGVZ, sto jc s3sYlm normalno. jer 11 toj sled;,}! 7ive i sfa""""
osobc 1 djeca. ' l ,\.- ,h-'-....-
1.6.1. Izvori zagadcnja zraka
Zagadenje zraka potice od emisije, odnosDo, izbacivanja iz izvora u
atmosfcru materija kojc U odredenim konccntraciiama mOQU stetno
djclovati na !jude, biljke, zlvotinje, te prirodna t radom
stvorena dobra.
Izvor zagadenja zraka maze biti:
1. plirodni (pmodna emisip),
2. tehnicki (emisija antropogenog porijekla).
83
Prirodni izvor zagadenja potice od:
a) vulkanskc crupcije,
b) sumskih pazara,
c) prasinc sa tIa,
d) truljcnja i 5licnih procesa koji se odvijaju na tlu i
e) disanja.
Telmicki izvori zagadenja poticu od:
L Transformacijc encrgijc gdjc posluje d va uzroka:
a) hemijski sastav goriva i
b) nepotpuno sagorijcvunje.
2. Tehnoloskih procesa ito:
a) procesnih postrojcnja i
b) manipulacijc materijalima.
Tehnicki izvori zagadcnja mogu se podijeliti 11 d\lijc osnovne grope:
1. stacionarni izvori i
2. mobilni izvori.
Stacionarni izvori su:
a) tennoclcktrane,
b) toplane,
c) !cuena luii,ta (domacinstva) i
d) industrijski procesi.
84
1vIobilni izvori su:
a) drums!ci saobracaj (automobili, teretna vozila. autobusi),
b) zeljeznicki sanbra6aj (vozovi),
c) zracni (avioni),
d) vadeni saobracaj (brodovi).
1.6.2. Stadonami izvori
U nerazvijenim i srednje razvijenim zemljama staciomuni. izYori
zagaaenja zraka su veti ad mobilnih. Ia zagaaenja mogu biti eVrSIa, teena
i gasovita. U zraku zivotne sredine najprisutniji su: sumpordioksid (SOz),
tvrstc cestice, caa i nesagOl]eli hidrokarboni i Larhonmonoksid
(CO).
NaJvc6i izvor sumporclioksida je gorivo (ugalj, mazut), gdje
sagorijevanjem sumpor prelazi u sumpordioksid.
Cvrste ccstice iii lcteCi pepeo predstavlja nesagOljeli ugalj, a u struji
dimnih phnova izlazi u atmosferu.
o vCClnl slucajcva te cestice su fmmiranc tako da u svojoj strukturi
sadrie olovo, valladij, cink, solen i druge elemente u manjoj !colicini.
Cad, ncsagorjeli hidrokarboni 1 ugljenmonoksid predstavljaju
produkte nepotpunog sagorijevanja goriva.
Iehnoloski proeesi kod kojih se emisija ne javlja kao produkt
sagorijcvanja goriva, nego gubitak proizvoda i sirovina ucestvuje sa 20 %
u emisiji sumpordioksida i sa 30 % u emisiji cvrstih cestica.
Uporedni podaci emisije S02 u Evropi i BiH za 1978 god. dali sa u
sljcdceoj labcli.
85
Tabela 3.
86
U tabeli 4. Prikazana je godisnja emisija S02 iz velikih izvora u BiH u
1979. godini.
Tabrla 4
Postrojenje
TE Tuzla

Zeljezara Zenica
"'
0'-
V S
Pri dobij anj u
energlJe
43000
45000
29000
...
Emisija SO 2 U Ugod:;.'_,... __
hno]o.'kom Pri te
p
I
.
I ._----_._._--
Ukupna emisija zagac1enja 11 Bill jasno ukazujc na ozbiljnost
proh1ema vezanih 73 prisustvo sumpordioksida (324700 tona 1.1 godini).
Poscbno zabrir0av3 cjnjcnica da 242700 lona Cltpnda D'-1 18 ycEkih izvora
iIi 75 % od em1sije u Bn:\'
Sto "e (ice cvrstih ccstica dcset vcEkih 1Z\'0]"3 u BiH ucestyuju
u toj :21111 S(I 74 n\;. Tn prcdnjace tenrwclckt::anc (uccstvuju sa jednmn
treCinom)
Zo.g<Jder0c 7;<11-':.3 (\:(s11r( d,,,1c-ko bhzi problem
od sumpnTciioksichL mogllc.nosti pOdU?lrn8.rJ3 oclredenih mjera u
87
I
smislu preC1SCaVanJa zaprasenih izlaznih gasova (elektrofiltri, vrecasti
odvajaci, incrcijalni odvajaCi i dr.) nlnogo SU veee, sigurnije i uspjesnije.
U tabeE 5. prikazana je emisija cvrstih cestica iz velikih izvora u BiH
1979. -
Tabela 5
.-
I
Emisija cvrstih cestica u t/god.
Postrojcnja Pri dobijanju Pri tehnoloskom I
Ukupna emisija
energiie procesu
I
TE Tuzla 17500 - 17500
TE Kakanj 20000 - 20000
Koksara
1600 1600 -
Lukavac
" . ~ -
.. __ .
Zeljezara
3000 7400 10400
Zenica
-
.-
2000 Zeljezara Vares - 2000
._-
Ferosilicij J ajce - 10500 10500
Fabrika sode
5400 300 5700
Lukavac
CementaTa
2600 2600 -
,
I
I
,
i
I
I
Kakanj
Cementara
1000
I 1000
] Lukavac
-
I -
Natron Mag!ai 8000 1200
~
9200
88
Osnovne vrste zagadcnia iz pojedinih izvora
Termoelektrane emituju:
Toplane na ugalj emiluju:
sumpordioksid (50
2
), cvrste cestice
i nitrogenokside (NO)
sumpordioksid, cvrste cesticc,
nitrogenokside i karbonmonoksid
TopIane na ulje emituju: sumpordlOksid, karbonmonoksid,
hidrokarboni i nitrogenoksidc
Kucne peei enlituju: sumpordioksid, karbonl1lO110ksid, h.idrokarbone
i nitrogendiokside
I
Specificni industrijski procesi, kao sto su:
- cementare emituju: cvrste cestice i spojeve sump ora
- rafinerije nune emituju: hidrokarbone, dim, cvrste cestice, ncugodne
mirise i jedinjenja sumpora
zcljezare cmituju: cvrste cestice, dim, karbonmonoksid i fluoride
_. ljevaonice emituju: cvrste cestice, dim i neugodne mirise
ljevaonice legura emituju: cestice
fabrike sumporne kiseline emituju: okside sumpora i maglu
sumporne kiseline
- fablike celuloze emituju: jedinjenja sumpora, cestice i miTise
- fabrike hloridne kiseline emiluju: hlorhidrogen i hlor
fabrike nilralne kiseline emituju: okside nitrogen a
fabrike sapuna i deterdzenata emituju: cestice i mirise
elektroliza soli emituje: hlor
fabrike goriva elnituju: cestice, fluoride i amonijak
- fabrike kreta emituju: cestice
fabrike glinice emituju: fluoride, ('estiec
fabrike fosforne kiseline emiluju: fluoride i maglu IhP0
4
1z izlozenog moze se zakljlicili da inclustrijska zagadcnja poticu
uglavnom sa pet razlicitih izvora, a to su: industrij a organskih i
neorganskih proizvoda, celicane
j
rafinerije nafte, celuloza i papir i
industrija obojenih metala. Ovi izvori prctezno emituju u okolni zrak
('vrste cestice, sumpordioksid i hidrokarbone.
1.6.3. MobHni izvori zagadenja zraka
U razvijcnim zemljatna emisija zagadenja zraka 1Z ll10bilnih izvora je
veca ncgo iz stacioniranih. Ta zagadcnja poticu iz automobila, autobusa,
dizel-lokOlllotiva, brodovu, aviona i drugih lransportnih sredstava. Kao i
kod stacioniranih izvora i mobilni izvori cmituju veci broj razliCitih
polulanata. Medutim, najprisutniji su (CO), mtrogen-oksidi (NO,),
hidrokarboni (C,Hy), olovo (Pb), i smog. Ovo posljednje zagadenje
(smog) po hemijskom sasta\'ll prcdstavlja smjesu oksida sumpora, cvrstih
cestica i kapljica vade oblika maglc (smjesa dim a i magIe). Ova vrsta
zagaucnja prisutna je u zraku narocito u gradovima sa hl.adnOln k11m01'n.
89
SV3 ova zagadenja osim olova imaju manje ill veee vrijeme poluraspada,
Stoga se olovo akumulira u zrakn pa i u biljnom i zivotinjskom svijetu.
Emisija pojedinih polntanata (SO, i Pb) se moze odrediti na osnovu
potrosnje goriva, vrste goriva i saddaja sumpora i olova 11 motomom
benzinu.
Zagadenja koja poticu od dnl111skog s30bracaja niSll ista u naseljima 1
na p111evima,
lJ tabeli 6. prikazana je emisija SOl i Pb od saobracaja (BiH 1979)
ZRAKA
Sagted3vajuci zagadcnja 13iH. maze sc 1ahko d06i do
zakljucka da je ZJgaaenost prislltnijf1 ncgo sto to odgovara stCPCDU
industrijalizG.cijc i urb;::TI17ucijc, Za 1akvo stanje postoji "'-Jise razJoga, a
osno\'n1 je taj sto sc t3 prohlcTnatika nedovoljno poznaje od strane onih
koji mogu ut1cati na njc:no Ijcsenjc.
Nema da sc razYojem ina-tlstrije i urbanizma povccava
zagactenje zrakR, 8.1j Sf: pravovrcmcmm mjcrama moze aka ne u
porpunosti, a ono ;;prijcciti.
SU 1J7rokoyana:
a) zastarjelim tehnolnskirfl P:\iccsirnil :Z,8 kojc,
prDjektanti
tv1cdutim, 011.1 SU
t(;li"'101ogijoTI1 pr8VC
opnl'.:dunje u 1!ekc,norn.skim"
cJ,i se upravo sa talzvom
\,'(likc i no. kraju su mnogo
neupuc.CJ1l
razlozima.
tljcftinom'!
oel
c.ono :n(), tchnologije "bc.? ot-padak;:".
90
b) izborom 10kacije za industriju jer to predstavlja vrlo zn3cajan
elemenat u smislu osigunmja zadovoljavanja k\'aliteta vazdllha.
rVl:cctutiln, l1cdoP11Stivo jc da se smatra dovoJjnim sto je
urhanistickim p1anom prcchrjcl'en0 zemljiste za industrilsku
gradnju ne vodeCi racuna tla \'[stu tchnologije, Ne postoje zastitna
odstojanja (ud:ljjenost) l1<lseJja od rafinerijc, cementare ili koksare.
Razumije se zastilno odstojanjc zavisi i od orograflje terena i
mcteorolosklh l!slol'a. U syakom slucaju, ncophodno je da
polutrmtl (zag8oenja TIa ispu;;tim(1) budu svcdeni n3. prnpisane
granice koje S11 odreucne: na baLi savremenih ispiti\'anja tako da
vis1no111 ispusnih mjcsta koja su ract11lski odrec1cna omogucc t2kvu
distrlbuciju kojom ce sc izbjcci'visoke prizcmne koncentrncijc.
Saobracajna zagad(:nja su uzrokoyana:
pogresnim izborom j nednvoljnom dlmcl17.i{)nis2nOSCli
s8ohrac:tja .leI' to znacajno utice na zag(ltlenje Yanluha
i Sl\"aranja hnkc. u srnanjcnja Cn:llS],lC
materije od saobracajnih sfC'd::;tava neophodno JC graditi
saohrac3jnicc kojc ce rastcrcriti c;2,lliar gn.lcl3 od nc ..potrchUl)g
zagusenjd.
instnnncntirnn 73
u zrnbl. Da hi se
SC1YlSl i inspckcijske sluzhe 1'(1 ;po1azu
cS;ulis;mie i knntrolu emisije iz motoEL
ohvom
DCnZ11lU koji
zagndujl1ci matcrijai kako :::;<1 lliljke
sadrz3j u I(viibni
Dakle) u cilju 7a(tlte
prcdstavlj3 veoma stetan
i zrr Ijude. Utvrdeno je da
u hcnzim.l neophod8.TI.
covjekol'e Z1\'otn::: sredine
17'i.TSiti P!'OUlY.T)C U
l-'enzinJ u rtIf1nerijmll::l.
91
ZaQaclenja od grijanja naselja su uzrokovana:
_ 0 neodgovarajucorn konstrukcijorn !ol.ista kod kotlovskih
postrojcnja taka da je konstrukcjono namijenjeno za jednu
goriYa (koks), a upotrebljava se druga vrsta goriva (mrki U
tom slucaju dolazi do prekomJernog zagadenja zraka (stvara se cad,
karbonoksid, sumpordioksid i nesagorjeli hidrokarboni).
ncodr.!oYarajucom vrstom goriva, ocinosno, gori'va koja sadrze
veliki sumpora (ugljevi iz Breze. Zcnice, Ugljevika i dr.)
znacajno utieu na ukupnu zagadenost zraka u .. Taka
nesto izbieci je moguce upotrebom bezdimnog gODva ttl uglJeva sa
manjim . sadrajern sum)2QE'!/ U nekim zapadnim zcmljama
zab;anjenaje upotreba ugljeva koji sadde sumpora preko 0,23 %, a
102: ulje prcko 1 % 5umpora. U 'Sarajevu je godine 1972. odlukom 0
zastiti vazduha zabranjena upotn:ba ugljcva sa saddaJem sumpora
veCim od 1,9 % a 102: ulje prcko 3 U sljede60j 7.
su bosanskohercegm'acki ugljevi i ulja sa saddaJcm sump ora I
kaloricnonl moci.
Tabela 7
sumpora Ka!oricna
_G_o_l.i_\._o____ . .L. ___ ____ .li __ JjJ__ (MJ) I
r--i.;gljevi . - ==1
92
ncpravilnim lozenjcm, odnosno, ncpoznavanJcm procesa
sagorijevanja dopriilOsi se ukupnom zagadenju zraka. Loiaci bi
moraE da sc dosljedno pridr.zavaju uputstva 0 nacinu lo.enja.
Inspekcijske sluibe bi trebale s vremena na vrijeme provjeravati
ispravnost lozenja i u slucaju odstupanja od uputstva, odnosno,
propisa, pokrenuli kaznene odredbe,
nepostojanje centralnog grijanja gradova ima za posljedicu
zagadenje zmka uvecano za nckoliko puta. Dakle, toplifikacija
gradova treba da bude rezultat tehnoekonomskih studija koje treba
da dajl1investiciono najjeftinije ljesenje. To se zasebno ostvaruje
mogucnoscu povezivanja proizvodnje elcktricnc cnergije i
proizvodnje top late za potrebe domaGinstva i p0510vnih prostor\ja.
U tom slucaju proizvodnja toplote ima djelimicni karakter
koriscenja otpadne toplote.
neodgovarajucom visinom dimnjaka, sto takodcr, znacajno utice
na zagadenje zraka. Dimnjak bi morao biti proracunat tako da
omoguci dovoljnu brzinu izlazecih gasova s jedne 1
zadovoljavajuce rasprostiranje sumpordioksida (smanjcnje
plizcmnih koncentracija) s druge strane.
- izbor lose lokacije naselJa moze biti uzrok loseg kvaliteta zraka.
Dakle,prije nego sto se pristupi izgradnji nasclja, neophodno je
utvrditi uticaj okolnih izvora zagaclivanja zraka. Ovakvoj praksi
treba dati zakonsku podlogu.
1.8, ANALlTICKA METODA ISPITIV ANJA
NAJCESCE PRISUTNIH ZAGADENJA
ZRAKA U ZIVOTNOJ SREDINI
U cilju ocuvanja cistoce zraka, a na OSnovu Zakona 0 prostomom
uredenju izraden .Ie PraYilnik 0 zastiti vazduha od zagadivanja kojim su
odredcnc najvete dozvoljene kolicine i koncentracije 'tetnih materija koje
se ispustaju u atmosferu i Pravilnik 0 tehnickim mjerama i uslovirna za
provjetravanje u stambenim zgradama,
93
/
Ovdje se zrak definise na osno\'u dugotrajnih (prosjecne) i
kratkotrajnih (visokih) vrijednosti prisutnog zagaetenja u zraku (VZd i
VZle).
Granicnc vrijednosti zagaaenosti imaju dvije veE Cine: SGVZd,
odnosno GVZd kojim3 se ogranicavaju w\jednosti VZd, te SGVZk,
odnosno GVZk kojima sc ogr;:micavaju vrijednostj VZk.
K\!alltet i kritcrij je zadovo1jcn ukol1ko su oha granicna us"!ova
istovrCH1cno ispunjena.
Sa ciljcm uporcdcnja pokuzatclja VZ sa gnmicnim vrijednostimn
zagadcnosti SGVZ, odnosno GVZ treba da budu ladovoljeni sljcdccl
llslovi:
U prV01TI rcdu, mjerni period iznosi godinu dana. Ako mjcrenja nisu
svakodnevna, anda llloraju hiti unaprijcd ravnomjcmo rasporeacna, i to
tako da budu rcprezentativna za sya stanja u godini, a Dn s\'akoj stanki
treba vrsiti mjcrenja najlnanjc 100 dana u godini. Ukoliko zagactcnost ne
podJijeze kolebanjima zbog godisl1Jih doba iii sc ta kolebanja ne mogu
racunski obuhvatitl: pCliad mjercnja se maze skratiti, ali najvisc nn d\'a
mjcseca. Aka je period mjerenja kraCi od 4 mjeseca mjercnja treba vrsit;
najmanje 50 dana. Orijentaciona mjerenja nc mogu trajatj manje od 25
dana.
Podrucje za koje se daje ocjena kvalitetavazduha ima velicinu 4x4
k111. U poscbnim nslovima (kotline i sl.) maze se velieina podrucja koje se
ocjcnjuje smanjiti do 4xl 'km.
Stroge granione \Tijednosti zagadenosti (SGVZ) definisu dugorocni
cilj kvaliteta vazduha kao i granicni kvaEtet vazduha rekreacionih i
posebno zasti6enih podrucja. To su vnjednosti koje prema dosadasnjim
saznanjima ne mogu uzrokovati nikakve smetnje ni kod najosjetljivijih
osoba pri kontinuiranom djelovanju u toku cijclog zivota.
Vrijednosti SGVZ za reprezentativne zagadujuce materije, s obzirom
na djelovanje na ljude, date su u tabcb broj 8.
Tabela 8
Zagadujuca materija I SGVZd I SGVZk
(uzorale 24h)

Masena kone.-u mg/m! ..... '-'-1
Sumpordioksid
0.060 0,150,
Dim 0,040
0,090 I
\---
Lebdece cestice 0,060
0,150
!
'-.--
94
U naseljenim mjeslima i mjestima razvijenc industnje u kojima je
lcSko ostvariti kvalitet vazduha koji bi zadovo1jio SGVZ mogu se
propisati privremeno tolcrantnijc granic-ne vrijednosti zagaocnosti kao
ctapni cilj, ali one ne smiju biti vise ad granicnih vrijednosti zagadenosti
(GVZ) navedenlh, 1I tablici 9. GVZ definisu najvisi dopusteni stepen
zagadenosti atmosfere, bilo uz pojcdinacl1o ili uz istovremcno djelovanje
vise zagadujucih materija. To su vrijednosti kod kojih sc) prema
dosadasnjim saznanjima, 11C pojavljujc akutno stetno djejst vo na Ijude.
U slucajll k(jda se stanje lc:aliteta zraka ocjcnjuje prije nU111cricke
abrade, iii kada se kontrola kvalitcta zraka Yrsi ognl11iccnim brojem
mjcrcnja u pcriodu najvece zagadcnosti, kvaJitct ZfZlka podmcja je
ugrOlCll, llko1iko pojedinacne vrijednosti zagadenosti, bar na dvije mjeme
stanice koje su nCl 4 km, prckoracujll sarno jedan dan u godini
s!jedcc-c iznose:
SOl
clim
lcbdcce cestice
Tabela 9
0,650 mg/m'
0.350 mg/m:
0,650
kao prosjek dan a
kao prosjck dana
kao prosjck dana
!-.._. __ ..:.Hl:::.or'--____ --+ __ O",..:.lO=O 0,300 30 min
Anorganski gasoviti
spojcvi hlora 0,1 00 I 0,200
30min
24h
24h --
1-__ -=D..:.im:.::c._. __ 0.060 I 0,160
Lchdece cesticc 0,300
010vo i anorganski
spojevi olova kao clio 0,002 -
1ebdecih cestica I '. ____ L _____ -:-_
24h
95
1.8.1. Planiranje mreze pracenja
Prvi korak u planiranju mrde pracenja je skupljanje 0
. A' k podruC]'u Povod da se pocne sa
izvorima emisiJe zagaucnJa nn ne .. , ;,' 1 na
o pracenja zasniva se obleno na zalbmllR LJudl se ,za e
program rn .. . ." T ., ,. , T k de korisno JC da se
sll1etnjc kao sto SH ncpl1Jatl11 mlflSl 1 1 plasma. a 0 ,f,.. V'
r
+" '0
sakupe iniormacije 0 stetnonl djelovanJl; TId. blljkc: Zl\ 1
matcrijale na tom podrucju sto ce pomOCl pn lzbolU illJcsta na kOJlma ce
se pratiti kvalitet zraka. '. .' ,." 0 klimatskim
Meteoroloske slLlzbe imaJu oblcno opste tnforumCl]e .
uslovima u oblasti. Promjenc u smjeru i brZ1l11 vJetra, U
dana i godinc su parametri koji sc najceSce mjere. Ostah se
cesto 1110gU dobiti su: podaci 0 padavinama, l,apsolui113
i llslovi za slvaranjc magIc. Veoma su 0
gradijcntu i visini inverznog sloja, ali do. uVljck ,.'
Takodcr, zbog uticaja na lokalm Yjctar 1
topo(rrafija ima vaznu ulogu u izboru na ve .. se \ rSl.tl
.. ('eol'e '1'1f)IJC industriJ'skc oblasti su se razvltc u dolmama nJeka,
plae 11 . " h.. '1' . .. k e
ostO]'{ povcca71u tcndencija za stvaranjem lempcraLurm 1 lI:vcrzlja . OJ
P " . d>" d h'\ U g-adovlll1a
z"drzf.lv<1ju u prizcmnom sloJu sva zaga eUju \ az u . . ..
. a ,,"' na brdovitom terenu poStojc znatne vanJacIJc U
lzgral...te1l1ffi A '< . V' t n
" llnlltar url""anc ob.lastl. Opstc uzeVSl, .:>to Je ere. konccntraCljama) d I
kompleksnij i to je potrebno vise mjcmih urcdaja da bi se utvr' I a
raspodjela zagadenosti. ." ., .
Osiali topografski oblici koji luicu na chSperZljU polutanata su planmc,
jezera i okeani. . . b k d r
lskustva drugih programa za pracenje kvahteta sredme.:re a, ta 0 e:
uzeti U obzir. Prema tome, treba se S kOJl s,u
za kvalitet vode l za programe praCCl\ja okolme, I
programe kontrole izlozenosti na illJCS:U, a
treba koristiti sto jc vise speclplno za skolO\ [h1JC, laboratonJsk
usluge i ocjenu podataka. . '.,' " , ,
U zuvisnosti od karakteristlka Slrellj3 zagadenOS1t
posmatronoj oblasti S obzirom na topografi]u i meteorologiJU, razvoJ
n1reze pracenja moze zahtijcvati oSl1lvanJe ,pro?rama
iZlTIedu zajednica s vlastitol11 pravnom odgovomoscu za zastltu sredme od
96
zagadivanja. U oVakvim slucajevima korisno je uspostaviti neku vrstu
sluzbcnog oblika saradnje kao sto je konsultativni ili savjetodavni odbor.
Vrste prethodnih inforrnacija su od velike koristi u izradi program a
pra6enja zagadenja. Kada su jednom Ove informacije dobivene i
ocijenjenc, onda se moze napraviti osnovlli okvir programa pracenja koji
ukljucuje:
a) izbor polutanta koji ce se mjeriti u pocctku i kasnije,
b) utvrdivanje oblasti u kojoj treba yrsiti mjcrenje,
c) odredivanje broja i rasporeda mjernih stallica i
d) odredivanje trajanja i ncestalosti uzorkoYanja.
U skoro svim slueajeYima razvoj mora biti postepen. Kako ee se
tokom godina sticati iskusryo, tako ce se nkljucivati novi polutanti i
smanjiti iii povecati bro] stanica i usavrSavati progrmTI da bi sto tacnije
zadoyoljio potrebe zbog kojih je raden.
Izbor polutanata se obicno vrsi na elva nacina. Prvi naCin uzima u
obzir da su najobicniji polutanti prisutni u manjim iii vecil11 koli6inama u
gotovo svim urbanim oblastinla. Stoga, program praeenja obion" pocinje
mjcrenjem lebdecih cestica i sumpordioksida. U mnogim slucajevima
mjeri se i aka to iziskuje stanjc n saobracajn. Program
se dal]e postepeno razvija, pa se ukljucnjn i drugi polutanti sto bi se
moglo ocekiYati na osnovn poredenja sa drugim gradovima gdje je
njihovo prisustYo vee potvnleno mjerenjem kvaliteta zraka. Ovaj pristup
izboru polutanata je najnobicajeniji.
luko su prikazana dva odvojena pristupa izboru polutanata kOje treba
mjeriti, sto je uradeno zbog objasnjenja, ali najcesee 6e se izbor izvrsiti
kombinacijom ova dva pristupa.
MreZa pracenja kvalitcla vazduha treba najee,cc da nkljuCi say urbani
kompleks. Razlozi za to sn oCigledni. Polutanti mogu prcci velike
udaljenosli i njihovi uticaji se mogu pojaviti mnogo kilometara dalje od
izvora emisijc, spccijalno u sincajevima gdje se emisije ispustaju kroz
vi sake dimnjake.
Tamo gdje prOb'fam pracenja treba da dadne infonnacije 0
koncentracijall1a oko jednog velikog izbora, izbor oblasti koja ce se
posmatrati, zavisi, uglavnom, od vi sine dimnjaka, topografskih i
l11cteorolOSkih uslova. Neka od mjernih mjes1a treba da budu locirana
tamo gdje Se ocekuju maksinlulne konccntracije.
97
1.8.2. Broj i raspored mjernih mjesta
Uglavnom, broj mjemih mjest" zavisi od velicine oblasti koju mrda
treba da poklije, promjenljivosti koncentracija polutanata i potrebnih
podataka, sto je u vezi sa ciljevima pracenja.
U tabeli 10. data je raspodjela mjcmih mjGsta izmcdu centra grada ih
industrijskih oblasti i stambenih oblasti. Iako se pojedinacne stan ice ccsto
koriste za pracenje razhcitih polutanata. na taj naCin se nece, opste uzevsl,
dobiti najbolje informacije 0 razlicitim vrstama polutanata. Naprimjer,
mjGs!a za pratenjc sumpordioksida i lebdecih cestica mogu se cesto
rasporedi!i kao sto je prikazano u tabeE 10., a za pratenje
monoksida treba, medutim) primijeniti drugaciji raspored mjem1h stanica.
Takve stanice treba da su u oblasti sa velikom gustinom saobracaja, jer
koncentracije ugljen,monoksida rapidno opadaju s udaUenoscu ad
ovakvih oblastl. S druge strane, rnaksimalne koncentracije oksidanata
naci ce se, vjerovatno, na kraju grada u pravcu vjetra iE jos dalje, zbog
vremena koje je potrebno za stvaranje ovih supstanci u atmosferi. Zbog
toga program pracenja oksidanata uvijek treha da ukljucuje mjesta na
periferiji iIi cak izvan gradske KOlistenjcm pokretnih staniea cesto
se mogu znntno povecati jnforrnacije dobijene pomocu mreze stalnlh
stanica.
Paznju treba posebno obratiti na to da se funkcionisanje oprenle ne
promijeni sa promjenom lokacije. Da bi se to sprijccilo-, patrcbna su testa
bazdarcnja. Osim" toga, informacije 0 rasporedu polutanata od ovakvih
pokretnih stanica zasnO\'tme su nu uzorcima sakupljenlm tokom kratkog
perioda godine. Zbog toga cc trcbati prcduzeti mjere orasnosti da bi Se
oSlgural0 da mjercnja predstavljaju stvarno stanje zagacienosti za vrijcrne
uzorkovanja, i da se ne primjcnjuju na druge peri ode godine.
98
U1.3. Ucestalost i trajanje uzorkovanja
Pracenja m0gu cIa hudu: kr8tkotrajna> periodicna i tmjnn.
Kratkotrajno praccnje provodi sc. po pra'vilu, za poschne syrhc kao sto
su prethodna procjen3 stepena zagac1cnosti prije nego zapocne opsezD.ljc
pracenje. Nedos!8tak ovakvog programa praccnja je to) sto dol.!ijeni
podaci nisu potpuno reprezcntatl\,TIl zhog posebnih meteoI0JoS};Jh uslo1.-'Z"l
ih uslova emisije kojl mogu prcovJadati u toku uzorl<ovanja.
Perio'dieno prac-cnjc (npr. 1 mjesec u sczoni iii 1 dan svaklh 6 dana)
mOle smanjiti troskovc. naroCito ukoliko sc korlsti r11cno uzorknvanjc.
Aka se mjerenje vrsi dovoljno dugo (nckoliko gallina) ta1\.v1 podaci mogu
cia budu veoma korisni 11 analizi trenda i za ocjenu strutcgije zastite.
N1edlltin1. treba paziti cIa se ne pretjc]"a S 111tcrpretacijom poclatal{a. koja
maze biti jednostrana .icr su podaci nepotpuni.
Tmjno pracenjc se obicno provodj Llvijck onda kada je neka
organizacija, koja se bavi zagadenjem vazduha, utvrdila nn o:::novu
kratkotraJl1lh lli periodicnih mjercnja, do. jc takvo mjercnje potrehno. U
\'cCini sl11cajcva u pocc:tku se posta'll mali broj staniC3, s tim, da se broj
povees Lad dode do daljn.ic urbanizacije i industrijalizacije.
S ob7irom na uccstalost sakupljanja uzomka, dominantnn su d\T3
faktora: varijabjlnost svojstvcna polutalltim3 (npr. dnevna, sedmlcna;
sezonska) i potrcbna precizl10st podataka 0 kvalitetu zraka, sto ovisi od
ci1jev3 praccnj a.
Praksa je pokaza1a, npr. da konccntracije sumpordioksida i lcbdccih
cestic(l pOk3711jU dncvne tluktli3cije koje su povezane sa cmisijom izYora
i fipicnim dnevnim mCleoroloskim ko1cbanjima. S drugc strrl.nc,
koncentracije ugljen--monoksida pokazuju dncvnc varijacije b8zirane
prvcnstveno na propusnosti 1 gustini saobracaja. Sezonskc razlike u
stepenu aerozagadenosti pove7ane su s intenzitetom emislje
meteoroloskim promjenama.
Uzimanje uzorka tokom radnih dana 1 dann sedmicnog odmora
pokazal0 se veoma korisno u procje:ni emisije od inclustrije, posto vcCina
industrijskih 1z\,or3 iJi snlanjuje rad iii p0tpl1no prestaje f3.dom za
vrijeme nann scdmicnng odmorZl. Ako se za -vr(jcme dana
odmora proyodi do\-olj:10 dugo, mogu, takocier, oa se dobiju i veoma
99
korisne infonnacije 0 uticaju automobilskog saobracaja na stepen
zagadenosti zraka.
Mnogo je bitna karakteristika fluktuacije polutanata.
tom slucaju uzorkovanje treba da bude cesee od oceklvane ucestalostl
promjena. Naprimjer, da bi se izmjcrile promjene u toku dana potrebno jc
morke uzimati svak! sat. Ukoliko mjerenJ3 nisu neprekldna, pOJedina
promatranja treba da budu ravnomjerno rasporedena tokom dana da bi se
dobila reprezentativna slika. Da bi se pak, proueila sedmicna zakonitost u
promjcnama srednjih dnevnih vrijednosti, treba uzimati lizorke u radne
dane i u dane scdmicnog odmora.
Vjerodostojllost usrednjavanja u odnosu na razlicite ucestalosti
uzorkovanja teoretski je izracunata i empirijski odredena na brojnim
lnjestima u svijetu. Razumljivo je, da se tacnost snlanjuje sa smanjenom
ucesialoscu uzorkovanja. Naprimjer, ako su uzorci prikupljani svaki dan,
odstupanja od godisnje sreda)e vriJednosli dobijene dnevnim
uzorkovanjenl manje je od 29(". Uzorl<:ovanje sarno svakog dvzmaestog
dana daje srednju Yfijednost koja odstupa za 100/" od srcdnje vrijedClosli
dobijcne unevnim uzorkovanjem.
1.8.4. Kriterij za lokaciju stanica
Kriterij za iokaciju stanica je vdo znacajan, zato sto zbog pogrcsnog
izbora dobijeni podaci mogu imati veoma ograniccnu vrijednosL
Lokacija stanke za pracenje kvaliteta zraka mora da zadovolji
sljedece:
a) mjesto trcba cIa je reprezenLativno za oblast koja je odabrana
opstim planom;
b) stanica treba da je postavljcna i da radi tako da daje podatke koji
se mugu uporediti sa dobijenim iz drugih stanica unutar mreze
pracenja;
c) treba da budu zadovoljcni ncb fizicki zahtjevi.
Konacm1 izbor svake lokaclje bi,6e komprornis u o'-/ih
razlicttih uslova. Da li jc plozaj stanice zadovoljavajuCi se)
medutim, pruvjcriti istovremenim mjerenjima na jcdnoj ill vise
privf0menih stanicH unutar posITlatrane oblasti. Slanice bi trebak biti
100
Iocirane na rnjestima gdje Sli smetnjc u njihovoj ncposrednoj blizini
najmanje vjerovatne, tj. dalje od:
velikog zagadivaca. Udaljcnost, koja se preporucuje, zavisi6e od
visine izvora i jacine cmisijc. Stanica treba da se nalazi najmanje
25 m daleko od dimnjaka. Kod vcUh izvora ova ndaljenost u'eba da
bude veea;
- apsorbirajuce povrsine (lisce i apsorbiraJuei gradevinski materijali).
Potrebna udaljenost zavisi od apsorpcionih osobina matelijaia za
polutant koji je u pitanju, ali treba da je najmanje I m.
Utvrdivanje zagadenja zraka ad motonlih vozila zahtijeva specijatnu
paznju zbog strmih gradijanata kOl1centracijc koji se rnogu ocekivati. Ova
mjerenja nije potrebno raditi u svim rnreze mjerenja. Ako se
posmatraju prim ami polutanti od saobracaja (ugljen-rnonoksid, ozoni,
oksidi, ugljovodici, olovo i dim iz vozlla sa dizel-motorom), najve6e
koncentracije mogu se naci u prOlnetnim ulicama centra grada, poscbno
tamo gdje postojc vdike zgrade S obje stranc ulice koje ogranlcavaju
prirodnu ventilaciju. U ulicama sa vcclm brojem pjesaka prikladno je
postaviti mjernc stanice sto blize pjcsacima, ukoliko se mOLe naci
odgovarajuce nljesto. rleterogena grupa polutanata nazvana fotohcmijski
oksidanti, S ozonom kao glavnom komponentom, pojavljuju se u zraku
kao rezultat kompleksnih reakcija izmedu polutanata od saobra6aja U
odred:enim atmosferskin1 uslovima.
U slucajevima kada polutanti poticu od stacionarnih izvora, ulazni
otvor uredaja za sakupljanjc uzoraka treba da je, po l11ogucnosti, 3-4 ill
iznad tla i 1-1,5 111 od najblize vertikalne iii horizontalne povrsinc. Sa svih
strana trcba da budc otvorcn prostor, sto znaci da ulazni oivor He bi smio
da bude unutar zaLvorcnih prostora (zatvorenih dvorista i s1.).
Pri mjercnju polut"nata od saobracaja ulazni otvor treba da bnde 3 m
iznad povrsine nlice i na horizontalnoj udaljenosti I m od ivi6njaka.
Odstupanja od ovih prepomka nisu prihvatljiva i ukoliko sc moraju [initi,
onda treba da su ista za sve stanice ullutar mreze mjerenja. Preporucuje se
visina od 3 m da bi se izbjeglo uvlacenje ('estica s ulice, da bi se
obezbijcdio slobodan prolaz pjesaka i da bi se ulazni otvor zastitio od
osteccnja.
101
Obicni instrumenti za pra6enJc gasovitih polutanata, kao i onih za
mierenic lebdecih cestica (npr. uredaji za mierenie dima) redomo se
postavljaju unutar zgradc ili u zastitne kUClCC. Oni su povezani sa
spoljasnjim zrakom preko cijevi koja se zavrsava sa okrenutim lijevkom,
koji spriiecava ulnzak padavina i velikih cestica s uzorkom zraka, Aka se
sakupljaju lebdece cestice karakteristike ulaznog taka zraka (protok i
precnik lijcvka) moraju da bUclU standardizovane, a cijev za uzimanje
uzoraka ne bi smjela da ima ostrc kl"ivinc. Treba da je sto je moguce
kraca) po mogucnasti- ne duza od 3 m i naprav1.lena oct materijala koji ne
reaguju TIn polutante kojj se mjere, Hi koji ne otpusta pare koje smeta.iu pli
odrcoivanju, a prec111k cijevi za\,ls1 ad brzine proticanja ~ treba da je
standardlzovan za cijelu mrezu mjerenja.
P!i postavljanju staniea treba ispuniti sljedeee uslove:
a) trcba da jc na raspolaganju duze vremena;
b) treba, po mogucnosti, de jc dostupno 24 sata dncvno tokom cijclc
godine;-
c) treba da 1ma odgovarajuce elektricne instalacije;
d) treba da je zasticeno od krade i ostec,enja;
e) treba da je zasticeno od ckstrcmnih temperatura.
1.8.5. Odreilivanje S02 i dima u zraku
Aparat na sliei 14, baziran je na standardnoj britanskoj metodi za
odrec!ivanje S02 i dima, Ova metoda se zasniva na oksidacij! SO, u
H,S04 apsorpcijom u rastvorn H
2
0" a saddaj nastale kiseline se odredujc
volumetrijskom titraeijom sa standardnim rastvorima alkalija pri pH 5,
gdje je iskljuccn utieaj CO
2
,
Dim se odreduje reflektometriiskom metodom i to na osnovu
zaemjenosti izlozene povrsine filter papira i poredenjem sa standardnim
oblakom dima,
102
,
Uredaj za sakuplianje 24-satnih uzoraka iz 111alih volumena zraka
(slika 14,) se po mogucl1osti smjesta u prostoriju,
4 1 2
~ -.., .-
, - - - - : . - ~ ~ - - - - . : : . - - - - - L - ~ __ ..
,
5lika 14,
3
-l
Apara/ za oelredivanje 502 i elima: 1 - apsarher, 2 - pumpa, 3 - plinol11jer,
4 - driac filter pap ira, 5 - slakleni /ijcrak
Ulazni vad sa ohmutim staklenim lijcvkom sc smjesta u zastltnu
aluminijsku cije1' duiinc 1,5 do 2 m i posta1'lja tako da bude udaljen
najmanje 1 do 1,S m od zida, Visina ulaznog lijevka mora biti oko 3 m
(min, 2 m - max, 5 m) iznad tla, tako da ne smije biti u blizini povrsine
kDje apsorhiraju (zelel1il0, vodene povrsine), zatim na mjestima sa
otezanom cirkulacijom zraka kao i u blizini lokalnih 1zvora zagadivanja
(dimnjaci),
O1'akD postavljen uredaj se opslumjc svakodnevno, tj, vrsi se
zam]ena filter papira i ispiralice i oi'itava protok na plinoTT\jCrLL
1.8.6. Odredivanje sedimenta
Sediment iIi 1al02ni prah se odredujc gravimetrijski, vaganjem suhog
ostatka.
103
Uredaj za odredivanjc sedimenta (sedimentator) jc prikazan na shci
15.
.92
!r(ll

posuda.
JI
/
1

Slika 15.
Sedimentator: 1 - staklena posuda, 2 - stalak sa iicanom !Jlrezorn u kojo}
se zasticuje staklena posLlLla od ptica
1.8.7. Sakupljanje uzoraka
Sedimentator se postavlja na mjestima na kojima je Ollloguccno
nesmeiano talozenje cestica. Velicina istalozenih cestica se krece od 10 -
200 a talolcnje se vrsl gmvitacijom i ispiranjem cestica
atn10s[erskim ohorinarnu. V rijcme uzorkovanja jc 30 2 dana, nakon
cega se posuda zamjcnjujc cis(om posudom, a uzorak prcnosi u laboratorij
gdje se vrsi analiza.
104
Po zamjeni posuda, uzorak ne smijc dute stajati od 14 dana (u
hladnJaku) zbog razvijanja glJiva. Uzorak sakupljcn u sedimentatoru so
dobra prornijesa i u maEm porcijama prcnosi u kondicioniranu posudu
koja je susena u susnlci u vrcmcnu od L sata na lOSoe i ohladena u
eksikatoru u vremenu od pola sata nakon ccga se vrsi vaganje. Uzorak se
uparava na 80C. Posta se say uzorak prenese, sedimentator se ispere sa
destilovanom vodam uz pomoc stak1enog stapica. Posuda sa uparcnim
ostatkam se susi 1 sat na 105C i h1adi pola sala u eksikatoru, nakon cega
vrsimo vagan jc.
Ukoliko se u sedimentatoru naiazi vise od tri velika lista (200 em")
anda je proba neupotreblJiYa. Grubljc neCistoce (insekti, lisce) se prije
uparavanja iz posudc uk10ne pincctom, a zatim se filtrira na situ od 1,12
mm.
Ako u sedimentatoru ncma tccnosti, prije analize se dada 300 ml
dcstilovanc vodc, dobro prolnijcsa i prati gore nuvedeni poslupak.
Koncentracija taloznog praha se izracunava P0l110CU jcdnacine:
G
x=--
A,n
gdje je:
x -konccntracija taloznog praha, (g/m2 dan),
G - rnasa sakupljenog talozllog praha, kao razlika i,Zmedu odvage
uparenog ostatka i prazne posude,
A - povrsina uiazl1og, svijetlog otvora sedimcntatora (m
2
),
n - broj dana uzorkovanja taloznog praha.
1.8.8. Prikazivanje rezultata
Rezultati se obraduju n" sljedeci natin:
a) po zavrsctku mjescca lreba obraditi dnevne podalke za doticni
mjesec, a
b) po za\Tsetku go dine, obraditi mjesecnc i godisnje podatke.
105
Mjerenje treba praktikovati da pocne sa L IV jedne i zavIsava sa 31.
!II sljedece godine, (ovo je prakticno stoga da se jedna zima ne bi
pojavljivala u dvije godine pracenja).
Vazno jc napomcnuti, da ukoliko zagadenost Y8zduha S02 j djrnom ne
potice ad emisije industriJskih postrojenja (emisija tokom cijele godine),
nego od 10215ta (sezonsko zagadivanje), sagorijevanjem goriva za
grijanje, to se i mjerni period pracenja zagadenosti maze skratjti i
definlsati na sezonu Zl1TIC, ad 1. XI tekucc do 28. 11 sljcdecc godine. Time
se Cine matcrijalne ustcde, jer je sezona svedena na 4 mjeseca mjerenja, a
kolicina dobijenih rezultata je dovolina za vjemo prikazivanje stm1Ja
zagadenosti mjemog podnlcja.
1.9. PESTICIDI I ZIVOTNA SREDlNA
Pesticidi su hemijska srcdstva koja se kotistc za zastitu kotisnog
bilinog svijeta od raznih stetoCina, korova i bolesti, Danas 5e savrClnena
poljoprivreda ne maze zamisliti bez hemijskih srcdstava za zastitu bilja.
Ova hemljska sredstva lwistav{\ju sictoC1nc biljaka, ali stetnn djcluju i nn
onzanizam covjeka jer 811, ug18vnom, toksicnc materije. Nisu rijetki
sh7cajevl aKutnog i hronicnag trovanja ljudi o\'im matcrijama. l\1.cdutim,
ta trovanja su u veiikoj vecini posljcdica nepridrzavanja mjcra
bezbjednosti i liene higiiene.
Dak!C, neophodno je da ova hemijska sredstva posjeduju uputstvo 0
mjerama bezbjednosti pri radu sa njima.
Prije nego sto se pristupi korisccnju ovih preparata treba pazl.1ivo
proCitati data uputstva.
1.9.1. Pojava pestidda u zraku i njihova
otrovnost
Pesticidi se upotrebljavaju na razne naCinc, a najccsce rasprsavanjel11
U obliku praha, para i gas ova. Tzbor zastitnih mjcra zavisi od vTste
pesticidn. Ako S11 sredstva Z3 gazinmje, tada .ie ncophodna dobra zastita
respiratomog sistema. To se ostvamje pomolCu filtra odgovarajuce
namjcne. Vijek trajanja filtra zavisi od napona pare prillkom njegovog
izdvajanja. U jednom staklcniku u Holandiji izvrsena je dezinfekcija tla
106
111etilbromidom. Tio je zatim prckriveno plasticnom folijom S llmnjerom
da 05t3n(; 14 dana. U mCdll\TemenU porasla je spoljasnja pa
se napon pare znatno povec?o. Uklanjanjcm plasticnih folija doslo je do
naglog povecanja koncentraciie metilbromidJ U v3zduhu. Zastitni filtri su
u dalcko kracem Vfcmenll sto je predvldena izgubili
moc pa jc d0510 do te5kih t1'o\'3nja.
l' zatvorcnim prostorima kao 5tO su podrumi, kann1i, staklenici i dr.
rasprsavanje pcsticida znatno slT18njuje vijck trajanja filtra, zbog sllvise
visoke koncentracije otro\'nih gas ova u zrakll. U tom slucaju trcba
koristiti lJkva zastitna srcdst\'3 koja sc obczbjcQuju syjczim v3zdubom iIi
aparati sa oksigenom kakve koriste i vatrogascl.
1.9.2. Podjcla pesticida
PIema stetoi'iuama koje uklanjaju, pesticidi se dijcle na sljedece vrste:
1. Herbicidi (k01iste se za unistavanje koroya);
2. Insekticidi (upotrebljavaju se za unist<l",mje insteketa);
3. Fungicidi (koriste se za uklanjanje gljivicnih bolesti);
4. Baktericidi (kOliste se za unistenje baktcriolosklh hOlest1);
5. Defohjanti (koriste sc za l1nist<J\"<Jnje predzctvcnih koro\'a);
6. Akaricidi (za unistavanje krpelja);
7. (7.3 unistavanje okrughh crva);
8. Zaocidi Cza unistavanjc glodar3, pacova, miscva);
9. Limicidi (protiv puzeva galata).
Pesticidi se primjcnjuju u obliku praske, suspenzije, paste, emulzije,
rastvora i dr. Nik3d se ne upotrebljavajll u cistom hemijskom stanju.
Podjela pesticida prema jacini toksicnog cljcjstva izgkda ovakva:
U prv" grupu spadaju: prcparati arsena, zive, alkaloida,
cijanovodonicne kiseline i dr. (to su hcmikalijc sa "rIo Jakim toksicnim
djeJstvom)
107
U drugu grupu spadaju: hcpl.uhlor, hlorpiklin i dr, (to su hcmikaiiJc
visako otrovne),
U treell grupu spadaju: heksahioran, hio101'os, DDT i de (to su
srecluje toksicne matelije),
U c,ctvrtu grupu spadaju: herbicicli i dr. (avo su sredstva sa nlanje
toksicnim djclovanjem).
1.9.3. Preparati arsena
Kao preparati arsena nUJVIse se koriste kalcijumarsenat i
natrijumarsenat. To su insekticidi koji se koriste za zastitu \i06a i povrca
od stetocina.
Akutna trovanja OV1111 prcparatim<1 pra6cna su kasljanjcm uz
nl0gucnost iskaslju\'anja krvi, Jakim bolovima U ocima, pojacanirn
lucenjem pljuvacke, krvarenjcm iz nos a, povracanjem i bolovimu u
stomaku,
Pri hronlcnoll1 lro\';}nju osjeca se ncdostatak apetita, nagan na
povracanje, bol u predjclu zc1uca, hronicni hCPlltitis i opadanje kose.
Sn1l10noSna uoza za co\jeka iznosi 0,1-0,15 g.
1.9.4. Hlorenski preparati
Ima ih vise vrsta, a najvise se koristi kao DDT tehnicki. On se
upotrcbljava U o1Jliku dima i aerosola. Dugo 0staje u zemlji (nc raspada se
u prehram1Jenim produktlma). Dakle. vdo su stabiinc rnatcrije i ako
dospiju u prehrambcne proizvodc, prcdsLavJjaju veliku opasnost za
stanovnistvo.
Trovanje hlorenskim prcparatima Je praceno vrtoglavicom,
glavoboljom, ncsanlCOl11, gubijcnjcll1 apetita, zumuranjcm,
razdrazijivoscu, pojacanim ZIlOj cnj em, holovima pri dodiru nervnih
z8srSet3.ka, a ponekad i porcme6ajem govora i misljenja.
!O8
II

1.9.5. Pesticidi na bazi fosfora
To su hemijski preparati (tiofoz, metafoz) koji se koriste za zastitu
bilja od Upotrebljavaju se u obEku 0,03% vodene emulzije za
prskanJc seceme repe, paradajza, kupusa, krastavaca, Jagoda i vinove
laze, Prskanje se provodi najkasnije 20 dana plije branja plodova,
Pesticidi na bazi fosfora se karakterisu otrovnim djeiovanjem, a
mamfestuJe se bolovima u prcdjelu stomaka, pojacanim iucenjem
pljuvacke, glavoboljom, gusenjcm, a kod tezih trovanja zapaiaju se
greevI, besvJesno stanje i oticanje pluea,
1.9.6. Zivino-organski preparati
To su fungieidi (granozan, merleuran), odnosno prepamti, koji se
konste prollv gljmcnih bolesti biljaka, To su materije jakog toksicnog
djelovallja, Pn akutnom trovanju zatrovana osoba se zali na glavobolju,
u stomaku) a mogu6e je i krvarenje desni. U tczim slucajevirna
JaviJU se paraliza udova, osljepljivanje, umunjcnje ostrine sluha i
nesvjesno stanje. Kod hronicnog trovanja javlja se opsta
slabost, poremecaji sna i zapaljenje sluzokoze,
1.9.7 Pesticidi na bazi bakra (ful1giddi)
To su modra galiea (sulfal balua), hlorni oksid bakl'a, trihlorfenolit
i dr. se za prskanje plodonosnih slabala, jagodnjaka
\fall0 u pro!]ece 1 kasno u jesen),
. prodiranju U organizLun juvlja sc povracanje, vrtogiavica, otczano
dtsanJc, bolovi Ll stonluku, akutni bronhitis i kasalj. Ovi preparati se,
uglavnom, koriste 11 borbi protiv gijivicnih oboljcnja biljaka.
1.9.8. Pesticidi na bazi sumpora
.. se i akaraidi, odnosno, srcdst va za unistavanjc
glJ1VICnth oboljenJa 1 krpelJa. U upotrcbi su najcesce: koloidni sumpor,
krecnosumpomo mEjeko i hlorna surnporlla smjesa. Razlicito su
109
toksicni, dok je koloidni sumpor slabo olrovan, dOlle je hloma sumpoma
smjesa vrlo toksicno sredstvo.
Zatrovana osoba se zali ns glavobolju, vlioglavicu, bolove u grlu,
kasaij, a u tez1111 slucajcvilna povracanje -i gubljenje svijesti.
1.9.9. Pestiddi na hazi karbaminske kiseline
Postoji Y1Se vrsta ovih srcdst'-lV3 kako po sastavu ta1\0 i po djelovanju.
Karhaton (natrijumova so, metjl dltlokarbaminske kiseline) 1ma ulogu
herhicida, hematoclda i fungiddu, odnOSl1O, podjednako unistava korovc,
crvc 1 gljivicna oboljcnja. Trovanja lzazvana QVlm preparatirna
karakterisu se prekomjenlim lueenjem pljuvackc, pojacaninl znojenjem 1
podrhtavanjem misi6a.
1.9.10. Mjere zastite
Mjere zastite se, prije svcga, sastoje U osposobljavanju i upoznavanju
sa mjcTama zastite Iiea koja dolaze u dodlf sa pesticidima. Osobe mlade
od 18 godina zivota DC bi smjclc dolaziti 11 dodir S3 otrovima (toksiCDlill
materijmna). Lica koja nemajll po prirodi posla veze sa toksicnim
hemikali.lama DC. smiju se pustati do. do1nzc do mjesta gqje se hemikalije
cuyaju ih upotrcbljavaju. U odrcdcni:cn sluc<ljcvima te hcmikalije nlOgu dZi
prodiru lJ atmosfcru koju udisll i oni koji nemaju direktnog uflcaja na tu
pojavu. To se dogaoQ pri nastanku vazdusoih kO\,lt1aca u vrijcme karl
a\'10n vr31 zaprasivanje.
Nisu rijetki s]ucajc-vi trovanja radnika koji rade u magacinima i
skbdistima pcsticida. Razlog je prodiranje toksicnih hem.ikalija u
atmosfenl skladisnih prostofija. Zato jc neophodno da sklaclista toksicnih
materija budu obezbijedcna ispusnim ventilacl0nim sistemom. Takoaer,
sk18di,stc mora biti udaUeno od nasclja najmanje 100 ill. Unutrasnjost
skladista mora hiti premazana masnim bojama<
Kada sc Yrsi mijesrm.ic zitarica sa toksicnim materijama u ciUu
nnistenja stctocina, neophodno jc f0rmiraii grupu ljudl kqja ce u cijelosti
izYrslti mijcsanje ot1'OY3 Sa sjerncncm U onoj kolic-ini koja je potrebna 73
ispunjcnjc Jedne sjctve nn parceli knju z:luzima ta grupa 1judi (brigada).
Postqji vise me)'od3 111ijeS31lja pcsticida sa sjemcnmTL 1\1edulim, syaka
metoda manjc l!i zagadl1je ?rak faone zone 1 ornogucuje prodirJnje
ntrova preko d1sajnlh organa U organlzam. Zbc)g toga se 0\'1 radnvi 12vock
110
1'.1
'!
pomo6u ga':,-maski obezbijedenimprotivgasnim patronama, Mijesanje se
ne STIll1e vrsIt1 pomocu Iopat" 11""0 ' ", V' ...
. J ... (l "b mJcsaC1D1a - Spccqallllm ll;lpr3yama
ko.Je su namlJenJene za lakvu svrhll. -
. Za 1 biljaka upotrebljavaju Se specijalne masine
1 aparatl. Nakon obavljenog posla masine :.;c nW"aJ'u 0(>st,1,' 0-1 (l'ro," '1
.. {1 v' .". , I< "- \." 1111
InatenJa., ) nlCr:i1: prskaI-ica i zapinsi\'(-lca neophodno je
da se hea u tak yom POl0Z(ljU, da kada puse VjCt8T, oblak toksicnc
matcflJc bUde nosen suprotno od nnll'ca nica-ovoo k'f>"H'J',
" 'e' " ., L J b b (,c:, tJjl
zapraslvanJu koncCnln3C1]C otroY(l U zPlku K01C L1d,';::", "",1'-1'1.. Z8. ' ,
. - . ,':L "''-.)) j\. VISI ne
samo ad lIpa masine i aparata vee i od polozaja mdnika u odnosu na
toksicnc maierije. Najvc6e Sll konccntracljc tih
hem,
ka1
u
a
kod koris1enja, ruenih lednih prskalica, Ugrozen jc i 'voz
ac
traktora aj'o n"m' k btl '
, c; <l a mu lCZ 0 )Z1r3 sto je njegova prskalica
mehanizovana.
1,9,10, 1, Ispitivanjc toksicnosti pcsticida
Tspitivanja otrovnosti mogll se svrstati u cetiri skupine:
a) akutna tOkS1 (:110St,
h) subaku!na tokslcnosl,
c) hronicna toksicnost i
el) sptxijalna
Pri ","1,v,,,
ponckad
kolicin3
III
pokusnih iivotinja dolazi do saznanJa kako treba stititi Ijude od otrovnog
djelovanja tih spoJeva.
Toksikoloska ispitivanja ovih preparata se vrse prije !lego 810 on krene
u prodaju, a iskljucivi razlogje zastita zivotne sredinc.
rnaee, zivotna srcdina je iz dana u dan svc zagadenija i gotovo da je
suvisno govoriti 0 vaillosti mjera kojima je cilj zastita ne samo covjeka
vee i svih korisnih bica ad stetnog uticaja pesticida. Upotreba pesticida,
bcz obzira na korist, donosi sa sobom niz opasnosti za ljude i zivotinjc.
Da bi se to izbjcglo, neophodno je angazovanje svih zainteresiranih
(ihdustriju pcslicida, institute i organe vlasti) na rJesavanJu te vr10
komp1eksne prob1cmatike.
Nckontrolisana upotrcba ovih preparata u neiGm krajevima nase
zcmlje dovda je do drasticne stagnacije fonda divljaCi. Opan je broj
zeccvu, poljske jarcbicc, ptica mocvarnica i fazana.
Dakle, u cilju povecanja hrane borba sa biljnim bolcstima,
steiocinama i korovom Il10ra u scbe agrotehnicka, bioloska i
hcmijska sredst\'u, kao i stalno vodcnje facuna 0 ukupnom ekoloskom
sLunju date sredi!lc.
U s;.tvfcmenoj poljoprivredi se sve vise konste bioloska sredstva koja
unistuvaju, a pritom ne zagaduju zivotnu sredinu.
LT naprednim zemljama izgraduju se vel ike biofabrike kojc proizvodc
insekte za borbu protiv sLctoCina koje napadaju titarice, secen1u_ rcpu,
povrce, voce i SUITIU.
U SAD se vriii sterilizacija nckih po1joprivrednih sletocina i gajenje
mikroba koji 111[1S0\'110 unistavaju komaraca.
Raznim jc utvrdeno cia, u organizmima osoba wnrlih ad
raka, ima elva do tri puta vise pesticida nego kod drugih osoba.
Nema sumnje da bel. pcsticida ne bi mogli ubirati visoke plodove. sta
vise, nobclovac Norman Borlog je proracunao da bez upotrebe pcsticida
hrana bi u SAD bita pet do sest pUla skuplja. Iz izIozenog stice se utisak
da je jcdino rjesenjc da se otrovi protiv biljnih stetoCina koriste razumno.
DalzIe, nisla se pustifl ile moze bel. osposobljenih proizvodaca i
n sEstina je u sistemima obrazovanja.
Vrijedi spomenuLi neLe negativne posljcdice vezane za pesticide.
l\aimc, u jedlloj poljoprivrednoj apotcci radnici su ilTlali razne
zdravst\'ene probL:mc pa su u tu radnju uselili scst vrabaca. Za
kf"atko vrupCl Slt ugmuli. Istina, Uudi ne umiru tako brzo ali ce biti
112
uzrokovana pesticidima. Cesti su slucajevi ilnpatencije radnika koji
dolaze u dodir sa pesticidima.
Eta, to su neke ad nevolja koje covjeka mogu aa zadesc ako jede, pije
iii udise pesticide otrove koji su dospjcli u hranu, a nemaju ni boju, ni
ukus, a 11i miris.
1.10. STRA TEGIJA
UNAPREDENJA
ZASTITE
ZRAKA
I
NA
PODRUCJU TUZLANSKOG KANTONA
Realizacija strategiJe zastite i unapredenja zraka na podrucju
Tuzlanskog kantona zavisit 6e od privrednih, drustvenih i politickih
pri1ika u Kantonu u vremonskom periodu od 2000. do 2015. godine.
Naravno, ovu vremensku granicll treba uzeli sa velik.im stepenom
ileksibi1nosti. Prvo nastupa period obnove, a tek ondu se ulazi u fazu
razvoJa.
Osnovni strateski ciljevi unapredenja zraka na podrucju Tuzlal1skog
kantona se mogu ostvariti kroz sljedece clemente:
1. Zakul1ska regulativa i prateca dokwnenla.
2. Racionalno upral'ljanje prirodnim r('sufsima.
3. Uravflotezeni razvoj (odriivi ekonornski razvoj).
1.10.1. Zakonska regll.lativa i prateca dokumenta
Sa idcjom koju nazivamo "STRATEGlJA ZASTITE OKOLlNE"
neophodno je stvoriti zakonodavstvo koje ce O1l1oguCiti uvjetc za trzisnu
privredu, sposobnu za trzisnu utakmicu i za ukljucivanje u koncepcije
recikliranja.
Svi resorni zakoni kOJi trctircuu problematiku upravljanja okolisem
rnoraju biti usagJaseni. Takva regulativa je objektivno provodiva i
duprillosit co sredivanju odnosa u ovoj mullidiscip1inarnoj i komp1eksnoj
113
oblasti. Kvaiitetna regulativa je osnov za postizanje strateskih eiljeva. S
obzirom da je nasa zemUa potpisnica Konvencije 0 prekoogranicenom
zagadivanju zraka na velike daljine u Evropi, time jc slvolila obavezu da
svoju zakonsku regulativu usagiasi sa medunarodnim propisirna i
standardima. Ulagai'i 11 investicije u nasoj zemlji, posebno stranei,
posebnu paznju posvecuju okolisnom zakonodavstvll. Sprovodenje
naprijed spomenute Konvencije omoguCil0 se finansijskim srcdsl vima
obczbijedenim Programom Ujedinjcnih Nacija za zastitu iivotne srcdine i
dobrovoljnirn ptilozimD. vlad;:L
Nasa zakonska regulativa mora uvazayati Konvenciju U okvinJ
Evropske ekonomske komisije UN, a odnosi se na Konvenciju 0
prekogranicnom zagadivanju zraka (1979) koji sc odnosi na ograniccnje
sumpordioksida (S02). azotnih oksida (NO) i cadi.
Za realizaciju ovog strateskog cilja neophodni su sljedcci elementi:
1. Sfanja h-'aliteta zraka na prostorima Tu::}anskog kantmw,
godine 1991. (emisija, imisija)
2. Utica} zagatlcnog zraka na zdral,'lje stanovni.ftva Tuzlanskog
konto11a
3. Mjere kqje treba poduzeti u cilju i unapretfenja zraka na
podrucju Tuzlanr.,'kog kantona
1.10.1.1. Stanje kvaliteta zraka
Tuzlanskog kantona,
(emisija, imisija)
na prostorima
godine 1991.
Tuzlanski kanton u geografskom 51111s1u rijeci je sjeveroistocni dio
Bosnc i Hercegovine, a obuhvata sljedeee opCine: Tuzla, Lukavac,
Banovlc,i, Zivinice, Ka1esija, Kladanj, Srebrenik, Gracanica, Gradacac,
Celie, Brcko, Doboj-Istok, Teocak i Sapna. Povrsina prostora regije iznosi
114
,
aka 4800 km- na kame prema nC7vanicnim podacima zivi oka 656.000
stanovnika, od cega oko 42].000 domicilnih i oka 233.000 izgnanih i
prognanih liea.
Sirovinski i drugi potencljali 11a podrucju Kantona imali su snazan
uticaj na 1'azvoj Syih privrcdnih grana, a posebno na rudarstvo, baznu
hemijsku industriju i prcradu drveta.
Zhog veli ke, nekOn!foiisane emisijc polutanata u zraku pojedina
poc1rucja Kantona bila 511 uveliko ugrozena 3cfozagaclenjen1.
NpJvece emisije nekontrollsanih polut;-H121a hile su 1Z:
Telmoelektrane - Tuzia,
"Polihem" POlillrc.tan.<:;ke hemijc Tuz1n,
"Izuhem" lzocijanatne hcmije Tllzla,
kombinata LukaYac,
Fablike sode LubYac,
Drvne industrije !1Konjuhl! Zivinicc.
Polutanti kojl su lspl1stani 1Z naprijed izlozenih z8gadivaca su:
sumporvodonilc hlor, hlorirani ugljovoclonici, nitroznj pEnovi, produkti
sagorijevanja, prasinn i dT.
Ispltiyunja kvaliteta zraka na pOcJl1lcju Tuzlc, Lllkavca j Zivlnica koja
su radena ad 1980. do 19()O. godinc pokazala Sll da su ova podrllcja hila
lz10zena konccntracijama poiutanata koje vlscstruko prcmasuJu
dozvoljene nOf111C. Poscbno jc to izrazcl10 U jcscnjc111 i zimskom pcrjodu.
Stanje kvalitcta zraka 11(J podrucju Tuzle, Lukavca 1 Zivinica 11 pcrioc1u
istrazivanja uveliko jc ovisilo ad mcteoroloskih i drugih uvjeta. Prosjecne
konccntracije sumpordioksida u kriticnim periodima godille (jesell, zima)
za veei dio podmcja bile Sll za nckoliko pula vcce oJ dozvoljenih nonni.
Slicna siluacijaje bila i sa sadrzajem cadi azolnih oksida i (Y[slih testiea.
Privredu luzlanskog kantona karakterisu nepovoljni ekoloski
clementi:
.1. Bazna hemijska inclustrija;
2. Eksploatacija niskokaloricnih ugljcva:
3. Visoka potrosnja encrgijc po jedinici proizvoda:
4. DeYBstlranje vcIikih povrsina tla eksploatacijOlTI uglja
deponiranjem rudne jalovine, industrijskih, komunalnih 1
sanitarnih orpadaka;
5. Zagadenost zraka, vode i tIa.
115
TehnolDski fakultet Tuzia, Tim za ekologlju. u mjernin1 stanica.rnu je
rratio kyalitet vazduha podrucja Tuzle. U 1991. godini praccnje kvalitcta
zraka na podrucju Tuzle jc vrscno uz koristenje mctodologije sa
diskontinuiranim mctodan13, dok jc u jednoj mjernoj stanici pracenJe
k \'ali1eta zraka bila uz pomoc automatskih monitora,
Praccnje kvulitcta zraka je vfseno kontinuirano u citavom pcriodu,
izuzlmajuci vrijeme godisnjih odrnora kada jc pracenJc bilo HZ pomoc
3utomatskih monitora. Ljctni period, kao sto pokazuju podaci, je sa
zado\"oljDvajuCim kvulitetom vazduha tako cia se sa jednom mjcrnom
stanicom u centru gruda obczbjeouju zadovoljavajuCi pocbci.
Lol:acije mjemih stanica su oJabrane shodno metudologiji koja se
korisii kod nus i u svjjctu i preporuci Svjetske zQraVsrvCllc organizaclje.
rv1je.l'ne stanice su sl1ljestcnc u sUccicc'imlokacijama:
l11jcrna stanica hr. 1 - Graflcar, frac, Tuzla
Mjcrna stanica br. 2 - Tchnoluski Jakultet Tuzla
Aljcrna stanica br. 3 - Skup.{:lina OjJtine Tu::.la
l.l1jcrna staniea hr. 4 - Brcanska A1alia, Tu:::la
1.10.1.1.1.
Rezultati mjerenja (imisija) na
Tuzlanskog kantona (Tuzla,
Zivinicc)
prostorima
Lukavac,
Prern<l rczultatima mjcrenja prikazanim u narcdnim tubclarna (11, 12,
13) maze se konstatov(lti da je zrak u Tuzli trcce kategorijc (imisija).
U tabeli 11. su prikazane prosjecne mjesecnc vrijeclnosti S02
vazduha) po mjernim stlli1ic<lmu.
116
Sadrza] sumpordioksicla na podrucju Tuzle, posebno u mjemim
stamca:na 2 i jc vis?k, tako da prosjccne godisnje konccntracije prelaze
dozvolJcne vnJcdllostl (grallicne yrijcdnosti zagadenosti).
Posebno vis ok sadrzaj ovog polutanta je u Zilllskom periodu 'loina
kada mjesccne koncentracijc pre1aze vise od puta
vnJcdnostl. Maksimalna vrijednost (prosjecna mjesecna) je u
na stanici broj 3 (317,1 ).Lg/m
3
), sto liZ prosjecnu
gOGlSI1jll koncentraclJu S02 na OVO] mjcmoj stanici od 173,1 zraka
da.Jc ccntar grada sa izrazito zagadeninl vazduhom kada je u
pltanJu onlJ polutant. I osta10 podrucje Tuzle je ugrozcl1o (;vim
sto nuznost rjcSavanja ave problematike, smanjenje
emlSlje surllponhokslda.
U tabeli J2. su prikazane prosjecnc mjesecne vrijednosti azotnih
oksidu. (pglnlj vazduha) po mjernim stanicama.
117
Tabela 12.
1--______ -'M=jen1a stanica --,
Mjesee Tehnoloski fakult;ti Brcanska malta I
I 39,7 I .(jp
II +-- 33,9 I 53.8 J
I III f 30,8._68,2.__ I
" -\, )C C . 360"
1 . j .... " .., i . ' I

r--- .... ----+---- .' .---]
I .. 14.5 I 22.0 __ ..
i VIIl ",. I
.. ----- I.X:. .. .. _____ .. _13,8 1 __ 27,O .. __ J.
t-.. - .. ..- I . I -i
_.. XII I... 2:1:4-.--. -r=::- :lOL_ ..
Godisnji l'.':.osjel'-_.L 23.9 __ 107 .... _ .1
SadrZ3.i azotnih oksida n3 pOdruCjll Tuzlc (proSjCh1C
konccntracijc) su u granlcama doZVO'!jcDog. N-ili jedan mjcscc na mjernim
staniC1rna :2 i 4 Wi kojima jc vrseno odrcdi:vanjc ovoga JJolutanta nC
pre1azi doz\:o'ljen'c vrijcdni..)f.,ti.
1] taheli 13. su priknzane prosjccne mjcscc.nc 'yTijcdnosti lenne' .... lr".;
cadi \'az,clnha) po mjernim staniCmij3.
1I8
Tabela 13.
:-Mjcscc
i
I Mjerna staniea
I
21,6
9,8
15,2
I
.
._--_.-
I
8,8
,
22,9
I
I
64,4
I
r-;-;,6
___
9,5
9.5
29,7
.
13,6
23,8
I
45,6
I
I
60,2
I
I
36,0
sheno sadrzaJu s1)mpordioksida n8 poclmcju Tuzle je
visok u toku zllYlskog perjoda.
Prosjccne gndisnjc konccntracijc, koje ne prelaze dozvoljene
,:;rijcdnosti, su ncUv(;'ce na slanicmna broj 2 i 3 gdje mje'seci
jaTIUaf, fcbruar 1 no\'cmhar prc1aze dozvoljene koncclltracijc. T na mjernoj
stanlci 4 mjcsec januar prcla7i dozvoUclle knnCemL:1cijc. Osn(lvni razlog
vlsokug sadrzaja cadi je r;jegm,"a emisija if: indi\'idualnih lozista i
knt10ynica (kojih ni} podrucju gracla inn \'ise od GO).
Saar'raj uiloznog praha .- sed-imcntne llTasjne n3 podnlcju grada .ie
visok. poschno na mjcll1irn ::;(;'micn]"n(l llroj 2 i 4. e mjcsccu martu i 8prilu
n[1 mjcrl'\oj :: C'\T --.';-ijednos1j prelaze clciTvoljenc konccntracijc
(vece :::u ()cl 450 :;.:tanici broj ,1 Hl]eScci febniar,
i no\"cml)Jx SLl Sll \,;,;cc od .bc,nl;.nn;1-,
PrCZCTJl:rdr:t dJ JC -vazduh TU7..le ugrozen sa
;;:y'll l. scdil1)(; :Lliom Osno\'Di 17.\'01'1 ovih
i incjiyichnlnR lozista.
119
Samim tim i rjcsenje ove problcm_atike treba traziti u smanjenju emisije
polutanata iz ovih izYora.
Na podrucju Tuzle SLl prisutni i drugi polutanti u zraku, koje emituje
postojcca hemijska industrija (h10r, 11Jorira11i ugljovodonici, amonijak.
sumporvodonikJ.
Bitno je napomenuti-da je trend pOl'asta zagacienja vazduha definitivno
zaustavljcn i da se t<lj trend ustalio. Takav trend Je posljedica zatvaranja
kotlovnica u gradu, zatim posljedica pcrmancntne kOl1tf"o1c, kako cnlisije
taka i imisije kod zagadivaca. eto je uzrokovalo uz astale mjere i
slnanjenje ukupne emisije zagac1ujucih materija.
Nije tesko zakljuciti da je \'azduh na nasem podrucju cesto zagaden,
posebno u periodujeseni i zime kada se resto javlja mag!a i smog. Nairne,
povecana vlainost u vazduhu jc uzrocnjk za fOl1niranje smoga. Zato u
gradu i okolnim naseljima imanl0 U ovom periodu prigovorc gradana
posebno bda Sll losj mcteoroloski uslov; (nizak atmos[crski prjtisak,
povecana relativna vluznost, slabo ili gotovo nikakvo strujanje vazduha},
dakle u pcriodu magie i smoga. ,_
Prosjccna godisnja kOllcentracija S02 0<1 prostoru Lukavca iznosi
117.8 (norma je max 110 fig/m
3
).
SD vrsena od 1984. do 1986. gouinc-. Broj dana u godini u
kojima je konccntracija S02 prcl;:.lZila granicu dozvoljenih normi iznosio
je ad 30% do 50%.
Prosjecne godisnje koncentracije c,adi 118. prostoru LLlkavca, posebno u
zimskom pcriodu prclaze graniee dozvoljcnih normi ( 60 ali ae
tako izrazeno kao sa prethodnim polutuntOIll.
Prosjecna godisnja konccntracija lebdeCih ccstica prclazi gran icc
dozvoljcnih normi. Utvn.1eno je da je 62(;"'} dana u godini u kojima je
koncentracija ovog polutanta prelazila zakonsku normu. Slicna je siLuacija
sa sedimcnlnom prasinom i ugljovodonicima.
Konccntracija polutanata kao sto su al110nijak (NH::;), azotni dioksiti
(NO
z
) i sumporvodonik (H
2
S) ne prelaze granice dozvoljcnih normi.
Koncentracija sumpordioksida na podrucju ZivinicJ. se krece i7nad
granica dozvoljcnih nanni. Tacnije, 50% dana (1984 - t986) U kojima jc
\'rseno mjerenje pokazalo je pn:komjcrnn priSllSivo sumpordioksida.
Shena iii ista je situacija sa koncentracijom cadi i sedimclllnih matcrija,
120 121
1.10.1.2. Uticaj zagadenog zraka na zdravlje
stanovnistva Tuzlanskog kantona
Prcma istraz;vackom projektu Medicinskog fakultcta iz Tuzlc u
periodu od 1985. do 1990. godine. au vezi aerozagadenja i zdravstvenih
efekata kod stanovnistva, rczultati su veoma ncpovoljni. Na osnovu
iZllijetih podatakil 0 stanju kvaliteta okolinc u Tuzlanskom kantonu dn se
zakljuciti da n3 ovim prostorima kvalitet zrakn 11 korc1athcnom odnosu
sa zdravs-tvcnim stanjcm stanovnistva,
Djeca do 6 godina nnjvlse boluju od aLntnih rcspiratoiTlih infckcijD..
Svih 5 analiziranih godinu 1990) O\'Ci oboljenja f;lJ net prvom
miestu. iznosi 86,52 ad ukupnih rcgistrovanih oholjcnja u
1985. 2odini. F !:::odini 1989. taj procc,nat iZl10si 87,3 0(,.
'-' '--
Zdr:?;vst'/cno slanje s'i<:olske djece i oTnladinc jc prikazallo kro? dc;:;cl
vodeCih oboljcnja 1 st.'mja, kro7 pctogodisn5i period na opst.ini Tuzht.
ceJu ,l()dcCih oboljcnja U ovoj popnlaclonoj skuplni se nalaze akutne
respiratonre inf2kcijc iZUl.C'J grip] svih anaIiziranih godina. Re1evantna
oboljenj3 1.1 odnosu rla cine S2; 1 n:gistroYanih oboljenja
1985. f!odinc. U 1986. 68,62
C
;t L1 1987. godini, 73,lY:(-'
1988. Z)'-',acZljan snciomedicinski problcn: 311 11 0\'0.1 populacionoj
skupini pm/fede, te entct"itisi i J::()l1t1si.
U oje1atno:-:;ti za zd;-,.vsrvcnu zastitu odra.slog menu
ukupno ohnljervima i stanjima r;,\ -;)'rvom mjestu se nalaz!.:
respiratomJ. oholjcnja ukupnih !f)orbidnjh stanja) u amili7,iranorn
I
198.'
1988.
stsnja.
122

1.10.1.3. Mjere koje lreba poduzeti u cilju zastite i
unapredenja zraka na podrucju Tuzlanskog
kantona
obziI:om da je proces IJbnove i revitalizacije industrijske
.Ie. donijeti zakonskc propise kako bi se sprijccilo
7agadlvanJe Z!VNne okohnc, posebno acrozagadcnjc. Osnovni U\jct je
dobra zakonska regnlntiva j njeno striklno postiY<lnje, Ul
kontrolu j kaznenc odredbc. Ovaj ZakoTI mora biti donesen na n.ivou BiH
U okviru kojeg hi se donijcli propisi, norme i urcdbe na nivou kantoll;) i
opstina U skladu sa lukalniill uslovirna. S obzirolll da jc HilI pCltpisnik
Konvencijc Evrnpske Unlje 0 zast)!1 zrakCi time se st\'0ri1a ("Ibavcza
postivanja standard;] ED i Svjctske ldravstvcnc organizacije.
rv1al'erijc koje zag3cll1ju zrak moraju cIa se rcducirJlu na sarn JIll
izvoru. korak po kornk pr2\'cnti"\Tlim U"',ttct"iiL
mjere sluze ne sarno za 7Z!stitu \TC j za prcvcntivno
ljudskog zdravlja,
lz-\jeslaj 0 stanju aerozagmknja i:;!i(c,c DllZlJ!.:.Q d0110senjR
odrcdcnih r-im i '> 1\::: vl,;liki
internac-ionalnim nastojzmj ima .za slTIanjenjc
zagaciiy,mja zrakn. Za S]O/Cl1U
prekogrnnicJlog
ohbst ncophodno jc uklju';:jn iskus[Yi) lit,t.'lICn
SU U f[l7':i razvoja imalc slicllc prohkmc.
LT cilju zadc}voJ.1:!v,mja ckonomshh, r-.;kolnsLih j tehnolo;kih
kritcrija ncophodna jc ozhiUna Jlwliza stanja u pri"\Tcd-i I
infrastmkturi, a ista mora olmh\'atiti SljU1cCC- clcrnente:
a) Pri ohnnvj i rcvitaIizaciji nc S1i11Jll sc pono\'iti
pro.slosti (dogovoreu8 t'.konmnija). Drugim
ohnoya i riJ,ZVnj se z<l.c::lliY:nl na
lZ
clemc;ntima. Tim prije: 1 vise sto TU7lanski kanton
posjedl:.lc priYredl; nC'IX(V((((,',, ckmcntima bw st'o su
ogrmnne kcll,:inc sirCfVirl<1 reprnmatcrij:lj(l. rnskog
kV.11itc-ia, \"isolc:; l'ntrnsnja 'C"('(" po jechnicl ...'oda i
prekonlJerno \'Cdc, i 'fJa_
123
124
b) Valorizacija prirodnih resursa j revalofizLlcija privrdnih
objcbla je neophodnosl kao preduslov izlaska nu svjctsko
trzlstc. Daklc, ti cijenu jedi111cc cnergije proizvcdcne u
tennoclektrani, iz uglja relativno niske toplotne vrijednosti
i visokog sadrzaja sumpora, mora biti ugraden ekodolar.
c) Koristiti sirovine repromaterijale koji ispunjavaju
posebne uvjcte sa stanovista ekoloskih zahtje"\ra
(sprecavanjc aerozagadenja).
d) Ugasiti tehnologije koje istovremeno zagaduju sve
ekosisteme.
e) Stimulisati tehnologije koje korisLe sekundarne sirovine.
f) Pri obno'li i razvoju voditi racuna da sc pokrenu
perspektivna predllzcca.
g) Pokrenuti prcduze6a koja treba restruktuirati.
h) Nerclltabilna i neperspcktiyna prcduzec,a treba po:;lcpcno
gasiti iii ne pocinjati sa aktivinmjcm.
i) Insistirati da svi programi i projekli moraju obavczno
sadrzavati aspekte zastiLc okoline jer jcdino su takvim
el:lboratilna se moze racunati na pomoc od I\1edunarodnc
zujednice. Prerna metodologiji Svjctske banke, posebno
pogIal/Jje 0 prczcntaciji projekaLa odnosi se n<1 zustitu
okoline. Banka je formtralu spccijaJno odjc1jcnje za zastitu
prirodnog okolis3, koje se ukljucuje U ocjenu i praccnje
projekta, oarnah PQsJije odobra\'anja koncepta. Takoc1c,
nabavka oprCllle i usluga koje projekat uldjucuje bit ce
oSlgunUla.
j) S obzirom nCl acrozagaucnja koja dolalc od nafte.
ncminovan je prelazak na \'ozila clektricnog pogona.
k) Ugasiti prcduzcca Lop proizvodc henlikalije u
neposrednoj blizini poljuprivrednog zemljisla, odnosno
ralarskih kultura namijcnjenih ljudskoj ishrani.'
Zakonskinl proplslll1a zabranili prekogranicni pnJcnos
polutanata (S02, N0
2
, cadi, prasinc) putem visokih dimnjaka,
Ncophodno je da se odreJbe i naredbe iz oblasti zrlstitc
okoline prcncl:;u u zakonoda\'st va [lUSe zemljc, odnusno naseg
Kantona. Bez tnkvog pruvllog sistema Heet biti moguee
ukljuCi vanje ni razmjcne dobara nasc zcmIje s cblltcama
Evropskc UnUe. Unija nece doz\'oliti konkurcllciju robama
proizvedenih na stetu okoline. Kada jc rijec 0 ISO standardima
serijc standardal4000 kroz revitalizaciju nase plivrede moraju
sc uvazavati bez obzira na nase standarde BAS (bosansko
hercegovacki standardi).
Zakol1skom regulativol11 i strogom kontrolom sprijeciti uvoz
tzv. prljavih tehn<Jlogija.
Odredbe rncdunarodnih kOl1vencija iz oblasti okolib. moraju
naci n1jesta u zakonodavstvu BiI-L Ako BiR zeli prikljucak za
svijet, neophodna je potpuna integracija okolinskih
pitm"l,ja na bazi zvanicnlh 11leaudrZaV111h programa.
_ Donijeti propisc za implementaciju programa sa
aspckta okolinc. Otuda se mogu ocekivati:
a) povoljni krediti, ncpovratna sredstva;
b) tehnoloska saradnja na primjeni okolinski prihvatljivih
c) tehnologija.
Dosljedna zakonska rcgulaliva je potrebna zbog sljedecrh
razloga:
a) tjeranjc preduzeca (zagadivace) na ekol05ko razmisljanjc;
b) tehnoloska unaprcdcnja u cilju zadovoijavanja ekoloskih
standarda;
c) orijcntaciju onim tehnologijama koje ne zagaduju okolinu;
d) stvaranje pOlrebe za unaprcdivanjem okolisa.
Napravlti takve zakone koje kompanijc neee moGi izigravati.
U tom slntajn Zakon mora prisiliri projektanta da predvidi
ekoloske investicije.
Zakon 0 zaStiti zraka mora biti filO konkretniji i rea]niji u
smislu sprovoclenja.
Zakonski propisi moraju obuhvatiti jedinstvenu metodologiju
za pra6errje i ispitivanje kvaliteta zraka.
Zakon mora biti usn-ljeren ne sarno na sanaciju postojeceg vee
ina suzbijanje pojave novih zagadenja i zagadivaca, stoga mora
da predvicla mjcre za sprecaval1je daljoj izgradnji objekata koji
mogu biti izvor zagadivanja.
Zagadivaci sve dok ne saniraju stanje moraju
plaeati odredeni doprinos) sraZn1jen10 koliCini stctnosti
zagaclenja zraka.
125
126
Uvodenjem preventivnih mjera sprijeciti moguCi stetan uticaj
postojeCih objekata (zagadivaca) i to ugradnjom uredaja za
preciscavanje otpadnih gasava.
Uspostavljanje jedinstvenog sistema pracenja 8tanj3 zastite
covjekove sredine i uticaja na zdravljc ljudi, k(lo i Llsvajanjc
odgovarajucih jedinstvenih pokazatelja za pracenje stanja, na
osnovu jedinstvene metodologije mjerenja 11a cije10m prostoru
BiI-I, u aba entitcta. (prirnjer Tuzle i lJgljcvika pokazuje da
ckolosko rjesenjc problema je moguce istm'Ycmcno U oba
mjesta).
Stvoriti odgovarajucu drustvenu klimu 0 pitanju okolisa, da ta
pitanja budu dio svakodncvne aktivnosti svih su11jekata.
Stvoriti materijalne uslove za zastitll i llnapredenje covjekove
sredine.
Zakonskom reg1l1ativom u podzakonskirn aktima precizirati
uputstva) nonne i organiz3cije inspekcijskih i drugih sluzhi.
Kontinuiranim i objcktivnim informlsanjem javnosti 0 stanju
zastite covjekovc sredine 1 otvorenim pitanjima 0
mogucnostima i mjerama za njihovo rjesavanje znacajno ce se
doprinijcti rjeSenju ove problematike.
Zakonskom regulativom ugraditi onc propisc i standarde koji
su od znacaja za zastitu i unapredenje coyjekove sredine,
posebno u oblasti projektovanja objekata, utvniivanja tehnickih
karakteristika llrcaaja i opreme za sprecavanjc emisije stetnih
materija II skJadu sa prihvacenim medunarodnim standardima i
granicnim vrijednosti1ua emislje stetnih rnaterija.
U okviru Zakona 0 zast;ti zraka neophodno bi bilo izraditi
studiju 0 utjecaju na okolinu. Studiju obavezno izradivati kod
izgradnje ill rekonstrukcijc objckta u svrhu zastite
unapredivanja covjckovc okoline radi povoljnijih uslova za
zivot i to za sljedece vrste objekata:
a) objekti hemijskc industTije;
b) koksare:
c) cementare;
el) tvomice umjetnih goriva:
e) tvornice prehrambenih proizvoda;
f) stocni i peradski objekti;
g) klaonice (prcko 50 grIn):
h) acrodromi.
Ohje"k:ti koji nisH obuhvaceni ovim (lanum, iZTaduje se na
zahljev organa uprave (reS0111og rninistm.'st"\'a).
Studija utlcaja na okolinu bi sc sa.slojaJa iz d\'fl clijcIa:
a) prethodna studija uticaja na okolinu,
b) konacna studija uticaja n3 okolinu.
Prethodna studija se izradujc na ha21 postojetih podataka i
obavezno sadr:"i sJjCdece elemente:
a) konstatacijc i zaldjucci
b)
1) opis U7:C i sire lokacije
2) opis lnvcsticijc
3) preglcd moguCih utjccaja na okolinu
4) pregled mogucih mjera
5) koristeni podaei
c) prijcdlog progranla istrazlvanja za potrebe konacne studije
LlLjecaja no okolinu.
U opisu mora biti vrednovana haliteLa prirodnc sredine (zfak,
voda, tlo) te urbana, rura!na i druga kuHu1110 - historijska
srcdlna. Vrednovanje se mora temeljiti na njihovorn
mccluutjecaju:
a) meteoroloskom,
b) klimatoloskom,
c) hidroloskom,
d) geoloskom,
e) geomehanickom,
127
128
1) seizmoloskom,
g) biolosko-ekoloskom (flora-fauna),
h) hidrogeoloskom,
i) 0 okolnom stanovnistvu,
j) buka,
k) socioloskim,
1) 1 drugin1 faktorima, ovisno 0 vrsti objektll
kru'akteristikama lokacije.
U pregledu mogucih utJecaja na okolinu potrebno je dati
kvalitativan opis i kvuntllativtlu procjenu U odnosu na:
a) prornjcnu mikroklimatskih uslova:
b) promJenc u ekosislemu (flora, fauna);
c) promjene kvaliteta zraka, vode i t1a.
Preglcd mogu6ih mjera za smanjenje steta U okolini treba da
sadrzi:
a) mjcre kojc proiziluzc iz prupisa, nonnaliva i standardu koji
se moraju primjenji vali;
b) sva tchnicka rJcscnja u odnosu na zastitu covjekuve
okolinc (tretman otpadnih materija).
Konucna studija so izraduje na bazi prelilodne studijc i
rezulLata dobivenih programom istrazivanja. Studija sadrii
,Ijedeee dijelove:
a) konstatacije i zakljucci
b)
1) opis uze i sire lokacijc (postojece stanjc)
2) opis invcstieije
3) pregled moguCih lltjecaja na okolinu
4) preglcd mOhJucih rnjera za slnunjenje sieta u
okolini
5) koristeni podaci
c) prijedlog programa praccnja stanja okolinc (monitoring) II
toku izgradnjc i nakon pllstanja objekla u upotrebu.
"
i
I
+1
':1
Na temelju tog programa (monitoringa) moze se utvrditi stetan
lltjecaj tog objckta na okolinu.
U slui'aju da konai'na sludija utvrdi stetan utjecaj na okolinu
iznad dozvoljenih granica potrebno je priloziti altemativna
rjesenja posebno II poglcdu lokaeije izvora sirovina i energije,
te tehnoloskog postupka
Sredstva za izradu studija osigurava investitor objekta i
iskazuju se u investicionom programu.
Ocjenu studije vrsi struena komisija koju imenuje resomo
ministarstvo. U slucaju kada se objekt gradi na podrueju dvije
ili vise opstina, strucnu komisiju imenuje vlada Kantona.
Struena komisija pored davanja oejene studije predlaze i
potrebu pracenja (monitoringa) stanja okoline nakon pustanja
objekta u pogon.
1.10.2. Racionalno
resursima
upravljanje prirodnim
Drmas je u cijelorn svijetu imperativ racionulno upruvljanje prirodnim
rcsursima. U pitanjuje graniea podnosljivog opterccenja vode, zraka i tla.
Razvijeni svijet je pristupio velikom prestrojavanju u podrucju privrede i
lchnologije. Ide se za tim da se s(vOli pri vredni sistem poznat pod
imenom odrZivi razvoj. Vrcdnovanje resursne osnovice moguce je sanlO U
trZisIlon1 sistemu u kojem se u proizyodne troskove ugraduje trosak
iskoriscavanja resursa.
Vladalo je misljenje da je sir; tllzlanski prostor bogat plirodnim
resursima, medutim, ti nrirodni resursi nikada nisu bili elcoloski
vuloriz(}V::llll, ukljucujuCi i telmoloske aspekte proizvocinje,
sto je imalo za posljedicu zagadenje svih ckosistema. Uveliko jc narusena
priroJntl ravnoteza. Nasa je obaveza da je dovedcmo u ekoloski
pflhvUiljivc okvire.
Struktura privrede koja se temeljila na prcvlasti energetikc i bazne
hcmije kao- stu je TuzJanski U slstemu dogovorene ekonomije nije
ni mogh-.. podnositi lrosKove zasLiLc okoline.
129
Postoji nekoliko preduvjcta za razvoj politike upravljanja okolinorn i
plirodnirn resursima:
130
teorijsko razuillijevanje problematike zastite okol1ne.
rnonitOTing i prikupljanje podatuka su prijeko potrebnl za
nadziranje 1 stvaraflje adekvatnih modela.
analiza vise stratesklh opcija, koristcCi dobro sufisticirane
lTIodele koji omogucnvf-\ju z8dovoljavajuce dobru procjcnu
troskova.
potrebne su organizaclone strukture i tijela osposobljena za
1JesavanJc ekoloskih problema 1 odgovarajucorn
opremom.
hitno saniranje odredenlh objekata moglo bi u nedostatku
vlastitog kapitala doci do kompenziranja upotrehorn prirodnih
resursa bme bi se svjesl10 prckoracila ekoloska ogranicenja. To bi
kratkorocno dalo neke pozitivne ekonomske cfektc, ali dugorocllo
gledano, mogio bi imati nenadoknadi ve ekoloske pos1jedice.
Prije nego sto se obnovl i pokrene jedna fabrika ncophodno je da
njen elahorat saddi sljcde6e ckoloske zahljcve:
a) vTsta, koliCina, nazl\, i porijekJo SlHy\.'lna i repromatcrij31a
za navedcnu prolzvodnju;
b) tehnoloska oCJcna procesa sa st3nov1sta ckoloskih
parametara;
c) podatke 0 koncentraciji stctnih polutanata i njihova cmislja
u radnoj i zivotnoj okolini kao 1 nac1n zastitc;
d) VIsta i koliCina energije po jcdinici proizvoda.
smanJlvanJe poreskih opterecenja za preduzeca koja se bave
unapredlvanjem oprelne u oblasti zastite zivotne okoline uz
istovre111eno pO\'eCC1vzmje poreza kod upotrebe prirodnlh resursa i
prostora,
postlvanje standarda prihvacenih U sVljetu, a vezanih za
ekonomskc i ckoloske sigumosti liZ nizak utrosak cncrg1je.
ovladavanje tchnolog1jom koristenja ohnovlji vih resursa.
ii
Svi n8vcdcni clementi se moraju pazljivo analizirati i procijeniti sa
aspekta mecllm3Todnih ckoJosklh standarda koje 1'nor3 zadovoliiti svaki
pTivrcdni investicioni projckat. - "
Pod z;}stitom i unaprcocnjcrn zivotne srcdinc se sve
ai<:ti\'no(:.ti i ko,ic se prc:(h.lzim3ju f<ldi oCIl\'allja i racionalnog
koristenj:J zemljistZl, S-U1TlJ, zraka. rudnih blag3 i drugih od
posebnog hL<:;torijsko znnczqa. OCt.lI'(lJlje, racionalno
kmistc:rjc i degradacijc prirodnih i7vora i saniranja vee
nastalih Sirateski I.:ilj. U torn smis1n n<;::ophcxlnn je da se
mjermna cknllomske pol1tike (k.rcclitllJ. pOfc;::,La, cmin:-;ka) ost\',lri takav
cilj,
Stjmulisc proizvodnja i prirnjcna tchn010gija sa malo otpadaka j
ugraciiY2nje llre:OrIja za prcclscavanje o1.paclnih matc-rija1a.
Pri izhoru siroyina 1 rcpromalerijala obz1\'Czllo koristiti sljedece
ckoloske ocjenc:
a)
b)
c)
d)
e)
f)
koristiti sirovrne sa sndrz,ajcm stetnih kODlponenata
koristiti siroyine 1.1 rcciklazi
koristitj materijale veee trajnost1
izbor tehnoloskih proccsa llsmjcriti ka snizcnju energije
smanjivati upotrebu stctnih m2tcrija u tehnoloskor pro;::csu
stalno fJditi nn snizenju emisijc 1 imlsijc polutanata u
ekosisteme
Sti mlilirail prikupljanje, sclckciju i preradu sekundarn1h sirovina
(staklo, plastika, meta1, papi!').
Pod uslovima kriticnog odnos<l prcma ohnovi i razvoju mozemo
nafUsenu ravnotezu don.:sti 11 ekoloski prilrvatljivc okvire.
1.10.3. Uravnoteieni nlzvoj (odriivi elmnomsld
razvoj)
Uravllotczcni ra7\'oj podrazllmijev3 llspjd110 privrcdiyanjc sa visokim
nkolinskim slandan:Jima. Odavde prniziJaze pot;::iljcyj kao sto su:
struktume rromjcnc u pri-vredi Sf] elwloski prihvatljivim
normamn.
131
inovacije, modernizacija i racionalizacija u pravcu osvajanja
vlsih taza prerade.
dislociranje precluzeca, potencijalnih zagadivaca na periferiju
grada.
unupredenje 1.1 raspodjeli resursa i njihova najbolje llloguce
koristenje.
ukljucivanje troskova sprecaval1ja zagadivanja i sanacije stcte u
finalnu cijenu robe.
Sarno ona prcduzeca koJU budu zadov01jila apste drustvene kriterije
IT10f,'1l racunuti n3 bllducnost. Daklc
J
odrzivi razvoj osigurava buducnost
covjecanstvu
J
jer takav razvoj podrazumijcva noveEranje model a razvoja,
kojim bi se rasipnickc navike i zagadi\'anje zamijenili racionalizacijom i
ocuvanjenl okolisa uopste. Intenlacionaliziranje ekoloskih i drustvenih
tokova potrcbno jc svimu. Okolinski prihvatljivi proizvodi su proizvodi
buducnosti.
Bez stratcgije poznatc kao !!odrzivi razvoj" nemoguce je razmi.ljuti 0
razvoju Tuzlanskog kantona. Odrzivi razvoj se sastoji koliko od
ekonomske toliko i ad ekoloskc komponentc. Dmgim flJcCima,
ekonolllski razvoj u svon1 usmjerenju mora da uvazava okolinsku politiku
i standardc. Poslovnu politiku kaTakterisat ce okoiinski prihvatlj iva
proizvodnja i plasman na konkurcntskom trzistu.
Ekoloska kriza je produkt !judskc aktivllosti gdje je covJek prirodni
kapital pretvorio u civilizaciJski. Opasnost je doshi od nckontroliranih i
neogranicenih materijalisticko-ekspioatatorskih zahvata od strane
covjeka. S druge stranc: planeta je prostomo ogranicena i limitirana za
opstanak co"jcka. Stoga jc neophodna slalna briga 0 zastiti akatine.
Koliko 6c sc u tome llspjeti zavlsi od uravnotezenosti mzvojnih programa.
Udovoljavanje civilizacijskim potrcbama moze ic; samo dotic aok 5e ne
pocne sa llf:lstavanjem oko1i::;3 od kojeg zavisi zelra\'lje i zivot. Pred
nosiocima privTednog razvoja u bllducnosti su neizbjezni zahtjcvi i
odgovonwsti Zil okolis.
SusLina riO\'C' razvojne fiiuzutijc se sastoJl u zaJo\'uljenju pOi reba
danasnje generacijc, ali 1 obavczu da se to iSiU ornnguCi hud_dl'im
Raz\-uj znaCi kvaliLct zivljcnja d s\'.'akorn pogteJ.u, fiji je sastavL; :.tiu
ekOl1Oln;;ki rast, ali sa p!'ornijcnj8nim sndrz;-:tjctl1. Dalde. ncuopustiv je iasL
po sva}zu Gijcnu. Za taka BeSto neophodan je novi prjs!..up si::;tcmu
132
ii
vrijednosti, nova mjerila vrijednoti, novi nacin razmisljallja i ponasanja,
nave vizijc i sposobnost prilagodavanja.
Kako cemo u velikoj mjeri biLi upu6eni na medunarodna trzista, treba
imati na umn da postoje strogi znhljevi, posebno onih koji se odnosc na
zadov01javanjc ckoloskih standarda.
Odrzivi ekonomski razvoj ukljucuje sve troskove ocuvanja okolisa.
Nas ciIj jc ekonomski [azvoj bez stela za okolinu. Takav napredak se
mora temeljiti na stvarnom stanju i mogucnostima preduzeca i privrede
uopste. S obzirom da nasa privreda nema finansijske mogucnosti da
primijeni saVremenc tehnologije obnovljivih resursa u proizvodnji, bilo
bi neophodno ostvarivati tehnolosku i finansijsku saradnju sa razvijcnim
zemljama.
Prioritetni i interventni cilj je smanjivanje steta, koje su posljedica
sagorijcvanja fosilnih goriva, te podsticunje racionalnijeg koristcnja
encrgijc. S obzirom da jc nasa zemlja svoj razvoj temcijila na
industrijskoj infrastrukturi koja je u najvecem dijelu vezana za fosilna
goriva, nagle prOTIljcnc su ncizvodljivc i destrllktivne. Rjesenjc je u
oprcmt, odnosllo u uvodcnju savremenih tchnologija.
Ncdovoljna cfikasnost nasih clektrana je Ll \leoma dugom vijcku lrajanja
pogonskih postrojenja. EkonomlCllost u proizvodnji encrgije je sustinski
limitirana investicijskim kapitalom.
Garancija za uspostavu kvulitclne i djclotvorne politikc jcdnog
preduzeca je uspostava sistema okolinskog upravljanja - EMS. To je
organizaciona struktura sa jasno definiranim zadacillta, odgovornostilna,
postupcima, proccsima i sredstvima kojim ce sc posti6i efikasna kontrola i
sta1no unapredivanje okolinskih aspekata. Takvi rnodell nisu nov!. USA])
i Japanu Sl1 usposlavljeni jos osarndesetih godina. U sustini, zadaci za
zastitu okolisa pri planiranju, provedbi i kontroli aktivnosti preduzc6a se
intcgriraju u postojc6i sistem upravljanja, jer je zastita okolisa dio politike
preduze6a.
Godine 1992. na konfercnciji Ujedinjenih naroda 0 okolisu
dogovoreno je 0 programu upravljanja okoliseu1 U buducnosti. Otuda su
proizaslc norme za uprav1janje okolisem ISO 14000 koji JC lzradila
ivlcdunarodna organizacija za staJldardizacijll ISO.
01<.olisno upravljanje se tcmelji na brojnim med"unarodnilTI
spOraZUl111ma) standardinm 1 arza\ nUll kritcrijima za odnos prCnl<1
okolisu. Medunarodni standardi ISO 14000 su u pripremi od 1993.
godine, a prvi su usvojeni 14001 i 14004 u septembru 1996. U Bill su u
133
toku aktivnosti nn preuzimanju standJrda serije ISO 14000. tc 1zdavanja
BAS standard a iz domcna okolisnog upravljanja.
U sustini ova.i standard (14001) obezbjcduje "okvirf! 11 kojem
preduzecR mogu krcirati 5vnj sistem. OD principe dobrog
oko!illskog upravJjanj2.
Cilj l1sse BiH privrede je da sc okolinskim upravljmljem plansKi 1
Kontrolirar1o s2vladaju negativni priYreclc na okolis.
U treba inicirnti razmisljanje i opredjdjel\jc 11 sklachl S3
pnnclpllT,1l odrzlvog raZVOJ3 1 oknlisnom rcglll(\["iYOlTl Okoli?;na
(okolinska) politika jCdllOg prcdllzeca iskazujc uvjercnjc i SprC111Ilost
preduzeca za odgovornost i preuzimanje ob3veza iz domclla upravljJllj8
okoliscm i implementaciju naccla oddivog ukljucujlJ(:i oCll\'zmjc
prirodnih rcsursa, smanjcnjc kohCine otpada, te njegoyo 110110\'1")0
koristenje, nadzor nad emisljom poiutanata, 1t(L Ukljllcjvanje okol1nskih
programa u dncynu praksu prcdllzec8 jc 05110'/a zu novi pristup
telmoloskim r:jesenjima kontrole i smanjcl1ja zagadenja i optcreeenja
okoline.
Okolinska poEtika doprinosi transparentnostj preduzcca i obczhjedujc
protok infonnacija 0 utjecaju tchnoloskih proccsa fla okolinu.
DpravJjanje okolinom predstavlja sve lnjere i aktivnosti koje c:O'\jek
poduzima kako bi zastjt10 zivotni pros1or od zagndivanja, iii uklonj{) i
ublazio vee nastale stete.
l}voocnjcm sistema upravljanja okolinom prcduzcce moze ocekivatl
sljedece efekle:
1. povccanje konkurentnosti proizvoda;
2. smanjenje troskova deponovanja otpada;
3. olaksice pri izvozu;
4. prcventivno djelovanje na ol<olinu;
5. stvaranje povjerenja U okruzcnju.
Ima vise standmda za upnvljanje okolinom oel ko.1ih izo\'ajamo d\'a:
1. EMAS uredba,
2. ISO 14001.
ETvIAS urcdba jc objelodanjena 12. aprHa 1995. godinc i vazi u svim
clanicama EVfopske Unije. Ovom uredbom naglnscna je odgovornnst
134
Ji
preduzcca za zastilu okoline (za posljcdicc n3 oko1inu). Da bi preduze6e
mogIo zadovoljiti postavljcne zahtjcvc mora LltVTditi i provoditi:
1. Poljt1ku okoline, ciljeve ol<oline i programe-;
2. Sisrcmsko. objekti \'no, nez(1visno ocjenjivanje sistema
upra\'Jjanja okolinom:
3. Da\'anje infonnacija za jUVllost 0 zastiti okolinc (izjav?! 0
zastiti okoline).
EMAS uredba se za razliku od stanclarda ISO 14001 odnosi sarno na
lokac1ju i rcrcn na kome sc provode proizvodnc djelatnosti jednog
prcduzec,a. Tu sc misli na skladiste Slrovma, nusproizvoda,
meduproizvoda, gotovih proizvoda i otpada. Postnpak za dobijcmje
certifikata j upisa u registar uredbi zahtijcva jzjavu koja mora biti
jasna, konkrctna, sazeta 1 napis3111l U razumljivom ohliku. lVforala bi
minimalno sadrzavati:
opis djclatnosti,
emisiju stetnih materija,
potrosnju sirovina. encrgije, vodc, zraka, buka.
politiku okoline,
program okohne,
ci1jcvc preduzcca S obzirom na okolinu.
U Rio de Zenciru 1992. godinc na konfcrenciji mlcija 0
okolini vise od sto zemalja dalo je podrsku nlZ\/oju progrnma llpravljanja
okolinolll, nakon cega su nastali slandardi ISO 14000.
Suprolno ad standarda EMAS urcdbc. slandarcli ISO 14001 vrijedi
za cijelo prcduzece bcz obzira na lokaciju i odnosi se na proizvodne i
uslozne organlzacije.
Osno\'ni clementi standardn ISO 14001 su:
poEtika okolinc (obaveza stalnog poholjsanja).
p1aniranje i program o]\olillC,
imp1emcntacija i provo(1enje.
rnjerenje 1 nadzor,
ocjenjivanjc sistema i poboljs<"!nje.
135
Radi obczbjedivanja, zastile i unapreclenja zivotne sredine kao
sastavl10g dijcla drustveno-ekonomskog razvoja ncophodna su sljedeca
opredjeljcnja:
136
Racionalna proizvodnju, prcnosi 1 potrosnja cncrgije,
postepeno zumjcnjivanje zagadujuce tehnologije i zagadujuCih
izvora cistijim i obnovljivim izvorima UZ obaVCZllU ugradnju
urcdaja za preCiscavanje otpadnih gasova (odsumporavanje i
unapreuenje tehnike SJgorUcvunja) i orijctiranje na hidroelcktrane i
solamu energiju.
Stimulisanje proizvodnjc Ciji se proizvodi nakon upotrebc
mogu prcrac1ivati u sekundarne sirovinc ili bez opasnosti od!agati u
okolinu.
stetllih uLicaja saobracaja na c:ovjekm"u sredinu
planiranjem i projektovanjcm saobracajne infrastrukture u prosLOfu
sa najmunje stetnih uLicaja,
Smanjcnje emisije stetnih gas()va, Leskih mctaJa i bukc na granice
dozvoljcnih nonni,
2. VODA
2,1, VODA I NJENO ZAGADENJE
Prirodne vode uvijek sadrZe veee iii manje kolicine rastvorenih i
suspcndo\'unih materija organskog i neorganskog porijekia.
Kisnica kao najcisca prirodna voda, ipak, sadrZl cestica prasine) cacti,
rastvorene gaso'vc O
2
, CO
2
, N2 i de
Povrsinskc prirodne vode sadrze primjcse ciji sastav zavisi od
tercnskih i klimatskih uslova (godisnjih clabo}
Podzcmnc prirudne vode imaju kon5tantan sastav (rijelko sadrze
suspcndovanc ccsiice).
Rastvorene matcrijc u vocli mogu bili u mo1ekulskom i jonskom
stepcnu isitnjenosti.
Vclicina kololdnih cestica krece se od 0,001 do 0,2 t--tm .<1
suspendovanc cestice od 0,2 (stvarnu suspcnzija) do cestica koje se
tDOgU vidjeU golim okOlTl.
Rastvorene materije u vodi dijele se fla elektfolitc i neeiektrolite.
Elektrolili se karakterisu tvarlmu cije molekule lllOgU da se raspadnu n<1
june pod djcjsLYOm rnolekule voJe.
Neelektroliti su raslvoreni gasovl i llckc organskc maLerijc U "\-'odi. U
tabeli 15. prikazane su materijc koje zagaduju prirodnu 'v'odu, a nalaze se
u rastvorerlom iii suspendovanom sLanju.
137
Tahela 1"
Pliv8juce Co
3
Z

co,
50/ O
2

masnoce
CI
'" ..
,
I
NO" I H,S
J
Si0
3
-
OcInus rnstvorcnih supstanci 11 vodi ()dl-cduje reakciju vode c-1.11 je
kritcrijum konccntracija \'odonicnih jona (Tr) u iitri vode, a oznacaya sc
inclcksom pH.
Hemijski Clsta vada posjeduje pH = 7
U z(!\'lsnosti od vclicinc pH usvojcl1ajc sljedcca 5kal2:
pH = 5,5 - vrlo kiscla voda
pH = 5,5 do 6,5 - malo kiscla voda
pH:::: 6,5 do 7,5 - neutralna \'oda
pH = 8 do 10 - malo alkalna voda
pH := 1. 0 - \'Ylo alkalna voda
2.2. VOD/\. I ZDRA VUE
J05 od starih vrcmenu voda je bila poznata kao prenosnik zaraznih
bolesti.!Vjersk1 propis1 najstarijih naroda (Egipcanl i or.) ukljucnju pored
ostalog -i' mjere zastite zdra\'lja oct zagadcne '''lode. Dugo vrcmcna sc
138
;:
i!
pro\-laCila ema misao 0 "oirOl:ninl bun:rrima!T, koji su bili llzroci mnogih
ne:-;reca. No. tck Ll drug-oJ pOJOyiDi pr{"l.slog St01,iec3 je
s\'Jcl1osti u pitanje epidclniolosk:::: voelc-. Tv1cdu pryima .ie Sno\v
(1 ukazao da Sc: kolera siri rmtcm yodc 7,1 pice 7clgaacne izmetom
koler-leD;h bolesnika. On JC rotkrijcpio primJenom
epiocmijc kolere u jednej ulici u Lonc1oTiu
7'1n-I"l"1'011' V(\'lllrn CTodrn"
'''''.:::0' '... '" .,.' ,- "..,,' 'v <:) , __ " l
koja je
do
t7rok"ov;ma upravo
do.soo je
Budd ispitlljuci cpickmiju trLmsnog 11 EngJc.'-J,:oj_
R('Dcrt Koch Je s\'(,ju tcnriju () l'orijcklu pojc:dinih cpidcmija crijcvnih
zJraznib oolcsu fClnnulisdo i Sf>!. god inc POSle: JC uSp10 izolov,Jti
1Erotnikc ko[ere ;z jednc \'ode 11 Indiji.
2.3. INFEKCUA VODE
Vnd<'l na povrsini zcmlje sadrzi ogrornnc ko116ne nvnih 111ikrob3, a to
se isto desava i podzemnim \'odamJ ko.1e sc naJa7e. llcpo!,redno izn{jd
pTVOg nepropllsnog 7cmlji_\llog sloja (11ovac8), jer nema do\'oljne
filtraci.le. Taj s]u(:aj prisutall jc gotovo kod svih pli1kib nehig-ijcnski
grarlen1h hunan-l. na se-JinEl. Voda iz c1uh0kih hlln;Jra Ci:;;ra (stcrilna) sve
dok se spolja TIC zagadi (prc1w kimj-e za yactcnjc vode).
Voda 23 pic-e se z8gaduje ncposredllo pri kontaktu s fekalnim
malerijama (gradskc iii indllstrijske otpadne vode) ill posrcdno prcko
7arazenog zemljista, POSUC1a; 11Jku, itd. Tndividualno snahdijcv;lnje Vnc10lTI
iz sopstvenih lJunara He igra veliku cpidemiolosku ulogu (cpidemlja
jednog b11nara). T\1nogo VCCll opasl1ost predstJvljaju javni bunari,
cisterne, yodo\'odi gcljc se vodom koristi vcCi limj ljudi. Tu da se
pojavl eksp!oziv_na epidemija,
2.3,1. Epidemije hidriclwg porijckla
Epidernija koJcrc u l--lamburgu.ie jzhila 1;::;91. godinc. Prnuzrokovana
JC zagadeno1l1 VOd0111 k0.10111 sc grad snabclijcvao iz rijeke Labe. Ova
kolcra .ie zarazila 18058 osuha od kojih je 7646 umrlo. Panican strah
!(l\'];-J(bo je gr<ldom. a kako i nc hi kada je dnevllO sahranjiy;-n1o i po 500
lescva. Karaktcrlsticno JC SP0111ClHHi da U sllsjeclnom gradu koji Cini
139
nastavak Hamburga nijc biJa kolere osim kod onih ljudi koji su radili i pili
'/odu u Hamburgu. U stvari taj grad se snabdijcvao prcCiscenom vodorn i
time izbjcgao infekciju vodavoda.
U Lcnjingradu je 1908. godme izbila epidemip kobc od koje je
oboljelo oko 20000 osoba, a umrio 8316. Uzrok ovoJ koleri je djelimicno
snabdUevunjc gracJa vodom iz rijeke NC'v'e,
Prvi slucajcvi kolere (1865. godine) zabiljezcui su na ostrvu Javi,
i u ['vieki, gdje su bi.le oboljcle i mnoge haclzije, od kojih
su statine umiralt na brodoviml:l kojim su se \Tt1cali kw.:'arna.
Zastita ad kolere jc svakako SLOZ,CD problem, Ttl se prijc s\'cga treba
imati na umu cb uzrocnlel ave bolesti ulaze u covjckovo tijelo kroz Llsta i
to vodom za pice iLi. hranum. Naime, izbaceni iztnctom u spoljni
s\'ijet kolericni vibrioni inficiraju yO(lu jer se inacc odrzuvaju dugo u
zivotu i izsan covjccijl::g tijcla. PrisllstYO koicflcnih uzrocnika u yodi 11'2
maze se ni naslutiti jer ne duju \'Odl nikakve primjetne promjene nt po
izgj'cdu, boji, mirisu niLi ukusu.
Epidern.ija trhusnog tifusa je najces(';e uzroko\,ana epidemijolll
\'udcnog porijekla.
Rodochla jc s'akupio pocbtke u svjetskoj litcraturi za 364 epidemije
Lrbusnog tifusa i paraiifus8. B prouzrokovanih vodom za pice i to 51,7
vodom iz bunara, 29,5 (;C, vuJom 17. ccntra!nog vodovoda, 14,2 0L
uporrc.bo1l1 pO\Tsinskih vCKb, dok za 4,6 SlO nijc bio sa SjguDlOSCU
ustanovljen.
i\asiroko jc poznnla tpidemija trbusnog tifusa u Hanoveru, .1962.
godine gdje je obuljc1o 2423 lic<.l, od kojih su 284 umrla. Uzrok ove
epickmije jc mijesanje zagadenih povrsinskih vada sa vodorn u vodovodu
koja se koristila za pice. PUU610 jc pomcnuti trbusni tifus u Rostovu na
Donu 1926. gudillC koji je naslao prodiranjem kanalskih voda iz obliznje
bolnice li kaptaht jednog izvora zvanog "Bogatil'. laku je baklcrioloska
analiza vouc prije na jcdan dan bib bcsprijekoma ipak je u narcdnih
nekoliko sati doslo do prodiranja kEen pa je 2435 liea oboljelo i 241
umrlo od trbusnog tifusa.
Intcresantlla jc pojavJ. tifusnc epidernije hidricnog porijckla u Sisku
1936. godine, Naime, u d\'ije zgrade kujc su koristile \'odu jz zajednickog
bunara skoro istovremcno je oboljelo 14 liell. Pregledom izmeta i
lllukrace s\'ih stauara otkrivcn jc izvor infekcijc (k.licollosa). Pristupilo se
otkopa\'anju svih mrcza nuznlckih kanala kako bi sc ut\Tdio put kojim je
tifusni bacil dospio u hunDT. Kao sto sc moglo ocekivuti nuznicki kana I na
140
mjestu ukrstanja s vodovodnom cijevi bill su jcdnostavno buseni i kroz
njih provucene vodovodne cijevi. Vremenom (nakon 24 godine)
vodovodna cijev je toliko korodirala da SLl se stvori1e rupice koje su
ol1logucilc dircktan spoj bunara i kucnog vodovoda sa nuznickilll
kanalolTI. Pri pumpnnju stvara se vakuum koji sise ne sanlO vodu iz
bunara vee i fekalne vode iz nufuickog kanala.
Godine 1942. u Sarajevu je izbila tifusna epidemija hidricnog
poriJekla koja je po broju oboljelih i umrlih najveca u nasoj zemlji
(aboljdo 1233, umrlo 98 osoba). Uzrok ave cpidemije je yoda kojom se
grad snabdiJcvao iz izvora "Moseanice". Na podrucju vodovoda
"Moscanice" otpada 93,7 % svih tifusnih abaljenja. Zbag kvara na
ureclajima hlorisanje ave vode nije vr8eno; Poslije vceh ki8a iii u vremenu
topljenja snijega, vada je redovito bivala zamueena. Tome je svakako
doprinosio porozni kraski tcren cineci ovaj izvor vrlo sumnjivim.
Pri utvrc1ivanju infckcijc vodovoda uzete su sljede6e mogucnosti:
a) prodor oi:padnih voda u sistcm vodovodne mreze;
b) infckcija un. samom izvoru;
c) infckcija na oborinskom nezasticenom podrucju.
Ispitivunjem ave infekcije utvl'ocno je prisustvo tifusnih bakterija u
izrnetu kod cuvara rezcrvoara vode. Poslije izvjesnog vremena saznalo se
da je na nustanjcDOIn oborinskom podrucju iv10scanicc (Vucja Luka) jos
ad Jeseni to godine vladala neb balest (vJerovatno tifus) od ko]e su
umiruli. U to vrijemc padale su velikc kise i nastupila jc cpidemija
u Sarajevu. Dakle, apsolutno je sigurno da je infckcija vodovoda
"Mos6anice
l1
nastala na smllorn oborinskol11 podrucju gdje je neposredno
prije toga vee vladala cpidemija tifusa.
Kraski Leren (gcoloski sastav) je doprinosio da kisa sa oborinskog
podrucja Nloscanice propada kroz '/clikc vrLace uz prethodno zagaclenje
fckalijama Ijudi i zivotinja, te dolazi u kaptaze vodovoda.
Ova cpidenlija trcba da bUGe svakako opornena svima onima kojj
grade i odrzavaju vodovodna poslrojenja, Epidcrnija tifusa i parutifusa B
u SpEw 1948. godlnc je uzrokovana VOdOll1 kojom se grad snabdijcva iz
rijeke Jadrn. Ova ima osobine ponornica. Njena iz\'orska yoda se
sprcrvodila gravitaci0nirn vodovodom koji je sagradcn jos u .tre6em
vijeku.
141
:'0\,1 moderni 1iOdovod sa instalacijama za talozenjc i filtmciju
je 1928. godine. manji dio gr;Joa. i daJjc se snabdijcyzl,{)
starim gmvitacionim vodovodoTI1 gdje sc volla nije podvrga\'ala
hlorisanju. sestog scptcmbra 1948. godine paln kisa (:200 htar,,<
vode na 1 n/) u kolicini koja sc parnti za posljednjih 100 godin2L
Kisa je sprala ollorista. klozete i ostetila kanaliz:}cij1.!. Odmah
napJave javila sc cpickmija tifw;a i B. Pri ic;pitiY<1r.ju 1.iZH']z:l
ove cpidcll1ijc utvrc1cno jc [18 S1.1 odvodni kanali nuznika
iznad gravitacionog vodc)\'oda, ukrstal1 se s njime, a zatim "U jednu
jamll S3. porozni111 c1nom koja se l11ac.c nnbzlla iznad n1voa gra\'itacionog
yodoyoda. Ti.me su bilj ostvarcni uslovi da dno propusti fckalni sadrzaj u
okolnu zemJju pZl i u vodovod koji je na tom m.jestu biG ostcc:cn zbog
ranijc izvo(lcnih gradcvinskih Tadova.
Nakon 38 dana od dana provale oblaka uzetl Sli nuznickih
kanala n3 mjestu ukrstanja 52 gravitacionim vodovodom. U uzetim
uzorcima lzoJovane su tifusne bBkrerijc (50006000 klica na jcdan litar
vode). Od ovc epidcmijc obolje1o je 394 lica od tifusa i 188 od paratifusa
B. Od je 11 umrlo.
Infckcija tifusom i paratifusom B moz.e nastati i kontaktom (pranjc
nlku, kupally:;) sa zagaucnml"l vodo1ll. U takyim slLlc,ljevima vdu jc. tc:;ko
lltvrditi porijcklo infckciJe.
Epidc.mija dizenterije sc naJvccim dijc10m prenosl preho vade.
Stallybrass spominjc hidrienu epidcmiju clizcnter.ije koju je lieno
posmatrao u jednoj vojnoj bolnici 1.1 Jvfakcdoniji 19] 6. godjne. On t\Tdi da
hidricne cPJdemije dizenterije daju naj\;ccl broj bolcsnika ponckad i 113
10000, I pnvremeno ohus1<.rvljanje hlorisanja nc(\iste vode. ncizbjcl:no
dovodi do epidcmijc dizcntcrije. Veoma je pOlIcan primjer dizcnterijc
koja je izhiia u tekstilnoj tvomlci u Dugoj Resi prije rata, Dizcnterija jc
trajala sve dok sc nije postavo 311t<..1l113tski hlorinator na tvornicki
yodoyod.
Anketom jc lJtYfOenO da Sll prulivi nastali II vrijer:nc kada hlorinalor
nije funkcionisao jeT je rukovnddiK hlorinatora otisan na OdSUSL\'O, a niko
dmgi llije 1,1180 da rukujc apar;:l("om. V to vrijemc l<ontrolna analiza \'ode
pokazala je neohicno ve:liki broj haktcrija,
Eksp\ozi\'na epidcmlja d1zcntcrije hidncnog porijekb izbila je 11
fahrici satova T1'\'S/\ u Zcmnnu 19)5. gCKlinc. Ch;:] c.pidcmija .Ie
uzrokovan3 bunarskom vOclom kcja Sf: zagddlla fckalijam8.
,- ..
142
JednZl ad najvecih epidemija dlzcnterije huknula je u graclu DC"!hiju,
1956, godine gdje je oboijcJo 50000100000 ljudi, a opeL bin .isti:
prodor gn]dskih otpadnih votta II sis!cm gradskog vndovccLl.
rostoji mogue-nost zanlze vodom kada pai",;::gcnc. tlice prodiru u
organizam ne kroz digestlvm tr:lkt ncgo k1'02 neznatne ogrcbntinc n3 Lozi,
zatim k1'02 ncozlijcdcnu lwzu i sluZOK071.l 1':;1 vrijcmc kup:mj<; lii pri radu
sa hosim nogamn na mokrorn du. r'irc>\u je j95J. goJine izbiia
lcptospiro7c kod ljucli koji "'li se hlpali u Uzrok
nyc epidemije n;:lC1cll je l1'.l\"odno u seLl gdjc Sli n potuku l<upalc:
svinje zarazenc kptospirozom. OboEo jc i c[war s"\:inja. Gotovo isti sl11caj
cksio se 1958, godinc u Lcskovcu. Dakle, vodc, bilo rijccnc ill vode 11
baZenl1 ia kupanjl? rnogn bili uzrocnik alnltnih infeLtivnih bolestl.
2.4. PREC1:SCA VANJE VODE ZA PICE
Ako kl.:alitct vode zn pice He odgovara usvojenim standardima
ncophodno je vodu precisc.3Y::11i. PrCC1SC;tY{mjc vode vrsi sc na "lse nacina
i u 'vise f37a. Tzabrani postupak pn::(iS(:,lYanj,,1 mora OdgOY8YZlti ne snnlO
norrnnma zahtjc\'nog kvaliteta vode vee 1 l1ormam(1 minlmalnog
inyestlranja,
York kOJc su bel. l111ltnOCC, a DC ocJ.gOY<1rajrr mikrobioJoskim
standardima dovoljno je da se pod\"rgnu filtriranju i dc7.infckciji.
Ato SUi pak, vode zo.rnuccnc j ne ongovarajl1 fizlckim, hemijskim 1
JilikTOhic)loskim standardima moraju sc pOd\'rgl1L1Ll procEsu koagtllacijc
(sa iIi bcz koagulanw). fi!tracije j dezinfekcije.
A1<.o je sadrzaj gV07Cja, mangana, llgljcndioksida iJ.i sumpofvodonika u
voui iznad propisane normc pristupa se njihovorn olklanjanju,
2A.1. Otklunjanje gvoz(la
Sadri3j gvoz.da u yodi iznad 0,3 rng:l cbjc bljutay ostm'lja mrlje
crVCllC hojc na tckstill.l, hZlniji i na ::;anltarnim llre.Qajir:1a. G-\'07:6e se u
\'odi nalazi 1.1 obliku bikiirhnnala Fc(HCO:;):- koji se lahko
u hidrok.sid zcljcz<1 0\'0 je-dinjenje je ncrD.st\orljivo, a
tn(l)zi sc 11 ohiikli pahuljica crvene boje. Oksic1acija g\uld8. se uspycsno
ostv8mje pomocll 8cracijc 1 to u bazcnu pod
mjehunCi vn.7duha nadu 11 S10 hc:-ljem kont<1ktu so YOd01TL
143
naCini ostvarivanja kontakta gasne i tecne faze, ali uglavnom princip im je
isti. Voda nakon aeracije u bazcnu dolazi na filtraciju.
2.4.2. Eliminadja mangana
Otklanjanje mangana se cesto vrsi istovrCIneno sa gvozuern jer je
postupak isti uz napomenu da je proces oksidacije mangana sporiji.
1\aime, oksidacija je moguca tek uz prisustvo hiora u kolicini od 2 do 3
mg po litri vode, prr se pos1ijc filtracije mora izvrsiti dehlorizaciia vode.
Sumporvodonik, ugljcndioksid kao i ncprijatni miris vode moguce je
olklolliti aeracijom.
2.4.3. Ukhmjanjc snspendovanih materija iz vodc
Suspendovane malcrije u volli mogu se odstr::miti proccsom tJ.lozenja
(sa ili bez kougulanta). Brzina talozenja zavisi od veliCine Pflsutlllh
cestica i temperature vode.
Pro5jccllo \Tijeme talozenja bez koaguianta iznosi 12 sati, a uz
prisustvo koagulanta 3 do 6 sati. Talozenjc btz koagulanata se svc manje
koristi za prccisbwanjc vode za pice', jer ne maze ukloniti 1Z vode
koloidne organskc i ncurganse materijc kao i prisutnu boju vode. No,
koagulacijol11 5e uklanjaju ne S(l1110 koloidne ccstice i bojc yee 1 dio
baktcrija, plankton a, algi kao i supstance od kojih potice nep;ijatan miris i
ukus vade.
Uspjesnost proccsa koagulacije zavisi od ispravnosti doziranja
koagu.lanala kao i njiiJo\'og mijesanja sa vodom.
Reaktivi koji se naj6esce koriste za koagulaciju su:
a) ::,ul[ut AJ
2
(SO'+)3 iSl-:bO,
b) fero ,ulfu! ['cS0
4
7H
2
0 liZ dodalak Ca(OHh,
c) fcd hluL\d FeCb,
d) Yeli sGlial Fe2(S04)3 2H,O,
e) fero hhlrid FeCh.
Svi SPOlJ};';IlULl hJi.tgul:.mli
cestie-a vczujuCi sc u flokuic. VcEcina i10kuIa st:
talozenje ubrzava.
144
koloidnih
\TCTn::nUH.l po\,ecava, a
Alumillijum sulfat kao koagulaciono sredstvo u procesu preciscavanja
vode za pice teste se upotrcbljava nego zeljezne soli. On u vodi reaguje
sa bikarbonatima stvarajuci Hokulc :.tluminijum hidroksicla prema reakciji:
R.azumije se, u Oyj reakciji je nepozcljno povebtvanje sulfaLne tvrcloce
i prisustvo CO
2
, koji djcIujc korozivno. i.'-io, kod ncdovoljno alkalnih voda
JOdLUC se eaO iii :'>Ja
2
CO:
i
pa sc CO
2
ne stvaru.
Fero sulfat (reSOd 7H
l
O) pored sposobnosti da koaguJ.ise koloidne
neCistoce ima moe i lin. djcllrlllcno rcdukuje sumpor vodonik. Ako se
prethodno doda hlura, redukcija sLlmpor vodonika maze biti potpuna.
2.404. FHtrinmje vorle za pice
Prates fi.llracijc ima zadatak da iz YOUC utkioni cestice, bukterijc i
planktollc) udnosno, prcostalc necistocc poslije proccsa
Tukuucr, filtracijom sc ukianj;} prisutna boja vode za 70 do 80 0(,) kao i
l.natnije smanjcnje ncprijatnog mirisa i ukusa.
Filtracija se llcljccsce vrsi pomocH pjesc.anog filtera koji se u I1usim
kiimatskim uslovima grade u zatvorcnim Drosloriiama kako oi se izbieglo
srnrzavanjc vodc. Postojc brzi (americki) i spori pjescani rilLeri.
Brzi filtcri daju mnogo yetu kolicinu vode (do 300 111
3
na dan po
kvadraLJ.Jom mctru fil1ra). tV1euutim. crckat preclscavama
zauovolja\'ajuci (otklanja 80 do 90 (% bakterija) pa se poslije filtracijc
obavezno uvodi dezinfekcija vode. Filtracija ovim filtrima je obavezna
poslijc koagulacijc i talozcnja.
llrzi fHtri su ispunjcni sljunkom i kvarcnim pijeskolll. Na dnu filtra
(iznad clrenazc) postavlja sc sljunak. sa ukupnom debljinom ad 45 em.
lznau. sljunka stavlja se kvarcni pUesak u sloju oct 60 do 80 Cln. Nivo vode
se odrzava od 90 do 120 em .iznad pijcska. Na povrsini pijcska stvara se
mdw.nicka membrana od fiokula aluminijum hidroksida. Ova membrana
sazrijeva u vremenu od
v
20 do 30 rninuta. Poslije toga vrcmena filler je
sprcman za upotrebu. Cim sc srnanji protok vode kroz fiitar prist up a se
ciscenju filtru, a to se obicno u praksi vrsi poslije 5\'akih 8 do 12 sati u
zayisnosti od kvaliteta vode. Ciscenje filtra S8 \/rsi ispiranjcm filtra
pomocu cistc vade koja se pod pritiskom ubacuje sa donje strane (od
145
drenaznih eijevi). Tada se pijesak izmijesa, uskomesa i ispira, a pdjava
voda se prelijeva preko ruba filtracionog bazena odlazeeiu kanalizaeiju.
Kada se debljina pijeska smanji za polovinu, dodaje se nova kolicina
pijeska. U eilju poboljsanja ispiranja filtra praktikuje se pored vode za
ispiranje, oduhavanje !aoz drenazni sistem i komprimirani vazduh.
Spori filtri se koriste poslije procesa talozenja ali bez koagulacijc.
Voda ne bi trebala imati velika zamucenjc niti broj bakterija veei ad 2000
na jedan litar. Spori filtar predstavlja bctonski iii celicni bazen ispunjen
sljunkom (sloj vi sine 30 em) i kvarenim pijeskom (sloj visine 90 do 120
em), Iznad sloja pijeska odrzava se nivo vade vis inc 90 do 120 em. Kao
i kod prethodnih filtera na povrsini kvarcnog pijcska stvara se membrana
od suspendovanih cestica 1 mikroorganizama cijc sazrijc\'anje trajc od 24
do 48 sati. Brzina filtracije iznosi 2 do 9 m' po metru kvacJratnom filtra za
24 sata.
U vremenu !ada filtra membrana postaje sve dehlja, a prolok vode
utoliko manji. Ciscenje nItra se vrsi na l11chanicki na611 - struganjcm.
Kada sloj pijeska padne nc: debljinu od 60 ern, mora se dodati nova
kolicina pijeska. Spori fiitri su veoma efikasni
J
jer zadrzavaju 98 do 99
bakterija. Zbog ogranicenosti u kapacitctu korisle se za vodovode sa
manjim brojem potrosacR.
2.4.5. Dezinfekcija vode
Dezinfekcijom se ostvaruje unistavanje patogenih hakterija kao i
rcdukeija ukupnog broja zivih baktcrija do broja dozvoljenog standardol11.
Potpuna sterilizaeija vode nije neophodna. Dezinfekcija vode sc maze
obavitl na sljedece nac-lne:
Kuhanje vode predstavlja i njenu dczinfekeiju, samo pod uslovom da
kUuca najmanje 10 minuta. Voda pri kljucanju gubi rastvorcni kisconik i
mineralne soli te postaje hljulava. Ukus se moze poboljsati dodatkom
v06ni11 sokova.
liltravioletni zraci sn veoma cflkasni za unistavanje baktcrija. Voda
koja sc podvrgava ovom nacinu dezinfckcije mora blti bez mutnocc
(potpuno bistra), a da protice ispod ultravioletnih lampi n3 r3s1ojanju od
146
20 em u sloju do najvise 10 em. lstina, ovaj nacin dezinfekcije je dosta
skup i koristi se sarno za rnanje vodovode.
Ozoniranjc je, takoocr, veoma efikasan nacin dezinfekcije, ali je
simp, te se koristi sarno za pojedine objck!e koji ne mogu da so prikljuce
na vodovodnu mrezu. U proccsu 020n1r3nja koristi se kiseonik koji se
oslobada pri prelazu iz ozona (0
3
) 11 kisik (OJ. Ovaj postupak se sastoji
iz urt:dJja za suscnje vazduha, generatora za prclv3nmje kisika iz vazduha
11 020n, injektora koji ubncl.Ijc ozon u b:v.c;n gdje sc vrsl mijcsanje ozona
sa VOdOill.
Hlorisanje voue se spominje od 1854. godine kada je u Velikoj
BritJniji hlorui krec prcpoTuccn za dezinfclzcijl1 otpadnih 'fada. HI0111i
Tcaktivl koji sc najtescc korisle za dezinfckciju \lode prik(lzani Sli U
sljedccoj labeli 16.
Tahc1a ]6.
I \J,,," d" . -1 % ""mo,
I
",e Je InJenJd f" hl'o I
O(rrm,a u Ola
i------.. -.-.---- Pod pritisknm
i, Teen! hlor (blOT gas) ! Cb 100 I II I
. bocama I
L __ HTH koporit i .70__-1] __ -; II
I Ka-hipohlorit I "oDCI I 4-1.6::_--+1 ___
: K-hipohlorit ___ L_KOCI 1 4-16 r---:cc-Tecan I
I Hlom; krel' .. CaOC], 'I 35 r,.
Vilo aktivan -
Elor dloksid I CI02 I I
razara sore
'-_. .. ..
Amonijum I Stvara se u vodl pn
dihloramin NHe!, I --t pH 6-8
SJ vara se II "Odl pn
__ ___ .
I dezmfekclOn1l
P!"imjedba
! Organ ski hlornmini IIOnC"C6H4 25 LkCl.iU ali ima
dugotrajno
L-________ -L _____ _____ ._.
147
Hlorni reakti vi se najcc-s6e koriste za dczinfckciju vodc-, jer su
efikasni, jeftini i s njima SC' lahko rukuje. Postoji mnogo vrsta hlol11ih
reaktiva, a njihoya vrijednost se ocjcnjuje prema sadrzaju akti-vl1og hloTa
u 100 grama reJ.ktiva.
Hlorni gas je podesan kod dezinfekcije vece kolicine vodu jcr
Lahtije\la skupu opremu i posebno rukO\'anjc. Inacc, hlurnt gas je zclcl1c
bc)je, tezi je od vazduha i veoma otwvan za _Uudc,
HIDrH je ujedno i m0boiji hlofnt rcaktiv
a sudrzi 70 akti\'l1og htora.
se koristi za
HipohloriH imaju jako dczinfcKCi(JUo djcjstn), ali im jc mana sto nisu
do\'oljno stabilnl. Oni se dobijaju djcjstvom hlornug gas a na rastvor
n:1lrijurn i kalijllll1 hidroksida.
lllurni krec j:: \Tlo l1cstabilno jedinjenje i prilikom sLiljanja procenat
llJora se progresivno slllanjr!je. Hlorni krec u stanju sadrzi 35 o'u
hlora, a u tecnom samo 3 %.
Orgunski hlormnini su kornplcksna jcdinjcnja se za
LleZll.lfekciju upotreblja\'aju ad ! 961. godine. Inact', njihova
aktl\'l1oSLjc spora, ali su stabllniji i manjc korodivni od hipoh!oriLa.
Dezillfekciono djcjstvo h10ra se pripisuje hfrpohlorasioj kisclini koja
nastaje prj reakciji:
el
2
+ H
2
0 = HOC! + H + CI
Koliclua slobodnog hlora jc vrlo mala taka un. l.lije vjcrovati ua hlor
vrsi dczinfekciju. Hipoblorasta kiselina ima clektropoziti van naboj pa se
brzo vezuje za clck:tronegativne nabojc bakterijH. Za potpunu dezinfckciju
vode jJotrcban je kontakt hJora i vode najmanje 30 nlinm(1.
SloiJodni hlor se jus zove i rezidualni hlor, a njcgovo prisLlstvo u vadi
govori cia je proces dczinfekcije zavrscn. f\aimc, nakon zavrscne
\'ode neophoclno je da II voJi ostane iz\jesna koiiCina hlora
da bi sc mogla izvrsiti dczinfckcija u s1u(:aju sekundarnog zagauenja vode
148
y.
!i:i
u vodovodnim cijevima. Kolicina slobodnog hlora treba da se krccc od
0,1 do 0,3 mg/L VCl:e kolicille h10ra od 0,3 mg/l nisu po:z,eljne jer u tom
slucaju vocia ima neprijalan miris na hlue Medutim, kad se radi 0 lTIlltnirn
i obojenIl1l vodarna, ka{) i vodum3. neugodnog mirisa za koje sc mora
u[1utrijebitl vdika kolicina hlow (do 10 mg/l vode), neophodnu je iZVfsiti
dehlorisanjc. Dehlorisanje se obavlja pomocu redukcionih iJelllijskih
sreclstava, zatim filtracijom vode kroz aktivni ugalj i aeracijoltl vDdc.
bislllriL se najvisc koristi za proees dchlOlisanja prenla reakciji:
2 )\;a:8,O, + C12 + H
2
0 = Na2S406 + 2NaCI
2.5. ISPlTIV ANJE PRIRODNIH VODA
SV AKODNEVNU POTROSNJU
2.S.1. Uzimanje uzoraka za analizu
ZA
Pravilno uzimanje uzoraka za unalizu je od vciike V;}zrtosti za
dobijanje mjcrodavnih podataka. Nairne, pogresno Ul.ct uzorak daje
pogrcsnu sliku pravog stanja i maze prouzrokovati razne posljedicc.
;\.1-.0 se uzima uzorak vode iz bunara treha voditi racLU1a da to bUlk
\'oda nakon duzeg purnpanja. Tanlo gdje varira hemijski sastav vode treba
uZlmati veCi broj uzoraka.
Uzorci sc drzc u savrseno cistim bocama, zatvorcnc ccpom ispod
kojeg treha ostaviti oko 1 em
3
v<lzduhu. Za vrijeme punjenja boce, voda
ne smijc dOl:i u kontakt sa vazduhorn. Za to se koristi gurneno crijevo.
Posebno trcba obratiti pa:znju na uzorak u kojem treba odrediti
kolicinu zcljcza i mangana. Nailne, da bi se sprijecilo njihuvo lalozenje
prilikom transporta ncophocino je uzorak zakiscliti (l m1 alotne kiseline
!1J.jednu lilru \lode),
Kvalitct prirodnih '.'oua ocjenjuje se n3 osnovu fizicko,hcmijskih
:J.naliz<l.
2.5.2. Fizicka analiza vode
0\,<1 anaEza OhLlhyai.:.l: tcmpcraturu,_ mitis, ukus, providnosL, boju i
gusLinu,
149
2.5.2.1. Temperatura vade
Prirodne vode mijenjaju temperaturu sto zavisi od godisnjeg doba.
Povrsinske vode imaju siroku granicu promjene temperature, dok taj
slucaj nije prisutan kod podzemnih vada gdje je temperatura gotovo
konstanlna.
Najpogodnija temperatura vode za pice je izmedu 7 i 11C jer upravo
sa takvom temperaturom voda ima najplijatniji ukus.
Aka je temperatura vode visoka tad a je u njoj sadrzaj gasova manji, a
time i uku, neprijatniji.
2.5.2.2. Miris vade
Miris vode potice ad rastvorenih gas ova i produkata razlaganja biljnih
organlzama.
Miris vade se odreduje na temperaturi izmedu 15 i 20C.U tikvicu sa
sirokim grlom zapremine 150-200 em
3
naspe se voda u kolicini od 2/3
zapremine tikvicc. Tikvicu zatvorimo i promu6kamo. Na osnovu mirisa
koji se javlja iz tikviee odredujc so njegova grapa prikazana u tabeh 17.
Tabela 17
Oznaka I Karakter mirisa Primjetna vrsta mirisa

I
Aromalski Krastavac, A
I
B
,
Blatni Mulj, zabokreCina ,
.,.
G
,
Truljenja Fekalni, otl'adni
D
"
Drvenast
I
Drv ena grada
Z Zemljista Tralez
R Riblji Riblje ulje, ri,ba
S Sumporvodonika
I
Pokvarena jaja """I
7'
Travnasti
Sijeno l
r
Mitis prirodnog porijekla koji se ne ,
N ncodrcacni ,
,
ir:tcDzitcta rnirisa vodc u balirna Yfsi se tako sto 58 voda
kod prethodnog ispitivanja zagrije na 60C. IntenzlteL mirisa -se uporecllJje
sa baEma prikazanim u taheli 18.
150
,
J',
U
!j
I
I
1
11
Tabela 18
Bal Intenzitet mirisa I Oris odredivanja
0 Nikakav Nenostnianie orimjctnog miTisa
1 lako slab Miris koga z812uza ispitiYac
2 Slab
MiTis koji nc privlaci korisnika, ali taka\' da se maze
zanaziti ako sc ukaze na njcga
I
1'v1iri5 koji sc da lahko zapaziti i moguce je dati njegoy
3 Primjcfan
I uzorak. a cxinosi se na nCl:otrehljive vode
I
-
Miris koji privlaci painju na sebe i vodu clni
4 jasan
nepogodnom za ri6e
Li...
I Miris toliko Elk da vodu cini nepogodnom za rice
2.5.2.3. Ukus vade
Postoje cetiri vrste ukusa:
a) slani,
b) gorki,
c) slatki i
d) kiseli.
Pri odredivanju ukusa vode uzme se oko 15 em
3
vode i drZi u ustima
nekoliko sekundi (ne treba progutati). Ukus se ocjenjuje prema
odgovarajuCim obiljezjima: sIan, gorak, idjemi itd. (tabela 19.).
Tabela 19
I
1
I
I
Koncentraci]'a u mmollm
J
(mbo/l)
I SO Ukus (bez jasne prcdstavc) pomalo !
,
I 1 oSleiljiv
:.... 2566 (1'i0) 8555 (500), sian
I MgCI
2
1050 (100) 4200 (400), gorak
.. ..
__ 1661 (200) __ . ____ +..:.4.':15".:3:..:(500), gorak
Ie, 514 (70) l101 (150) - opor
! KCl L 4694 (350) I 9388 (700) , gorak
I MnC!, __ .. __ ___ . 31 (4,0), po blalu !
J.............. 2,36 ro, '1) L 3,94 (0,5) , po blatu I
151
2.5.2.4. Providnost vode
Prisustvo suspcndiranih ccsLica (glmc, l1lulja, organskih su,spenzija) u
prirodnoj vodi doprinosi njenoj mutnoci.
Providnost vode se odrcduje pomocu providnog gradiranog u em
cilindra duzine 35Q em. Na clnu cilindra n11azi se bijcli disk sa crnim
linijama U oblikll krst:l. TakoJer, donji diu cilindra mora hiLi osvijetljen.
2.5.2.5. Boja vode
Boja vade potice od sllspcndiranih materiju, koloidnih jeclinjcnja
gvoZda, razvoja bilja i dr.
Odrcdi\'unje boje vrsi sc kolorim.etrijski, sravnjivanjcm ispitane vode,
0U ctulon skalom koja irnilira lu boju.
2.5.3. Hemijska analiza yode
Na osnoyu hemijskc- analize \ ode daje se oC,lcna
kvulitcta, odnosno, sc za 11Jenml k:lko hi
se poboljsao k"ulilcL Kompletna sanitarna hcmijska analiza vode
ukljucujc sljedcce param,ctre:
1. grubo suspendirane lllatcrije, mgfl,
2. isparni ostatak, mg/I,
3. ostatak iarenja, mg/l.
4. eleklroprovodlji vost,
S. oksidativnost, mg O
2
/1,
6. rasL\orcni k..isconik, mg/J.,
7. biuhemijski pulrcbni l:.i::.eonik (DPK), mg 0
2
/1,
8. slubodni - reziduJ.hii hlot, lngii,
9. potrcba za hlurulTl, mgl.!,
10. <:LkLivna reakcija :x;:u;;:(: pH,
11. kiselost, mg-ekv/I,
12. ulkalitet, mg-ekv/L
13. jane Ca
2
+, Fe
2
+, Fe:!+.
152
14. l11atcrije kojc s<.ldrze azot, arnonijeve soli (.N_'1:-4 +), nitl-itl i nitrati,
mg/!.
15. tvrdoca vode, mg-ekv!l,
16. ugij.iC:na kiselina
j
mg/l,
a) ukupna;
0) slobodna CO
2
:
c) hidrokarbol1atna (HC0
3
);
d) karbonatna;
e) ravnotczna;
f) agrest vua.
i 7. anhidrid siiicilcve beeline Si0
2
, mg/l.
18. sumpo[vodonjk H
2
S,
19. jone teskug meta1a, Pb
2
+, Cu
2
, i s1.
Ova analiza daje dCialjan uvid u kvalitci vode.
tv1edutim, ccstD nema potrcbc za izradom komplctne sanitarno-
hcrnijskc analizc, a to uslo\'!ja\'J. upotrcba nmnjena \lode.
Gruho suspendirana IJ.laterija prcdstavlja giinu, pijesak, luznc
siiikatne matcrije i cir. Ove necistoce su vise zasl:1pljene kod
povrsi.nskih ncgo kod podzcrrmih voda.
lsparni Hi suhi ostatak predSLavlja sadrzaj soli iii kuiiCinu koloidnih
materija prisutnih u vodi.
Ostatak zarenja prisutnc
kod podzemnih neg0 koo voda.
a (JrlC SIJ vi sc
EtekLropruvodJjivost \'oele predsLJYija sposobnosL \ode da provodi
ekklricnu struju. Poznato je Ja hcmijski (;ista \-'oua ne struju.
;''1cllutim, aku -voLta sadrzi i iWilHilUi" !,VUCH'lC e1ckttollb. clektric-l1Zl struja
. C.: Y,l"OZ vodu.
153
Oksidativnost vode predstavlja ukupan sadriaj reducenta u vodi
(neorganskih i organskih) koji reaguju sa oksidansima.
Olesidativnost moze bili ukupna i djelimicna. Ukupnu oksidativnost
mozemo ponelead nazivati HPK, odnosno, hemijskom potrebom za
kiseonikom.
Ukupna oksidativnost se odreduje jodatnom metodom. Tn se say
ugljik oksidiSe u ugljendioksid, azot u azotnu kiselinu, sumpor u
sumpomu kiselinu, fosfor u fosfomu kiselinu, itd.
Djelimicna oksidativnost se odrcdujc sa kalijumpermanganatom gdje
se oksidiraju, uglavnom, lahko oksidirajucc materije.
Podzemne nezagadene vode imaju oksidativnost ako 4 mg/l O
2
,
jezerske vade 5-8 mg/! O
2
, a tijeke ad 1-60 mg/! 02.
Povecana oksidativnost govori 0 prisutnoj zagadenosti vode pa je
treba podvrgnuti precisCavanju.
Biohemijska potreba kiseonika (BPK) predstav!ja ko]icinu
kiseonika kOla se lrosi za oksidaciju primjesa u vodi pIilikom odvijanja
biohemijsleih proeesa u njoj. Nacin odredivanja BPK biee posebno
obraaeu lead otpadnih voda.
Biohelnijska potreba kiseonika u cisti111 vodama U odnosu na otpadIlc
vode je jako mala.
Aktivna reakcija srecline predstavlja pH vrijednost koja se kod
prirodnih voda krece izmedu 6,8 do 7,3.
Promjena vrijcdnosti pH ukawje na raspadanje organskih jedinjenja
iii prisustvo olpadaka hcmijskc industrije.
Hlorna potreha vode predstavlja ]colicinu hlara koja se utrosi za pola
sata u ispitivanoj za oksidaciju pTlmjesa sadrzanih u vodi.
Aka se radi 0 velikoj potrosnji h10ra znale je da se radi 0 pogorsanom
kvalitetu vode.
Hlorna potreba Cistih voda je mala, a krcce se oko 2 mgil.
Jedjnjcnja hlora su uvcl1ko zastupljena u prirodnim vodama, a potieu
lspiranjem sJanog t1a, 111 unoscnjem u vodu slanih otpadaka iz nasclja i11
industrije. Od svih vrsta soli TvlgCh irna najvecu rastvorljivost (545 gil),
Hloridi ncpozcljno djdnju na b:ton zbog reakcije sa kalcijumom 1Z
betona Cael
2
.
154
Poredjedinjcnja hlora, u prirodnoj vodi se susrecu su!fatnajedinjenja,
a nastaju oksidacijom vodomksulfida i samorodnog sumpora.
Prisustvo sulfata u voeli je nepozcJjno jer u veCim kolicinama Na:S04
narusava djclatnost zclndaeno crijevnog trakta, dok sulfat lealcija i
magnezlja stvara sulfatnll tvrdocu vodc.
Soli gvoza3 i mangana daju vodi ncprijatan barski ukus CincCi je
nepogodnOlu za pice. Takoder, ove soli doprinose stvaranju gvozdevitih i
manganovih bakterija, cije kolo11ije zapusavaju cjevQvode.
Vode koje sadrzc soli gvozda nepozcljne su za pranje veS3 jer
ostavljaJu na njemu mrlJe rde.
Silicijeva kiselina je malo zastupljcna u pIirodnim vadama, a nastaje
rastvaranjem silikata. Inace male kolicine ove kiseline u vodi nisu stetne
za eovjeka.
Voda leoja se kotisti za proizvodnju vodene pare ne smije da sadrii
silicllumovu kiselinu jer dJclimicno odlazi sa parom i taloii se na
metalnim stjenkama postrojcnja gradeci cvrstu naslagu.
Kiseonik U \,odi dospijcv<J iz vazduha. Njegova rastvorljivost zavisi
ad temperature vade.
D tabeli 20. prikazana je rastvorljivost klsconika u vodi pri raz1iCitim
lemperatllrama kod pri ti ska ad 1 bara.
155
noridi (;0
dovodi do tesklh oboljenja. 1"21
156
\'uJl kac rczulwt rnikrobio[(J'U.;:()g
mirll:rahl
malolll11nost, odnosno, ncraZ'vijenost psihe, slab fazvoj stitnih zlijezda
(bazeJovu bolest - gusavost} Dnevna jodida iznosi 0,3 mg.
t)tI.Tdc:no je da odsustyo manje (;d 37 mrno1!m
3
(0,7 mg/D u vodi
izaziv(l zuba, a vee-a kOIlcentra;:,ija Oel 79 mmollrn
3
0,5 mgli)
dnvodi d,; 1uureze (pjcguvost.i DakIe:, optimalna doza lezi u
g;:anlcamC! izrncdu 37 i 75 mmolim- (0,7 11,5 mgll).
teskih !tHeta la su u vecim
otrm'IE1., a puti2u lZ otpo.unih volia illdustrije.
SI"".ie\'i 2rsena dOSplJC\'i)JU u pnrodnu vodu nai{;esce lZ
kaze, buja, tckstil;L indllstrijc i ell'.
HeksHTnlcntni hront jc u dozi oct 2) mg
smrtonosau. Dozvoljeni sadrzaj u ,'Dcli mora biLi manji DJegovc
maksimalnc dozvoljene koliCine.
Trovalemni hrom je
oLpadnih vaua.
e prirudnu vDell[ dospijc\'u iz
G'VGZtlC U '\-:out liTl<.l ncpozdjnu posljcdicu., Jef "[ u. malo] dozi II
konLaklu c vazdulion1 ra crvcne Hokuk s(' i mute \'odu
llulje Lla rublju.
Slohodna CO
2
ukus voJc za pice ali jc
ncpozeljna 11 vocE 7a ml-PflJanJc kot10\,(1 zbog izazivunja korozijc i
st \'aranja kamcnca.
Pod o;-gan,r:;kirn lllatcrijama treha pouruzumijevati sve one supstancc
koje n'-\ tcrnperaturi kJjucanjJ lTmgu oksidisati
Sa higijcnskog stanovisl.a prisustvu organskih matcrija nije pouzelano
dcfinisano.
Veliki rnaterija u nekom picu ne mora biti opasan
po zuradjc. lJostalorn, jedD_:.! solja cap sadrzi 2000 mgil organskih
materija izra7cnih preko kiseonika.
V {Jelu koja je Dogma urgunskim malcrijama trcba uvijck smatrati
osjetijivOIll u pogledu bakteriuloskog zagadenja.
157
Sadriaj natrijuma se ne ogranicava u vodi za pice. Prisustvo
natrijum-hlOlida u vodi pocinje se osjecati kad njegov sadrzaj postane
veCi od 8556 mmol!m
3
(SOOmgll).
Voda za pice ne hi smjela ima!i olova vise od 0,48 mmollm
3
(0,1
mg/l).
Redovno unosenje 010\'3 U organizam izaziva bolest pod imenom
satumizam, a prate je cIijevna oboljenja.
01ovo dospijeva u vadn najccsce rastvaranjem 010Y11111 prikljucaka i to
dok su nov! to jest dok se jos nije formirala skrama nerastvorlji vog
kame-nea.
Ako se analizom utvrdi velika koiiCina amonijacnog azota znak je
skorog zagadenja organskim materijama u raspadanju) odnosno
baktcrioloskog zagadcnja.
Kad amonijacni azol prolazi kroz zcmlju pod djCjstVOlll
bakterija on pre1azi u nitrite i nitrate. .' <
Aka vada lZ bunnra sacidl mala amonijaka, a mnogo mtraia znakJc da
ie voda efikasno isfi.ltrln:ma i preCiscena prilikom proticanja kroz zemljlL
.J Veliki sadrzaj nitrata u vodi za picejc ncpozeljan pogotovu 73 djCCll.
Jedinjcnja azota prisutna u vorl! prcdst<fvljajll jedinjcnja amol1ijacne
soli, nitriti i nitrati.
Ova jedinjenja nastaju raspadanjern bjelancevina, a mogu da dOUll iz
gradske iIi industrljskc kanalizaeije .. Ako je zagadi\'anjc kratko trajalo)
se say azot na1az1 U ohhku amonljaka. Meautim, ako zagac1ivanje
duie traje, tada se azot 11a1azi U obliku nitrita i nitrata.
2.5.4. Terenske brze analize vode
Cesto se postavlja zahtjev za anal1zon1 vode na lieu mjesta, c1aklc,
negdje na terenu. ..
Isto tako transportoyanjem uzoraka do laboratonJc voda maze
promijeniti pH vrijednost, sadri.aj siohodnog SO, gasa, sadriaj
1.\8
<I
rastvorenog kiseonika i amonijaka, pa je pozeljno da se ovi sastojei
odrede na lien mjesta.
Brza analiza vode obavlja sc jednost(]vnim kolorimctrijskim
metodarna pomoc:u komparatora s etilaloniran"im ekranima koji zacas daju
rezultate u mg/1.
2.6. UOPSTE 0 ZAGABIV ANJU VODA
o pojmu zagadivanja vocta postojc mnogohrojnc dcfinicljc. Ustvari,
postavlja se pitanjc kad je jedna rijc,ka zagMicna, odnosno od koga
momenta trcba da sc smatra da jc rijeka, odnosno voda zagackna.
Na konferellciji u ZcnCYl odrzanoj 1961. godine, a U \-'ezi S otpadnim
vodama, data je sljedeca dcfinlcija njihovc 73gadenosti:
"Vodeni tok se smatra zagadcnim kad S11 sast::lV i stanje njegovih
"lioda neposrcdno promijenjcni aktivll0SCU ljudi u takvoj rnjeri tako da
one ne l110gu biti koriscene za svc pOlTcbe kojin18 hi i1l3Ce one moglc
sluziti 11 prirodnom stanju".
PoznaLi auior jz ove ohlasti "]\;. Klasecl cbo je drugu definiciju, a ona
glasL "Zagac1ivnnje \'ode sastoji sc U s\'akoj promjcni fizickih i
iii bioloskih svojstaYQ hilo kog ohima. Yode, ili u syakoYn odbaci\'Jnj1..t
tccnih iii c:vfstjh supstanci 11 takvom obimu koji moze da dovodi do
skodljivosti ili da uClni vodu opasnom iE slctnom sa gledista legitill1ne
upoLrcbe za potrchc domaCinsktva, poJjopriYrede, industrijc iii za'
rekreativne i druge potrebe, bilo S8 glcdis13 ocuyanja vodcnc fume".
Za pravno lice zagadcnost vode jc lltvrdena zakonom, a ne Iicnim
oSJecanJcm.
Kada dode do zagadcnja.. nashlpaju odrcdcnc pnn:nc posljedice
zakonom predvidcne. a oglcdaju sc u pnrvmm scmkcijam8. (zabrani i
odgovornosti koja moze biti gradansko-prayna, kriYicna, administratiyno-
praYna i disciplinska).
Prema frnncuskom Zakonu 0 vodama, pod Zi.lgadi\'uccrn sc smatra
l'svaka supstanca koja je u stanju da izazoyc iii poycca smanjenje
kvaliteta voda mijenjajuci njihova flZich, hemiJska. bioioska iii
h,-lktcrioloska svojstva".
159
Petko Stujno\", akadcmik, zulo:i:io se za prccizniju uefiuiciju pojma
zagadivanja glasi: "Plid zagacti\'anjem s(' podrazumijcva takvo
svojstavlt i osobina vodd u rUckama, nastalog uslijcd
djCjst\'l covjeka koje .Ie clni sIctnOlTl, opasnorn i neupotrcbIjivorn za
oJrcCh::nu ili za IjuQc, z-ivutinje i biljel!.
Po njcgovom .tlllsljcnju ova dcfi.llicU;:l u;Jje pravlli pujam zagarJp:anja
'lode jer clemente kau st.u su:
a)
b)
kva.li.1cta vade,
zagacknc \'ode 11;1 zdravlje Ijudi.
U njcgo\'oj uei'inil'jj\ Itpotrijcb!jcn iE iZfa!, Ufnjesto
lzraza . ;\kackmik Petku Stojnov istice da eim u vudi pli\'aju
ccstice II l'<iLlic\lJu1 kolicinanJ8, a \'ccim od onih koje su
drzJ \'ilim llor:mama i"::lk va \.'(Jda una pogorsuvanjc i u pogledu sastJVil, a
TIC ::,amu U pruHlJclH }.;:\ aliteta. Dukk, O\'J. uefinicija obuhv;}la
kyuliLcLa vode i lo
i bioI0si<.o). La pnlvni
ana
Pod misE se lJU up()trebu voJc u
d(1UllW.HL policlP11Yi:coillllll Z;J ii'v'otne
potrcbc l1ascijcnih lnjcsu i Jr.
Da bl se vudc mugu propisJ.ti zustitnc mjere
(ogranicenjc ill zabnllia u.D.osenja otpadnih \:oda i izgradnja za
precisC;}\';:Hlje otpadnih voda).
Za praksu organa koji primjenjuju pwpise 0 zastit! vocia od
z:.lgaacnusti jedino .ic mjerodavw:l zakonska dcfinicija zagadivanja vada,
jer L:ak.ollskih nOfllll P0vlaCl 1 oJrcucllc
2,6.1. K!asifikadja
Kbsifikacija yock ima znacaj II tome stu clupusta da sc sazna sastm'
vode, da se otkriju. uzroci zagauivanja) se predvide mjere za zastitu tih
voda j da se fiksira prioritet.u m.ierama koje treba da se prcduzHlu. Dakle,
kategorizacija vode nije u t0111C da kO!lstatuje stanje, vee da omoguei
160
,!
poboljsavanje vode omogu6uju6i prelaz jednog vodnog toka 1Z llize u visu
kategOliju.
MedudrZavne i medurepnblicke vode dijele se u cetiri klase.
Pripadnost vode nekoj klasi odreduje se na osnovu fizicko-hemijskih i
bakterioloskih analiza uzetih uzoraka vade.
KIasa I - vode koje se u prirodnom stanju mogu da koris!e za pice,
prehrambenu i fannaceutsku idustriju, nz eventualno hlorisanje iii
ozoniranje. PovrSinske vade ave klase pogodne su za gajenje plemenitih
vrsta liba (salmonide).
KIasa II - vode koje se u ptirodnom starrju mogu koristiti za kupanje,
navodnjavanje i gajenje riba. No, obradom ovih voda (koagulacija,
ftltraeija, dczinfekcija), lllOgU naei primjenu i u prehrambenoj industriji,
pa t za pice.
KIasa HI - vode koje sc u prirodnom stanju mogu da koris!e u
industriji (scm fannaeeu!ske i prehrambene), poljoprivredi i za uzgoj libe
(saran).
KIasa IV - vode koje sn zagadene raznim materijama (iznad
maksimalno dozvoljenih koncentracija) te se kao takve bez posebne
obrade ne mogu upotrebljavati.
161
U tabeli 21. prikazana
granicnim vrijednostima.
je podjela voda po klasama i njihovim
Tabela 21
,
Redni
broj
1.
2,
Pokazatelj
su"s"'sp-,e-n-;d-ov-a-n-c-materije mgll max
I Za povrsinske vode
lJkupm SUh1 I I U kJ
i
Klasa I
Klasa
II
10 30
350 1000
350 I
I
1000

800 lIOO
I
Klasa In
I Klasa
I !
IV
80 80
1500 1500
I
1500
ostatak u l Za podz ,
mgll max -=:J0de Izvan I
k'sa 1500+ .
"' .. "'
Rastvorni kisik u mg/l min. (nc
I
I
I
,
3, 8 6 primjelljuje se na podzemne vode i 4 i 3
prirodna jezer'!.)
I---:-,-+ __ -,Z"""sc.ic,,' e",nest kiseonikLo-m---+- I 30 _j'
I BPK
s
max. 7 15
I HPK 15 25
I
90 75 !
I
2
I
4
I
4,
5,

I-..!.c.-+-
'
= ___ ",p]H,,' vrijc,,,,du,,,o,,,s:'c
t
"7"'-;-___ __ I 69 I
4 JO
I
6,5-8,5 6,88.5
6.
7.
Stepen sposobnosti premn Liebm::mu bctaJllfamc I ,1lfJmc i
(ne vazi za podzcmne vode i I ;0','"
vrirodna jezcra) +H! )111 i
oligo-
hctema-
zosa-

prohni
8,
Stepen bioloske produktivnosti Oligo- II Eutrn- ,
_0,,0 trof",' fnI' il ' I, -
I-__ +-ol"p:cfl"m,,,j:?njuje se sarno zajezer3)
Najvjerovatniji braj koliformnih 2000 II 20000 i - ,
i
-
9.
lO.
klica u litri vode max. ....1.-..
11.
Po-v-ecanjc vise od ::;oC U odnosu na
Temperatura u DC jJI
rirodno stanje nije dozvolieno
12, Vidljive otpadnc materjje bez bez hcz Bez
13.
14.
Primijetna boja Bez bez - -
bez bez - -
IS, Isparljivi fenoli max. 0.01! 0,002 0,05 I
Klasifikacija pojedinih vodoloka odnosllo dijcla ohalnog mora zea'lisi
od specificnih uslova u drzavama (republikama), Time je zakonom
prepusteno da se drzave (republike) meousobno dogovorc i U skladu sa
propisanom klasifikacijom voda izvrse odgovarajucu katcgorizaciju
vodotoka.
162
Po uzom na to, uglavnom je, ve6il1a driava (repl1blika) donijela
propise 0 kJasifikaciii voda.
Doneseni propisi svrstavaju vode na sVOJOJ teritonji u cctiri k18se
uglavnom 51.1 slicni kriteIijumi za razvrstavanjc voaa u pojedine klasc.
2.7, UZROCI
VODA
ZAGADIVANJA PRIRODNIH
Uzroci zagadenja prirodnih vocla l110gu biti vcoma razliciti} a
uglavnom poticu od covjeka:
a) ispustanjc otpadnih vada II povrsinske vode;
b) bacanje krutih otpaelaka u rijeke iii na priobalni prostor;
c) razvaj urbaniznla:
ell razvoj industriJe, rudarstva i poljoprivrcdne proizvodnje;
e) slucajna zagadenja (sudari transportnih vozila koja prevoze stetne
materije),
Ispustanje otpadnih voda (komunalnc, industrijske) u
prirodne vade jc glavni uzroc,nik zagadcnja voda.
Komunalne otpadnc vode prcdstavljaju sm.re;u ugljohidrata, proteina,
aminokiselina; zivotinjskih 1 biljnih mastj, amonijaki, sapuna, sintetskih
deterdzenata: suspendiranih knltih tvar1, bakterija, Vln1Sa,
mikroorganizama i dr.
No, industrijskc olpadne vode se prema porijeklu mogu klasificirati:
a) otpadne vode iz prehrambcne, tekstilne i papime indl1strije,
b) otpadne vode farmaceutske industrije,
c) otpadne vade industrije obrade metala,
ell olpadne vode od rafinenJ'lllafle,
e) otpadne vade mineralllih sirovina (IUdnika),
f) otpadne vode industnle ekstrakcije metal a,
Dalde, zngac1c!\lc moze biti biolosko, hcmijsko i fizicko.
BiolosKo zagatlenje od bolesnih !iba i fekal1ja.
163
Hemijska zagauenja poticu od hemijskih materija koje na raznc nacillC
dospiju u vodu. . .
Fizicko zagadenje nastaje od mijenjanja volumena vode) brzme
proticanja i temperature vade. . . . . ..
Kornunalne otpadne vode nose razlicite khee bolestl pa Je stenhzacIJa
pomocu hlora i ozona neophodna, pored mehanickog i bioloskog ciseenja.
Industrijske otpadne vade sadde materije organskog i neorganskog
porijekla. ad materija organskog poriJekla najnengodniji su fenoli, cija se
koncentracija u vodmna povcc<lva kao rezultat razvoja pctrohcmijske
industri je.
Takoder i deterdZcllti povc6avaju svojn kOllcentraciju u indnstrijskim
otpadnim vodama, a sistemom preciseavanja mognee ih je samo
djelirnicno ukloniti. Takav problem mognee je rijesi!i tako da se za
proizyodnju deterdZcnata koriste sirovine koje daju takav deterdzent koji
se danasnjim postupcima preCiscavanja mogu odstraniti.
No) ad ncorganskih tvari U otpadnoj industrijskoj voJi najcesce se
javljaju soli, baze i kiselillc.
2.7.1. Stepen zagadenosti otpadnih voda
S obzirom na raznovrsnost materija koje zagaduju vodotoke, bilo je
neophodno usvojili jedan univerzalni pokazatelJ stepena zagadenosti
otpadnih voda (jedillstvena mjcra zagaaenja) za Slit zagac1ivace.
Posluzicemo se rezultatima istrazivanja koje je organizovala uprava za
vodoprivrcdu u cilju prikupljanja podataka 0 stcpenu zagadenja vodotoka
na teritoriji Bosne i Hercegovina.
Ustvari, dva zagadivaca koji ispustaJu otpadne vode u vodotoke
nenmju i 15tu tezinu zagadivanja. Zato je i prihvacen ekvivalcntni
stanovnik kao jedinica stepena zagadenosti neke otpadne vode. i\kO sma
iZVl'sili anulizu mpadnc vode koju ispuSta jedna fabrika i utvrdili stepen
zagaacllosti od 10000 ekviva1entnih stanovnika; s10 hi prakticno znacilo
da fabrika ispust.a otpadne vode zagadujuci vodotoke kao jCtlan gEld od
10000 stanovnika.
, 164
.I
I
Da bi se lakSe uoeili uzrocnici zagadcnja u prijcratnom dobu navcden
jc tabelami pregled (tabela 22.) u kame su date procjene nkupnog broja
ekvivalentnih stanovnika po nekim granama industrije u BiH.
Tabela 22.
Prelna podadma tabcle 22. hemij::;ka industrija BiB u to.ku jcdnog
dana unese u toliko zagaucnja preko otpadnih voda koiiko jedan
grad sa 3.200.000 stanovnika. Razumijc SC, to se ounosi u unom sIucaju
aka preciscavunje otpadnih voda ne postoji.
Sliv rijeke Sprece posjeduje zagadenost od 3,5 rni1iona eK\'inllentnib
stanovnika. Tome najvise doprinosi Komblnat "Sodaso" (2,2 miliona
ekvivalcntnih stanovnika) koji je ujcdno i najvcci zagac1ivac yoda u BiH.
Drugi po velicini zagadivac vada u BiHje Fabrika Cclulozc i papira u
Prijcdaru (1,2 miltona ckvivakntnih stanovnika).
Fabriku cduloze i papira u Banjll Luci daje zagadcnost od gOO hiljada
ckviva1entnih stanovnika.
PabJika celulozc u Maglaju 700 hiljada ekvivalentnih stanovnika.
Zeljezara u Zenici oko 600 hiljada ekvi valcntnih stanovnika.
Rudnik Banovici 340 hilJada ekvivalcntnih stanovnika.
Koksno-hemijski kombinat u Lukavcn oko 300 hiljada ekvivalcntnih
stanovnika itd.
165
llustrovani primjeri predstavljaju ozbiljnu opasues! kako za OCllVaJ1jc
ueophodnih rezervi kvalitetne vode, taka i za zadovoljavanje sadasl1Jih
potreba. Uostalom kako se ne zabrinuti ako se izncse podatak da rijeka
Bosua pripada najnizoj IV klasl kvaliteta vode na ako 801j'o duzine, a
rijeka Sana i Vrbas 30% svoje duzine. Zagadenost Tale i Sprece jc toliko
izrazena da one vise podsjecaju na industrijske kanale nego TIa prirodne
rijekc.
2.8. POSLJEDICE ZAGAJ)IV ANJA PRIRODNTFf
VODA
lspust;:mjc ncprcCiscenih otpadnih yoda nasclja i industrije u prirodne
vodotoke moze imati ozbiljnc posljedice n3 covjeka i njcgovu okol1nu.
Otpadne vade naselja nose razlici:e khcc boksti te kao takve
rrouzrokuju lnfekcije, pa cak i cpidemiju tifl1S2
o
paratifusa) tuberkuloze i
drugih zammih bolesti.
U prenaseljenirn gradoYima gdje se odgada ugradnja uredaja za
preCis{:avanjc otpadnih voda dolazi do poremccaja bioloske r3vnoteze u
slivll vodcnog toka. Jednostavno, vodotoci su prctvorcni u smnJljivc
kanale u kojima je nestao 1 bilini i zivotinjski svijet. Tome doprinose
organs]zc supstancc koje zhog bioloske potrosnjc kisjka (potpun nestanak
kisika) dovodc do stvaranja smrdlji\Tog vodotoka i do nestanka 7:1-vih bica,
Otpadnc vode industrijc kriju opasnost u prisustvu fenola koji n
malim kol1Cinama kvari ukus i miris vode, au vec,im kolicinama je veoma
otrovan. Takoder, i deterdzenti imaju otrovno djelovanje. Dok ncutralne
soli alkalnlh metal a ne predstavljaju ozbiljnu oEasnost, done kiselir1G __ i.
baze il'naju neugodne posljedice na Zlve organlzrne- u vodi i na bioloske
procese u ureaajima za preclscavanJc otpadnih voda. Na ritam
radioaktivnog raspadanja ne moze se uticati. Raspadanje- moze trajati
godinmna; decenijama i sloljcCima_
Radioaktivni 111ater1ja1 prisutan u vodi maze sc ugraditi u z.iva biea te
izazvati lokalnu radioaktivnu opusnost.
Posljednjih godina, uveliko 5e od strane naucnika proucava
epidemiologlja hronicnog nefritisa koji je dosta rasiren, ne sarno kod nas
nego i u drugim zemljama.
Krlvica za takvu balest pripisuje se prisustvu u vodi odrcoenih
hemijski aktivnih materija, kan sto 8U: olovo, ziva i si!icijllm.
/ --\
/166 .
..
'<I
djejstvo ovih e1emenata na hronicni nefritis stanovnika nijc naucno
utlTaenO, all nije naue-no ni iskUuccno.
Tim prije sto su ave sup stance vee odavna otkrivene da kod
industrijskih radnika koji su izlozeni njihovom djejstvu izazivaju
ostccenje buhreznog tkiva, pa i tkiva nervnog sistc_ma i mnogih drugih
organa.
Medicinskom osohlju sc ukazuje za vrijeme studija i u spccijalizaciji
preventivne medicinc na da1ekosczne posljcdlce prisustva odredenih
surstanci u vodi. IpJkjc zabrinj<Jyajuca Cinjcnica da Ijekari ceSce ukazuju
na prisustvo ovih matcrija u vodotocima, nego 5tO preduzimaju cfikasne
preventivne mjere. Takvo ponasanje ani pr8vdaju nezaintereso\-'anoscu
drugih liea i llstanova na preduzimanju mjera u cilju sprecavanja
izbacivanja oV1h supstanci u vodotokc. Iv1noge odgovome sluzbe c.ak
smatraju da su ovi problemi ncopravdano prcnaglascni od strane
zdravstvenih radnika, a industrijska preduzeca isticu da bi ih ugradnja i
oddavanje postrojenja za prcCiscavanJe otpadnih vocta kostalo takvih
materijalnih srcdstava 1<oja bi ugrozila ekonomicnost njihovog
pos10vanja.
Komunalne otpadne vode (spJaville) nose infekt1vl1e klice kaje
lzazi\'aju zarazna oboljcnja kod }judi i zivotmja. RazUlnije se infektivne
klice nemaju povoljnc l1s1ove za razvitak u ::;poljnjoj sredini pa ni u
splavinama. Nairne, infektivne klicc imaju mnogo neprijatclja lueau
drugim Isto t::tko prisustvo mnogih hemijskib
supstanci U otpadnim vodama dovodi do hrzcg ugibanja mnogih
patogenih organizama .. Ipak, neki mikroorganizmi se odupiru uticaju
djcjstva hemijski aktivnih materija. pa cak i hloru koji jc poznat po svojoj
aktivnosti na patogene organizme.
Vimsi koji izazivaju ieludacno-crijcvna oboljenja i zuticu uve1iko su
otporni na djejstvo hlora i drugih hC111ijskih malcrija pa se nc smije
occkivatj da ce prisutnost hlora rijesiti higijcnsko-cpidcmioloski problem
u vodama ZagaaClllm klicama.
Trbusni tifus je jos uvijck veliki problem II mnogim zemljama pa i u
nusoj zemlji. }\1noge infekcije lzazvane trbusnim tifusom k30 i drugim
zara7.nim agensima ostvaruju se prj SpOtiu j rekrcaciji u rljckama koje su
zagaoene splavinama< Ncma mjsst3 misljcnjll da morska voda
zahvaljujuci prisustvu raznih soli 1ma sposobnost da ubija sve
mikroorganizmc. Ovo g1cdiste je neosnovano i pogrcsno.
167
Naucno je utvrdeno da patogeni mikroorganizmi danima i nedjeljama
rnogu opstati u morskoj vodi. To se odnosi i na khce trbunog tifusa koje
su osjeOji vije od drugih.
U Njujorku kao i u drugim vellkim gradovirna praktikuju ua splavine
iznesu iz naselja na veIiku udaJjenost od obale mora. No, mikrobioloska
ispiti vanja su pokazala da i nckoliko kilometara distance nije dovoljno ua
se splavine razblaze u rnoru i ueine bezopasnim za kupace.
Uostalom, bUD je dosta slu(:ajeYa u nasoj zemlji d3 se u vrijcllle
turisticke sezone kod kupaca pojavc znaci koznih zapaljcnja i zeludacno--
crijcvna infckcija. Uzrok je pomal: morska voda je dosla u kontakt sa
zagacienim splavinama.
Higijensko-epidcmioloske stuciije U svijC1U i kod nus pokazuju dOl su
mnoge cpidemije infektivnog hepatitis a izazvanc vodom iz bunal'll iii
vodovoda gdje je izostalo pravilno treliranje vode sa hlorom. Od velikoQ
je inleresa cia to znaju inzenjeri i svi 'oni ko]i sc bave
kanalizacjje i vouovoda.
Kolera se, zahvaljuju6i visoj higijenskoj svijcsti, odavno nije ja\,11a u
nasoj zcmlji. To ne hi trebalo cia nas zu\'urava jer se kokra pojavlJuje u
susjcdnim zemljama pa cak i U onim koje su ekonomski i kulturno
razvijenije od nast zcmlje. Taj problem zahvatio jc !tahju (Napulj) pa i
Deke drugc zapadl1ocvropske zemlje."L: S.l-\D za 10 godina rcgistrovano je
35 hidricnih epidcmija dizenterije, kaje su prenijete'
centmlnog vodovoda.
Tularemija je boiest koja moze izazvati teska crijevna oboljenja. Do
epidcmije o\'og oboljcnja dolazi pri prodiranju splavina U slstcm
vodoloka.
TakoGcr i bruceloza jc oboljenjc koje se prenosi putcm vode za pice.
Razumije se, voda za pice se zagadi prclllOdno splavinama koje sacirz,e
klice bolesti, a one rnogu da poLicu od bolesnih ljudi iii zivotinja,
Dokazuje se da se i tubcrkuloza moze prenijeti bilo vodum za pice,
hila voc1om koja se karisti za sport i rckrcaciju. U Svedskoj je dokazana
pujava kozne iubcrkuloze kod korisnika bazena za kupanjc i to u
vrelllcnu bel ova voda nije bib pou nadzorom medicil1skog osoblp.
Nijc tcsko naslutiti posljedice prouzmkovanc splavinama
zdravstvenih ustanova bolnica za plUCll11 tubcrkulozu koja se nedo\'olino
trcliraju prije ispustal1ja u vodotoke. Takvih slutajeva ima kod nas i to
na primOlju i unutrasnjosli.
168
if
,
rl
V:
Americki vojnici u Korejskom ratu bili su izlozeni amebnoj
dizenteriji (parazitno oboljcnjc) koja se prcnosi vodom za pice.
Ove amebe su veoma otporne i rnogu mjesecin1u da zive u
splavinarna:
Aka jc vec poznato da je djecija crijcvna glista rasire'na u dje6ijim
kolcktivima (skole, obdanista) ad 50 do 90 %, onda je sasvim jasno od
kakvog jc znacaja sprccavanjc prodiranja jaja onih parazita u vade i
splavine.
Takoaer, i drugi crijevni paraziti mogu sc prcIloslti putem 'lode
(okrugli i pljosnati paraziti).
Pozn<1ti americki brzi filteri za vodu, kod nas se uvdiko primjenjuju,
nisu dovoljno efikasni u zadrzavanju jaja ovi11 parazita. Jaja ov111 parazita
su veoma otporni na hior taka da Hl musena koncentracija tdora od 200
mg/l vode nije dovoljna da ih unisti.
Okrugli crijevni paraziti su opasni po tome slo se u nji.ma mogu naci i
patogeni mikroorganizmi, narocito virusi koji izazi vaju crijevna zarazna
oboljenja. U splavinama se veoma ccsto pored jaja okrugiih en' a naiaze i
jaja pljosnatih crijcvnih parazita pantljicara.
Nije na odmct spomenuti da se uzrocnici lrbusllog lifusa u splavinama
mogu zadrz3\'uti nedjclju dana, au CiSlOj vocli nekoliko puta duzc. Ovo se
sa1110 zato slo postoji llcosnovanu ubjcdenje da patogcm
mikroorganizmi u spoljasnjoj sredini (vun covjcka) nemaju do\.'oljne
us love za razvoj i zivot uopste.
No, 1Z svega iZllcscnog da se zakijuciti da pruvoaenjc pn:ventivnih
mjera na jednoj teritoriji iIi cak u jednoj zemlji na jednom vodotoku ne
pruza garanciju (:ia su patogcni mikroorganizmi, hcmijskc i fizicke
nlaterije anulirani. U pitanju je i meaudrZ3vna za\'isn05t, kao sto je slucaj
sa vodom Ii jeke Dunav.
Naime, raspadanjem organskih matcrija izmeciu ostalog nastaju J
nitriti kojl su veomu toksicni (20-30 mg/l) naroi::ito za malu djecli. Znnci
sletnost Lih organskih materija manifestuje 58 tck na odredcnom rastojanju
od izliva splavina u vodotok.
U \,OdolOCtma mogu biti prisutne supstancc koje nisu infektogene a ni
toksicnc, ali mogu da uticu na rad mikroorganizama 1 remete
sanloprcciscnvanje 'loda kao i pravilno funkcionisanje uredaja za
preCiscavanje voda. Tu spadaju alge, gvozde, mangan i drugi mctali.
169
Splavine ldaonica 118JCeSCe sadrze a uzrok su
oboljele zivotinje. U ovim otpadnim vodama Inogu 5e otkriti i raznc
organske kiselinc, suifjdi, hromati ide
Otpmln3 voda ko.1a poticc sa ulica sadrzi znatne koliClnc pcpcla j cadi
koja je vee odavllo dovedcna U VCZll sa nastankon1 raka. Tukocler, ove
vode sadrZc hemijski aktivne matcrije koje potleu ad supstancl koje se sve
vise koriste za zastitu bjUa od l:.orova, mikro i makro organizama (miseva,
g]odara 1 dr.),
Ne treba gubiti 1Z vida cinjcnicu cia Sll ave matcrije 11 hemijskom
pogledu VC01T',8 zestok otTO\', koji ns covjeka maze djelovati prcko
splavina iIi upotrchom blljnc i zivotinjske 11rane koja je ovakvilTI
splavinama zagadcna.
2.9. MJERE ZASTITE VODA
U zasl1tnim mjcrama, bar U 11850j zemlji, nijc se da1eko otislo.
Aktuelne su slijcdece prepomke:
170
a) potrchno Je
projektoyanje,
otpadnih voda;
osposobiti visokostrucna lied
yodenjc i kontrolu fada urcctaja
za planiranjc,
za prcCisCal,'3Jlje
b) ncophodno je prosiriti konlrolu sanitarnog stanja nasih voda;
c) neophodno je spro\'odi1i u praksu da sc umjesto vise manjih
uredaja 73 preciscavanjc, gdje god je to moguce, lzgT8di
jedinstveno zajednicko postrojcnje cija bi efikasnosl hila veea, a
time i ekoDOlwicnost koristenja povoUnija;
d) potrcbno je efikasnije i sistematicnijc informisanje javnosti 0
pojavama zagaQlvanja vodotoka;
e) potrebno jc obezbijediti bar minimalne fondovc koji CC omoguciti
kontinuirano praccnje naucnih dostignuca U ovo.1 oblasti u svijetu
i kocl
f) neophodn::l je stalna angazovanost svih naucno-is1ra'zivackih,
projektnih, privrcdnih i drustveno-politickih organizacija;
g) pri iZs'Taclnji novih i rekonstrukciji pOSi'ojecih industrijskih
objekata neophocino je opredjcUivati se za "6ste!! tehnologije koje
nemaju otp3dnih voda iIi pak imaju vrlo malo;
-u
h) neophodna je dosljednija primjena postojeCih i buducih zakonskih
propisa kOJi Sli U ['ripecm;:
i) potrebno jc uorzati dOl1osenje kojim bi se rcgulisalo
odrcdiyanje lokacijc otpadnog malerijab kao i njegova kontro1a;
j) neophodno JC nas!aviti sa kori:-,norH akcijom odrz,L\.vanja
smjctovanja 0 otp8clnim voeJJma.
Tstice sc neophudnost pmzallja znarJa mladoj ge-l1craciji i odraslima 0
pitanjima zastite i um1prccknja iivntne srcdine.
D'Ue se !1aglasak llaucno-istruz1v8ckom rac1u i aktivnqsti 11S{J\TS3vanja
tchnoloskih postl!puka koji dajll nZljmanjLl 11logucu kolicinu otpaonih
voda. I pored toga sto sc: gotovo na :;;1'(11\"0111 kor8ku govori 0 vaznosti
Zitstite prlfodnih voda, i cblje sc sa problcmom 12gauivanja
vecih razmjera. UostJlolTl., kako objasl1iti ""1se ozbiljnih s]ucajcva
zagadlvanja mora naftom.
Na konsultati,-nom sasL<mku slfLlcnjaka Gcneralnog s3"yjcta 1
Prograrna Ujed1njenih naroda 711 zastitu sTedine \xlr-7.;:m0lTi U Rimu u jlL'lU
1975_ godine utyrc1ena Sll cCliri projckta u ()k;'iru zadll/enja Gcneralnog
savje.ta:
a) fundamentalna istraziv8nja i kontrola prisntnih metala (posebno
zive i kadmiiuma u morskim organ1zmim8);
b) detaljna istr;ziyanja i kontrola l;risutnih l.lgljikovodik-(j U rnorsk-i1TI
organizmima;
c) istrazivanje cfekta zagaoivanja n(1 morsl<e organizme;
d) efcktn zagadivanja 11a morske zajedllice i lTIorske
ekosisteme.
Ugljiko\'odki dospijcyaju 1.] n10rskll yodt1 najccSce od naftnih
busolina i bradova.
Sve veee zaS:3ciiYanie mora naftom ncsun'wj 11'0 nnmcce potrchu
ispitivanja .stctnog pojedinih komponenata nafte na 2:i-vi s\'ijct u
moru. Gsput cia sc. spomclle ua u vclibm kOllccntracljama D2rfta
predstavlja opasnost za procc-s samoprcciscavanja vode pored opasnosti
za liblji i p'!anklonski ops(anak.
171
Kompaktni sloj na povrsini vode spreC3va izmjcnu plinova
ugrozHv<Jjuci ZiVl svijct u vodi. No, cmulgirano ulje u vodi djeluje
hemijslzi i mehanick.i na respira10rnc organe. Utvrdeno je da larvc riba u
morskoj vaui zagadenoj uljelTI pokuzuju abnOfJ11ainost (zakli\:!jenost
tijela).
Frakcije petroleja u vodi, zbo_g otrovnosti i karctnogeniih svojstava,
mogu imati posljedicc na zdravlje ljudi koji se koriste ribolll
Lau hranol11. Daklc, rille mogu biti dobar indikator stanja u vodama, jer
prumfltranjcm riba opasno.:;t po c()''vJcka moze sc na vrijeme otkriti.
2.10. MEDUNARODNA SAflA.DNJA NA POLJU
ZASTITE VODA
Zagadcnost vada je, ujedno, prvi problem narusuvanja covjckove
oLoline koji je nagnao cvropskc dduve na zajednicko raZI11Lsljanje 1
djdoY<1njc u pogledu zc1radja 7ivotnc sredine.
Voda ne poznaje- grantee, vee zahtijeva siru mcdunarodl1tl saradnju.
S:njctoJ.{l\'na skupstina E\'fOpskog savjcta oj 1966. godiHe dala jc
prepoIuKu Ja se u zcrnljama Cianrcan13 sa zajednickom akcijom
odbmnc vodoloka od zagadivanja. '
Ujedno, dalo je dvanaesl opstih nacela za sprc(:avanje 1 otklanjaqje
necistoce 1Z vode.
Zapravo, prezcntirana je e\Topska vodcna kana koja se izja{;njavu 0
kvalitetu vude.
KohLo se uspjclo na razvoju evropske svijcsti 0 zastiti zivotne
sredine, clan komisije zajednice profesor Rulf Darendorf je iznio da
pozitivni razvoj raste, ali s druge stranc je vidnija nadmo6
nuHeznih institucija da rijese pr(')hlcm.
Po njegovorn misljcnju izolovana akcija na racionalnoj osnovi ne
moze dovesti do reZLLitata i rjcsenja problema zagadenja
zivotne sredine.
Na podrucju EYfOpskc ckonol11ske raste potreba i uvjercnje
o lleophodnom zajednickom nuporu na pOljll zastitc voda.
S\'aka evropska zcmlja je, 7bog geografskog polozaja, pogodena
nemarnoscu susjedne zcrnlje-. Znaci, nijedna evropska zcmlja nc maze se
nadatl da ce on<1 S<lmu za sebe rijcSiti pmbleme zivotne srcdine.
172
Nacionalne vlade Evrope ce prije iIi kasnije ll10rati pristupiti
zajednickoj akeiji, a zatim priznati da nije moguce rijesiti problem zivotne
sredine odrzavanjem apsolutnog nacionalnog suvereniteta.
Osnovni zadatak koji je poslavlJen pred evropske drzave odnosi se na
pronalazenje zajednicki prihvatljivih i primjenljivih paragrafa, odredaba i
propisa 0 zastiti zivotne sredine.
Problem je u tome sto nijedna evropska dri:ava neee donijeti propise
Yczane za velike troskove dok ne bude sigurna da ce to isto uraditi i
susjedne zemUe. Ovo se moze izbjeei jedino ako se bude, na
meclnnarodnom planu, islo zajednickim korakoItl n pravcu poboljsanja
zivotne sredine.
Predsjednik Evropske zajednice. Malfati Je u Evropskom parlamentu
upozorio na hitnosl zadataka i ukazao na odgovomosl Komisije za zastilu
zivotne sredine koja ima poseban zadatak osiguravanja jedinstvene
politike unutar Zajednice.
U Briselu se trenutno radi na izradi programa koji ce u cijelosti
obuhvatiti zastitu zivotne sredinc.
Usputno je spomcnuti prijedlog seY.setara Evropskog savjcta 0
uvodenju jednog sistema medudrzavne odgovornosti za prouzrokovanje
syake slete na tucloj teritoriji nastale ispustanjem otpadnih voda u rijeke.
Razumijc se, to hi se odnosilo samo U onOln slucaju ako zagadcnje
prekoraci zahljeve konvcncije. Najdelikatniji problem je u postupku
kaznjavanja prekrsioca.
Svakako da u lorn slui':aju treba dozvoliti pristup arbitrazi.
U svakom slucaju treba sprijeciti tendenciju da svaka zemlja vrsi
svoja istrazivanja. Istina, nije prekoracen stadijum "llskog gledanja" na
probleme zastile zivolnc okoline. Cesta se cuju nepovjerljiva misljenja,
obojena strahom, pred pitanjem sta bi se desilo kad bi neka ddava
odustala od ulaganja u zastitu zivotne sredine.
173
3. OTP ADNE VODE
Otpadne vode se po mjestu nastanka djjcle na:
a) industrijske otpadne vode i
b) gradske otpadnc vodc.
Tndustr\jske otpadne vode poticu 1Z fabrika 1 pogona u kojima je vada
imala vaznu ulogu u procesu proizvodnje. Hemijski sastav i kolicina
industrijskih otpadnih voda, za razliku od gradskih, veoma je razlicit, a
zavisi od vrste proizvodnje. Srnatra se da postaji aka 60 vrsta
industrijskih atpadnih voda kojc zahtjevaju posebno prcciscavanje.
Otpadne vode industrije, naroCito hemijske, uveJiko so razlikuju ad
gradskih pa Sf 2ato moraju odvojeno preCiSC3Yilti.. Ove vode sadrze pored
bioloskog i velika hemijsko zagadenje.
!\1oguc.c je da se takve vode prvo hemijski obrade, a zatim zajcdno sa
gradskim otpadnirn vodama na istom postrojenju biohcmijski prcc-iste.
Prije nego sto se poene sa lspustanjem otpadnih voda u recipijent
neophodno je znati njihov sastav i kolicinu kao i opstedmstveni znacaj
vodotoka. Ispustanje otpadnih voda u recipijent regulisano je Praviinikom
o opasnim materijama koje sc ne smiju unositi u vode.
Mnoge otrovne malenje sadrh11c U industrijskim otpadnim vodama
mogu da stvore bilosku sterilizaclju vode doprinoseCi razvoju zaraznih
illikroba koji su opasni za zivot covjeka i zivotinja. 2ato se nl0ra strogo
voditi racuna 0 dozvoljenim koncentracijama toksicnih materija prisutnih
U otpadnlm vadama kojc se u vodotokc.
Nepotpuno preciscavanje otpadnih yoda narusava ,m1'opurifikacionu
sposobnost vodotoka, koja se hazira na bioloskim, hcmijskim i fizickilTI
osobinama.
[74
3.1. INDUSTRHSKE OTPADI\,'E VODE
3.1.1.
Tehnoloske opCraCljC prcciScavan,ja
industrijskih otpaclnih vocla
Izbor postrojcnja otpadnih voda z,rvlsi od sastcwa i
svojstava indllstrijske otpadnc vode, k30 i od fizicko-hem1jsl<il1 osobilla i
snaga recipijenta. Ako je voda zagadena organskim 1 ncorgzmskim
tvarima, preCiscavanje vrsimo pomocll tchnoluskih operacija:
(1) talozenje
b) ekstrakcija
c) adsorpcija
d) cyaporacija (Jcsti!acija)
c) ncutralizacija
f) llotacija
g) kristalizaclja
h) radioaktivnost
i) hlonranje
j) hemijsko preClsc,:p/anje
k) biolosko preCiSC(lVHnje
3.1. 1.1. Preciscavanje otpadnih industrijskih voda
metod om talozenja
Talozenje predstavlja odvajanje cvrste od tecne faze. Spomenuto
od"\;ajanje postizc se silom zemUine teze. Brzin3 odv,\janja odnosno
talozenja zavisi od specificnc gustine cvrstih cestica.
U tab eli 23. date su brzinc talozenja cestica mzlicitog zagadenja
prismnog II otpadnoj vodi na t.empcraturi od 10C.
175
Tabela 23_
I
Precnik u mm
materijal
Brzina talozenja
Ccstice se
umm/s
spustaju u toku
vremena
100 10 sekundi
T
--------
Krupanpijesak 1
0,1 Sitan pijcsak
I
8 2 minute
0,01 Mulj
I
0,154 2 sata
-I
0,0154 7 dana
-_._-
0,0000154 2 godine
0,00000154 10000

Olina
f-__ OJ)OO1_ I Sitna glina
0,00001
I
koloidi
Tcrnperatura ima znacajan uticaj na brzinu talozenja. Na 20
0
e brzina
talozenja je dva puta veta, ncgo na temperaturi od one.
Izdvajanje cvrstih zagadenja 1Z otpadne vode, odnosno, bisirenja vode
1110ze da se korlsti kao sarnostalna tehnoloska operacija, tako da se voda
bcz dalje abrade ispusta II recipijent. Taka\' slucaj maze se primijeniti kod
fabrika koje proizvodc ukrasni kamen_
3.1.2. Sekundarne sirovine iz otpadne vode pri
obradi ukrasnog kamena
Pri obradi ukrasnog kamena rezni -ahlti se hlade vodOIn. Kako su u
pitanju vdike koliCine tchnoloske vode, ovakve fabrike obicno se
postavljaju pored rijeka. Voda n10ra biti sa sto manje mehani6kih
necistoca. U protivnom hi dolazi1o do zacepljenja dizni i cijevnih
perforacija kr02 koje prolazi voda vrse6i hladenje reznih alata. Rczni
a1ati, rezuci kamen, stvaraju kameno brasno razlicite granulacije.
Najvccim dijeiom (0 su koloidnc necisloce koje daju velika zamnccnje
upotrijeb1jcnoj vocii. Aku se nepreCiscena voda ispusta u rijeku, muti je u
znatnoj duziui 10ka sve dok ne nastupe obilna razblazenja.
Godlne 1978. iz Fabrike ukrasnog kamcna u Sekoviclma svakog sata
se ispustalo oko 45 m1/h otpadnil1 voda u rijcku Lovnicu, a svega 200 111
uzvodno od njenog llsca u rijeku Drinjacu.
UredboTIl 0 k1asifikaciji vodotoka u BiH utvnlcn je kvalitet voda
vodo1oka rijckc Drinjac.:. Ova rjjeka jc prema toj Uredbi SVfstana u 11
klasu vodotoka. RaZv.m1jc se, i rijcka Lovnica spada u II klasu iako nije
obu.hvaccfm o"\:om UrcdhOlll.
176
U tabcli 24. prikazane su granicne vrijednosti pojcdinih materija u
vodi svrstanoj u II klasu_
Tabela 24_
Kvalitet vada svrsta::.n ... ih"-'u"I"I"I..,dc-a"su::...--cc7 _____ --I
1. suspcndovane "materije u mall max 30
2_ ukupan ostatak pri isparavanju u I
max 1000
3 _ last voren kiseomk u mD10llm min 187 .--------1
mgll__ S='
4 pctodnevna potteba kJseomka ____ _ max_ 125 ____
5_ \ldlJlvost lJiadmh matcllJa I nema I
6, nema I
1_ pH vrijednost (donja granica) I 6,8
__ (gornja . ___
Otpadne vode koje nastaju u proccsu rezanja blokova prirodnog
kamena i poiiranja tenteo ploca imaju karaktcristike koje su prikazanc u
tabeli 25_
Fabela 25_
,-- Sadriaj neCistoca u otpadnoj- vodi
i--------"'CO'a-,c;:"== i - 646 mmollm)
..-----C;M"o"-gl' ;",,-,-- ---I ____ -'-u"'t.c.r:.cug""o">'v:.cimC'.-'a ---.----
1 Cl _ 764 mmollm'
I col 1100 mmolln7-----
1, ______ --"so.'.l_ _____ -+' _ 125 mmollm'--'---
C
'l-- - I 9 '
, ----r--...:=:'----------+I, _____ '.:.c.:.)C';'m.mollm"
i-- evrste mat"rije 9,6 gil
Ukupna (vrdoca I. 8,7d
Nckarbonatna tvrdaca 0,46d
Procentualni uclio pojedinih mincralnih otpadnih materija prisutnih u
otpadnoJ vodi prikazan je u mbeli 26,
Tahela 26,
l .. - ';;"-,"_' _____ --1
I Si02 0,8 %
t
MgO 0,45 "',,--'-----
______ "'K"2""03 0,55 %
177
OCigledno je da CaC03 (krecnjak) predstavlja gotovo u cijelosti
prisutni otpadak U otpadnoj vodi. To je znacajan podatak, s obzirom da
karbonatni minerali imaju siroku primjenu u industriji, poljoprivrcdi i
gradevinarstvu.
U najskorije vrijeme predvida se povecanje kapacitcta proizvadnje
ukrasnog kamena, sto ee poveeati i koliCinu otpadne vode na 90 m'lh.
Viseslruke su posljedice takvog zagadenja. U pitanju jc koloidno
zagadenje od kojeg se vodaloci prirodnim putem veama sporo
preciseavaju jer da bi se istalozila jedna cestica tog zagadenja (pala sa
vi sine od 1 m) treba cekati vrijeme od 10000 godina. Stoga, prirodno
preCiscavanje vodotoka zagadcnog takvim otpatkom ne dolazi u obzir.
Rjesellje izlozenog problema lezi u sljedeeim:
J. najefikasnijim flokulantom istaloziti kolaidne necistoce (utvrditi
odgovarajuci flokulant),
2. vodu oslobodenu od necistoca vratiti ponova u proces hladcnja
reznih alata (recirkulacija voda),
3. cvrstoj fazi pronaei upotrebnu vrijednost (upotreba taloga).
3.1.2.1. Izdvajanje sekundarne sirovine iz atpadne
vade
Izdvajanjc sekundanle sirovine, odnosno CVfste ma1erije iz otpadne
vode ostvaruje se procesom ta16zcnja u taloznicirna. Taloznici su
dirnenzionalno manji aka je brzina talozenja veea. Stoga se koriste razni
hemijski reaktivi (koagulanti i flokulanti) sa ciljem povecanja brzine
talozenja. Danas na lrzistu postoji veliki broj raznih vrsta flokulacionih
sredstava. Njihova pojedinacna efikasnost zavisi od vrste otpadne vade.
Stoga je neophodno da se laboratorijskim putem utvrdi odgovarajuca
vrsta i kolicina flokulanta.
3.1.2.1.1. Izbor flokulanta u procesu izdvajanja cvrstih
cestica
ImajuCi u vidu ciujenieu da razliCiti flokulanti razlicito djcluju na
brzinu tal02enja, nabavljeno je jedanaest vrsta flokulanata s ciljem do se
laboratorijskim putem odabere najefikasniji.
i78
i
Ispitivanje je vrseno u abicnim laharatorijskim menzurama veliCine
jednog litra, uz pomoe mjerila za vrijeme i duzinu predenog puta. Pomocu
stoperice m.leril0 se vri.!eme padan.J3 taloga do unaprijed odredene tacke
(predenog puta). 1z odnosa predenog puta i potrebnog vremena, da talog
prede taj put, odreduje se brzma ta[ozen.!a kojaje prikazana u tabeli 27.
Tabela 77
.-._-----_.
Uticaj razlicitih flokulanata n3 brzinu talozenja otpadne vade
L ____ Vrsta flokuJanta
I
Brzina 11.
L
P 2936174
I
46
I
P 2750 280
I

-
,
56
I
70
I
-
Nako 126
.... -.
i P41lK
I
550
r--
1-----_ .. _--__-
51 P 3000
I P 2900 40
I
P 114 63
r---'
P423 310
..--..
P 2845174 7
I
bez flokulanta 9,35
Iz tahc1e 27. da sc primijetiti da flokulant P 411 K ima najveci uticaj
na brzinu talozenja neCistoca u isplti vanoj vodi.
Razumije se, nije dovoljno drediti samo vrstu flokulanta vee i njegovu
kolicinu. Kolicina flakulanta uveliko utite na efekat bistrenja i na
ckonomsku opravdanost uvodenja flokulacije u sistem preciscavanja
otpadnih voda. Dakle, neophodno Je laboratarijskim putcm utvrditi
optimalnu kohCinu flokulacionog sredstva na sljcdeci nacin:
U pet menzura, svaka zapremine od jcdnog litra, nasuto je po 250 em
3
otpadnc vode. U prvu mcnzuru douato je flo1-(ulacionog sredst va P 411 K
koncentraciic 0,5 g/ro
3
, U druu 1 g/m
J
, u treeu 1,5 g./m
J
ill cetvrtu 2 g/m
3
.
U petu ,koja se koristi orijcntacijc, nijc dodayan flokulant.
Odredene promjene ("rijeme, bistren.le) u menzurama praecne su pomocu
mjerila za vrijcme i duzinu.
179
Rezultati ovog ispitivanja prikazani su U labeli 28. i sIie! 16.
. I 3
Ig m 1 5
I >
. g,m
Slika 16.
Ogfm'
Iz podataka u tabeli 28. i s1ici 16. zapaza se znacajan u1icaj kolicine
Dokulacionog srcdstvu na brzinu bisLrcnja otpadne vode. Srednja brzina
spustanja taloga odrcdcna je na osnovu broja pokusa. Dobijeni rezultati
predstavlJeni su na sliei 17.
180
il
"
'"- '.' .\
'.j
,
.. - - - - - ~
Slika 17.
OCigledno je,
da se primjenom sredstava za flokulisanje mogu kod ialozenjl1
postici vrlo vclike brzinc (133-549 mm - s1. 17.), a time se
doprinosi znatnom pove6anju protoka otpadne vode Iaoz
postrojenje,
da je optimalna koncentracip flokuJanta kod 1,5 g/rn3
Islina je da ce 2 g/rn
3
floku]anta dati veta brzinu talozenja, ali ipak
takvo neznatno povecanje brzine ncma uvijek ekonomskog opravdanja,
jer i Hokulant in1a svoju cijenu koja sc ne moze zanemariti u ukupnim
troskuvima precisc(lvanja otpadnih voda.
3.1.2.1.2. Recirkulacija izbistrcne vode
Recirkulacip izbistrene (teimolos](c) vode je znacajna ne sarno sa
ckonomskog aspekta, vee i sa m;pckta zastite zi votne sredine, jer, U
priradi je sve manje upotrcbljive vade, a sve vise zagac1cnih i po okolinu
opasnih "loria.
181
Upotrijebljena voda u proeesu hladenja reznih alata pri proizvodnji
ukrasnog kamena sadrii 9,6 gil mineralnih materija. Da bi se izbjegle
eventualne greske pri dimenzionisanju postrojenja pristupilo se
simuliranju pogonskih uslova na laboratorijskim eksperimentima. Tako je
konstruisano i izradeno poluindustrijsko postrojenje (uproscen izgled dat
na sliei 18.) koje se moze koristiti u eksperimentalne svrhe za svaku
otpadnu vodu tretiranu flokulantima. Polazni parametri za proracun
poluindustrijskog postrojenja su:
kolicina otpadne vode .......................... 83,3 em
3
Is
- brzina talozenja cvrste faze......... . 516 /lffi/s
vrijeme zadrzavanja vode u talozniku ....... 4000 s
- kolicina flokulaeionog sredstva ............... 1,5 gil
3
5
Slika 18.
Upro(:eni izgled poluindustrijskog postrojenja: 1 - taloinik, 2 - rezen'oar
jlokulanta, 3 - davod atpadnc vade. 4 - odvod precL<cene vode, 5 - odvod
taloga, 6 - lijevak
182
1
iI
I

,.i
,.I
,
'I
1
if
JI
11
.,
I
;1
sl
1
1
I
Nakon nekoliko sati rada poluindustrijskog postrojenja utvrdeno je
(laboratorijski) da je preCiscena voda izuzetno cista. Sadrzaj mineralnih
materija u njoj prikazan je u tabeli 29.
Tabela 29
Sastav preciscene vode na poluindustrijskom postroieniu
Ca-+
1100 mmollm
5
M)I!2+
tragovi
OR 490mmol/m
3
CO,"' 680 mmol/m
j
sol' 11 0 mmol/m'
cr 50mmol/m
3
Cvrste materiie 0,17 g/J
Ukuuna tvrdoca 6,16d
Nekarbonatna tvrdoca 0,44 d
Preciscena (izbistrena) voda (tabela 29.) po kvalitetn cisloce uveliko
premasuje zahtjeve kvaliteta normalne tehnoloske vode koja se koristi za
hladenje reznih alata pri proizvodnji ukrasnog kamena.
Dakle, izbistrena voda bi i slabijeg kvaliteta mogia zadovoljiti svrhu
tehnoloske vode. U tom slucaju veliCina postrojenja kao i kolicina
flokulanta trebaju biti odabrane prema zahtjevu za kvalitetom preciscene
vode. Ona u ovom slucaju moze da saddi i do 0,5 gil cvrsle faze, a da pri
tome ne dode do zaeepIjenja dizni i instalacija vodenog sistema.
Laboratorijskim putem, a zatim i na poluindustrijskom postrojenju je
utvrdeno da se dodatkom flokulanta P 411 K u koliCini od 1,5 gil
ostvaruje 95 % izdvajanje evrste faze pri brzini od 516 flmlh. Takva
izbistrena voda sadrii 0,38 gil mineralnih necistoca. Ova koliCina
zagadenja vode ne smeta u procesu hladenja reznih alata pri proizvodnji
ukrasnog kamena. Da se zakljuciti da svakom taloznika
mora prethoditi laboratorijsko ispitivanje . Tek kad se sagledaju osnovni
elementi (efikasnost bistrenja, zahtjev za kvalitetom preciscene vode i
cijenu kostanja ftokulanta) moze se pristupili proraeunu bistrionika. Pri
dimenzionisanju ovakvog postrojenja treba imati na umu da ce se
vremenom mijenjati kolicina sadrzaja evrste faze u otpadnoj vodi, a time i
efikasnost preciscavanja. Kako vanjska temperatura znacajno utice nB.
brzinu, talozenja mehanickih necistoca 1Z otpadne vode, u zimskom
183
periodu trcba ocekivati daleko slabiju efikasnost. To se donckle moze
ub!aziti povecanjem doze l1okulacionog sredstva.
3.1.2.1.3. Taloznik n sistcmu bistrenja otpadnc vode
Postoji vise vrsta taloznika. Svaki od njih ima i prednosti i mane.
Gdje su prednosti, a gdje mane, zavisi ad vrste otpadne vode. Za otpadne
vode stvorene u procesu hladenja reznih alala kod abrade ukrasnog
kamena najbolje rezultate pokazuje brzi taloznik. Njegovo
dimenzionisanje se utvrduje na sljede6i nacin.
184
Polazni podaci:
1. masa otpadne vode !coju treba izbistnti ............. 0.025 m'/s
2. sadrzaj cvrsle faze... .. ..... 9,6 gil
3. brzina talozenja (ulvrdena eksperimentalno) ......... 0,00l38 m!s
4. rnulj koji se ispusta i2 dekantcra sadrzi ............... 80 % vode
5. brzina krclanja vode u zon] bistrcnja (vertikalna
brzina krelanja vode n venikalnoJ laloznici) iznosi 0,001 111/s
Dimenzionisanjc taloznika 'vfsi se po sljedccim obrascima:
Q=F. V
Q - protok u mJ/s
F - povrsina taloznika
V - vcrtikalna brzina kretanja vode u talozniku
Povrsina laloznika je:
Q
F=-
V
0,025
F=--=25m
2
0,001
ii
Precnik taloznika je:
4F
D2 = __
IT
4 .25
D
2
= __
3,14
D = 5,63 m i zaokruzuje se na 5,7 m
D = 5,7 m.
Vis ina cilindricnog dijela taloznika (zona bistrenja) preds\avlja
iskustvcni faktof, a prcma precniku Oyog taloznika iznosi:
Donji dio taloznika (konus) treba da bude pod ugiom od 45 0 radi
lakseg klizanja stalozenih cestica.
Usvojena visina konusnog dijela taloznika:
hz = 2,8 111
Zaprcmina konusnog dijcla taloznika:
H
Vkon=F.
3
4 3
V
kon
:;;; 23,8 m
3
185
Zapremina cilindricnog dijela taloznika:
Veil = 25 x 3,5
V"l = 87,5 m
3
Ukupna zapremina taloznika:
Vuk = Veil + V
kon
Vrijeme zadrzavanja vode u talozniku:
Vuk
1=--
Q
t = 4452 s iii 1,23 h
Din1enzionisanje centralne cijevi u talozniku vrsi se na osnovu
usvojene koiicine otpadne vode kroz tu cijev:
186
Vr = 0,12 mls
Presjek centralne cijevi:
Q
F=--
V
0,D25
F=--
0,12
F=0,22m'
Precnik centralne cijevi:
4F
D2 = __
4 .0,22
DZ = __ _
3,14
D = 0,529 m i zaokruZuje se na 53 em
D =53 em.
Visina centralne cijevi:
Hz = 3,5 - 2
H2 = 105m
KoliCina taloga koja se ispusta iz taloznika zavisi od sljcdeeih faktora:
efikasnosti flokulanta,
zahtjeva za kvalitetom preciseene vade,
nacina ispustanja taloga (da Ii je kontinuirano iii diskontinuirano).
Bndnei da se radi 0 recirknlaciji tehnoloske vode, zahtjev ee biti
ispunjen aka se talozenjem odvoji 95 % suspendovane necistoce. U
otpadnoj vodi se nalazi 9,6 gIl cvrste faze. Aka se preciscavanje ostvari sa
95 % efikasnosti, tehnoloska voda ce imati 0,38 gil mineralnog zagadcnja.
187
Istaloiena kolicina cvrste faze iznosi:
G1 = 9,6 - 0,38 = 9,12 gil
3.1.2.1.4. Priprema i doziranje flokulanta pri bistrenju
otpadne vode
Pri primjcni flokulacije u sistemu prCC1SCayanJa otpadnih voda
neophodno je obratiti posebnu paznju priprcmi i doziranju flokulacionog
sredstva. l'iaime, tloklllanti se isporucuju u obliku praha iIi paste. Takva
sredstva se mogu primijeniti jedino II razblazcnom stanju. Zato se mora
imati na raspolaganjll napran - uredaj za ,tvaran]c f1okulanata. Svojom
konstrukcijon1 on ce OlllOguciti da svaka cestica flokulanta ovlazena.
Poznuto je da se fino praskasti materijah u dodiru sa vadom prevlace
opnom zclca koja stvara sIoj nepropustan za vodu. Naprcdovanjem
rstvuranja tokom vrcmena sJoj posLaje rastvorljiv. Oy'-0 vic! rastvaranja
maze, U zi.fvisnosti ad stcpena stvurcnih granlllacija, trajmi vise sati. Ali
aka su pojedillc cestice rastvaranje ce trajati svega
petnacst do dvadcsct minula. Pri rast varanju ne smije se koristiti
mjesalica s vclibm brojem obrtaja. jer bi umanJiio djejstvo f10kulanta
(degradacija duzine molckulanl0g 1311ca). Transport rastvora t1oku1anta ne
smije se '\Tsiti centrifugalnill1 iIi zupcastim pumpama, jer one doprinose
razbijanju koncastih m.olekula visokomolekulamog sastava. l\1embranske
pumpe su najpovoljnijc za tnl11sport flokulanta. Flokulacioni rastvor nile
preporucljivo transportirati luoz dugacke i 111alc promjere cjevovoda,
usljcd trcnja U Llzanim cijcvilna dolazi do razbijanja visokomo1ekularnih
rnaterija. Najbolje je izgraditi uredaj za rastvaranje flokulanta u
blizinin-uesta dodavanja u vodu koja 5e zcli precistiti.
188
i ..I 'ff
?'I
!I
'\
:;i
Na slici 19. prikazano je postrojcnjc za rastvanlllJC flokulanta.
Sfika 19.
Posfrc.:jenjc rastvaranjcflokulunta: 1 - prihratni rc:;,en/oar za praskasli
jlolwLaru, 2 - puzni trampurter, 3 - injektorski dodavac:jlukulanta Ll
re;:.ervoar, 4 - mjeKa!ica s mutorom, 5 - prihvatlli rezervoar rastrorenog
jlo/:ulallta, 6 - dotok vade
Velicina ovukvog postrojenja, zavisi od koiiCinc Hokulanta koji .se
ubacujc u vodu. ivlora se y'oditi racuna 0 optimalnolll razblaZcnju
upotrijebljenog rastvora.
Princip rada postrojenja:
11 prihvatni sud (l) naspc sc flokulant koji se pomo6u puznog
transportera (2) dopremi do injektorskog mehanizma (3), a odalle
P0ll10Cll mlaza vade ubaci u rezervuar (5). U rezervoaru se nalazi
mjesalica (4) manjcg broja obrtaja koja praskasti Dokulant
prevcde Ll rastvoreno stanje.
Pored rastvaranja 11 fazi pripreme flokulanta, doziranje je islo tako
vazan faktor. Kako sredstvo za llokulisanje ubrzava talozenje
suspendovanih ccstica, neophoclno je da svaka cestica cvrste materije
189
prisutne u vodi ima istu sansu da dode u dodir sa aktivnom grupom
molekula flokulanta. Koliko ee se u tome uspjeti zavisi od povolJnosti
mijdanja flokulanta u vodi.
Takvi uredaji mogu biti razlicite izvedbe.
Na slici 20. i 21. prikazane su takve napmve.
Slika 20.
/.===
i
\
r7'lt' IlJ c;)
. ,
\.CJ 0
::s::
Slika 21.
Pri lzvedbi takve naprave treba voditi racuna da on3 osigura potpuni
kontakt dvijll suspenzija, a da pri tome ne dode do razbijanja vee
stvorenih flokula.
190
Na slici 22. prikazana je tehnoloska sema komplctnog postrojenja za
flokulacjju u sistemu preCiscavanja vode.

2

'\1
i

_"=_=_ 3
.
6
Slika 22.
Tehnoloka sema postrojenja zaflokulac(ju: 1- taloinik, 2 - urC'aaj:a
mijesanje, 3 - d():jrna naprava, 4 - preljcv:::a bistru vodu, 5 - stepenice, 6
. izlaz l11ulja, 7 d01'od otl'adne 1'ode
Prednost ovakvog postrojenja, pored jcdnosta1'nosti, jc sto nema
pumpi i transportnih cjevovoda koji umanjuju djejstvo flokulanta.
191
Proces flokulacije:
U kabini (2) priprcmi sc flokulant (koliCina laboratorijski odredena):
putem dozirne naprave (3) mijesa se neprecisccnom
talog se povrcmcno ili kontinuirano aa donjo] .stram \6) talozmka
(1). Putcm prcli'-/J (4) Cista vada kontinUlrano odlazl u procc.s.
Dimcllzije taloznika su odrcc.lcnc na osno\'u brzine t:.ttoga, a to JC
laboratorijski odrcc1cno i na poluindustrijskom postroJcnJu potvrdeno.
3.1.2.1.5. OsoIJille i ekonomski zllacaj Uokulallta u
pl'OCCSU bistrellja otpadne vode
U nraksi se tcZi vdikoj brzini o(lvajanja cvrste od tecne 0\'3
teznja fse javljJ kod VCClrH.:, postrojcnja za bistrcl1jc i otpadnih
\'oda. Po\'oJjnosl za to pruzaju v("like, leSke t1okule." kOJc mogu da sc
stvorc POlllOCU visokomolekulanlih Sfcdslava
f1okutisanjc. Time sc postize veiiko uhrzallje tulozenJ<l
c-vrstih matcrija u suspcnziji. Pri tome se zanemarujc neznatno znostah
sadrzaj od nekoEko grama evrstih malcrija po litri, koje ne smctaju pri
ponovnoj prirnjcni \'ode. . . v
Primjcllum sredstava za f10kuiisanje pri cvrste ad y
faz" 'll'''l'ati muraJ'u biti tako "1z\""cdeni da 111"1 rea11t]\'no malom preuuku
.. "- _'-', "
imaju odgovarajucu dubinu. Ovi konstruktinli oblici dozvo!j,-:yaju .. se
u iz\"jesnom obimu tninimahzujc povtsina aparat.a, tune. 1
Primjcnom po lim era kao pruza se mogucnost dalJcg povecanJa
protuka (kapacilCht) i snizenja troskova. "
Flokulanti se primjenjuju rastvorenl u vodi. Njihova naJvazIllJa
karakteristika je cleklrohemijsko ponasanje u vodenom rastvoru,
ponasanju U vOlli razlikuju se:
ncjonogeni,
anionaktivni i
kationakti Y n1.
OSiIl1 razlikc u jonogcnosti prema vrsti i stcpcnu, flokulanti se
razlikuju i. po stcpenu polimerisanja. Danas su na trzis1u uobicajena
192
polimcrna flokulaciona sredstva sa stcpenom polimerisanja oko 20.000 i
200000.
Reakcijama talozenja, mJerenJcm provodljivosti 1 mjerenjem
viskozitcta rast\!ora takvih flokulanata, pod uslovom da ne sadrze nikakve
strane jane) maze priblizno da se odrcdi vrsta i stcpcn jonogenosti i stepen
polimeri sanj a.
Nacin dJelovanJa takvih f10kulanata moze da se opise na sljcdeci
naCin:
U odgovarajuccm niskokonccntrovanom rastvoru i10kulanti su
Drisutni kuo vise iii manjc izduzeni lan6ani molckuli - grupe koje mogu
da dlsociraju. Ove grupe reagujll izmjenom naboja sa povrsinskim
segmentin1a u vodi suspendovanih j koloidnih ncCistoca i ovdje 5e
djelimicno ili segmentno apsorbuju. Preostali dio polimernog lanca
reaguje sa dmgim djcli6ima suspendo\'unim u vodi. Na taj 11aCin dolazi do
sljedecih pojava:
-dcstabilizovanje, lls1jed izmjene naboja, do koagutisanja primamih
cestica Ilccistoca, time do s(varanja mikropahuljiea (mikrofloknla),
-zbog umrezavanja l1mogih miksopahuljica, zahvaljuju6i duzini lanca
polielcklrolita, do obruzovanja makropahuljica.
Narocito bi kod flokulisanja suspendovanih cvrstih djelica materija,
odnosno hidroksida, trobalo da prevlada ovaj "dekat nmrezavanja".
Prcma ovom tumaccnju, za poslizanje oplimalnog efekta f1okulisanja,
lreba odabrati optimalni [lokulant prema vrsli i stepenu njcgove
jonogenosti (stvaranje mikropahuljica), ali i prema njegovom stcpenu
polimerisanja (stvaranja makropahuljica).
F10kulanti se obiono korisle za otpadne vode visokog sadrzaja
neCistoca u sirovo] vodi, pri ccmu lreba smatrati kao minirnalni sadrzaj
cvrstih materija priblizno 500mgil, iIi hidroksida, tako da sada istalozeni
hidroksidi grade dovoljno visok sadriaj cvrstih materija i pomo6u
flokulanata se sjedinjuju kvalitalivno u grublje pahuljice (makroflokule).
Primjena sintetskih sredstava za flokulisallje pma kod bistrenja vode
bilne tehnicke ekonomske prednosti. Pogledajllo ponava
ekspcrimentalno ispiLivanje. Tu se mogu uociti prednosti
l10kulaciJc kao sistema preciscavanja otpadnih voda. Aka bi se pokusala
193
napraviti usporedba velicine taloznika sa i bez upotrebe flokulanta, doslo
bi se do vrlo razliCitih ekonomskih pokazatelja. Taloznik bez flokulanta
imao hi precnik nekoliko puta veei nego u slucaju primjene flokulacionog
sredstva.
Primjer:
lzracunajmo precnik taloznika abrade otpndnc vode bez flokulanata.
Brzina (alazenja mineralnih materija bez flokulanata i2nosi 13,3 ,lD-
6
m/s (tabela 28.).
Posto se taloznik dimenzionise na osnOVU brzine vertikalnog dizanja
vode u talozniku, brzina mora biti manja od brzine talozcnja cestica u
otpadnoj vodi, precnik taloznika biee jos veei.
Usvojena brzina veltikalnog dizanja vode 12 . 10-
6
mls.
Kolicina vode koju treba izbistriti iznosi 0,025 ml/s.
Q=F.V
Q
F:::::--
V
194
0,025
F= = 1879m
2
0,0000133
F = 1879 m
2
4F
D'=--
1T
D= 48,9m
II
,
,
!
I
I
i
,j
,
I
r
Ovaj precuik je veei skora deset puta ad precnika koji pripada
talozniku (D = 5 m) predviden za talozenje sedimentnih materija uz
pomoc flokulanta. Ovim je gotovo sve naznaceno. Investicioni troskovi su
neuporedivo veei za ona postrojcnja koja rade bez floknlacionih
sredstava. Zato se flokulaciji kao jednom od sistema preciscavanja
otpadnih voda treba posvetiti poscbna paznja.
3.1.2.1.6. Otpadni talog iz otpadne vode Imo sekundarna
sit'ovina
Otpadni ta!og koji se javlja pri preCisc3v3nju otpadne vode nastale u
procesu proizvodnje ukrasnog kamcna moze se naz"'\,'ati '!kamenim
brasnom" karbonatnog porijekla jeT sc gotovo u cijrlosti sastoji iz CaC0
3
(98 %). Olpadni talog. na izlazu iz dekantcra, sadrjj do SO % vode. U
[ahom obliku talog se moze koristiti za kalciOkaciju zemljista. Ali, ako
se zeli llpotrijcbiti u industriji kuo sekw1Liarna slTm,-ina, mora se iZ'.Tsiti
- tiltriranje taloga, 7:atlm i suscnje. Upotrcba taloga u prvom
redu zaV1S; od njegove koliCine I fizicko - hcmi.lskih osobina.
Fabrike ukrasnog: kamena koje posjedlJju vel ike kolicine otpadno'g
taloga) nati cc ekonomsku racunicll 11 upotrehi taloga 11 industriji gumc,
hoja, lako\'a, pcsticida, u gractcYinarSlV"l.l kao filter II 3sf,1ltnim
mjesavinama i dr.
Fizicko - hemijske osohine taloga prikazane su II tabell 30.
Tabela 30.
r-- --c-------c-------. -----------;--:-----c-----,
I Fizicke osobine taloga osobine taloga I
Granulometrijski s"stav Sadrzaj 111ci"'"c:e"rac;.:l-="___ _
.T7:W mm 100ck - -1
i 0,71 mm 99,9 '7c CaCO) .......... 98,2 %
P 1
. kr . 0 98 C7. SI02 , ................... 0,8 %
, TO aZI oz 51tO L..'-!.2 mm 10
I
r 0,09 -;;;;:;;95% MgO .,..... ..... .. % I'
I

06 8
07.- R
2
0
3
..................... 0,)5 %
L-_______ __________ __
195
3.1.2.1.7. Otpadni taiog kao dubrivo
Otpadni talog koji se javlja pri prcCiscavanju otpadne vade nastale
kod abrade kamena, najvccim dijclom predstavlja CaCO
J
koji
Janas ima siroku primjenu u poljoprivrcdi - za kalcifikaciju zem[jista, II
mnogim industrijskim granama i grad:cvinarstvu. Prisustvo ea - jOlla u
zcmlji koja se obradllje jc \'coma znacajno mdi njegove slabe
hidratisd!10sti, velike valentnosti i koagulirajuccg cljejs(v(l. Stajsko
dubrl';o u zemlju zaclrz,ava se i po nekuliko godina zahvaljujuci
najvisc CaC0
3
. Bez njega hi 5e dubrivo vee poslije druge godinc
rastvorilo u vow i nestalo. Kalcijum obrazuje Ca - humal i huminske
kiseline kojc Sll kongulis<lne i pruzaju otpor djelovanju vode.
Daklc, unosenjc otpadnog taloga u zemljiste predstavlja agrotehnic1cu
rnjcfu (zvana kalcifikacjja zcmljista) poznatu jos iz doba Rlmljana, kada
je kreenjak upotrcbljavan kao dubrivo. Ovaj dodatak smanjuje kisclost
zcmljista, poboljsava njcgovu st.rukturu i rezim vode i vazduha u
zemlji. Veliki je broj opcracija kojc trebu prirnijcnlti u procesu dobijanja
kamenog brasna. Usimju\'anje je osnovna operacija u priprerni ove
sirovinc.
Usitnjavanje kamena krecnjaka zahtijeva kombinovano djelovanje
mehanickih sila ito:
pritiska i t1'cnja - u celjusnoj drobilici,
udara. donckle i ltenja - u udarnoj drabilici (drobilica ('eklear),
- udara, trenja i priliska u mEnu sa kuglama.
Nakon usitnjavanja pristupa se scparisanju.
Proces scparisanja sc odvija u dvije opcracijc ito:
sepmisanjc po spccificnoj tczini i
separisanje po apso]utnoj tezini.
Separisanje po specificnoj tezini provodi se samo u slucaju kada vlaga
u materijalu nema znacajnu ulogu u daljcll1 procesu prerade.
Poslijc separacije prislupa se filtriranju. Filteri se sastoje iz sistema
neea izmdenih od filler-platna. U jednom kratkom pregledu tehnologije
dobijanja kamenog brasna, lIoeava 5e closta 5102:en proccs sa velikim
196
!
I
I
'I &,
:;
I
I
I
I
brojem operacija. Svaka opcracija ima svoju cijcnu koSlanja. Ako se tome
doda i podatak da jc u konacnoj tezini amonijum-nitrata, kao dubriva,
kameno brasno zastupljeno sa 25 znacajno je i sa aspckta konacne
cijene ovog dubriva.
Tokom vremena u zemlji se dogadaju mnogc promjene kojima najvise
doprinosi voda. Ona rastvara cak i tezc rastvorljivc soli, ka.o CaC0
3
,
_l\1gC03 i drugc, odnoscCi ih u dubljc slojeve zemUista. Tako se rezerva II
zcmlji smanjuje i Tada rastc sadrzaj H-jona. Porijeklo H-jona je
\'rlo razlicito. Glavni njegov izvor su organskc kiselinc kojc nastaju
razlaganjem sumske prostirke bogate lignitom, ugJjcnilll hidralima i
ce1ulozol11. a raspadanjem mineral nih rnaterija nastaju anorganske
klselinc.
Pretjerane koliCine CaCO, U zemljislu De predstavljaju opasnos(' jcr jc
on sam po sebi inertan.
Razvoj biljkc uveliko je ovisan 0 prisuSlvU cueo} u ze,mlji, jcr je
kulcijum biogeni element. Nije tesko prepoznati zemljiste koje nema
dovolJno krecnjaka. Zemlja je nestabilna, 1ako se rasp ada u vodi i
rasprsuje kad je suha. >iije u st"nju da obczbijedi biljkama povoljan vodni
i vazdusni rezim, odnosno najosnovnije zivotne faktorc. Otpadni talog vee
iIlla fino usilnjcni COC03 pa je njcgova upolreba ekonomskl opravdanija.
Vrijcdno jc painje mzmisljanje da se ovaj otpadak iskoristi kao pllllilo
kod dobijanja clubriva amollijum-nitrata. U Azolari u Lukavcu pri
proizvodnji krecnog amonijum-nilrata, kao punilo koristi se kameno
brasno iz krccnjaka sa kamenoloma Vijenac. Cijena ovog dubriva bi bila
povoljnija lada bi se kamena brasno dobijalo iz olpadnog taloga koji
nastaje u procesu hladcnja reznih aJata pri proizvodnji ukrasnog kamena.
Fizicko-hcrnijske osobine kumcnog brasna koje se dobija iz kamena
krccnjaka sa kamenoloma Vijcnac prikazane su u tabeli 3 L
197
Tabela 31
Fizicke osobine taloga Hemijske osobine taloga
Granulometrijski sastav Sadriaj minerala
0,71 mm 100%
CaC0
3
............ ..... 98,5 %
0,25 mm 99,8 %
Si02 ..................... 0,67 %
Prolazi kroz sito
MgO .... ...... 0,80 %
0,09 mm 91,7 %
..... .. '
R2
0 3 ... ... ., ......
.. .. 1,24 % I
0,063 mm 81,7 %
Maze se zakljueiti da se kameno brasno dobijeno pracesom
usitnjavanja iz kamena krecnjaka sa aspekta fizicko-hemijskih osobina
bitno ne razlikuje od otpadnog taloga nastalog u procesu proizvodnje
ukrasnog kamena.
3.1.2.1.8. Otpadni talog kao karbonatno punilo u
asfaltnim mjesavinama
Osuseni talog preClscene vode iz procesa proizvodnje ukrasnog
kamena ima dosta priblifue karakteristike kamenom brasnu (filem) koje
se dodaju kao punilo asfaltnim mjesavinama za poboljs3nje mehanickih
svojstava. Inace filer se dobija mljevenjem svih vrsta krecnjaka. Punilo
mora biti potpuno suho, sto je sasvim mognce tehnoloski izvesti na mulju
o kojem je rijec. To se moze sasvim ostvariti pomocu jedne vibracione ili
fluidizacione susnice.
Postoji viSe vrsta punila:
a) krecnjacki filer,
b) kvareni filer.
e) mikroazbest,
d) portLmd cement i dr.
Asfahnc mjd<lvine sa krecnj2,cldm merom odlikuju se veEkom
stabi1nosbl strukture. Pri kontaktu sa YOdOll1 asfait zadrz.ava visoka
meh:micka svojstva. Iz tih razloga krccnjacki filer se u \'cllkoj rqjeri
]98
I
d

koristi kao punilo u standardnim asfaltnim mjesavinama za vezne i
habajuee slojeve kolovoznih konstrukeija. otpadni talog iz
fablika ukrasnog kamena ima gotovo u cijelosti osobine kamenog brasna
krecnjackog porijekla. Osnovni uslov kvaliteta filera (kamenog braslla) je
finoea zma.
Osobine povrsine zrna, medusobno dJejstvo vczivnog sredstva i filera,
hemijski sastav, specificna povrsina filera i dr. imaju znacajnu ulogn u
ocjenjivanju upotrebljivosti nekog materiJ3la kao filcra u asfaltnim
mjesavinama, jer na velikoj specificnoj povrsini punila dolazi do djejstva
i apsorpcije bitumena.
Filer krecnjackog porijekla spada 11 gmpu punila koji obrazuje jake
hemisorpcione veze koje cvrslo veiu sloj bitumena na povrsini zma filera.
Asfaltne mjcsavine sa ovim punilom odlikuju se velikom stabilnoscu
strukture.
U asfaltne mjesavine za pojedine slojeve kolovozne konstrukcije
koriste sc n prosjeku sljedece koliCine krecnjackog filera:
za habajuce slojeve kolovozne konstrukcije dodaje se 7,5
za vezne slojeve kolovozne konstrukcije 3,7 %,
za nosece slojeve kolovozne konstrukcije 2 %.
3.1.2.1.9. Karbonatno brasno u proizvoduji gume
Kameno brasno karbonatnog porijekla ima veliki znacaj u procesu
proizvodnje gume. Ogleda se u poboljsanJu elektroizolacionog svojstva,
mehanickih karakteristika vulkanizata i snizenju cijene kostanja gume za
izradu kablova,
Kablovske gumene smjese, pored dobrih mehanickih i termickih
svojstava, otpomosti no razlicite medije kOJi okruzuju (atmosfera, voda,
ulje), posebno morajll imati izrazena elektroizolacinna svojstva.
Karbonatno punilo 9(. CaC0
3
) u gumenim smjesama ima ulogu
inertnog punila. Neznatno je hidroskopno, te sprecava prolaz vode.
BuduCi da se llcescc karbonatnog punila za proizvodnju kablovskih
gUTI1cnih smjesa krece okn 70-80 (}"O, cljena gumene sl11Jese]c saSVlln
povoljna. Iz till razloga pJi izradl rcceplUra gumcnih smjcsa, koliko to
]99
propisi dozvoljavaju s obzirom na potrcbnc karakteristikc, koriSli se u
najveccm procentu karbonatno punilo, aka ne kao jedino, a ana bar 11
kornbinaciji sa drugim punili'ma.
3.1.2.1.10. Karbonatno punilo u premaznim sredstvima
Karbonatno punilo u procentu ucestvujc II sastaVll
premaznih sredstava tipa pigmentiranih boja (do 60 Sf} To ima vaznu
ulogu u cijcni kostanja gotovog proizvoda. r"krmer je poselmo pogodan
za dobivanjc punila u prcmaznim sredstvima. To je gotovo 61st1 ka1cijUIn
karbonat. Moze imati primjesa zeiJeznog oks ida koji daje ukrasne nijanse
tehuicke primjcnc. Kvalitetan mermcr daje pri zarenju najmanje 55 %
kakijum oksida. 1z mennera sc dobijaju najbolja punila za razna
premazna sredstva. Aka je granulacija veceg promjera (milimctarske
vclicinc), uspjesno se upotrebijava u zbukama i fasadnim bojama fadi
dobijanja obojene slruklure.
Ncn1a sUlnnje, ovakvo punilo rredstavlja osnovni sadrzaj otpadnog
taloga koji n,tstaje u procesu hlao-el\ja rcznih alata u fabrikama u kojima
se proizvodni ukrasni karnen.
3.1.2.1.11. Karbonatno plmilo l! I'Ve - preradevinama
Veliki je broj punila koji ulaze 11 S,-istav PVC - preraJevinu,
Karbonatno punilo je najekonomicnije i najpogodnije za prolzvodl\lU
PVC-a. PVC, odnosno poil vinilklorid sam nije sposoban da padnesc
uvjete prcrade, stoga sc oplemenjuje raziic,itim dodacima. PW:1ilo kan
rnaterijal smanjuje i cijenu kostanja ukupne mjcSuvine, odnosno gOlovog
proizvoJa. Od svih punila koja se koriste za punjenjc samo na
karbonatno punilo otpaJa gotovo 80 C:;C Stoga jc ovo punllo stalni pratilac
PVC-a, siroko primjcnjiv i vrlo pogodan.
Razlikuju sc dvije \TSLe ovog puniia:
prirodni kalcijull1 karbonat i
_.- sintcLski kalcijum kal'bonm.
Prirodni kalcijum karbonat :.;e javlja k.HO vapnenac, k.rcda i mc::nner.
Oni saUrze 96-99 0;/0 kJlcijmn karbollata.
200

.\11
Sintclski, odnosno pcrcipitirani, to jest kalcijum karbonat dobijcn
hemijskim postupcima puten1 kontroliranog talozenja daleko je cistiji, te
redovno sadrzi 99 % CaC0
3
. Dobija se uvodenjem CO
2
U otopinu
vapnenog mlijcka, iIi mijesanjem vrelih otopina kalcijum hIm-ida i
natrijum karbonata. Za nas je imcresantan plirodni kalcijum karbonat,
koji narn se javlja kao otpadak u proccsu proizvodnje ukmsnog kamena.
Njegovi1 primjena ce uveliko doprinijeti snizavanju cijene kostanja PVC-
a kao konae-nog prolzvoda. Sto se tice buducnosti prirnjc:ne ka1cijum
karbonata kao puuila u PVC proizvodima, moze se na temeiju najnovijih
podataka zaldjuciti da ce potpuno slijediti trend porasta proizvodnje i
potrosnje plaslicnih masa.
3.1.2.1.12. Karbonatno punilo u sredstvima za zastitu
bilja
Kalcijum karbonat u proizvodnji sredstava za zastitu bilja mora
zadovoljiti usiov velike hemijske c,istoce, s obzirom cia prisustvo
necistoca maze prouzrokovati ozbiIjnu destrukciju 3ktivnih materija. Ova
Cistoca moze se izraziti 97-99 %Anim saddajern kalcijum karbonata
(CaC0
3
)_ Usitnjcni (n11jeveni) kalcijum karbonatni materijal) kao u6esnik
u f0l111Ulaciji pesticida, predstavlja "neaktivni" materija1 u sklopu. osobirw.
koje se posmatraju pli izgradnji pcsticida. Smatra se cia karbonatno brasno
nema povrsinsKc aktivnc kjse1osti. Vetina mineralnih pUllilaca posjcduje
katp.llticku aktiv110st koja moze dekomponovati aktivne materije. Na
o,'akvu ncpogodnost mOra se obratiti posebna paznja.
Neophodno je ostvariti povoljnu formulaciju pcsticidnog proizvoua
kombinacijom vise vrsta materijala odredenih udjela, sa aktivnol11
TI1aterijom koja nosi OSnovno svojstvo prolzvoda. Svaki udio ima svoju
ulogu u konacnom proizvodu. Kasipna teiina mljevenih karbonatnih
materijala zavisi od vise faktora:
prirode lezista sirovina,
nacina i uslova mljevenja i
granulornctlijskog sastavll.
201
Po svojim osobinama pUllioci moraju sprecavati lijepljenje aktivne
malerije u toku mljevenja u mlinu, cime bi se izbjeglo posebo dodavanje
odredenih sredstava, a to bi povecalo cijenu konacnog proizvoda.
Karaktelistike kalcijum karbonata su takve da ispunjava dosta
potrebnih uslava. Sve to navodi na zakljueak da je neophodno ostvariti
saradnju izmedu proizvodaca pesticida i proizvodaca ukrasnog kamena, u
struenom i komercijalnom smislu. Tim prije sto sc kalcijum karbonat
javlja kao otpadak koji zagaduje vodotoke.
3.1.3. Sekundarne sirovine iz otpadne vode
nastale u procesu proizvodnje kausticne
sode
Pri proizvodnji natrijum hidraksida po krcc-soda postupku nastaje
velika koliCina kausticnog taloga. Iz Fabrike sode u Lukavcu, na primjer,
sbakog sata ispusti se ovog taloga u obliku otpadne vode vise od 40 m
J
(9
tona evrste faze). Dloga mjesta koje je predvideno za ispustanje taloga je
da sadrzi samo mehanieke neCistoce. Teena faza (bistri dio) odlazi u
vodcne takove, u ovom slucaju u rijeku Spreeu. I teena i evrsta faza
sadrze sastojke koji zagaduju zivolnu sredinu. Ali ovi sastojci imaju
znacajnu upotrebnu vrijednost: evrsta faza u keramiekoj industriji i
gradevinarstvu, teena u procesu fabrikacije kaustiene sode - voda za
ispiranje taloga.
Problem odvajanja evrste od teene faze struenjacima nije poznat. Nije
razradena metoda kojom bi se na ekonomski opravdan naCin odvojila
cvrsta od teene faze, tj. vrsila filtracija otpadnog kausticnog taloga (oko
80000 tona godisnje). Filter-prese iii vakuum-filteri zahtijevaju visoka
investiciona nlaganja da bi se u dogledno vrijeme ;splat;la prodajol11
sekundarnih s;rovina. Stoga bi sc rjesenje ovog problema moglo patraziti
11 primjeni filterkontcjnera.
202"
:\i
*,
Jj
3.1.3.1. Odvajanje sekundarne slrovme pomocu
filterkontejnera
Filterkontejner predslavlja novu, na tdistu do sada nepoznatu
napravu koja se koristi za filtriranje suspcnzija. Njegova u
odvajanju cvrste od teene faze zavisi od jaCine pritiska pod kO]Im
suspcnzija (otpadni talog kausticni) dolazi u unutrasnjost filterkonte]nera.
Promjer otvora platna kao i karakteristike suSpenZl]e (vrskozrtet,
koncentracija, veliCina ccstica) imaju znacajnog uticaja na
filtracije. Zapremina filterkontejnera zavisi naclna 11lkovanja (meno 111
masinsko). Najcesce se krece od 0,2 do 0,6 m.
Filterkontejner ima ob!ik kmie kupe (s!ika 23.). Sastoji se iz tIi
osnovna di]ela: trupa (1), nosaea (2) i zan'araca (3). Trup (slika 2:) se
gotovo u cijelosti sastoji od filterplatna, s garnje strane F evrsto
pricvrsceno fleksibilno eflJevo izradeno od platna (trevrra). Na samom
vrhu erileva postavljena je metalna spojniea koja se s Iahkocom spaJa sa
drugom spojnicom postavljenom na rczervoaru suspenzlJe. Tak,:,e
spojniee kao i trevirna crijeva su najcescc u primjeni kod vatrogasmh
sluzbi (za transport vode).
Stika 23.
Slika 24.
Filterkontcjner: 1 - fiftcrplatno; 2 -
nosac, 3 - zatvarac
203
Nasai' filtcrkonteJnera (siika 25.) izradcn je od iSclika, oblik mn je
prilagoden nacinu rukovnnja. Na shei 25. prikazan je nosac prilagoden
viljuskaru kao srcdstvu za manipulaciju filierkontejnerOlTI. Viljuskar
mozc da transportuje filterkontejncre nn odlagaliste taloga ili da ih
ubacuje u kamione koji vaze na duze relacije. Za utovar u karnione maze
se korlstiti j dizalica fiksimnog postolja. FilterkontcJneri mogu se prazniti
odn1ah l! kamion iIi na mjcstlt gdje se materijal odlaze.
Zatvarac (slika 26.) prcdstavlJaju dvije polukruzne celiene halke s
jcdnc strane mcuusobno povezanc osovinom, ali ta veza nije fiksiranu. S
druge s(rane halke sc po potrebi (punjcnjc, pmznjenje filierkontejnera)
zakace iii otkacc porno6u ruCicc. Rukovanje zntvaraccm jc 'vrlo
jednostavno.
II II ===n
Slika 25. Stika 26.
204
i!
,I
,i
....... : .. , ..1
1
)..
,
11
3.1.3.2. Izdvajanjc sekundarne sirovinc pomo6u
filterkontejnera direktno vezan za dekanter
Funkcionisanje filterkontejnera se zasniva na propustanju tecne i
zadrzavanju cvrste faze. To se ostvaruje razlikom pritiska koji vlada
spall" i unLltra filterkontejnera. Sto je ta razlika vee a filtracija jc izdasnija.
Filterkontcjner moze hiti direktno vezan za dckanter u kame se nalazi
suspenzija (slika 27.) iIi za cjevovod k.roz Loji prolazi suspenzija (slika
28.).
Slika 27.
1
/r-
/
Filterkontejner direktno spojen za laloinik: I - filterkontejner, 2 -
taloznik, 3 - spojnica, 4 - ventil, 5 -fleksibilno crijevo
205
Slika 28.
Za malu kolicinu taloga dnevno, kada je dovoljan ledan
filterkontejncr (iedan komad), on se spaja za taloznik. Tada pritisak u
filterkontcjneru zavisi od visine stuba suspenzijc u talozniku. Ako
kolicina suspcnzije premasujc, kapacitet jednog filterkontcjnera, anda se
oni prikljucuju za recirku1acioni cjcvovod u seriji, ciji bra] zavisi od
potrebe za kapacitetom filtracije. U seriji maze biti vezano na stotine
filterkontejnera. Oni se pojedinacno ukljucuju iIi iz procesa
filtriranja, vee prema potrebi (lchnoloskoj iIi trzisnojl. Pritisak se u njima
ostvaruje pomocll pumpc. Na kraju recirkulacionog cjevovoda (slika 28.)
ugradenje ventil kojim se regulise visina pritiska. Duzina rccirkulacionog
cjevovoda zavisi od broja filterkontejnera koji sc preko prikljucaka na
njega prikljucuju. Na svakom prikljuckll je ventil i spojnica za brzo
spajanje sa filterkontejnerom.
Kada je u upotrebi jedan filterkontejner (s!ika 27.) filtracija poCinje u
trenutku otvaranja ventila (4) na talozniku. Teena faza suspenzije
prolazice kroz oeice platna iz koga je izrac1en filterkontejner, a 11 njegovoj
unutrasnjosti zadrzace sc evrsta faza. Filtracija je u poeetnom vremenu
najbrza, kasnije jenjava da bi za oko jedan sat potpuno prestala.
Ekonomski opravdano vrijemc cekanja iznosi oko dvadese! minuta. Po
zavrsetku filtracijc zatvori se ventil na prildjucku, otkaci filtcrkontejner i
prenesc na odlagaliste. P,i istresanju filtcrkontejner mora biti pOdiguut na
206
odredenu visinu kako bi nesmetallO izasao kolac oblika krnjc kupe.
Istrcsanje se odvija pod dje.istvom sile zemljine tde. Na unutrasnjim
zidovima platna nc zaostaJu ostaci taloga.
Rueica na jednom kraju halki omogueuje da se jcdnim pokretom ruke
odvoje halke zatvaraca. l:im se halke odvaje, sadr;;:aj filtcrkontcjnera
(kolae) krece prema podlozi na kojl1 se talog odlazc (slike 29. i 30.). Za
otvaranje i zatvaranje filterkontejnera nije potreban poseban radnik. To
moze da vrsi vozac viijuskara, prcko ugradene sajle kojom je fuCica
zatvaraca vezana za komandnu tablu vozaca.
Slika 29.
Slika 30.
207
3.1.3.3. Vrste filterkontejnera u procesu odvajanja
sekundarne sirovine
Poslojc tri vrsle filterkontejnera:
1. bez kurpe.
2. sa k..ruznom korpom,
3. sa polukruinom korpom.
3.1.3.4. Filterkontejner bez korpe
Filtc:rkontejncr bez korpe (slika 23.) korisli se za filtraciju suspcnzije
gdje zahtjevi za kolicinom vluge u kolacu nisu strogo ograniceni. Pritisak
ne smijc bili veei od 50,5 kPa jer In do;lo do p"canja filterplatna.
Pritiskom se omogucuje odvajanje cvrste od tecne faze. U cvrstoj fazi
moze se zadrzati do 45 ( ; / ~ vlage pod uslovom da je filtracija trajala ne vise
od 20 Ininula. Vlaga cc biti manja ako filtracija traje duze. Vrijcrne
filtracijc mora bili ograniceno iz cisto ekonomskih ruzloga.
3.1.3.5. Filterkontejner sa kruznom korpom
Filterkonlejner sa kruznom korpom (slib 31.) ol1logu6uje dikasniju
filtraciju od prethodllog. Kruzna korpa izradeua od ccliene sipke ( 210
mm), sprecava pucanje filterplatna koje Je izloieno pritisku do 200 kPa.
Slika 31.
208
11
li
%1 (;
~ i
Ii
"I
II 'i
Svijetli otvori mrezaste korpe ne smiju biti ve6i od 50 cm
2
, To je
utvrdeno eksperimentalnim putem. Korpe su fiksirane na mjestu gdje se
vrsi filtracija. Filterkontejner se jednostavoo ubacuje u korpu (s!ika 32.).
EEI]]]D>L
Slika 32.
Olvarena mreiasta karpa: 1,2 - polukruine mreie, 3 - osovina, 4 - klin, 5
- dance
Karakteristicno je da fillerkontejner sa i bez kruzne karpe pri
istrcsanju ostavlja kolac oblika kmje kupe (s!ika 33.) u cijem se sredistu
nalazi jezgro (1), koje saddi preko 50 % vlage. U ostalom dijelu kolaca
(12) prisustvo vlage se krece ispod 40 %. Jezgro se stvara zbog dugog
pOlOvanja tekuCine od centra ka periferiji kulaca. Jezgro ima manji
promjer; manju koliCinu vlage pri upotreb; mrdaste korpe nego u slucaju
odsustva korpe. To je uslovljeno pove6anim pritiskom, koji je cetir; puta
veci pri filtraciji mrez,astom korpom. Vlazno jezgro bite znatno manjc ili
ce i isceznuti aka se smanji put kretanja tekuCine od centra ka periferiji.
To sc moze postiCi konstrukcijom mrezaste korpe. Aka se U111jesto kruzne
mrez,aste korpe primijcni pulukruzna, vlaga u kolacu bice manja za oko 5
%.
209
/
/
!/' /
Slika 33.
Presjek otfiltriranog taloga: 1 - jezgro kolaca (pihtijaste strukture), 2 _
kolac (kol11paktne struk/tlre)
3.1.3.6. Filterkontejner sa polukruznom korpom
Ova vrsta filterkontejnera (stika 34.) om0t,TtlCaVa izdasnijc filtriranje
od prcthodne dVlje vfste. Izdasnost filtriranja llslovljena je pO\iccanjcm
fiHracjone povrsine na racun zaprcmine filterkontcjnera. Kruzni oblik
210
g-
.,'
,
lj
mrezaste korpe preinacen je 11 polukruini. Rukovanje je potpuno isto kao
j kod prethodne filtracione jedinice.
Slika 34.
Filterkontejner sa polukruznom korpom ima prcdnost sarno u slucaju
kada su postavljeni stroziji zahtjcvi 0 koliCini vlage u kolai'li. Takya vrsta
filtraei]e zahtijeva veti broj filtracionih jediniea, pa doncklc i skuplju
fjJtraciju.
Na sliei 35. prikazan je otvorenj, a na sJiei 36. zatvoreni oblik
polukruzne korpe.
Slika 35.
211
I
I
1 I
c - s r - ~ -
i
Stika 36.
3.1.3.7. Efikasnost filtriranja pojedinih vrsta
filterkontejnera
Na efikasnost filtracije, pored vrste filterkontejnera, utiee priroda
taloga, viskozitet taloga i krupnoca cestiea prisutnih u talogu. ...
Efekti cijeuenja otpadnog kaustifikacionog taloga na pOjedmrm
vrstama hllerkontejnern prikazani su u tabeli 32.
212
0i
Parametri (tabela 32.) pokazuju do je cijeuenje najsporije kod
filterkontejncra bez mreiaste korpe. Zbog niskog pritiska otfiltrirani talog
sadrz! vise vlage, pa je prirnjcna takve flitracije ogranicena zahtjevom
prisustva vlage u kolacu. U filterkontejneru sa mreZastom korpom pritisak
moze varirati i do 500 kPa, sto zavisi od promjera otvora korpe.
U tabeli 32. ispitivana je mrezasta korpa eiji su svijetli otvori imali
precnik 0,035 m. Svijetla povrsina mreie zavisi od vrste filterplatna. Ako
je filterplatno evrsee, svijetla povrsina korpe moze biti veea mrch je
manja i jefitnija.
3.l.3.8. Prednosti 1 mane filterkontejnera 11 odnosu
na filter - prese
Pri odvajanJu evrste od tecne faze filterkontejneri imaju predtlost nad
filter-presama jcr:
a) cijena filtriranja je ncuporedivo nlia,
b) jedno'tavna je izrada,
c) neogranicenje kapacitct,
d) jcdnostavno je opsluzivanje,
eJ velikaje filtracijska povrSina,
f) ncznatna su investidona ulaganja,
g) ne zahtijeva poscbon lokaciju.
Mane su u nedovoljnom odvajanju evrste od leene faze - otfiltrirani
talog sadrlOi znatne kotieine vlage bez obzira na npotrebu mrdastih korpi.
3.1.3.9. Materijal filterkontejnera
filtriranj a
11 proces11
Filterkontejner se izmduje od filterplatna. Posto filtracija ukljucuje
odjeljivanje najrazlicitijih materija, meuu kojima i sa agrcsivnim
dJelovanjcm na filterplatno, neophodno je da se prije izbora hlterplatna
ispita agresi vnost filtrirane rnaterije.
Nove tekstilne sirel\'ine donijele 5U najvete promjene na podrueju
tehnii:kih tkanina. Sastav sirovina omognenje potrosacu da odabere
213
1
najpogodniju tkaninu, koja ce mu odgovarati u hemijskom i fizickom
pogledu. Sintcticke tkanine su nasle siroku pnmJcnu u procesu filtraCIJe
jer omogucuju ravnomjemu, kvalitetnu i efikasnu filtraciju, uz
podnosenjc velikog opterecenja. . ..
Tabela 33. plikazuje karakteristike filterplatna za moknJ f,ltraClju.
Tabela 33.
I Vrsta
"'
Sasta\, Standardna 51mb
tkanina (m)
Propustljivost
Y!lzduha kkod 200

!
Masa g/m- i
I
I
,1.terpJam<l SlfOvme
I
I
Pa

1.4 0.280,36 FVV 47 FE
FVV4! PE 1.4
I
0.33

MS 602 PAN 1.4 0.250.33
YFUlJ 4013 P.A..'" 2:_0 ___
1-.
:>/,3
I
YFVV 4013 PE 2.0 0,660,83
PMM 40lS
I
1,4"4,2 60 I 400
lako je vrsta filterplatna MS 602, YFlTU 40/3 i YFVV 40/3
predviclena same za suhu filtraciju, pokazaJo so primjenjivim i za mokru
filtraciju. Upotreba 1m je ogranicena jer ne mogu izdrzati, veCi pritisak ad
30,3 kPa.
Na tabe!i 34. prikazana jc
hcmijske reaktive.
T bela 14 a -
--
oznaka PE
OtP01110St filterplatna na tempcraturu i
I
PE PAN PAN
,
PP
vestanl trevira
I

Vrsta olatna mal on draloD I
I
Otpomost na terno. (OC)
150
150 130 140

Otpornost nn kiseL zadovo1jiva 0dlicna odlicna
Otpornost na veze dobra zadovol.lava odlicna
Otrornost na habanie dobra jedva z<1dovoljava I odlicna
Postojanost prema
dobra
veoma
I baterilama
odlicna
dobra
Postojanost prema
I

oksidacionim
I
veoma dobra veoma dobra
sredstvima
_.
214
3.1.3.10. Ispitivanje filterplatna za filtriranje
Ispitivanja filterplatna za filterkontejnere svodi se na utvrcliv3l1je
njegove efikasnosti odjelJivanja evrste od tecne faze, kao i sposobnosti da
se suprotstavj spoljnim (pritisak, temperatura, agreslvne
materije). Uredaj za ispitivanje efikasnosti filterplatna prikazan je na sliei
37. Sastoli se iz tri osnovna dijela: kolone (I), komprcsora (9) i
rcdukciollog ventila (7). Oni su mcdusobno povezani plasticnim
crijcvima.
,
-"
2
Slika 37.
Aparatura za ispitivallje,liltnplatl7a. I- valjkasti dio kololle. 2 . kOllusni
dio kololle. 3 . flitelplalllo, 4 - suspenzija, 5 - vijak, 6 mal1ometri, 7 -
redukcioni ventil, 8 - plasricno crijevo, 9 - komprcsor
Ispitivac.ku l.w]onu cine dva osnovna dijela: v31jkasti i konusnj tho.
lzmedu ova dva dijcJa postavlja se filterplatno sa d"va gumena zaptivac.a
koji sprecavaju fizlcko ostecenje filterplatna. Ukupna visina kolone .Ie 0,8
m. Od toga 0.7 m valjkasti dio kolone i 0, I m kanusni dio kolono.
Unutamji promJer kolone je 0,05 m.
Kolona .Ie snabdjevena manometrom (6) koji registruje pritlsak i
vijkom (5) koji zatvara olvor kroz koji se sipa snspenzijU za f,itriranjc.
215
Redukcioni ventil (7) redukuje pritisak na veliCinu pod kojim se zeli
ispitivali filterplatno. Kompresor (9) stvara pritisak. a snabdjeven je
manomctrom i rezcrvoarom za komprimirani vazduh. Kompresor mora
biti sposoban da uvijek ostvaruje pritisak koji je veei od pritiska pod
kojim se vrsi ispiti vanje.
Pri ispilivanju prvo se poslavi tilterplatno (dobro se plievrsti vijcima)
izmedn prirubnica valjkastog i konusnog diJda kolone. Zatim se otvori
vijak (5) i naspe 1000 em' suspcnzije (ll ovom slucaju otpadni kausticni
talag). Potom se zalvari vijak (5) te na redukcianom vemilu (7) odabere
odgovarajuci pritisak. Komprcsor sc ukijucuje zajedno sa stopericom
kojom sc mjeri vrijeme filtwcije.
Od svih nsta filtcrpiatna cije su karakteri,tike date u tabeii 33.
J\'ajbolji rewltati su poslignuti sa platnom FVV 47 i FMM 40/5. Ostaie
vrste nisu se pokaza!e zadovoljavajucim (sIaba cfikasnOSL filtriranja iii je
slaba izclrzijivost na pritisak).
Na slici 38. prikazana je kriva dobijena ispitivanjcD1. a predstavlja
efikasnost filtracije u toku odredenog vremena i odredenog pritiska (202
kPa. FVV 47).
r
i
Slika 38.
216
ZapaZa se da je eijedenje najefikasnijc u pocelnoj vremenskoj fazi.
Kako vlijemc odmice brzina filtraei]c se smanjuje, da bi nakon izvjesnog
vremena potpullO prestala. To je uzrokovano pojavom kolaoa cija debJjina
tiltracijom rasle, zajedno s njim raste i otpor prolaza tekuCine kroz
lilterplatno. Na efikasnost cijedenja posebno utieu osobine filterplatna
(promjer otvora i cvrstoea njegovog vlaklla).
Na sliei 39. prikazanaje kriva za filteqJlatno FMM 40/5, a predstavlja
odnos vremena i tecne faze u toku odvajanja cvrste od tecne faze pri
prilisku ad 200 kPa. .
Slika 39.
-""l
'J
I
Platno ('ija je eiikasllost filtracije prikazana krivOlll (sIika 39.)
pokazuje slabija filtraeiona ,vojst va od filterplatna predstavljenog slikom
40.
Cijedenje se moze znatno ubI'zati povccanJcrn pritiska u
filterkontejneru (siika 40.) gdje je visina pritiska ogranicena izdrzljivoscu
filterplatna i mretaste karpe.
217

"1am
i
l
, I .
I I
"'---7"'-+: ,-.",.-,-
200h
l

3150 __ ___ fiXl
Slika 40.
Flltrac1ja otpadnog kaustifikacionog taloga je efikasnija pri dodatku
flokulanta (2 g/m\ Ali tretman suspenzije sa nokulantima sa
ekonomskog stanovista nije uvijek opravdan. Otpadni kaustifikacionl
talog se u filterkontejnerima dobra filtrira i bez dodatka flokulanta. liz
prisustvo flokulanta (l glm
3
"PRAESTO") filtracija jc naprednija svega 5
% (slika 41.).
1--1
------
Slika41.
Efikasl10st Cljeael1ja otpadnog kausticnog taloga sa jloA",/antom (kriva 1)
i bezjlokulanta (kriva 2)
218
Da ad flakulanta nema mnogo koristi kod filtriranja kausticnog taloga
pokazuju hive na sliei 41. Ali, eksperimenti vrseni sa drugim otpadnim
vodama (otpadne vode separisanja uglja, preciscmranja slane vode i dL)
pokazuju neophodnost prisl1stva flo]wlanta.
3,1.3,11. Upotrebna vrijcdnost otpadnog kausticnog
taloga
Otpadni kausticni talog prcdstayIja cvrstu fazu proizvocla reakcije
izmedu sode i kreca II kaustifikacionom huhnju:
2NaOH + CaC03
Nastali kalcijum karbonal sc U ta10Z11icima odvoji (pomocu sile
zemljine teze) od tecne luzine koja ocllnzi n3 koncentriranje (putenl
uparavanja). Ovdjc kalcijum karbonat njje potpuno ouvojen od natrijum
hidroksida pa se podvrgava ispiranju. Nakon ispiranja talog se sa 90 %
vade transporhlje na odlagaiiste. Osobi!1e kausticnog taloga (Fabrika sode
Lukavac) su uaLe u tabc1i 35.
Tahcla 35.
H cl11ijski sastav kl111St icnog i--____ ..'G""r"a"'n".u1"'o"'m"'e"'tT'1 ii _____ 1
1 I
I QC350 0/,
. MgCO
j
I "1,260 (I; Promjer oden situ Ostatak na situ

U praeesu proizvodn.1e kausticne sode u fabrici sode u Lukavcu (slika
42.) otpadni talogjavlja se II koliCini 80.000 tona/godini.
Otpac1ni kausticni talog (slika 42.) javlja se nakon ispiranja mulja koji
sadrzi znatne kolicine kausticne luzine. I\1ulj, kad se lspere svjczom
vodom, predsttJvlja otpadni kausticni talog kOJi se pomocu pumpi
transpol1ujc na odlagaliste. Nn odlagalistll kojc ima oblik vclikog bazena,
219
I C .. 10l--fi
2
sVJeza L
Vida I
Ispar v a ~ "!l

k nt i '<aori] na odiagaliSl
Slika 42.
pr af'lj2 )--1
"lll?fa
v'or:1a
otpadni talog ,
ostajc cvrsta [aza, a lccna odlazi u vodotok rijeke Sprecc. Obje faze
zagaciuju zivotnu sredinu: tecna vodotok, cvrsta t10.
S obzirom da otpadni kausticni talog sadrzi upotrebljive komponcnte
u tcclloj i CVfstOj tazi, llcophodno jc zaokruziti proces prolzvodnje
kallstlcne sode uvoc1enjem nove tchnoloske opcracije filtracijc otpadnog
taloga (slika 43.).
220
Na co
luzina
sldad. sekund: sirov.
Slika 43.
Cvrsta faza predstavija gotovo u cijeiosti kalcijum karbonat (96 %)
koji se upotrebljava u industriji dubriva, gnme i keramike u
gradc\rinarstvu.
Teena faza u zaokruzenom procesu proizvodnje kausticne sode
predstavlja zamjenu svjezoj tehnoloskoj vodi. Teena faza sadrii natrijum
hidroksid cije se kalieine ne mogu zanemariti. I u tome je ekonomska
apravdanost koristenja teene faze u procesu pranja mnlja, jer se sve leze
obezbjeduje dovoljna koliCina tehnoloske vade.
3.1.3.12. Upotreba otpadnog kausticnog taloga u
industriji keramike
Otpadni kaustiCni talog uspjesno se moze koristiti kao topitelj i
e1ektrolif u industriji keramikc. Pri proizvodnji kcranliciclh proizvoda, kao
1.Opiteli, dodaje se mijeveni kreen]ak iii dolomit. Kolicina zavisi od
prisustva ostallh komponcnuta u kcratni6koj masi, kao i 0 \/fsti proizvoda
koji sc zeli dobiti. Ucescc topitelja u sasta\'u zidnih keramickih placica
iZl1os1 oko 20 If;.
Pri mljevenju sirovina za keramicki proizvod u mEn se dodaju
elektroliti koji oslobadaju "slabo vezanu" vodu i provodc je u aktivnu
vodu doprinoseci opstem razrjedenju suspenzija. Dodavanjem elektrolita
smanjuje se koliCina vade koja bi se moral a dodali u mlin bez upotrebe
elektrolita. Time se smanjuje potrosnja goriva u atomizerskoj susnici, jcr
su u direktnoj zavisnosti: vise vode u sirovini vise encrgijc u peel.
Danas su u upotrebi sljedec; elektroliti:
a) vodeno staklo,
b) kalcinirana soda,
c) kausticna soda,
d) tanin,
e) kiseli natrijum - pirofosfat i
f) natlijum - oksala!.
Cesto se koristi smjesa od vise elektrolita iz razloga djclotvomijeg
djejstva.
Pli proizvodnji feldspatno-kalcijske kamenine pored glinenih
komponenti prisutanje i rovni dolomit u kolicini od 19 %.
Sadrz,aj komponenti u ovom proizvodu (keramicka mas a je
sljedcCi:
- kaolin
- glina
BK-40%
KC- 25 %
- glina DB - 16 %
- dolomit KS - 19 %
- otpadni skart 8 % na 100 % mase
Ako rovni dolomit (KS - 19 zamiJcnimo kauslicnim talogom
dobicemo keramicku masu KM - 2 koja prema keramickoj masi KM - 1
ima odredenc precillosti - u kraccm "TemelJU mljc\'cnja (tabela 36.).
222

Tabela 36.
Tezinski postolak oslatka na situ 1 0.000 oc/em"
KM-I KM-2
Vrijeme mljevenja
(sati) I'
(sa rovnim dolomitom) (sa kausticnim lalogom)
l _____
I 32 1,40 j- 0.50
1,00 _ 0,36
. I 0.44 __ _ ____ 0,24 ___ -'
Brzina mljcvenja keramickih masa KM - I i KM - 2 prikazana
tabelom 36. utvrdena je mljevenjem kuglama, u lahoratorijskom
porculanskom mlinu. To .Ie uobi6uena metoda mjercnja kod industrijske
kontrole u navedenoj proizvodnji. Ostatak na situ (10.000 oc/cm2) mjeli
se u leiinskim procentima.
Vrijcme mljevenja keramicke mase Kl\1 - 2 je znatno kraee (tabela
36.) od vremena mljcvenja keramicke mase ICvl - 1. Kod - 2 postize
se ostatak na situ od 1 % za 24, kod KM - 1 za 36 sati (hace za 12 sali).
Taj pojavi doprinjcla je struktura kausticnog taloga. Kausticni talog je
sam po sebj dobra usitnjcn pa je potrebno sarno usilnjr.l\'Unje ostalih
komponenti u keramic_koj masi. Relativni viskozitet jc povoljniji u
keramickoj masi kojoj je umjesto rovnog doloITllta dodan kausticni talog
(label a 37.).
223
Keramiekoj masi KM - 1 dodato je 0,3 % elektrolita (Na2CO,)
racunato na suhu masu.
Kod 40 % vode (label a 37.) relativni viskozitel kod 10\1 - 2 sasvim je
zadovoljavajuCi. Nema potrebe masi dodavati elektrolite jer kaustieni
talog sadrZi Na2CO, i NaOH koji imaju funkeiju elektrolita.
Veoma bilna karakteristika kcramiekog proizvoda je cvrstoea na
savijanje. Ispitivanjem keramickog erijepa (izraden od keramicke mase
KM - 2) na <"vrstoeu, utVTdeno je da njegova ('vrstoea na savijanje iznosi
95,53 kg/em2, dok za keramicki erijep i7l'aden iz KM - I iznosi 75,69
kg/em'.
Poroznosl kcramickog proizvoda (crijcp) u cijern se sastavu nalazi i
kausticni talog iznosi 13,0 %, a sa rovnim dolomitom poroznost 6e
iznositi 13,4 %. Dakle, poroznost so vrlo malo mijenja. ISla tako i
skupljanje enjepa (KM - 2 na 1040"C iznosi 0,66 %, a 10\1 - 1 iznosi
0,61 %) ne pokazujc vehke promjene.
U labeli 38. dat jc prcgled nekih ftzickih karaklerislika keramieke
mase 10.\1 - 2 i IZl\1 - L, odnosno kerami6kih masa koje u svom sastavu
sadrze kausticn; talog i rovni dolomit.
Tabela 38
Osobine kauslicDog taluga (tubela 38.) u potpunosli odgo-vamju
putrcbJ.ma kcramickih pIDlzvuJa. Kal.bticni talog eiilllinise potrebu
Jodayanja dek_trolita ga on vee NaOH). Doprinosi
skra6er\ju kermuli:ke mast, povecav3. bjcHnu. i C"fstocu
konacnog proiz\"uua.
224
Najzad, upotrebom otpadnog kausticnog taloga kao sekundarne
sirovine u industriji keramike doprinosi se i zastiti zivotne sredine.
3.1.4. Sekundarne sirovine iz otpadne vode
nastale preciscavanjem slane vode
Pri fabrikaciji kaJcinirane sode (Na2C03) u Lukavcu i proizvodnji
kuhinjske soli (NaCl) n Tnzli nastajn velike koliCine otpadnih voda
razlicitog porijekla.
Znacajna koliCina otpadne vode (Lukavac) javlja se u procesu
preciS6avanja slane vode. S obzirom da se ispnsta na odlagalista (bazen),
gdje se evrsta faza istalozi, a teena prelije u vodotok rijcke Spreee i da
lime zagaduje zivotnu sredinu, bilo bi od visestruke koristi da se ova
otpadna voda iskoristi kao sekundallla sirovina. Koliko je to moguce
vidljivo je iz hemijskog sastava ovog otpatka.
U cvrstoj fazi prisutno je:
CaC0
3
................................ 54,4 %
NaCI ................................... 29,5 %
Mg(OHh ............................. 10,22 %
Na2S04 ............................... 3,8 %
FeS .................................... 0,33 %
U teenoj fazi prisulno je:
NaCl .................................. 301 gil
C
2
+
a ................................. 0,029 gil
Na2CO, ............................ 0,41 gil
NaOH ............................... 0,065 gil
Vidi se da otpadna voda sadrzi komponenle znacajne upotrebne
vrijednosli.
Cvrsta faza po syom saslavu potpuno odgovara zahtjevima hranjivih
materija koje se koriste u ishrani stoke.
Teena faza je bogata natrijum hloridom, a kako sadrZi i talozne
reaktive (Na
2
CO,) normalno jc da se vrali na dotok reaklora i tu mijesa sa
225
sirovom slanom vodom. Tu se jos dodaju odredene koliCine taloznih
materija (Na2CO, i NaOH) koje odstranjuju kalcijumi magnezijum
bikarbonat U obliku taloga. PreCiseena slana voda se transportuje u pogon
fabrikacije kaJcinirane sode (slika 44.).
Slana voda
Slika 44.
1
faza odl\17i u
----li''" rije',,:eS)J;t'l'.i>
Otpadni talog nakon preCiscavanja slane vode odbacuje sc U okolinu;
pri cemu zagaauje tlo i vodotoke (slika 44.).
Uvoaenjem ekonomski prihvatljive tchnoloske operacije odvajanja
('vrste od teene faze (filtracija pomoeu filterkontejnera), odbacen; rnulj bi
imao znacajnu upotrcbnu vrijednost. Cvrsta faza bi nasla pfimjenu u
gradevlnarstvu iIi kao hranjiva materija za ishranu stoke. Tada bi b1nk
serna procesa izgledala prema slid 45.
226
t---------l
I
Slika 45.
PrecisCnvanje slane vode (slika 45.) odvijalo hi so bez zagaaivanja
71"\.'otne sredine. Radi sc 0 tchnologiji bez otpadaka. Otpaci su postali
znacajne sekundarne slrovine.
Ekonomska opravdanost zaokruzcne tehnologije preciscQyal1ja slane
vade zavisi najvlsc od .naCina filtriranja otpadnog mllUa. Postojece
metode odvajanja cvrsie ad tccne faze (filter-presa, vakm.ml filtcri) nisu
pokazale znacajnije ckonomsko opraYdanje. Razlog je u cijeni kostanja
postrojenja kao 1 nJcgovom skupom OCllz(-t\ 311JU 1 opsluzivanju.
Filterkontcjnersko zah,,'aljujuci 5\-'OJOJ jednostavnosti u
funkcionisanju 1 jeflinoj izvedbi, zadovoljava pozltivIlc ckonomske
pokazatcUc.
Prednost fiiterkontejacrske fi1traclje ogleda sc 11 sljedcccm:
a) mala investicionil ulaganjo,
b) jedllC'staVl1o opsiuzivanjc,
c) jednostavlla iz,/cdhu,
d) pO\TCrmjc kapacitc:tR ne zahtijcv3 poschna ulaganja,
e) ne vcliku i J10sebnu Jo.k.acijll.
227
3.104.1. Filterkontejnersko cijedenje otpadnog taloga
pri preciscavanju slane vode
Postrojenje filterkontejncrskog cijedenja taloga obicno se postavlja
pored postrojenja koje sln;,:i za talozenje taloga iz otpadne vade. Veea
udaljenost izmedu ova dva postrojenja maze dovesti do zacepljenja
cjevovoda. Postrojenja ne zahtijevaju nadstresnicu.
Na sliei 46. prikazano je postrojenje za talozenje i filtriranje taloga iz
otpadne vade.
iEAKlIY'
Slika 46.
Pastrojellje za talozenjc i jiltriranjc taloga iz otpadnc vade: 1 reaklOr,
2,3 dckallteri, 4 sabirnik, 5 pumpa, 6 cjevovod, 7 manometar, 8
ventil, 9 jilterkontejnerske jedinice, 10 drvena rdetka, 11 bazen, 12
pumpa jiltrata, 13 preeisiena slana voda
Sirova slana voda zajedno sa hemijskim reaktivima (Na2C03, NaOH)
dalazi u reaktor (I), tu nastaje hemijska reakcija izmedu reaktiva i
bikarbonata ka1cija i magnezija koji predstavljaju tvrdocu sirove slane
vode. Rezultat ave reakcije je talog kalcijum karbonata i magnezijum
hidroksida. Manji dio ovog taloga izdvaja se u reaktort!, veei dio u
dekanterima (2) i (3). Talog se kontinuirano ispusta u zajednii;ki sabirnik
(4). Odatle pomoGa pumP" (5) recirkulise haz cjevovod (6) na kojem su
prikljnceni filterkontejneri, Na kraju recirkulacionog cjcvovoda je
manometar (7) i ventil (8). Ventilom (8) se regulise odgovarajuCi
pritisak u cjevoYudu (6) i filterkontejnerskim jcdinicama. Maksimalno
228
;;.:
dozvoljeni pritisak zavisi od zahtjeva za prisustvom vlage U otfiltriranorn
taloga i vrste platna iz koga je filterkontejner izraden. Filterkontejnerske
jedinice (9) sa oslonjene na drvene re!ietke (10), koje su smjcstcne u
bazen (11). Pri ukljucivanju pumpe (5) otpadni talog dospijeva do svakog
filterkol1lejnera 11a cjevovodu (6). C:vrsta faza ostaje u unutrasnjosti
filterkontejnera, teena prolazeci kroz platno ii1terkontejncrskih jedinica
dospijcva u bazen (11), odakle se pomocll pumpe (12) transportllje do
rcaktora (1). Teena faza (filtrat) ima ulogu osnovnc sirovine (slana voda)
za fabrikaciju kalcinirane sodc pa se tnmsp01tuje do rcaktoru (1) i tu
mljesa sa svjezo111 slanoll1 vodom.
Filterkontcjnerskc jedinice u kojim(1 sc nalazi otcljc(tcni lalog,
pomocu specijalnc dizalice (stika 47.) prcbacujc se lZ bazena u karnion.
Slika 47.
UtOl'ar/iltcrkontcjnerskihjedinica: 1 -'[ancona diza/ica, 2 - pokretna
konzola, 3 ". HoseCi stub, 4 - kamion
Specijalnu dizalicu (slika 47.) prcdstavlja obiena lantana dizalica (1)
postavljcna na pokrelnoJ kouzoli (2). Konzola jc prcko pokretnog lezaja
vezana za slabilni stub koji je smjesten na pogodnom odstojanjll od
bazena i mjesta predvidenog za parkiranje kamiona (4). Utovarene
filtcrkontcjncrske jcdinice odmah se zamjenjuju drugim ispraz,njenil11.
229
Mjesto za odvoz taloga zavisl od njegove upotrebne namjenc. Talog
uvijek sadril preko 40 % vlage. Stoga je ncophodna njegova dalja obrada
radi smanjenja vJage.
Sirok je spektar primjcne ovog taloga: od gra(lcvinarstva, industrijc
bOja, lakova, pol1mera; papira pa do hrnnjivih materija koje se kOliste za
ishranu stoke. Nacin ohradc taloga zavisi od njegove namjcne. Prem3
hemijs}com sastavll njcgova ujJotrcba u ishrani stoke 1)i1a hi ckonomski
najopravdanija.
3.1.4.2. lTpotrcbna vrijeJnost taloga 1Z otpadnc
iz proccsa preciscavanja slane vode
Talog koj1 sc dohUa talozcnjem i fi1triranjem otpadne voele na:;tak u
proccsu prcciscJyanja slane Yoc.k, S;}C};'zi znacajne rnincralnc materjjc kojc
imaju yaznu ulogu u pravilnoj ishrani dum,jCih 7:1'votinja. Organske
Tn3terije sa1110 uz prisustvo mi-neraluih u hrani l110gu bili
racl0nalno U organizmu zi'votinja. Odsustvo iii ncdostatak
m1nera1311 hrani cesto do\'oae do shlhijeg lskoristavanja cijelng ohrok3.
-t\Aineralne matcrije daze 1.1 sastaY tijela i UCCSIVUjU 11 proccsimct
varcllJ2; rcsorpcljc, sinteze i lzluCiYnnja 1z organizma. Doprinosc
normal nom funkdonisanju fcnncnata, hormona, 'i-'itamina, odrza\'JJlju
kiseljnsko-bazne ravnoteze i osmotskog pritiska na potrebnom n!vou.
GLi\--na funkcija rDineralne ishrane je regulisanje mc-tabolizrn8 i
st\lar8nje uslova za efikasnije jskoristavanje hr;lnc. S povecanjem
prolzvodnjc domacih zlvotinja rastu i potrebc za mincralnim matcrijama.
Otpadni ialog iz otpadnc vode predstavlja bogat izvor lnineralnih
materlja. Sa njlffi se moze nadoknaditi ono sto prirodna hrana nema II
dovoljnoj koliCini. U fizioloskim procesima organizam zivotinje st31no
trosi minera1ne materije. Njihvvo izluCi,ranje nar06to je prisutno 11
mlijcku, jajima, vuni. Nopotrebne kolicine odhle peeko proizvoda
metabolizma (feces a, urina i znoja). materijc su narocito
potrebne ll11adim zivotinjama radi obrazoyanja ce1ija j kostiju, a
brcmcnitim za intenziyun porast plocIa.
230
3.1.4.3. Znacaj kalcijuma n prakticnoj ishrani
domacih zivotinja
Otpadni talog sadrzi' obilne kolicine kakijuma, koji predstavlja
oSllovni SiJstav kostiju i zuba Zlvotinja (prcko O\'aj e1emenat je u
organizmu prisuran kao kalcijum fosrat i kalcijum Krvna
plazlTla sisara sadrzi 10 (>i) kaiclJl1ma, kod kokosi nosilja 30 - 40 %. To
ukazujc l1a :711a1no lntc:nzivniji ll1ctaboliz3m kalcijull1Zl kod iivinc.
P07Bato je da sc SO 0( kalcULIma kr\'f)C plazme nalazl u joniz.o\'anom
oh!ilw, 45 r,!(, je veznno za protein, prvcnstycno Z<'l albumin. Ka1cijum je
ncophodan za koagulaclju propustljivost cclijskih opni, prenos
nervnih 1111pulsa i aktjvnost fcrmcntnih SiStClT1IJ. Smanjen3 kolicina
kalcijuma 1.1 krvnoj plazmi P{lVCC8Y8 nervrm ra7drazljivost. S dyuge
visak kalcijuma smanjujc aktivDost srca i dovodi do slabljcnja
rcspiratorne i srcanc fl.lnkcije, 11 tczirn slucajc\'ima i do prestanka rada
srca.
Zivotinje unose kalcijum hranom, vodom_ iIi mincralnim dopunama u
vidu soli. U zelucu se diD kalcijul1la pod c1jejst\'om hlorovodonicne
klsc!ine prcvodi u kalcijum hlorid, koji sc 1ahho rcsorhllje u k __rvi. Manji
dio ka1cijum hlorida., koji sc resorho\'8.o u kry, prc]azi U lanko crijc\'o.
pocctno.ftl dijdu ullkog cri,ic\'Q kalcijum se fcsorbujc iz kompleksnih
jedinjcnja 111a5nih i zllcnih kiselina. Smanjcna kolicina hlorovodoll1cne
klseline u zelucu smanjujc resorpcljll kalcijuma. Za dobru rcsorpciju
kalcijuma ncophodno je prissn,;o vitatnina D i odgovarr0uCi odnos
kalcijuma i fosfora. U prakticnoj ishrani preporucllje se cIa odnos ova c1V3
D1ineraia bude 1:] do 2: 1. Ncdostatak kalcijlllna u ishrani zivotinja
uzrokujc pojavu f(lhitisa kod mladih i dcmineralizaciju kostiju kod
odraslih Zivotinja.
Kalcijum oksalat prolazi nercsorboyan kroz probavni trnkt zivotinja.
Nckc blljke nascg podncblja sadrze ZTIatne kolicinc oksalne kiseline k.oja
\'cze ka1cijl1m, 6ncb ga nckorisnim. Zato jc u ishrani stoke neophodna
slocna krcda koju moze da zamijcni otpadni talog dobijcn 17 otpadne vade
pri prcciscavanju slane vode. Zato sc pri spremanju silaze dodajc StOC-n3
kreda kOj8 neutralise mlijecnu kisclinu nagomilanu u silazi.
Vazno je spornenuti cia kalcjjum rcsorbnvan 1Z crijevnog tr::tk.ta dolazi
u jetru, odakle ravnomjen1o odlazi u kn
7
Suvisnc kolicine kalcijuma
deponuju se u pluCima, kozi, zido\,lma zeluca i crijcva, bubrezima,
231
misiCima, pankreasu i drugim organima i tkivima. Kostano tkivo smatra
se glavnim dcpoom kalcijuma, odakle ga organizan1 u slucaju nedostatka
kalcijuma u ishrani povlaCi. Visak kalcijuma se izlucuje preko bubrega.
Ka1cijum neutralise stetno djejstvo natrijl1rna, kalijuma i mangana,
po\'oljno utice na mctabolizam gvo2:(1a. Dakle, kalcijum otklanja svako
ncnormalno djejstvo natrijurna, kalijuma iIi magnezijuma, uspostavljajuCi
dinamicku ravnotczu. Posebno jc znacajno sto kalcijum aktivira fermente
koji u probavno111 traktu coyjeka i iivotinjc razgraduju masti, ugljene
hidratc i bjdanccvinc na manjc slozcna organska jcdinjcnja, koja se tako
resorbuju. Joni kalcijuma povcc3vaju zastitne funkcije organizma,
smanjujuci propustijivost <'eliJa za stetne materije. Metabolizam
kalcijuma ima vainu ulogu u regulisaqju ccntralnog nervnog sistema.
Slilna ziijczda, u saradnji sa drugitn zlijezdama i organima, odriava
llormalnu koncentraciju kalcijuma u krvi. Utvrdcno jc ua hormoni
nadbubrezne zlijezde utiCll na metabolizam kalcijuma i njegovo djcjstvo
n:1 kiselinsko-baznu ravnotczu, metabolizalll vode i elcktrolita.
Zivotinje, posebno kokosi, imaju izrazite potrtbe za kalcijumom, sto
je razumljivo., jer Ijuska jajeta je cisti knlcijUln karbonaL
U tab eli 39. prikazanc su potrebe za kalcijumom nekih \Tsta domacih
zivotinja.
Tabcla 39
Vrsta J Tjelesna masa (kg) Kalcijul1l eX.) -1
Pilici J
... __
7

u lovu ___ 30-60 0,50
Dojne krmacc____
Muznc have 500
Priplodllajunad 400 0,18
L.__ Telad- 100 0,34 ______ -i ____ __
232
3.1.4.4. Osobine stoene krede
Stacna kreda je kalcijum karbonat dobiven mljevcnjem kamena
krecnjaka. Prema propisima 0 kvalitetll stoone hrane PK-E4, staclla kreda
mora biti usitnjena tako cia bez ostataka prolazi kroz kvadratne otvore sita
vcliCil1c 0,1 mm, da nc sadrzi vode vise od 2 %, oksidi gvazda mogu biti
zaslupljcni do 0,2 %, a silicijurn do 5 %.
U tabch 40. dal je hemijski sastav nekih kalcijurnovih dodataka
domaceg porijekia koji se koriste u ishral1i stoke.
Tabcla 40.
karbonat se nn trZistu nabavlja pod nazlvom stocna kreda. U
nckim slucajevima stocna kreda se obogacuje sulfatnim solima gvozaa,
bakra, mangana, kobalta, joda i prodaje pod raz1iCitim komercijalnim
nazivima.
rVfoze sc zakljuciti da otpadni talog iz otpadnc vode pri preCiscavanju
slane vode maze zauzeti znacajno rnjesto u ishrani stoke. SadrZl
mineralnc materije bez kojih se ne moze organizovati ekonomski
opravdana proizvodnja mesa, mlijeka i juju.
Otpadni lalog iz slane vode, pored toliko znacajnog kalcijutn
karbonata, saddi i znatnu kolicinu (oko 30 %) natrijulll hlorida. Ovo
jedinjenjc ima veoma zapazenu ulogu u lllelabolizmu ljudi i zivotinja.
Posebno je ovo izrazeno pri konzerviranju prehralllbenih arlikala, jcr ne
dozvoljava razvoj velikDg broja mifuoorganizama.
233
U stocnu hranu dodaje se od 10-20 kg natrijum hlorida po toni hrane.
So se upotrcbljava i za uzgoj nekih hiljaka (eclera, seceme i kravljc
repice). So dodana zemljistu pavoljno djeluje l1a cuvanje vlagc, sto
omogucava da biUka lakse uzima ostale mlncralne sastojke. So se
upotrcbl.1av3 i kod lzgradnje putcva, jcr doprinosl :'.f3biIizaciji zemtjista.
Efekat soli je u sprcc(lvanju gline da sc rastezc u vlaznim uslovima. Time
se 5t\'<lra tvrda i kompakina povrsina puta.
So ima SifOku primjcnu u po1joprivfcdi, gdjc sc pnTnst\'Cno koristi
kao srcdstvo za unistavanjc koro-va. Upotreblj;;\\-a se i u tekstilnoi
industrlji ohradi biljnih i 1:iyotinjskih vlakan3. U fabrikama ukrasne
keramikc, pOlTlijcSana sa glinom, J.1je "slant! glazuru" (nepropusno za
\odu). Tak(h1e, so inn sirokli upotrc.bu 1.1 ZlVOIU t dnlgm1 gnmama
proizvodnje (ako 1400 TI3.mjena) U paznji je bila ckonomska
opravdano;-;i pnmJcne soli, odnosno otpadnog taloga u procesu
slane vocic. Ona jc Deita,
3.1.5. Sekundarne simvine IZ otpadne vode
nastaie pranju uglja
Pri pranju, 0dnosno Dbogacivnnju IJglj;::; obilne kdic-inc
otpadne YOC1e s"drzi \:(;]iku Kolicinu sitnih cesticJ ugjja, jalovme i
rast vorene glinc.
Problem prec-lscavanja o\'akve otpadne vode prisutan je 113 mnoglm
scparacijan1a uglja sirom svijeta pa i u 113S0j zcmlji. Zato su rijekc
zagactene gotovo svuda gdjc se nalaze separacije uglja, iii tamo gdje sc
izbacuju jamske vode. Zalosno je sto jos llvijek 1ma sredina kojc
preclscavanJc otpadnih vOGa smatraju troskom koji optcrccujc
proizvodnju uglja.
U nasoj zemlji U posUcdnje vrijemc S"Ve sc vise poduzimaju akcije
donosenjem odgovmajll,cih zakonskih propisa i drustvenih dogovora koji
imaju za eilj zastitu zivotne srcdinc.
Zakonski propisi koji trctiraju o\'u prohlematiku skoro ne bi ni trcbali
k,ada bi "zagadivaci" znah za ckonomskc kor1sti oei prcCiscavanja vode.
Ako se detaljnije razmotre primjcsc prisutne Ll otpadnoj vocli, vidi se da hi
f1zagadivacill izdvajanjcm tih primjcsa 1 njihovim plasiranjcm na trzistu
popravl11 svoj ekonomski polozai a time doprinijcli i zastiti coYjckove
zivotne sredinc.
234
Izdvojcni mUD iz otpadne vode rrcclc;tavlja sitne cesticc uglja, jaloyinc
rastvorene gline. tipotrcbnJ \Tijcdnosl talozllog mulja moze da na1e
mjcsta u sljedccim proizvodima:
1. trt!ozni muU za lozcllje k0t10\'skib postrojcnj<1 po:o:,cbnc
konstrukcijc.
2. brikcti 17 smjese taloinog Dlul,ia j 1"OY]1,"g
3. opcka iz ta107.nog rnulja.
ELonomske koristi hi bilo nn PrJ
Bano\,'ici dncvno sc izdvJja prc-ko 500 tuna Inulja. Bann:Jeki
niie usamljen j u Banc}'\/icirna sc i Z{1g1(]1.lju '\'oclotoci ll}('lCla im;]ju
za prcciscavanje voda, U ta postrojcnja u107cnZ1 Sl1 p07:anl{LS1lrl
srcdstv2L za zastitu okolinc, a ('(:ckiv,mi efck(}l Sf nijc posiigao. 1:Z;17']ogc
treba lr8ziti) pri,ic svcga, u Ijndskom fakiorn ]wji je 0 ovoj ohlasti dosli1
prisutan sl2vonl: sve sto oplcrcc'uje dohodak trcba bez ohzira 51'0
se to cini na ustrb zagadcnja okobne. Krlvic.a se ,,";ni,,,;, ne""',"':'e11ni
rchnoJogiji prcCiscavanja yoda. Tak\'3 78]5t3
dosta komp1eksna da bi svc ilka1no funkcinnisal0. Kao
tclmologiji postojc odrcdcne srnctnjc. Strpijivirn radom I nt',"",,,,,m
khno]oskih prohkma. rnozc Sit: snictnji Olklnniti.
3, 1.6.Postrojcnje za
n:tstaie u uglja u
Na blok senii (stika 48.) je postrojclljc prcciSCaY,H\j3
11luljcvitc vodc nastale prj pranj1.1, odnosno ohogaCl\"anju
235
o rijekli
Ut\'u
8wnke-ri uglja
Slika 48.
U posLrojcnju pranja uglja nastajc t11uljc\'ila voda (130 gil). Ona
dospijcY<1 do bazena za uckantaciju. Bislri dio iz ovog bazcna (40 gil) se
transportujc do postrojcnja zn pranje uglJa gdje sluzi kao tchnoloska
voda, 3 ugusceni dio muijeviLe vade (300 g/l) transportuje sc do prvog
sistema hidrociklona. Bistri dio muljevite vode (80 g/!) iz hidrocikiona se
prebacllje u drugi stepcn hidrociklona. u ugusccni (600 g/l) na sislem situ.
C>vfsta faza koja je ostala na sitima transportuje se u bunkere, a tecna (250
gl1) na drugi stcpen bidrocilJona. Bistri dio muljcvite vode II,
hidrociklona transportujc se do ugusccni do filter;}. Kolac
mulja se skida sa platna fJ.ltcra i odlaze u hunkere, a tcclla 1.1 bazen za
dekantaciju llluljevite vode. Dckanter (ugusCivac) pod djejstvom
flakulacionih sredsta\'a od\'aja CVfstU od tecnc faze. Teena se korlsti kno
tehnoloska vada u procesu pranja uglja, cvrsta faza se doprerna do
zemljanih taloznika) odakle se jedan dio prcliva i zagaduje rijcku Oskovu.
1z bazena za uekantaciju 'lode jcdun dio sc preli va i zagactuje rijeku Litvu.
KoliCina muljevite vode koja se pre.iiv'l 1Z bazena zavisi od potpune
ispravl10sti cjclokupnog postlojcnja. Svaki i najmanji porcmccaj u
proCCSlI prcciscavanja doprinosi vccem zagatlenju ok?line.

S obzirom da separacija uglja u Banovicima vec godinanla predstavlja
velikog zagadivaca vodotoka, razloge treba traZiti u nefukcionalnosti
odredenih aparata - nredaja u sistemn prei'iscavanja mnljevite vode.
Detaljnom analizom ispravnosti ovog postrojenja doslo se do
zakljucka da filtracija (filter sa diskovima) i dekantacija (zgusnjivac)
predstavljaju osnovne smetnje. Uvodenjem novih metoda filtracije i
dekantacije, postrojenje bi zadovoljilo funkciju za koju je namijenjeno.
Laboratorijskim ispitivanjem kao i ispitivanjem na poluindusttijskim
napravama i uredajima iz oblasti filtracije i dekantacije, doslo se do vrlo
povoljnih pokazatelja. Na osnovu njih mogu se ponuditi tri varijante
rjesenja problema preciscavanja muljevite vade.
3.1.6.1. Preciscavanje muljevite vode
Na blok semi (slilea 49.) prikazan je postupak preciscavanja muljno
vode koja dolazi iz postrojenja pranja uglja prema prvoj varijanti.
237
L
Oizalica
$istern sita
Bun ke:ri
Bunkeri
Slika 49.
U ovoj varijanti postojece postrojenje je pretrpjelo izwJene sarno kod
fijlracije. Umjcsto fl1tera sa diskovima uvcdena jc kontejncrska filtracija
(Ij 1 teckon tej nen).
Muljevita voda iz postrojenja za pranje uglja skuplja se u bazenu za
dekantaciju vode. Bistri diD mllljevite vodeiz ovog bazena, kao
tehnoloska voda, vraca se u proces pranja. U gusc.eni dio rnuljevlte vode se
prebacuje u sistcm hidrociklona. Stalozeni dio ovog l11ulja transportuje sc
na sistem sita, a izbistreni u dekanter. Poslije tehnoloske operaclje koja
se odvjja u sitima, cyrsta faza odlazi u bW1kerc, teen a D dekantcr. U
dekan1cru 5e vrsi odvajanje cvrste od tecnc faze pod djejstvom
flokulacionih srcdstu'l(l i sile zcmljinc tezc. Ugusceni dio muljevite vade
iz dekantera prelazi 11 rezeI"voar koji se nalazi pod odredenim pritiskom
(50-200 kPn). Ovaj pritisak je potreban za filtcrkontejncre cija efikasnost
filtracije zavisi od pritlsk3 pod kojim mulje\,lta voda ulazi u
filtcrkontejncL Pritis3k ;:;e m02e ostvar1ti pornocll komprcsora ili
visinskom razlikom izmeQu deknntera i filterkontejnerskih jedinica.
Razlika u visini tn;ba da iznosi do 25 ll1. hlterkontejneri, oslobodcnl od
tecne fazc, pomocu dizalice prcbacuJu se do hnnkera .. gdje 5e prazne.
~ l
il
Teena faza, poslljc 0810hooen.13 iz filterkontejnera, transp01iuje se u
rezcrvoar tehnoloske vode.
3.1.6.2. Filtcrkontejnersko poluindustrijsko
poslrojenje za odvajanje mulja od vade
Na slici
filtracije.
prikazano .ie poluindllstrijsko postrojcnje kontcjncTskc
2
Siilw 50.
PO/liintitlstrUSf:r; postrnjclljf.iihrirrlllja nwijn:itc ()iradne rode: 1 -
rC:'UTnar, :.: - filrcrkontrjncr, 3 - r(';::crrO{lr u kame se rnijc/ia otpad!1({
"),odc sa j7nk1dnntmn. 4 - }"c:ennar/loklflanta. 5 - koml'rcsar, 6 -
mal1OnI{'tar
239
Otpadna muljevila voda masene koncentracije 120 gil doprema se
zajedno sa flokulantom do rezcrvoara gdjc se vrsi mijeSanje. Flokulisana
otpadna voda prcbacuje se u rezervoar pod pritiskom. Proces je
diskontinuiran. Ukoliko bi se ostvarila visinska razlika ad 30 m izmedu
rezervoara (I) i filterkontejnera (2), proces bi mogao teCi kontinuirano.
Izbjegla bi se potreba za kompresorom. Ispod rczervoara (I) preko
fleksibilnog enjeva i spojnice vezan je filterkontejner (2). Pri otvaranju
ventila, koji se nalazi na donjem dijelLl rezervoara (1), t10kulisana otpadna
voda 6e napuniti ftllerkontejner, vrseCi pritisak na njegove zidove. Posto
je zid od sintetickog platna, teena faza ce proCi kroz platno, a evrsta ce
biti zadrana u unutrasnjosti filterkontejnera. Za 15 do 20 minuta filtracija
je zavrsena. Pomocu spojnice na fleksibilnom crijevu otka"i sc
filterkontejncr i prenese do mjesta gdje je predvideno istresanje
uguscenog mulja. Ovaj mulj sadrii 40 % vlage.
3.1.6.3. Laboratorijsko utvrdivanje efekta filtriranja
uz prisustvo flokulanta
U pet meIlzura zaprcmine po 500 em' maljevite vade (120 gil) dodato
je flokulanla PrcaslOla 2900 ad 1. do 5 glm
3
Menzure su lagano
promuckane, zatim ostavljene cia izvJcsno vnjeme mimju. Za vrlo kratko
vrijeme moglc su se uociti flokule koje su se uvecavale i taloolile pod
silom zemljine tcze. Taj proees f10kulacije i talozenja nije bio identiean u
svim menzurama. U poreaenju sa menzurom kojoj je dodato 1 g/m
3
flokulanta. menzma sa mascnom koncentraeijom f10kulanta ad 5 glm
3
pokazivala jo dalcko intenzivnijc odvajanje evrste od teene faze.
1v1jerenjerl1 visine stuba bistre tekucine utvrdeno je: sa povecanjem
masene koncentracije flokulanta (od 1 do 5 glm') povecavala se i vis ina
stuba izbistrene teleuCine, (tabela 41. i stika 5l.)
240
Fabela 41
KoliCina flokulanta I
I
o'old
f
(gim')
1 4 5
Brzina talozenja
0.2
I
1,6 1,9
(m/h)
T - - ~
I
I
~
l..--
I
I
I
I
~
I
.
,
/,
i
5
.. _-
--
j
(
o
02
o ~ -
1
0
3
Slika 51.
Sa porastom koncentracije Hokulanta taste i brzina talozenja (slika
51.) cvrste faze. Ali sa povecavanJem konccntracije flokulanta ne moie se
ici u ncdogled. Flokulaciono sredstvo ima svoju cijenu koja ne bi
opravdavala proccs flokulacije pri vlsok:im koncentracijama. U ovom
sluc.?-ju (tubela 41.) ekonomski opravdana rnasa Hokulanta krece se do 4
g/m'. lspitivanja vrsena na laboratorijskom postrojcnju (slika 37.)
pokazala su da JC eiekal flltraciJc izrazenij i pri dodavanju vebb
koncentraciJa llokulanla (tabela 42. i slika 52.)
241
i
Tabela 42
Kolicina flokulanta
I 3 5 7
I
9
1
(g/m3)
KoliCina filtrata
96 295 420 480 490
(em
3
/600 s)
.
1
. V--
/
,
0
/
I
I
0
I
II
I
0
I
I I
I
'- I
,
,
STika 52.
lz slike 52. vidljivo je da je filtracija izdasnija kod visih mascnih
koncentracija flokulacionog sredstva. Medutim, ekOilOlTIska granica Inasc
flokulanta krece se do 7 g/m3 Dalje povecanje taloinog sredstva
povecace filtraciju, ali no toliko da bi se opravdala visoka cijcna
f1okulanta.
Na poluindustrijskom postrojenju (slika 50.) je ispitivano cijcdcnje
ffiuljevitc vode sa tli vrste filterkontejnerskih jedinica, ito:
a) filterkontejner bez korpe,
b) filterkontcjncr sa kruznom korpom,
c) filterkontejner sa polukmznorn korpom.
Posto filterkontejnerske jedinice sa korpom mogu izdrZati filtriranjc
pod veCim pritiskom, nOfmalno je tu ocekivati i efikasnije cijedcnjc -
odv'ajanjc ('vrste od teene faze (tabela 43.)
242
I
I
I
I
I
,
Tabela 43
Vrstn ) p .. k kP
V!i1ga u koiacu (%)
Vrijeme cijcdcnja u
jedinice I ntJsa u ,- a ,
minutama
Filterkontejner bez
i
50 41,5 22
korpe I
!oo
38 19
kruznom korpom I ....
._-------
Filterkontejner sa
I 200
I
33,5 18
poluknrznom korpom
-----,- -_.-
Primjena odredene vrste filtcrkontcjncrskc jcdinice zavisi od zahtjcva
ogranicenosti prisustva vlagc u kOJaCll. Vlaga je manje prisutna u cvrstoj
fazi kad je cijedenje 'Tsena pri visem pritisku i prlmjeni kontejncra sa
resetkastom korpom.
243
3.1.6.4.
KOlltcjncIska filtracija 1 transport
olcijedenog taloga
Transpmi filtcrkontcjnerskih jedinica moze se vrsiti pomoc:u
viljuskara, raznih vfsta dizalic<1, a moze 1 rucno (ukoiiko su
filterkontejnerske jeJinice 11121e tezinc). Kojcm transpOl'lli dati prioriter,
OVISI od raspoloz.ivog proslOra, investlcionih srcdstava LeZine
fillcrkonlejnerskih jedinica.
Na sEc! 53. prikazano je postrojenjc fillerkolltejnerskc filtracijc,
prenosenje i istresanje filterkontejncra.
L
Slika 53.
Prikaz: konfejncrske.flltrllcijc, frarlsparta i islre5;anju frillUa: 1 -
filterkol1tejner, 2 IO!1(:-:(IlUl dizalico, 3 - l10scci stub, 4 - bunkeri Ilglja, 5 -
re:::er,-'ow'lllulja, 6 - rezervoar/iltrata) 7 - pOn1oClli rezcrvoor mu(ja, /5 -
ejcvovod otpadlle vode, 9 ,. muZinc pWl/pC, 10 - rJI(ll101nf!tar
Postrojenjc filterkontejnerskc filLracije, transporLa 1 istn:sunja
otcijcGcnog taloga je vrIo jednostavno. Nc zahtijeva namjensku
prostoriju. Mozc se 10cimti na prostorll bez krov;:L Opsluzivanje
poslrojenja mogu vfsiti radnici bez kvalifikacije. U pitanju su
filtcrkontejncrskc jcdinice koje treba otkaciti od cjevovoda i zakaciti za
kuku dizalicc.
U rezervoar mulja (5) slulno iIi povremeno dolazl l1luljevilfl voda.
Stalno - ukoliko je \'isinskom razEkom rezerVO<-tm ostvaren dovoljan
pritisak, a povremeno - ukoliko se pritisak ostvarujc pomocll pumpc (9).
244
Dolaskom muIje\'ite vode do filterkontejnera (1), tcena [aza prolazi icraz
filterplatno, CVfsta ostaje u unutrasnjosti kontejnera (l). Za dvadeset
min uta cijedenjc je /':'lvrScno. Zatvore sc ulazni vcntiii (10), otkaci sc
spojniea i filterkontejner (l) se zakaCi ?,a dizalicu (2), prenese do bllnkera
uglja (4) i tu [SlreSe,
Teena faza sc slobodnim pu1eUl skup1ja u rczcrvoaru filtrata (6),
Odatle se ponlocu pumpe transportuje do mjesta upotrebe, kao
tehnolosku voda.
Kolektorskl cjcyovod (11), za koji su vez.:mi kontejneri. mora uviJok
imati osigurall protok mulJa. Ako bi mulj mirovao, brzo bi doslo do
zacepljellJa. Stalni protok se ostvaruJc pomoto pumpe (9) i rezervoara (7),
3.1.6.5. PreCis6avanje muljevitc vode separaCIJC
uglja ell varijanta)
Na slici 54. prikazana jc blok scma postrojenja za preCiscavanjc
muJjevitc vode scparacije uglja - druga vurijanra.

I
Slika 54.
Za taziiku ad postrojenja po pn'oj varijanti, ovdje TIcrna
fj ilerkontejncra niti vakuumfiltcra. Po:--:tojeci dekanter se moze 1118.10111
r;;k:onsLrukcijom preuredlLi Ll dckanlcr-filter, koji bi imao zadatak da ped
245
pritiskom vrsi i dekantaciju i filtraciju. Pritisak se ostvaruje pomoeu
muljne pumpe koja doprema muljevitu vodu do dekantera. Posto je u
pitanju velika filtraeiona povrsina, stirn i optereeenje na konstrukciju
koja drzi filterplatno, neophodno je uskladiti konstrukeiju sa pritiskom.
Ova varijanta ima odredene prednosti nad prvom varijantom jer se
jednim aparatom ostvaruju dvije tehnoloske operacije: dekantacija i
filtracija. Prednost je u z.natnom smanjenju investicionog ulaganja.
Efikasnost rada ovakvog aparata (dekanter-filtera) zavisi od v r ~ l e
filterplatna, pritiska emulzije i njenih fizicko-hemijskih osohina. Kako ce
se dekanter-filter ponasati z.a pojedine vrste mllljevitih voda tesko je
unaplijed procijeniti. Za to je ncophodno da se za svaku vrstu muljevitih
voda ekspelimentalnim putem lltvrdi efikasnost ovog aparata. U tu svrhu
treba koristiti poluindustrijsko postrojenje. Takvo pastrajenje je za
muljevite vade banovicke separael]e dalo ekonomski sasvim
zadovoljavajuce rezultate.
Dekanter-filter predstavlja obieni klasicni taloznik, koji je sa gamje
strane prekriven filterplatnom (slika 55.).
l-':::::;:r-
5
-
Slika 55.
Dekanter -filter: 1 - taloznik, 2 - jiltll)latno, 3 - rectkasti as/anae
jilterplatnc, 4 - mje.falic{], 5 - rdaz nmljevit-r Pride, 6 - f::.ln;:jiltrata, 7 -
izlaz
246
Pritisak u dekanter-filteru moze se ostvariti na dva nacina: pomocu
muljne pumpe iIi visinskom razlikom. Uz dodatak flokulacionoa sredstva
b
dekantiranje i filtriranje otpadne vode u ovom aparatu je za nekoliko puta
efikasnije. Cjevovodom (5) dolazi emulzija (smjesa muljevite vade i
flokulanta). Pod djejstvom pritiska teena faza ce prolaziti kroz pore
filterplatna (2), evrsta ce pod djejslvom sile zemljine teie padati prema
donjem dijclu aparata. Da se talog ne bi zaJijepio za dance taloznika,
mjesaliea (4) zgrce talog, usmjeraYajuci ga prema izlazu (7).
Eksperimcnti vrseni na poluindustrijskom postroJenju pokazali su
mogucnost odvajanja vode u talogu od 38-42 % vlagc.
Resetka koja drzi filterplatno prcdstavlja vazan element ovog aparata.
Od cvrsto6e koja je odredena vrstOlll filterplatna zavisi gustoca i .lacina
metalnih sipki iz kojih je izradena reSetka odnosno mreia koja sprecava
pucanje filterplatna. Posto kroz filterplatno prolazi osovina mjesalice,
zaptivanje ce biti dosta otdana. Ali potpuno zaptivanje nije neophodno,
jer fillrat ne ide u vodotoke nego u proces pranja ugJja.
3.1.6.6. Poluindustrijsko postrojenje dekantacije 1
filtracije
Na sliei 56. prikazano je poluindustrijsko postrojenjc dekantacije i
filtraeije.
U rezervoar (5) dolazi smjcsa muljevlte vode i floku1acionog sredstva.
Rezervoar se nalazi na odredenoj visinskoj razliei u odnosu na dekanter-
filter (1). Razlika u visini treba da iznosi i do 30 111. Time se o111ogucava
potrebni pritisak u dekanterfilteru. Priliskom se ostvaruje intenzivan
prolaz teene faze kroz pore filterplatna. evrsta faza pada ka dancetu
taloznika.
Povremeno se rukom okrene mjGsaliea (4), kako hi se izbjegJo
lijepljcnje taloga za dance taloznika. Time se ujedno talog usmjerava
prcma izIam (10). Da 1i ce se talog zadriavati vise ili manjc vode zavisi
od pritiska kojl vJada 11 talomiku, kao i vrcmen3 zadd3vanja taloga u
nJemu.
247
Siika 56.
Poluindllstnjsko postrojenjc dekaniacijc ifiltracije: 1 - dekanter -Jilter, 2
- jilicrplatl/(), 3 - c:elicna mrcia, 4 - ny"eialiea, 5 - rezervour emulzUe
(smjesa muUa iflakulan/a), 6 - napravCl za mljesanje olpadne vode i
jlokulanta, 7 - cjev()vod kojirn se doprema cmulzJja u dekalIter - jiller, 8 -
do/azj/ok,,/allta, 9 - dolaz atpadlle vude, 10- izlaz taloga, 11 . iz/az
Jilt-rata
U sljcdccoj labeE 44. prikazaDi su podaci koji prcdslavljaju odnos
sadrzaja \'lage u talogu U odnosu na pritisak.
248
5'
I
->,1
r
I
I
l
Iz tabele 44. je vidljivo da sa porastom pritska opada sadrzaj vlage u
kolacu. Kako vcliki pritiscl uoprinose pucanju filterplatna, vrsta
filterplatna odreduje visinu priliska.
LJ tabeli 45. prikazanje uticaj vrcmena zaddiJ\'unja taloga u talozniku
na procenat viuge u kolaeu (P ~ 2 kPa).
Tabela 45.
Vrijeme zadrzayanja
1
30
"
10 20 40
(min.)
I
Sadrzaj vlage u
60 55
I
41 39,5
kolacu (%)
!
Vrijeme zaddavanja taloga u talozniku povoljno utiee na smanjenje
sadrzaja vlage u kolacu (tabcla 45.), ali se povecanjem vrcmena sn1anjuje
kapacitet postrojcnja. Ne moze se produzavuti vrijC111C na racllll
kapaciteta. Eiikasnost cijedenja trcba tra2iti u vr5ti i kolicini odredenog
f1oku1acionog sredstva.
Dodatkom flokulw1ta "PRAESTOLA" u muiJcvitu vodu, dekat
cijdenja i dekantacije se znUlno povecava (tabela 46.)
Tabela 46
Vrijeme cijedenja
I
40
I
50 20 30
(min.)
_._---
Flokulaciono
2 1,5
I
1
I
0,5
sredst 1'0 (g,lm
3
)
I
I I
Dodatkom 11oku1anta u masi od 2 glm
3
otpadne muljevlte vode
vrijeme odvajanja [aza srnanji se za pet puta, s10 jc veoma znacajan
podatak U tom slucaju vlaga, koja se zadrzala u talogu, nije prelazila 39
%.
3.1.6.7. PreCiscavanje otpadne vode separacije uglja
(III varijanta)
Po ovoj varijanti postojecc postrojcnje ne bi pretrpjelo nikaky,z;
izmjenc. Njcgovi ncl10staci bi se otkloDlh ugradnjom dopunskog
pustrojenja. Cloga bi mu bila da precisti samo olpadnu vodu koja,
249
nedovoljno preciscena, izlazi iz postojeceg postrojenja i zagaduje
vodotoke.
Na slici 57. prikazanaje blok serna postrojenja preCiscavanja otpadne
vode separaeije uglja.
Priprema
Hokutanta
Bunke-ri ug\ja
Stika 57.
Nedovoljno preclsceua otpadna voda iz postojeccg postrojenja
banoYlcke separacije llglja napu5ta rczcrvoar otpadne vade i odlazi u
rijeku Litvu. OV0111 varijantom predvida se ugradnja brzog dckantera koji
ce prihvatiti tu otpadnu vadu. Uz prisustvo flokulanta CVTsta faza ce
padati prema dancetu dekantera, tccna 'ce se zadrzavati u gomjim
slojevima i konstantno. slohodnim padom, odlaziti u rezervoar tehnoloske
vode. Ugusceni talog iz dekantera slobodnim padom odlazi do
kontejnerske filtracije. Tu se talog jos vise oslobodi vode. Sadrzaj vlage u
talogu moze varirati od 35-50 %, zavisno od vrste filterkontejnerskih
jedinica. Takav talog se prebacuje u bunkere ug]ja. Fillrat so oslobada iz
unntrasnjosti filterkontejnera, pomocu pumpc se transportuje do
rezervoara tehnoloske vode, odade u proccs pranja uglja.
Da bi dekanlaCija i filtrae;F bila sto efikasnija, olpadna voda se
mijesa sa odgovarajucim flokulacionim sredstvom.
Na shci 58. prikazana je tehnoloska serna postrojcnja otpadne vode
scparacije uglja prClTJ2 trccoj \'arijanti.
250
Slika 58.
Tehnoloka ema postrojcnja prcfI',fcGl'aJy'a otpacinc vode scparacije
uglja: 1 - brzi dekonter, 2 . kon/ejnCl'skajiilracija, 3 - rezen'oarjiltrata, 4
- pumpa za trallsportjiltrata do TCzerl'Oara tehnoloske vade, 5 - bunkeri
ugljo, 6 - dizalico, 7 - l11uljna pumpo, 8 - d%kjlokuiol1ta, 9 . dotok
otpadne vade, 10 - rcgulacirmi -ventil
. Postrojenje (slika 58.) je po svojO] izvedbi vrlo jcdnostavno i malog
ulag.anja. U njemu se proces odvlja kontirluirano. Priprcma'i
dozlranJc flokulaClOTIog sredstva (8) i otpadne vode (9) vrs} se na ulazu u
dekanter (1). Stvorene flokule taloga se pod S;]0111 zemljine tcooe taloze,
dospijevajuci do 111u\1ne pumpe koja ugusceni talog transportuje do
filterkontejncrskih jcdinica.
u kontejnerima se ostvarujc pomocu pumpe i regulise pomocu
venlda (11) koji se nalazi na kntju cjevovoda. Fillrat se skuplja u
reZCf\'oaru (3), a ta]og se pomocll dizalice (6) prenosi i istresa u bunkere
uglja (5). Pumpa (4) transportuje filtrat do rezervoara tchnolosl<c vode.
Ugradlljorn oyakvog postrojenja sprccava se ispustanjc otpadnih yoda
u vodotoke i doprinosi zastiti i unapredcnju zivotnc sredinc. :tvlatclije kojc
su zagadIvale okohnu pustule su znacajne sd::l.lndarne siroYlne: teen a faza
kao tehnoloska voda u procesu pranja uglja, cvrsta kao energetski
potcncija! i gradcvinski materijaL
251
3.1.6.8. lJpotrebna vrijcdnost sekundarnih SlrOVll1a
iz otpadnih voda separacije ug!ja
(smjesa ccstica uglja, gline hUl11usnih matcrija) prisutan u
otpadnoj vocli separacije uglja inla sljedecu primjcnu:
1. encrgija iz otpaclnog mu!ja (kotl{wi poscbne kostrukcije),
2. briketi (smjcsa mulja i cistog ugljaL
3. opeka.
3.1.6.9. Energija iz olpadnog mulja
Kolorimctdjskom analiZOlTl llzoraka mulja utvnkno je cIa 1 kg ovog
taloga muze dati od 1800-6000 kJ, stu,.it': l:aznje.
yise sto zallljevi za encrgijol11 iz gocl1l1c II godmu uvccavaJu, a resurSl
smanjuju. Dan;s sirom svijeta ova vrsta energije nepOvfatno odlazi. u
vodoioke za2:aduju6i ih. To je razlog Y1St; da razmisljanja 0 sckundarlllrn
sirovinama nn. podrsk_u, liC sarno kad naucnika vee i sirc.
3.1EIO. Briketi iz otpadnog mulja
OLpadni mulj dobivcn lz otpadnc vode separacijc ugija u odredenom
odnosu pomijesan sa prasinom kvalilctnog uglja 111?Ze da. se
iskoristi u proizvodnji bIiketi'.. Ova vfsta goriva, U poslJcdnF
sve siru primjenu u domaciw;t\'u. Briketi. pored visokc
doprinose zastiti ziyotne sredine. Rach sc () bezdimnom gon vu.
3.1.6.11. Opeka iz otpadnog mulja
Koliko su razrnis1jan;8 realm] cia se iz otpadnog mulja dobije opeka -
vrijcd:_ln gradeYinski najbolJc pot\Tc1nju ispiti\-:mja j.C \.Tsito
"KerJ.projckt" ZJ.gn:b. anJc je vrscno lauon.l.tonJsk! i na
Dol uilldustrij SkOIIl ;Y)SLrojel! j Ll.
i-. Ut\Tueno j;:: da' up",'ka muija p{Jsjcdujc v(:Jiku koja uz0e
apsoluLnu tuplinsku Z(1,;tttu zido\'3. bel. dodatnih izo];xij,_L Takyi
252
zidovi brzo se suse pri zidanju i trajno ost<:0u suhi. Opeka iz mulja ima
sposobnost velike akumulacijc top10tc, a to doprinosi izjednaccnju
oscilacija u temperaturi. U porcdenju sa klasicnom opekom, koliclna gline
koja ulazi u sastav ovog proizvoda manjaje za 30 %.
Paromos! u opeki potice od ugljene prasine, koja pri pecenju izgori
ostavljajuci snpljine.
Analiza kvatiteta taloga jc sljedec-a:
gruba v laga .
bidro vlaga ..
ukupna vlaga
pepeo ..
............... 39,2 %
.. ............. 10,7 %
.. ........... 49,9 %
.......... 18.4 %
sagorlji vc matcrijc ., . ..... 31.5 %
.. 28.3 % koks ................ .
isparljive matcrije , ., .... " ....... 2],7 9c,
,umpor (ukupni) ................... 0,7 %
sumpor (vezani) ................. 0,59 %
sumpar (slobodni) ....... . 0,17 %
donja toplotna vrijednost KJ/kg . 3284
Mulj iz otpaelne voele separacijc uglJa u smjesi sa ilovacom i
laporastom glinorn daje kvalitetnu opeku.
Vlaga ove mase iznosila je 30 %, sto se smutra vclikom vlugom za
obIikovanje u ciglarstvu. Stoga se dodaje vapno da bi se vlaga smanjila na
29 %.
Prosjccno istczanje nakon sllscnja iznosilo jc 7,1 poslijc pccenja
(940C) ukupno isteza.nje iznosilo jc 7, 7 Prosjecno upijanje vode
iznosl 36,9 prosjecna tvrdoca na talk 3,6 N/mm
2
, koeficijent prolaza
(J,8 W/m
2
K. Tako su blokovi (Dpeke) proilvccleni 25 %
jaloyine Banovi6i za 25 {Va su laksi od blokova izradenih iz ldasicnc
sirovine. S obzirom na mall! zaprcminsku tczillU l110guce je, uz istu iezinu
nonnalnih pogollskih blokova Copeka), proizvoditi blokove vecih
dill1enzija. Porozirani blokovi od jalovinc: (muiju) iz Banovica po svojirn
karaktcristikarna odgovaraju zakonskim propisima.
253
3.1.7. Sekundarna sirovilla iz otpadne uljne
emulzije
Uljna emulzija predstavlja disperzni sistem u kojem je ulje
dispergovano u vodi U obliku finih kapljica sfemog obhka. Emulz.1Ja
sastavljena sarno iz dVlje komponente stabi.lna pa
relatiVTIo lahko razdvajajlL Da hi se dobila stabilna u1J11a CmUlZlj3, l1uzno
je uvesti 1. treeu kornponentll - stabllizator. ill Povrsinski
aktivne lnaterije dodate emulziji povccav(\Ju nJcnu stnbJ.lnost. Ove
mate:rije se skupljaju na granicnoj povrsini kaplj""ica obrazujuci zastitni
sloj.
Stabilizatori emulzija se mogu svrstati u tri grupe:
anijonsi<e,
katijonske i
ncjonske,
U anijoflske stabiHzatore (cmulgatore) spadaju: sapuni,
su][onmj i dr. U kationske povrsinskj akti\'11e emulgatore spadaJu amml.
Ne10nske emn1gatore prC'A!stavljaju jedlnjen.1a nastala hemijsklffi
alkohola sa chien oksido111. I fino i v
ca
(:
imaju sposobnost stabilizoyanja emulzija. Sitne cestlce glme 111
skupljaju se na povrsini kapljica dlspergovane faze i St1tC kaplJice
. . .
U1.ina emulzija se koristi za bladenje reznih alata pn ohradl metalmh
predmcta na tokarskim strojevima. Kao rashladno sredstvo odvodi
toplotu i sprecava oksidaciju ugnjane u
vazduhom. Emulzija pri hiaclenju u podmazlvanJu trpl znatne fiZlcke 1
hemiiske promjene. Vremenom dolazi do oksidacije ulja u emulziji, pri
nastaju asfaltne i smolaste matenje. Kad do oneCiscenja dode od
sitnih cestlca nastalih od trosenja dodirnih povrsina, emulzija
mijenja specificnu te'zinu, zgusnjava sc, slabije podmazuje i siri .neugodan
miris. Zato se emulzija mora mijenjati. Oncei,cena voda (ul]a, sapun,
smolaste materije, metalne c.estice) ne smlje se ispustatl u vodotoke
sadrzi opasne materUe koje se ne smiju unoslti II vodu. Zakonska JC
obavez3 cIa se takve otpadne vade, prije nego sto se ispuste u vodotoke,
moraju precistiti. Izbor metode prcclscavanja us]ovljen je zahtjcvom
254
kvaliteta vade koji zavise ad toga da Ii sc voda ispusta u vodotoke iIi
recirkulise u procesu hladenja reznih alata.
Autar ave knjige jc u svojim objavljenim radovima prezentif(lO
teorctske i prakticllC mogucnosti preCiscavanja zagacicnih cmulzija te
njihova vrac-anje u proces hladenja.
Emulzija koja je vcc obavila 7adatak hladcllja i podmazlY(tnja
z3sicenaje ccStiGlD1H razlicitih veliCina. Velicina cestica najccsce se krece
izrnedu lO-v do 10.
4
mm. Radi se 0 koloidnim IlcCistocama kojc se ne
taloze pod djejstvOl11 ylastite tezinc. Uzrok je II postojaruu istollTIcnog
naboja koji dO'voJi do 111cdusobnog odbijanja. Ako se taievoj otpadnoj
vodi doda l;:oagu]ator koji, usJjcd hidrolize, sadrii slohodan pOlitivan
naboj, daci ce do ncutralizacije j praznjel1ja l1cgativnih ko1oidllih ccstica.
Tada nastupa medusobno privlacenjc
7
aglomeriranjc i okrlJpnjavanje
cestica ,koje 1110gU da sc raloze pod djejsl\'0111 svojc vlastite tezine.
Srcdstva koja koaguliraju disperznu fazu koloidnog sistema nazlvamo
koagliJantima.
Koloidnc ccstice podlijezu Brmlllovom kretanju koje Llsloyjjcno
prcdajom tGplotc cd molekula raslvarnca na dispergovrme cestice. Kako
su koloiune ccst'icc dalcko vece od mole-kula rastvarac<l, k.rctanjc im je
mnogo sporlje od kretanja molekula rastvaraca. Grubo dispergo\"ane
ccstice vcoma SpOTO sc krccu pa sc nC:irl1ctano talozc. TZl"ctanjc cestica
moze se pratiti ultramikroskopom, Cesliec sc krceu 1.1 razlk:itim pral'cima
prclazeci nejednake putevc za isti vremenski interval. PredC1l8 putm)ja je
lz1omljcna.
U koloidnom sistcmu koncentracija ccstica dlspcrzne faze 2.nalno je
visa II nizim slojevima rastvora (sliks 59.),
Slika 59.
255
RaspoJjela ccstica (slika 59.) u koloidnom sistemu sliena je
raspodjeli gasova u atmosferi.
Uvodenjem elektrollta u koloidni sistem povecava se koncentracija
Jona, sto Japrinos! privlacenju koloidnih cestica sllprotnog
naeIektrisanja. Prvobilni naboj se smanji iii pOipuno neUlralizira.
Na slici 60. prikazana je zavisnost brzine koagulacije koloidnog
rastvora od konceTItracijc elcktrolita.
l
l-+--+---=*--+---i
I '
I !
! I
:5, \.-.-1-- i L-----J
j. I. I j: i. i II

Till. I: iii
! I I I I I I
1 . L I I I
cl c2
Slik" 60.
Kod IT1Jlih konccntracija c1ektrolita nema koagulacijc. Razlog jc u
koloidninl cesticama koje posjeduju daleko vise istoimenih naboja ncgo
Sio data kOllccntracija eicktrolilu moze neuualisati. Daljim dodavanjcm
elektrolita naboj koloiclnih cestica sc smanjuje te pocinju nastupati
sile, s tim i koagulacija. Minimalna koncentracija elektrolita
Cj , pri kojoj se nazirc pocetak kuagulacijc) nazivrt sc pragom koagulacije.
Period izmcdu C j i C
2
karakterise polagana koagulacija. U predjelu
konccnLracije eleklrolita C
z
naboj koloidnih ceslica jednak je nuli. TacIa
nastupa maksimalna koagulacija. Dalje dodilvanjc elcktrolita ne.ma
uticaja na kvagulaciju. Ako su cesticc disperznc faze krupnije od 10-
4
Hun, takav sistem nazivamo Iu se talozcnje vrSi pod
djejstvom sile zcmijinc teze. Ako su cestice ovakvog sistC111a jednake
vcliCinc) u pitanju jc monodispcrzni sistcm. Ukoliko suspendirane cestice
posjcduju razliCite velicine, takav sistcm naziYall10 polidispcrzni.
256
;;'
Na slici 61. prikazana je u monodisperznom sisternu zavisnost brzine
talozenja cestica od vremena.
0
'L
/
-L
oV
1 1
1_
_vrijeme
Slika 61.
Vidljiv je prelom prave linije u tacki A (slika 61.), gdje dolazi do
potpunog ispadanja suspend;rane materije. Talozenje cestica kod
polidisperznih sistema (slika 62.) nije direktno proporcionalno vremenu.
0'011 ---r-r-T::::::::::t====J
100
1
f

-:l
..
i .---t1---t----t
l

Slika 62.
257
Zbog sedimentacije krupnijih cestica vecina suspendiranih materija se
talozi u prvim vremenskim intervalima.
3.1.7.1. Koagulacij a ko loidnih cestica
Koagulacija predstavlja okrupnjavanje koloidnih cestiea u vcce
cestice, koje ne podlijezn Braunovom kretanju. Takve cestice se taloze
pod uticajem sile zernljine tezc. Koagulacija je u tijesnoj vezi sa
stabilnoscu koloidnih sistema, jer nastupa pri poremccaju stabilnosii
sistema.
Stabilnost koloidnog sistema potice ad:
prisustva naclektrisanja oa povrsini dispergovanih cestica i
solvatacije cestica zastitnim slojcm koji sprecava sjcdinjavaujc pri
njihovom sudaranju.
Koagulacija moze uastupiti spontano iii dodavaujem nekog agensa
(najceSce elektrolita). Spontano okrupnjavauje (agregacija) cestica
nastupa nakon duzeg vrcmena, starenjem zivih organiza111a. Tada sc
precnik cestica polahko ali 1straj110 povecava. Zavisnost promjene
stepena disperziteta neke disperzije u funkciji vTcmerra naziva se -krivom
zivota. Ova kriva ima razliCit oblik, sto zavisi od toga da 1i je posmatrana
disperzija nasta!a dispcrgovanjem iii agregaeijo111 (slika 63.).
Slika 63.
258
Krive iivota kaloidnih disperzija dobijenih dispergovanjem (a) i
agregacijmn (n)
Starenju, spontanoj agregaciji podlijezu ncstabilne dispcrzije. Kod
stabilnih disperzija ovaj proces je veoma spor. Da hi se uhrzao,
I1cophodno Je spoljasnJim faktorom (doclatkom agens,,) izanati
koagulaciju. Koagulacija u sistemu preCiscavanja otpadl1c uljne emulzije
uz pomo,; hemijskih sredstava - koagulanta povec8\'a cestlcc i time
llhrza-va njiho'l'o taloienje,
Pri laboratorijskom ispitivanju korisc,eni su sljcdcCi koagu]anti:
aluminijum sulfa! (AI,(SO,)]. 18 H
2
0),
- zeljezni hlorid (FeCi]),
zeljezni sulfat (FeSO, 8 H20).
Ove soli rastvorene u vodi hidroliziraju gradeCi hidrokside
aluminijurna i zcljeza, ovi so vadam daju koloiclni sistem pozitjvno
nabijenih cestica. Pri kontaktu sa suprotno nabijcnim ccstican1a u
otpadnoj vocli dolazi do uzajamne ncutralizacije 113 racun apsorpcljc
jednog koloida 11a povfsinu drugog. Prj na5talo] hidrolizi koagulanta
nuzno jc yczati .lone vodonika koji nastaju prema jcdnadzbi:
All I + 2HOH = AI(OH), + 2I{"
U tn syrhu dodajcmo krcc (eaO) Ciju koliCinu 111ozemo orijcntaciono
izracunati po s ~ j c d e c o j fonnuli:
Dk
D", = (--- B, + I) 28, gdiCJe:
57
Dil - doza kreea (CaO) u mgll
Dk - doza koagulanta u mg/l
B, - bazii'nost vade u mg - ekvll
28 - ekvivn1cntna teZina kreca
Prj promjcni bazicnostl ne smijc se 'pfCC,j odrcuena veliCina pH, .ler bi
sc slvorjo aluminat umjesro aluminijum hidroksida.
259
Koagulacija aluminijum hidroksida lezi kod pH = 5,5. Prisustva soli
u vodi maze pomjeriti koagulaciju visim vrijednostima pH. Tako u
mekanim otpadnim vodama aluminijum hidroksid koagulira pod pH =
5,7, u tvrdim kod pH = 7,8.
3.1,7,2. Ubrzavanje koagulacije
Proces koagulacije moze se ubrzati dodavanjem flokulacionih
srcdstava. Flokulaciona sredstva neutraliziraju naboj na koloidnoj cestici
koagulanta. Dakle, flokulantom mozemo nazvati koagulant koagulanta, iii
katalizatorom koagulacije.
Cestice flokulanta apsorbuju se na cesticama suspenzije i pahuljicama
koagulanta, pretvarajuCi ih u kmpne i evrste agregate. Time se vrijeme
talozenja uveliko smanjuje. Flokulanti koji se d,mas naji'e,ce koriste su:
skrob, poliakrilamid, polimer vinilacetata i anhidrid maleinske kiseline. U
posljednjc vrijeme u praksi se svc vise susrece poliaktilamid. Mali
dodatak ovog flokulanta (1 mg/I) ubrzava proces koagulacije sa
alUlninijum sulfatom za deset do dvadcset puta.
3.1.7.3. Bistrenje otpadne uljne
alurninijum sulfata
ispitivanje)
emulzije pomocu
(laboratorij sko
Za ispitivanje uzeta je otpadna uljna emulzija iz otpadnog kanab
industrijskog preduzeca "POBJEDA" Tesanj. Pored vode emu\z\ja sadrz!
4 % ulja i 1 % ost"lih primjesa (asfaltne i smolasie materiJe, sitne meta1ne
cestice, sapun). Brzina bistrenja vazan je podatak 2a racionalno
projekto\-'anje uredaja u kojeul sc vrs! talozenje necistoca, pa jc
ncophodno da se ana utvrdi laboratorijski. Prije upolrebe alumlnijmu
sulfata kao koagulanta za bistrenje patrcbno je utvrditi njegovu optimalnu
dozu kojom se postize najvcce snizcnje mutnace otpadne uljne Clllulzije,
OptimalrlLl uozu koagulanta mOZ'21l10 izracul1ati u ()d mutnoce i
obojenja emulzije preko utvrdenih formUla.
260
'I
Dk=3,5M
Dk=Ob
Dk - doza koagulanta - Ah(S04)3 (mg/I)
M - mutnoca otpadne vade (mg/I)
Ob - obojenost otpadne vode (mgll)
Vrijednosti su orijentacione i ne mogu se koristiti kao podaci za
projcktovanje. Zato se pristupa laboratorijskom utvrdivanju doze
koagulanta.
Laboratorijsko ispitivanje jc obavljeno tako sto jc u ve6i broj uzoraka
(5) odredene koliCine otpadne uljne emulzije dodavan aluminijum sulfar u
kolicini koja je postepeno poveeavana. Mijesanje je bilo za sve uzorke
isto, po intenzitetu i duzini trajanja. Nakao [0 minut" mijdanja i 20
minuta mirovanja uzoraka izmjerene su vi sine padanja taloga
(odredivanje brzine - em/h) i providnost bistre vade u em.
Na sliei 64. prikazao je uticaj kolicine koagulanta aluminijul11 sulfata
na brzinu taloi,euja (kriva 1) i providnast bistre vode (kriva 2) kod pH =
7.
161
1
500
'" 140 ..----

- 400
E
2,/
::l, 120,
/'
E
/
/' E
: 100
/'
I 300 D
N
/
'>
.n 80
/
:2
I
/
Q.
60 I
200
I
40
I
I
i I 100
20' I
I
I
10 20 30 40
Kone.koog. mollm'
Slika 64.
26t
Kao sto se vidi sa slike 64. brzina taJozenja i providnost preciscene
vode mijenja se u zavisnosti od koliCine !coagulanta.
Pri porastu doze aJuminijum - sulfata providnost izbistrene vade
konstal1tno raste, a brzina talozenja so mijenja. KoJiCina koagulanta od 1
gil ne donosi nikakve promjene (brzina talozenja i providllost 8n
nepromijenjeni). Tek 2,5 gil koagulanta daje talog koji se brzo talozi (58
em/h) ostavljajuCi nedovoIjnu providno8t bistrog dijela (l em). Doza
koagulanta ael lO g/l otpadne uljne cmulzije je najbliza optimalnoj.
Zahtijevati vecu providnost od 38 em zna610 bi smanjcnje brzine
talozenja do te mjere da projcktovani uredaji za koagulaciju ne budu
ekonomski opravdani (yelike dimenzijcl.
Aluminijum sulfat razla?:e se sa vodom prema rcakciji:
Ah(S04)3 + 6 HOH = 2 Al (OH)3 + 3 I-hS04
Nastali Al(OHh predstavlja yoluminoz11e. amorflle pahuljice koje
apsorbiraju i koaguliraju koloide iz otpadne vode (uljne emu!z0e) u vece
aglomerate. Tn se mOra obratiti dovoljno paznje na opseg pH vrijcdnosti,
jer se pahu!jice AI(OH), rasrvaraju pri ve60.1 bazicnosti (pH 7.5). Veea
kiselost sredine nije prepolllc!jiva, tad a ne dolazi do kOa
b
'111acije. Dalde,
koagulatorska moc aluminijum sulfata je uveliko zavisna od pH
vrijccinosti.
U otpadnoj vodi testa su prisutni bikarbonati ka1cijuma
magnczijuma kOj1 sa aluminijum sulfatom daju reakcijc:
AI,(S04)' + 3Ca(HCO,12 = 2Al(OH), + 3CaS04 + 6 C02
A12(S04h + 3Mg(HCO,h = 2Al(OH)3 + 3MgS04 + 6 C02
Prisutni bikarbonati ublazavaju kiselo.st sredine koja potice od l-I+ jona
nastajih ad sumporne kiseli11e. Rcgulisanjem pH vrijcdnosti pomocu
aluminijum sulfata omogucujemo koagulaciju disperzne faze. Ako su
otpadne vode siromasne bikarhonatima, regulisanje pH vrijednosti postize
se dodavanjem kreca, kalcinirane kausticne sode. Rcakcije koje se
odvij'Uu pri dodatku reakriva su:
262
Alz(S04h + 3Ca(OH), = 2Al(OH), + 3CaS04
Ah(SO"h + 3Na2C03 + 3H
z
O = 2AI(OH), + 3Na2504 + 3C0
2
Ah(S04h + 6NaOI-l + 311,0 = 2Al(OH)3 + 3Na2504
>--'1
I
"I
Za postizanje vece koagulacije koloidnih cestica, njihove apsorpcije
istog efekta sa manjim dodatkom reakliva, pored 11corganskih hemikalija
(alllminiJum sulfat) u otpadnu vodu dodaju sc i organski reaktivi -
flokulaciona sredstva pripremljena 113 bazi poliakrilamida. Organski
reaktivi predstavlJ3Ju kalalizatore koagulacije iIi floklllacije.
3.1,7.4. Bistrenje otpadne uljne
zeljezl10g hlorida
ispitivanje)
emulzije pomocu
(laboratorij sko
U ved broj uzoraka odredclle kolicine otpadne vode dodate su
razliCite kolicine zeljeznog hlorida. Nakan iz\'jcsnog vremena Inijcsanja
tretirani uzorci su ostav1jeni da miruju uz sta1no mjercnjc brzine padanja
taloga i providnosti Neohradeni uzorci otpadne vode nisli imali
providnost koja bi se mog!a izmJcrili.
Na slid 65. grailcki su predstavljeni rezultati lahoratorij,skog
ispitivanja uticaja kolicinc koagulanta - zeljeznog hlolida (mollm
5
) TIa
providnost preciscene vode u mm (krjva 1) j brzinu ta10zenja u ~ m / s
(kriva 2).
mm
pm!s
40
/
140
350 /
/
/
3 I
I
130
f
2
I
120
20
I
\ I
\
I
150 I
110
\ 2 f
\ /
100 \ f
\ I
100
\ I
50
, ,
.... - ~
20 30 40 50 60 70 80 90 100 mo!/rrfl
Slika 65.
263
Porast i pad providnosti mogu se objasniti pojavorri neutralizacije
elektricnih naboja koloidnih cestica, u zavisnosti od kolicine koagulanta.
Potpuna neutralizacija nastupa pri kOJ1centraciji koagulanta ad 7500 mg!!.
Povecanjern ove kolicine nastupa ponovo elcktricno nabijanje
(naeJektrisanje) koloidnih cestica. To dovodi do njihovog medusobnog
odbijanja i uspostavljanja ravnoteze u koloidnom sistemu.
Kriva 2. u procesu preciscavanja otpadne vode predstavlja uticaj
koncenlracije koagulanta na brzinll talotenja formiranih pahuljica. Pri
koliCini koagulanta od 7500 mg!l brzina (alozenja je najniia. Promjenom
te granicnc koncentracije bilo u kom pra'v'cu (mgll 7500), hrzina talozenja
se poveeava. Male brzine talozenja poskupljuju postroJenje (vece
zapreminc aparata), verike brzine pogorsavaju kvalitct preclscene vode.
Mora se naei optimalna vrijednost. Vrijednost pHje faktor koji ima bitan
uticaj na proces koagulacije, u prvom redu na brzinu padanja taloga i na
providnost preciseene vade.
Na slici 66. eksperimentalno (sa FeCh) je utvrdena zavisnost brzine
padanja pahuljica (brzine talozcnja) od pH vriJCclnosti (dodalka baze). Pri
porastu pH vrijednosti do odredcne granice (pH ~ 7), brzina taluzenja se
smanjuje da bi se daljim rastom pH povccavala.
130
120
110 f---t1r-
90
6 7 8 9 10 11 12 pH
Slilca 66.
264
Pojava je interesantna sa stano vista projektovanja postrojenja.
Vrijednost pH utice na pronljenu brzine talozenja i providnosti preCiscene
vode (slika 67.). Dakle, vise faktora ima znacajan uticaj na oblik i
kapacitet postrojenja, tako ina kvalitet prcciscene vode.
mm
4 o c r ' - - ' - - ~ - r - - r - ' - __ --__
2
5 6 7 8 9 10 11 12 pH
Slika 67.
Kad pH oko 7 (ncutralna sredina) providllost je maksimailla, sta
garantuje preeiscenu vodu sa najmanje disperznih materija. Kad zahtJevi
za kvalitetom preCiscene vode nisu strogi, brzinu talozenja mozemo
povecati uticajem pH vrijednosti do odredene granice, odnosno do
maksimalno dozvoljenog prisustva stranih materija u vodi. Kriva ulicaja
pH vrijed110sti 11a providnost precisccne vade pokazuje dosta 11agli preJaz
njihove medusobne zavisnosti. Naroeita kad vecih koncentracija
koagulanla, gdje je bazicnost otpadne vode nedovoljna za neulralisanje
kisele sredine stvorene hidrolizom koagulanta. U tom slucaju dodajemo
bazll (kree) u odredenoj kolicini kako bismo ostvarili pH vrijednost koja
zadovoljava brzinn talozenja i providnost vode.
Dodavanjem odredcnih reagenasa (flokulanata) proces koagulacije
moze se ubrzati. Dakle, flokulanti su "koagulanti koagulanata". Cestice
265
flokulanta se apsorbiraju na cestieama suspenzije i pahuljieama
koagulanta Cineci od njih jos krupnije pahuljice. Time se brzina talotenja
jos vise pove6ava. U praksi se najvise koristi polialailamid kao
flokulaciono sredstvo. Potrebna koliCina flokulanta odreouje se
eksperimentalno u laboratoriji.
Na sliei 68. prikazan je utiC3j koheine fjokulauta (akrilamida) na
brzinu talozenja stvorcnih pahuljica. Uzorak olpadne vode prelhodno je
tretiran koagulantom - zcljeznim hloridom u kolicini ad 7500 mg/l i
krecom do pH = 7.
pm!s
Slika 68.
Brzina talozenja se povecava povecanjem kolicine flokulanta do
odreocne graniee. Kolicina flokulanta od 2 glm
J
je gomja granica kod
koje se postize maksimalna brzina talotenja. Daljim povecavanjcm
koheine flokulanta brzina talozenja se smanjnje. Mora se obratiti pamja
na doziranje flokulanta i njcgovo mijesanje sa vodom koja se ieli
precistiti. Budue; da flokulant ubrzava talozenje suspendovanih evrstih
cestica, neophodno je da svaka suspendovana Geslica u vodi dode u dodir
sa aktivnom grupom molekula flokulacionog sredstva. Koliko co se u
tome uspjeti zavisi ad povoljnosti doziranja i mijcsanja suspenzija. (lve
operac1je moraju da osiguraju potpuni kontakt dviju suspcnzija. Stoga je
pozeljno intenzlvnije IDljcsanje. Utvrdeno je cia su\'ise jako mijesanje
doprinosi razbjjanju vee stvorenih flokula, a to smanjuje brzinu talozenja.
266
Zata je mljesan]e bitna operacija u sistemu floklllacije i mora imati
optimalnu veliCinu. a oclreduje sc ekspcrimentaillim putem (broj ohrtaja
mjc'alicc).
3.1.7.5. Bistrenje otpadne uljne cmulzijc pomocu
zeljcznog sulfata
Kao i kod prethodnih koagulanata. slicno je utvrden uticaj koEeine
zcljeznog sulfata na brzinu talozcnja flokula j providnost preciscene vode
(slika 69.). Vrijednost pH je konstantna, kolicina koagulanta se povecava:
brzina opada (kriva 1). proyidnost rasle (I-;riva 2).
/
/
I
I
I
I
I
I
I
I
120 ,
.....
--
__ =1
400
300E
E
-tj
200'>
"
"-
lOa I
I

--'- konc. keeg. ma 11m'
Slika 69.
Kao usvojeni parametri pri projektovanju ureoaja za koagulaciju
brzina talozenja i providnost zavisc od CkOllOlTIskog faktora i zahtjeva za
kvahtetom preciscene vode. Vrijcdnost pH = 9 predstavlja o1'timalni
parametar koji n odredenim prilikama zadovoljava brzinu talozenja i
providnost preciscene \-'odc.
Na sliei 70. prikazan je uticaj pH vrijeclnosti na brzinu talozenja
51\'orenih flokula (laiva I) U otpadnoj vodi i providnost (kriva 2)
preciscene vode.
267
7 8
9 IO...1l pH
Slika 70.
Brzina talozenja i providnost prcciscene vode razliCito se ponasaju prl
ioloj pH vrijcdnosti (dok brzina talozcnja raste. dolle providnost opada).
Stoga jc potrebno pron16 optimalne gnmice spOll1cnutih \Tijcdnosti.
Ekonolllski pokazateU i zuhljC\T za kvalitetom preciscenc vode sU osno\-'11i
faktori koji se uzimaju II obzir pri odahiranju brzine talozenja i
providnosti vode. Ako je brzina talozenja veta, dimenzijc postrojenja za
koagulaciju SLl manjc., kvalilCt vode lusiji i obratno. Kada se svi paramctl1
sagledaja, tek tada ima smisla priSlUpiti odabiranju optimalnih rjesenja.
Klive (1, 2) prikazanc na slici 70., dobivenc su ekspelimentalno u
lahoralOrijl. U pet menznra stavljeni sa po koliCini i saSlavu jcdnaki
uzorci otpaunc uljne emulzije. Krecomje regulisan pH tako daje u svakoj
narednoj 111enzuri veci za jedan. Zeljezni slllfat kao koaglliator dodan je u
svaku menzuru po 14,2 mmol/m' (3,5 gil). Nakon 5 minula mijesanja i
20 rninuta mirovanja uzoraka izmjcrcnc su visinc padanja taloga (radi
odredivanja brzine) i providnost prcCiscene vode. Rezultati sLl graficki
prikazani na sliei 70.
268
3,1.7.6. Mane 1 prednosti pojedinih koagulanata
(A1
2
S0
4
, FeCh, FeS04) pn bistrenju
otpadne uljne emulzije
Aluminijum sulfat kao koagulant pokazuje veliku osjetljivost na
(emperatnru vode za preciscavanje. Pri niskim temperatnrama aluminijum
hidroksid, koji je nastao razlaganjem aluminijum sulfata u vodi, stvara
jako stabilan koloidni rastvor. Stabilnost koloida negativno utice na
brzinu stvaranja pahnljica. Fonniranje pahaljica je u direktnoj zavisnosti
od kolicine koagulanta. Stoga je potrosnja koagulanta - aluminijum
sulfata n zimskom periodn mnogo vecanego u ljetnom.
Regalacija aluminijum hidroksida protice u prilicno uskim granicama
pH vrijednosti (5,7 - 7,8). Van tc granice postoji opasnost da n vodi
ostane rastvoren aluminijum hidroksid. Ali zeljezni koagulant (FeCI
3
,
FeS04), kada je u pitanju granica pH vrijednosti, ima odredene prednosti.
Zeljezni hidroksid, koji nastaje razlaganjem FeCl
3
i FeS04 u vodi,
koagulise u sirim granicama pH vrijednosti (5,5 - 11). Nije neophodna
posebna regulacija pH sredine. Koagulant zeljeza (za razliku od
koagulanta aluminija) nije osjetljiv na promjenu temperature. Potrosnja
mu je konslantna, bez obzira da Ii je Ijetni iii zimski period.
Primjenom zeljeznog koagulanta krupne pahuljice taloze se vrio brzo,
sitne ostanu u vodi dnze vremena. Zbog toga se pogorsava kvalitet vode.
Nasuprot tome, aluminijski koagulant daje pahnljice ujednacene velicine,
koje se sporije taloze, ali kvalitet vode je bolji nego u prethodnom
slucaju. Prednosti jednosg U odnosu na drugi koagulant zavi,e od niza
okolnosti koje su sadrzane u zahtjevima za kvalitetom preciseene vade i
ekonomicnoscu.
3.1.7.7. Postupci obrade otpadne uljne emulzije u
Njemackoj
U Njemackoj se godisnje javlp ako 10" m
3
upotrijebJJene (otpadne)
uljne cmalziJe. Prema njemackom zakonu otpadna stam nlja nije
dozvoljcno ispustati u vodotoke, stoga se preCiscavaju i priprClllaju za
ispustanjc u uredaje za zagadenc vode. Eksperimcntalno je Ut\'[(1e110 vise
269
postupaka tretiranja otpadnih uljnih emulzija pretendujuCi na veoma
prihvatljivu ekonomsku eijenu kostanja.
Postupei obrade otpadne uljne emulzije eksperimentalno obradeni
mogu se podijeliti na hemijske i fizicke. Koji ce postupak imati prednost
zavisi od stanja upotrijebljene emulzije, njenog hemijskog sastava,
Iokalnih pogonskih uslova i zahtjcva za kvalitetom obradene emulzije.
Takoder, moguca je i kombinacija ovih postupaka.
Hemijski postupak se zasniV3 na hcmijskoj reakclji koja se ostvaruje
izrnedu emlligatora U otpadnoj uljnoj ernulziji i dodatoj kiselini (najccsce
HCI). Hemijska reakcija se moze ubrzati dodavanjem metalnih soli.
Demulgovano ulje ce isplivati 11a povrsillu reakdonog suda.
Hemijsko-fizicki postupak ubrzava hemijsku reakciju dovodenjem
toplote, pri cemu se emulzija posrcdstvom razdvajacke kolone iIi
separatora razdvoji na uIjnn i vodenu fazu.
Jedan od fizickih postupaka obrade emulzije zasniva se 11a
ultrafiltraciji. Ultrafiltracija se ostvaruje na razlicitim ll101ekulamim
veliCinama ulja i vode. Mjehuraste membrane propustaju vodene, a
zadciavaju uljne moIekuIc. Tako odvojena voda ispusta se u kolektor
preciscenih otpadnih voda iIi sa vraea u pogon s namjerom da se
upotnjehi kao tehnoloska voda.
Drugi fizicki postup3k obrade ot1'adne uljne emulzije ostvaruje sa
tenuickim putem bez prisus!va hemikaJije. Ovdje se ispaJi vodena faza,
uljna ostaje zbog vise tacke kljucanja. Isparena voda sc naknadno
kondenzuje i konsti tamo gdje je potrebna voda bez mincralnih soli.
270
3.1,7.8. Neki postupci obrade otpadne uljne emulzije
provedeni u pilot postrojenjima
3.1.7.9. Kiselinsko cijepanje i adsorpcioni postupak
bez dovodenja toplote
Za ovaj o1'it koristeno je pilot postrojcnje kapaeileta 60 lIh (slika 71.)
Ficl<;ul:;il1t
,
Slika71.
Voda

Postupak se odvija u dya stupnja. U prvom stupnju otpadnoj emulziji
dodaje se kiselina i razdvajacko srcdstvo (SO), radi razaranja emulgatora.
Po razaranju emulgatora ulje ce isp!iv"ti na povrsillU. U drugom shlpnju
se \Tsi ncutralizacija vode pomOCll kamcne sodc. Pri tome se javIJa
metalni talog hidroksida cije se talozcnje ubrzava dodatkom
floklllacionog sredstva. Metalnc soli (FeCh, FeS04. A1
2
(S04)3) su
dodavane kod prvog stupnja i irnaju ulogu ubrzanja hcmijske Tcakcije.
KakoD odredenog vremena (oko :2 sata) voda se preko uUnog odvajaca
odvodi II kolcktor preciSl'cnih voda. Talog se odvodi na filter-presu gdje
se odvaja cvrsta od tccne faze. Teena faza se pridnlZujc prcthodnoj vacti,
a cvrsta sc pod posebnim uslovima zakopava u zemlju.
3.1.7.10. Kiselinsko razdvajanje
dovodenje toplote
razdvojnim stupnjem
emulzije uz
mehanickim
Za ovaj ekspcrimcnt koristeno jc pilot postrojenje protocnog
kapacitela 150 IIh (slika 72.).

"mJ';z'Ja

,
Slika 72.
271
Ovim postupkom otpadna emulzija se dodavanjem sumporne kiseline
zakiseli, zatim prebaci u izmjenjivac toplote gdje se predgrije. Nakon
predgrijavanja emulzija se u protocnom grijacu zagrije na nivo radne
temperature, adakle se prebaci u separator. U separatoru se odvoji ulje.
Voda se vraea u izmjenjivac toplote gdje predaje toplotu, a uz dodatak
flokulacionog sredstva i lliZine prebaei do urcclaja sa sitima gdje se odvoji
talog od tekuee faze (vode).
3.1.7.11. Termicki postupak obrade emulzije uz
optocno isparavanje
Za ovaj eksperiment koristeno je pilot postrojenje protocnog
kapacitcla 200 lih (slika 73.).
---'==:J----'I
:u1jl'
Slika 73.
Po ovom postupku emulzija se izlaze uparavanju. KoristeCi (oplotu
kondcnzata, predgrije se u predgrijacu, zatim se prcbacuje na prvi stepen
uparivaca. Para 1Z ovog uparivaca koristi se kao grejni rnedij kod
uparavanja cmulzije u drugom stepenu uparivaca. Koncentrat emulzije se
prcbacuje u sabirni rezervoar gdje se zaostala vada odvoji i vrati ponovo
u proces obrade emulzije. Ulje se ispusta iz rezervoara mijesajuci se sa
zaostalim uljcm iz kondenzata. Kondenzati su na pocetku procesa obrade
prcdali toplotn emulziji, zatim prebaceni n uljne odvajace, gdje se ulje
odyaja. \luda Clsloboucna ulja, preko filtera, napusta postrojenjc.
272
3.1.7.12. Terl11icki postupak obrade
isparavanjem tankog sloja
emulzije
Pri izvodenju ovog eksperimenla koristeno Je pilot postrojenje
pro(ocnog kapacilela od 10 lIh (slika 74.).
Slika 74.
t---
m
-1 ><'C'1rl;r.tF.tQ1 I
t
I hlaJnjak
Po ovom postupku en1ulzija sc predgrijava u prcdgrijacu i priprClni za
zagrija\'anje pod priliskom (do 1000 kPa) u tankoslojnom isparivacu.
OvdJe se voda isparava i kroz odvajac bpi dospijeva do kondenzatora
gdje sc kondenzuJc, KOllcentrisani uljni ostalak se iz tankoslojnog
isparivaca ispusta u rczervoar. Voda se prebacuje u hladnjak, gdje se
ohladl na 35"C, a zatim prcko uljnog odvajaca i filtera odlazi u kolektor
preciscene olpadne vode,
3.1.7.13. Plameno isparavanje
P l a m ~ n o isparavanje predstavlja tClmicko cijepanje cmulzije. Pri
izvodenju eksperin1enta na opitnom postrojenju koristen jc zemni gas i
loz-ulje u ciji plamen je ubrizgavana otpadna emulzija. Olpadna emulzija
je doprcmljena sa hladnog valjanja celika,
U emulziji su prisntni sljedeci sastojci:
Sadrzaj ulja 10 % volu.
pH - vrijednost 8,8
saddaj pepela 0,42 '1', lez,
273
Vrijednosti emulzionog koncentrata su:
Gustina
Sumpor
Ugljik
Vodik
Toplotna vrijednost
0,919 g/cm
J
1,20 o/c
81,34 %
12,08 %
I ,950 k:Jfkg
Osnovni elementi uredaja za spaljivanje emulzije pomocu lolt-ulja, su
gorionik i komora, u koju se cmulzija ubrizgava i spaljuje. Besprijckoran
rad takvog gor:ionika zavisio je od konstantnosti viskoziteta gorive
malerije.
Ulieaj emulzije na viskozitet loz-ulja prikazanje krivom na slie; 75.
Slika 75.
Viskozitet ispitivan pomocu homogenizatora na temperaturi od 70"C.
Dodatkom emulzijc u 1020 - ulje u tezinskom odnosu 40 : 60 %, viskozitct
1020 - ulja ce se poveeati sa 60 na 150 CP (slika 75.).
Gorionik ima znacajnu ulogu pri odvijanju ovog proeesa. Zato mora
da zadovolji sljedeee zahtjeve:
274
_ da nije osjetljiv na promjenu viskoziteta smjese ulja i emulzije od
450 do 8 CP,
- da je otporan na habanje dizni,
- da je obezbijeden od zacepljenja metalnim opiljeima.
Otpadne emulzije sadrze i organske supstance, pa je norrna!no
ocekivati da posjeduju i izvjesnu toplotnu vrijednost. Stoga 6e troskovi
spalJivanja emUIZI]e bili poyo].lniji. Encrgelskom bIlans om je utvrdcno da
uljna emulzija od 5,4 % i vise volumnog udjela nIp za spaljivanje ne
zahtijeva dodatnu energiju (tabela 47.).
Tabela 47.
! SadrZaj ulja Toplotna vrijednost 1- Sadrzaj ulja I' Toplotn;;-vrijednost
1 _(,!0)J _+ __ (ld/kg) i (%) , (kJ/kg)
r-:J60 I ___ 11 . T __ ..
F--+ i-t I
I, 3 ,1044 i" 14 '[ +3744
r 4608 ----r
l
1156 +4180
,172. +4612 .. -
1_, .. __ (1__ .. _ ... .,"64 I 17 +5052".,_
E
7 t' +700 18 1 +5488
---8 ., 1 ",,13",-6__ --le-I _----'1.':..9,1,1 __
__ )9
0
__ I .. ,.. 20 +6356 -------.J
. +2004
atpadna emutzija maze <in posluzi i kao izvor cncrgije (tabcla 47.). To
zn8.tno smanjuje trosko\'C izgradnjc i odrza\'anja postrojenja za
spaljivanje otpadnih emulzi.J3.
3.1.7,14. Bioloski postupci
Pored hemijskih i fizii'kih postupaka obrade otpadnih emulzija, sa
velikim uspjehom mogu se primijenili i hioloski procesi.
IstrazivanJa Beneta i Speidela pokazala Sll da je uljnu emulziju, uz
prisllstvo odredenih mikroorganizama, moguce prevesti u korisl1u
bjelanccvinu. Pr\'o prcvodenje otpadnih uljnih emulzija u neskodljive
materije, pOmO(11 aerobnog truljenja (kompostiranja). izvcdcno je u
Berlinu, a zatim u Svajcarskoj.
Ovdje ce biti prcdstavljeno kornpostiranje po Pajab-postupku.
Postupak zahtijcva jednu jamu (b<;t:z:en) u koju se. sipa otpadna emulzija sa
275
dijelom aktivnog mulja. ZahvaljujuCi mikrobioloskom procesu za pet do
sest mjeseci ernulzija prelazi u kompostiranu masu. Zidovi jama za
ovakve procese moraju biti nepropusni, Sio se maze posti6i plasticnom
folijom.
Proccs koji se odvija u jami zahtijeva pH vrijednosl 7,0 na sta se mora
obratiti posebna Zato se dodaje natrijumova luzina koja neutralise
kisclost jamskog materijala. U svrhu faza dodaju se i
flokuhlc1ona sredstva. Ekononlsko opnlvdar\je lezl U prevodenju otpadne
em.ulzije u kOlUpost (umjesto organsko garivo) u jamama veliCine od 50
do 300 m
3
3.1.7.15. Ekonomski pokazatelji obrade otpadnih
emulzija
Eksperimcntalna je utvrdeno vise nacm:l obrade emulzije. Cijcna
zavlsi ad osobina emulzije i efckta njenog precisc;1vanja. Postrojenjc
kiselinskog po stupka ciJcpanja emulzije uz dovodenje top late kapacitcta
1 m'/h slajc 150.000 DM. Ako sc ovome dodaju troskovi hemikali]a,
cncrgijc, odrZ<).\'unja, amortizacija i drugi godisnji trosko,;i. izlazi 840.000
DM iii 15 DM po m
3
Postrojenjc tcrmickog naeina obrade cmulzije
kapaciteta od 1,5 m
3
/h slaje 250.000 DM ili 19 DM po m
3
obradene
emulzije. Ove, mnogo nize cijene od cijena dd:avnih organa za
prcuzimanje emulztje, stimulisu izgradnjl1 postrojenja za obradu cmulzija.
3.1.7.16. Upotrebna vrijednost otpadne
emulzije
uljne
Vrijedna paznje istrazivttnja Beneta i Spcidcla pokazala su da je
moguce pomocu odrccienih mikroorganizama otpadnu emulziju pretvoriti
u korisne bjelancevine.
Acrobno trctiranje (kompostiranje) otpadnib emnlzija ne predstavlja
sarno ekspcrimentalnu vee i prakticnu primjenu obrade otpadne emulzi]e.
Gnoji YO dobijeno na ovakav nacin znaCa]l1O bi dopriniJclo zastiti tivotne
sredine. Jer, osnovna sirovina bi prcdsLuvljala otpadak stetan za naru i
faunu.
276
Eks?Crirnenti . vrseni u Institutu za zastiLu i obrazovanje u 'fuzli
pokazah suo .da JC moguce odrcdenim postupcima otpadnu emulziju
ponovo u proces hlauenja. Na primjer, u procesu abrade metala. u
Jednom dlJelu toga kruzen]a, emulzija trpi odredene iizicke i bemijske
promJenc. V1Je prisutno u emulziji jednim dijelom se oksidise 'stvaraju6i
asfaltne 1 smolaste materije. Pored toga emulzija se oneCiscava sitnim
lllet:ilmm ('estieama koje se skidaju trosenjem dodimih povrsina. Ulje se
zguSI1J.L.tVa, slabe mu osobine podmazivanja i siri neugodan miris. Takvu
Se t\1edutiIll, ana sadrii znacajne kolicinc kvalitetnog
ulja kojc je mogu6e zajedno sa vadom odvojiti od
1 ponovo vraliti u proees hladenja. Ovaj proees se odvija uz
nadoknamvanje lzgubljenog ulja.
3.1. 7 .17. PreCiscavanje industrijskih otpadnih voda
metodom ekstrakcije
. iz vode POlll0Cll tecnosti (rastvaraca) u kojoj se
rastvaraJu zagadenJa naZlvarno ckstrakcijom.
7- _ tecnost osobine da rastvara zagadenja vise ad
1 da se ne 1l11Jcsa sa vadom. To su organske tecnosti: benzol
11lll1eraino ulJc, letrahior-ugljenik, ugljendisulfid, etilalkobol, acelon i dr. '
EkstrakcIJ" se zasniva na difuzllom procesu izmedu materije koja se
rastvara 1 rastvaraca.
.', je vrlo raznovrStan, tako da se na bi mogli prikazali
lIpov, ekstraklora. Jedan od nacina koji je cesee u upotrebi je
Sillea] kada sc u ekstTakclOnu kolonu sa punilom uvodi voda sa gomje
strane (1). a Clstl ekstrakcnt (rastvarac) sa donje strane (2)(slika 76.).
1
2
---..
Siika 76.
277
3.1.7 .18. Preciscavanje industrijskih otpadnih voda
metodom adsorpcije
Izdvajanje zagadenja iz otpadne vode na povrsinu adsorpcionog
sredstva ~ o v e se metoda adsorpcije. Ova metoda preciscavanja otpadnih
voda moze biti staticka i dinamicka.
Ako se proces adsorpcije odvija na povrsini adsorbensa koji je ubaceu
u vodu tad a su prisutni staticki uslovi, no dinamicki uslovi cc nastupiti
ukoliko voda protice kroz adsorpciono sredstvo (filtracioni sloj).
Adsorpciono sredstvo se vremenom zasiti zagadenjima zbog cega se
mora regenerisati iii odbaciti kao otpadak zajedno sa adsorbiranim
materijaJom.
Ako je cijena adsorpcionog sredstva mala (sljaka, treset, opiljci i dr.)
regeneracija ne bi imala ekonomsku opravdanost.
Adsorpcija se razlikuje ad apsorpcije. Dok adsorpcija dovodi do
promjene koncentracije sarno na granicnoj povrsini, dotle apsorpcija
predstavlja promjenu koncentracije po cijeloj masi.
Proces adsorpcije se ostvarnje fizickom iii hemijskom silom. Fizickc
sile se javljaju u vidu elektrostatickih Vandervalsovih sila. To je dosta
slaba fizicka veza. No, hemijske sile su mnogo jace, a objasnjavaju se
pojavom reakcije na povrsini adsorbensa i adsorbovane materije. Takva
reakcija stvara aktivna mjesta, ne sarno na povrsini cvrstih cestica nego 1
u njihovim mikroporama.
Neophodno je da adsorbens ima sto vecll povrsinu, jer se na njoj
vezuje adsorhovana rnaterija.
Jedan kilogram aktivnog uglja ima izvanredno veliku povrsinu, a
iznosi oko 1.500.000 m
2
Adsorbensi koji se najcesce upotrebljavaju su:
a) aktivni ugalj,
b) silikagel,
c) aluminijumoksid,
d) aktivna i infuzorska zemlja,
e) aktivna glina,
f) treset,
g) sljaka,
h) opiljci i dr.
278
Razumije se. svaki ad ovih adsorbenasa ima svoje specifiene osobine.
Aktivni ugalj je najpouzdanije adsorpciono sredstvo u procesu
preCiscavanja otpadnih voda metodom adsorpcije. Njegova granulacija
obicno varira ad 0.04 do 0,14 mm, a kolicina koja se unosi II vodu,
obicno, izmedu 5 i 40 g/m3
Laboratorijsko utvrdivanje neophodne doze adsorbensa obavlja se na
isti nacin kao i kod odredivanja doze DokuJacionog sredstva.
Aktivni ugaJj adsorbuje veCinu zagadenja u vodi. Stepen adsorpcije je
vrlo prOlnjenljiv, a moze se utvrditi izotennom adsorpcijc prikazane na
sliei 77.
fa
r,
r,
...=1
. I
i
. !
I
I
I
, I
~ _ . ~ _ ~ __ J
C 1 c, C 3
Slika 77.
No ordinali (e) jc predstavljena koliCina materije koja se adsorbuje na
jedinicu tezlne adsorhcnsa, a na apsc.isi (c) koncentracija adsorbovanc
materije.
279
G
r=-- a.c lin
q
G - tczina adsorbovane materijc
q - tezina adsorbensa
a - konstanta koja zavisi od prirode materije
c _ koncentracija zagadenja u vodi, odnosno, matcrije koja se
adsorbuje
n - konstanta koja zavisi od prirode adsorbensa i adsorbirane materije
1z slike 77. je ocigledno da se po jedinici tdine adsorbensa utoliko
vise adsorbuje materi]e ukoliko je veea njegova koneentracija koja dolazi
u dodir sa adsorbensom. Kad kl'j va (slika 77.) postane paralelna sa
apscisom, adsorbens je zasicen.
Posta pojedinc vrste adsorbensa imaju znacajnu cijctlu (aktivni ugaij)
neophodno ih je regenerisati.
Regeneracija moze biti:
a) (crmicka,
b) [rzicka i
c) hemijska.
Tennicka regencracija 5C postiZe 11a 900C u pecima sa kontrolisanim
dodatkom vazduha. Tu se spali adsorbovani materijal ali istovrcmeno
izgori 5-10 % uglja.
Fizicko-hcmijska regcneracija sc SGstoji u sljedecim postupcima:
a) prcrada vodenom parom,
b) pranje kiselinom iIi bazom,
c) procjedivanjc preko rastvaraca.
280
3.1.7.19. Preciscavanje industrijskih otpadnih voda
metodom destilacije
Ova metoda se sastoji u dcstilisanju isparljivih maLerija, koje z<H::.aduju
vodu, pomocu vodcnc pare.
Dcstilacija se izvodi u aparatilna i to periodicno iii kontinuirano.
Uproscen izglcd aparata u kome se vrsi destilisanje zagadenja iz otpadne
vode pnkazan jc na sliei 78.
2
Slika 78.
ilparat za destiladju: 1 punjena kolona u kojoj se destilislf isparljil'u
zagactenja, 2 - punjena kolol1a u kojaj se odstranjuju zagaaenja iz vodene
pare, 3 - lIlaz atpadne vade, 4 - ulaz svjezc pare, 5 - rastvor za aJ(;enje
vodcllc pare, 6 - izlaz preciscene pare, 7 izlaz prcciscene vade.
U dcstilacionoj koloni (1), pri protustrujnom lu'etanju s\'jczt pare 1
vode, isparljivc primjese (zagadenja otpadnc vade) Isparavaju i
za]cdno sa parom od1aze u k010nu (2).
281
U koloni (2) nasuprot kretanju vodene pare, dolazi rastvarac prisutnog
zagadenja u pari. Tu se rastvaraju zagadenja i preCiseava vodena para koja
ponovo odlazi u destilacionu kolonu (slika 78.).
3.1.7.20. PreCiscavanje industrijskih otpadnih voda
metodom neutralizacije
Poznato je da otpadne vode koje sadrie kiseline iIi baze unistavaju
mikrofloru vodotoka. Takve vode, prije nego sio se preciste, ne slnijemo
ispustati u rijeke.
Preciseavanje takvih otpadnih voda sastoji se u neutralizaciji kiseline,
odnosno baze u uredajima koji se zovu neutralizatori.
Neutralizacija kiselih voda vrsi se pomocu kreca, vapnenC3. mramora,
dolomita i pecenog dolomita.
Neutralizacija baznih oipadnih voda vrsi se pomocu tehnicke
sumpome kiseline.
Razumije se, pri neutralizaciji otpadnih voda potrebno je racunati sa
prirodnom neutralizacionom sposobnoscu vodotoka.
ZnaCi neutralizuje se sarno ouaj dio koji ne moze da neutraliziTa
vodotok.
Za neutralizaciju kiselih otpadnih voda naJcesce se primJenjuJe
filtracija kroz kredu, dolomit iii peceni dolomit poznat pod nazivom
"magnomase" .
Kao filtraciono punilo najpogodnije je magnomasa jeT je nerastvorljiv
u vodi (ne prelazi u rastvor) i ne stvara ugljendioksid, odnosno ne
povecava karbonatnu tvrdocu vade.
Ako se pri nekoj proizvodnji javljaju bsele i bazne vode, Tacionalno
je neulTalizirati ih mijesanjem.
3.1.7.21. PreCiscavanje industrijskih otpadnih voda
metodom flotacije
Aka se radi 0 olpaJnoj vodi iz koje je potrebno izvuci korisne
materije, koristi se metoda f1otaclje.
Flotacija se zasniva na raz1iCitoj sposobnosti lcv3scnja cestica korisne
materiJc u smjesi hidrofilnih i hidrofobnih materija.
282
Proces flotacije se izvodi taka sto se kroz tecnast u kojoj se nalazi
materija koju zelima da f1otiramo. uduhavamo (sa donje strane) vazduh.
U tom slucaju stvaraju se mjchurici koji na svojoj povrsini adsorbuju
cestice hidrofobne materije i iznose je na povrsinu.
Flotaeija se moze ubrzati ako se prethodno u vodi dodaju povrsinski
aktivne malerijc (nafta, visokomolekularne masne bseline, merkaptani,
ksantogenati i dr.). Ovi reagensi smanjuju povrsinski napon tecnosti i
slabe vezu sa cvrstom materijom. ISlo taka brzina procesa f10laeije poras!
6e aka se u vodu dodaju uspjenjivaci (krezol, fenol, sinteticka sredstva za
pranje i dr.) koji pove6avaju disperzuost mjehurica i njihovu stabilnost
kao i smanjuju povrsinski napon tecnosti. No, kiseline, baze i soli
usporavaju proces flotacije jer povecavaju povTsinski napon teenosti.
Otpadna voda iz industrije papim i celuloze sadrii fina vlakna koja se
proeesom flotaeije vracaju u proees proizvodnje. Isto tako f10tacija se
uveliko koristi pri rafinaciji ulja. zatim na klaonicama za izdvajanje masti
iz vade.
metodom kristalizacije
Preciseavanje koncentrovanih indu,trijskih otpadnih voda proccsom
uparavanja do stepena zasicenosti kad iz vode poCinju ispadati kristali
zagactenja zovemo metodom kristalizacije.
KristaJizacija se izvodi u specijalnim uparivacima koji mogu da fade
pod atmosferskim pritiskom ili pod vakuumom.
koje imaju radioaktivna svojstva
Ijudske aktivnosti mogu da dopnncsu stvaranju radioaktiynosti
vodotoka.
Precisc3vanjc o\'ih voda sastoji se u konccntrisanju i izdvajanju
radioaktivnih elemenata.
283
SU1anjenje prisustva nckih radioaktivnih materija postize se klasicnim
postupcima kao koagulacijom, dckantacijom, i filtracijom, Razumijc se,
izdvojeni mulj jc radioaktivan pa se i njega treba osioboditi. To se cini na
taj nacin sio se spaljujc ali pod us10vom da se ne izazove opasno
povccanje radioaktivnosti atlTIosfere Cija je dopustiva granica izmedu 2 .
10-
13
CUm
3
(Ci - kiri) i 2,10-
9
CUm
3
Ako se otpadna voda preCiscava talO:lCnjcIll, najpogodnije talozno
sredstyo je krec, i ferocijanid n1kla.
Smole koje razmjenjuju jone n djll preciseavanja yoda primjenjujn se
u nukle:lrnim reaktorima.
'Takoder, biolosko prcciscavanje daje vcoma dobre rezultate za
smanjivanja radioaktivnosti (96-99 % apsorbovane radioaktivnosti za 20
sati acracijc). Radioaktivnost mulJ3 gubi se lOkom proccsa vrenja i
susenja.
metodom hloriranja
Blor i njcgova jedinjenja se koriste za unistavanje patogenih
mikroorganizama i odstranjivanje mi11sa sumpornih jcdinjcnja U otpadnim
vodama.
Daljc, hlor sprecava stvaranjc pjcne u hvataCima ulja i masti) razara
koloidne sisLcme i svojom rcdukcionom sposobnoscu veic se sa drugim
maLerijam3 - otrovima.
Hlor (tccni iz cclicnih boca) se primjcnjuje tako sto sc direktno uvodi
u otpadnu vodu iIi se prvo rastvori U obicnoj vodi pa U obliku rastvora
dodaje U otpadnu vodu.
Ako se radi 0 manjim koliCinama otpadnih vod:?l se
hlorni krec sa 25 - 35 % aktivnog hlora. Hlorni krec istovremeno
koagulira koloidne materijc u otpadnim vodama na raClln stvorcnog
kalcijum - hidroksida.
284
3,1.7,25, Preciscavanje industrijskih otpadnih voda
metodom hemijske prerade
lzdvajanje zagadenja U obhku taloga iii gasa iz otpadne vode na racun
dodatog hemijskog srcdstva zove se hernijsko preCiscaval1jc. Takav slucaj
so moze objasniti izdvajanjern soli hroma iz otpadne vode u obliku
hromnog hiclroksida na racun dodatog hidroslllfitu.
Isto tako sc'izdvajanje fenola i drugih organskih materija kiseonik01n
iz vazduha u prisustvu kata!izalora SInatra hemijskirn preciscavanjem
olpadnih voaa.
3.1.7.26, PreCiscavanje industrijskih otpadnih voda
metodom bioloske obrade
Bioloska obrada otpadnih industrijskih vuda sastoji 5e u razaranJu
prisutnog zagadcnja procesom zivotnc djclatnosti mikroorganizama.
Da bi se otpadna industrijska voda mogla preCistiti ovom: metodom,
ncophodni su sljcdeci uslovi:
1. sposobnost biohcmijskc oksidacijc organskih materija prislltnih u
otpadnoj vodi.
2. da otpadna voda sadrzi potrcbnu koliCinu hranjivih materija
(fos[ora. azola, kalijuma. ugljcnika i dr.).
3. da ko1icina zagadenja U otpadnoj vodi nc prcc!e odredcnu non11U,
4. da kolicina toksi6nih materija u otpadnoj vodi ne prcclc odredcnu
normu,
5. da otpadne vode ne sadrze povrsinske aktivne materije kojc
sprecavaju dovod kisconika.
Industrijske otpadne vade) uglavnom, sadrze zagadcnja koja
biolosko prcciscavanje, zato je neophodno lakve vode, prije nego sto se
pristupi bioloskom preciscavanju posebno obradivati (spccijalni
predtretman) .
285
3.2. GRADSKE OTPADNE VODE
____-.--.,-"U ____ _
Gradske otpadne vode, odnosno vode iz naselja sadrze otpatke hrane
- topive 1 netopivc materije, kao sto su: seeeri, mastl, ulja, skrab, zitarice,
brasno, bjelancevine, rnlijeko, voce, pO\TCe, otpadi mesa j dr. Otpadnoj
vodi iz domaCinstva pridruzuju se fekalne vode (ljudski i stoeni izmet).
Gradske olpadne vode i industlijske otpadne vode iz prehrambene
industnje rnogu so sa dosta uspjeha preciseavati istim postupkom.
Otpadne vode ostale industrije, naroi'ito hemijske. uveliko se razlikuju od
gradskih pa se zato moraiu prethodno hemijski obraditi, zalim zajedno s
gradskilTI otpadnirn vodama na istam postrojenju biohemijski precistiti.
RazliCita kolieina i razlieit sastav otpadnib voda zahtijevaju razlicitu
metodu preCiscavanja i odredcne mjere u cilju sprecavanja zagadenja
vodenih tokova, Vaznu ulogu u procesu preciscavanja imaju osobine
organskih i neorganskih malenja koje se nalaze u otpadnirn vodama. Te
matenje mogu biti u obliku grubih suspenzija. koloida i u raslvorenom
stanju.
Nepotpuno preciscavanje otpadnih voda nanlsava mltopunfikacionu
sposobnost vodotoka, koja sc hazira ira hioloskim, hemijskim i fizickim
osobinama.
3.2.1. Osobine gradskih otpadnih voda
Tvari koje zagaduju gradsku otpadnu vodu su mineralnog i organskog
)Jonjekla, a rnogu biti u stanju suspenzi)e, koloida i rastvora. Polovina
ukupnog zagaclenja odnosi se na ras(vorljive malenje koje se za)edno sa
koloidima odstranjuju bioloskim proccsom. Neraslvorljivi dio zagadenja
moze se izdvojiti meh3l1ickirn putem.
Pnsustvo bakterija u gradskim otpadnim vodama je ogrornno
(desetine miliona na em
3
vode). Njihova lezina (bakterijalnih lijcla) maze
biti oko 400 mg u jednoj litri tccnosti. Glavnina organskih materija
(bjeJancevine, ugljeni hidrati i mash) moze biti pretvorena u prostija
jedinjcnja, do potpune mineralizacije, a to je konacan produkt procesa
preciscavanja. Pretvaranje slozenih organskih jedinjenja \1 jednost8vnija
vrsi se oksidacijom HZ pnsustvo kiseoTIika koji je potreban za
h10hemijsku oksidaciju organske materije.
286
Otpadne organske materijc koje podlijezu loj biooksidaciji
(razgradnja pod djejstvom bakterija) pOlitu iz gradske kanaJizaci)e,
otpadmh voda prehrambene industnjC, industri]e kate, papira i dL
Razgradnja tvari je uslovljena oksidacljom prisutnog ugljika
(sve organske tvan saddc ugljik) pod d]ejstvom kisika otoplJenoa u vodi i
aerobnih bakterija dajuCi ugljicni dioksid. Organske pored
uglJlka veee iii manje koncentracije azota, sumpora i
fosfora. OkSldaCl]Om ovih elcmenata azotna, Sllmporna i fosfOll1a
kiselina, odnosno njihoyc soli. Aka voda sadrzi malo kisika, anaerobni
procesi zamjenjuju aerobne. Tada iz ugljika, azota, sumpora i fosfora
nastaju isparJjjvi spojcvi: met an, arnonijak, amini, sUll1porvodonik,
fosforvodonik i dL Ovi spojcvl su \'rlo tokslcni (narocito i
fosforvodonik). U takvoj vodi nastupaju masovna uginlJca riba i druaih
vadenih zivotinja. 0
Ukupna kolicina orgallskih matcrija koje trose kisik utvnhlje se
pomocu BPK 1 HPK. Bioilemi]ska patreba kisconika (BPK) je kolicina
kiseonlka izrazena u lllg!! potrebna za biohemiiku oksidaciju organskih
maten]a ko]e se nalaze u otpadnoj vodi. Ova kolicina jc indikator
zagadenosti otpadne vode, a trose ga aerobne babcrije. Za potpunu
biolosku oksidaciju pOlrebno,le 20 dana pn icmperaturi ou 20"e. U prvih
pet dana iznosl 68 od cjclokupnc kolic1ne. Zbog
toga se u praksl konsti skraceno vrijcme, kada se prakticno utrosi dvije
treCine ukupne potrebe za kiseonikoffi. Daklc, us\'ojcn jc BPK5, to iest
koliCina kiseonlka utroscna za 5 dana inkllhacije. Na sHei 79. je
potrosnja klseonika u funkciji vrcmena. "
0,.
mo\/m
r
' ___ -, ____ ,--
" ----- ----T :=-'l
: ".5-8
" -- - I, T ""]
:s.g i
'''''- co I

o 5 10 15 doni
Slika 79.
287
Dobijcna kriva (slika 79.) se odnasi ntl vode koje sadrie jedil1Jenja
ugljika i azota. Aerobni (biohemijski) proces se odvija u dvije faze. U
prvoj fali ugljik prelazi u CO
2
, a vodonik u H20. U drugoj fazi azot se
oksidira gradeci nilrile (NO,) i nilrale (NO;). Dok se uglJcni hidrati u
otpadnim vodama raspadaju veoma brlo, dotle se masti raspadaju veoma
Raspadanjc bjelanccvina je vrlo slozcn proces, a u kanalizaciju
dospijevaju u yidu amonijacnih soli. Pod uticajcm kiseonika ove soli
prelaze u nitrite, soli azotne kiseline, da bi kasnije presle u nitrate,
o(lnosno konacan produkt rastvaranja bjcianc-cvina. Ovaj praces je poznat
pod imenom nilrifikacija.
Nitrifikacija predstavlja vaznu fazu II procesu preciscavanja otpadnih
YOGa, jer sc u procesu nitrifikacije iz nitrita i nitrata oslobaua kiseonik i
po drugi put se koristi za dalju o'k.sidaciju organskih rnaterija, Proces
dcnitrifikacije prati izdavanje gasovitog azota. Hemijska potreba
kiseonika (.HPK) predstavlja ukupnu oksidativnost (neorganskih i
organskih) tvmi prisuLnih u vodi.
3.2.2. Uloga bakterija u procesu preciScavanja
voda
U po\'rsinskim vodanta gotovo uvijek sc nalaze karakteristicne
balderijske populacije, eiji razvoj zavisi od koncentracije kisika,
organskih i neorganskih materija, alkalitcta, Lemperature, kao i od
prisutnosti fitoplanktona i zooplanktona, fttobentosa i zoobentosa.
Baktcrije su pronadene tek u sedamnaestom vijeku, iako su neki procesi
lzazvani od stmne mikroorganizama poznati mnogo ranije - kiseljenje
mlijcka, k\'asno tijesto, vino ad grozda i df.
Ruski bolanicar L.S. Cenkovski (1822 - 1887) je prvi istraiivac kOJi Je
upoznao slrukturu 6elije mikroba. Pod mikroskopom je otkri\'ao pihtijaste
nakupninc zooglcja, svojstvene i algama, SlO ga jc navelo da zakljuCi da
baklerijc spauuju u biljni svijet.
Luj Paster (l822 - 1895) je postavio teme1je proucavanju fiziologije
mikroorganizanla i djelovanja mikroba u prirodi. Tennickom obradom,
utvrdio je Paster, tekuCitie se oslobadaju s1einih luikroba. Pod n3zivoll1
pasteriz3cija ovaj melod se danas nasiroko koristi u praksi. Paster je
288
utvrdio da su mikrobi uzrocnici raznih bolesti covjeka i zivotinja.
Dokazano je da bolest moze biti sprijecena unosenjem U organizam
oslabljenc kulture datog izazivaca. Takav metod se danas u medicini zove
vakcinacija.
Njemacki mikrobiolog Koh (1843-1910) dokazao je da razne bakterije
izazivaju zarazne bolesti. Ukazano jc na mogucnost borbe protiv sirenja
tih bakterija - uvodeujem dezinfekeije. Koh je otkrio izazivace
tuber1. ..uloze i ko1ere, uvodeci u praksu mikrobio1oska istraz.ivanja.
Hranjive pod1oge su mu omoguci1e da dobije cistu kulturu
mikroorganizama.
Danas se uve1iko ispituje u10ga pojedinih fizioloskih grupa bakterija u
procesima mineralizacije organske materije u zagadenim vodama. U
povrsinskim vodarna najcesce sc susrecu stapicaste i asporogene
baktelije, koje pripadaju porodici Pseudomonadaceae. Neke vrste ovih
baklerija imaju sposobnost razgradnje mnogih organskih spojeva u
olpadnim vadama. Tako bakterija Pseudomenas aeruginosa razgraduje
mnage ug1jikohidrate, fenole, alkoho1e, masne kiseline, aminokiseline i
dr. Grupu ovih bakterija nazi"mno heterotrofnim. Druga fizioloska grupa
bakterija prisutna u zagadenim vodama su amonifikatori, urobukterije,
nitrifikalori prve i druge faze, dcntririkatori i azotofikatori.
Gradske otpadne vode uvijek sadrie bje1ancevine i urin. Pod
dJejstvom amonifikacijskih baklerija naslajc mineralizacija lih slozenih
organskih spojeva, uz stvaranje amonijaka. Amonijak moze biti u obliku
amonijevih soli. Razgradnja amonijaka teee u dvije faze. U prvoj fazi
amonijak se oksidise do nilrila (nillifikacija), u drugoj nitriti se oksidisu
do nitraUL Sve se 10 odvija pod djejstvom bakterija iz iste vrste roda
NitroSOlIlOnaS i Nitrobacer.
Pojav3 nitrata u procesu bioloskog preciscavanja otpadne vode
pokazatdj jc zadovoljavajuce mineralizacije Ol'ganske materije.
U uslovima amonijak se ne oksidira, vee se akumulira u
vodt, nitrati se rcduciraju (djejslvo dentrifikacijskih bakLcrija) do
molckularaog dusika (N
2
) sto zovemo dentrifikacijom. DalcIe,
dentrifikacijom dUE:ik se gubi 1z v(.)de, a procesom redukcije se zadrZava u
\'()cli u ubl.ikl! spojeva. Nitrifj kacijuI:ll i dcnitrifikacijom se, ujedno,
organ:;lcih ["vari u zagadenirn \'odail1a.
(ccluluiiIlckc bdaerije) u mineral!zaciji organskih
razgradnji celulozc, sto jc veoma
su u stanju

da oksidiraju visokomolekularne masne kiseline, mineralna ulja, naftu i
dr.
U zagadenim vodama susrecu se fizioloske grupe bakterija, kao sto
su: sumpome, zeljezne i fosfome bakterije. Ove bakterije sudjeluju u
razgradnji sumpomih, zeljeznih i fosfomih anorganskih spojeva. Nairne,
bakterije iz foda Beggiatoa oksidiraju sumporvodonik uz stvaranje
elementamog sump ora, doprinoseCi odstranjivanju otrovnog
sumporvodonika koji sprecava zivotne aktivnosti vodenih organizama.
3.2.3. Proces autopurifikacije vode
U procesu preCiscavanja voda u vodotocima aktivnu ulogu imaju
mikroflora i mikrofauna. Prema sadraju mikroorganizama u vodi
utvrduje se stepen zagadenosti vode.
Suprotnosti mikroba koji zive u vodi pogoduju procesu
autopurifikacije vodotoka. Trcba teiiti za takvim uslovima u vodi koji ce
pogodovati razvoju korisnih mikroorganizama, jer ima i stetnih. Korisnim
mikrobima smatraju se saprofiti, koji u aerobuim uslovima razlazu
organsku maleriju u zagaoenoj vodi do ugljendioksida i vode, a u
anaerobnim do jednostavnih organskih jedinjenja, kao sto su: alkoholi,
isparljive masne kiseline, metan i ugljendioksld.
U grupu stetnih mikroba spadaju patogeni rnikroorganizmi koji
prenose razne zarazne bo!esti. Odstranjuju se dezinfekcijom vode.
3.2.4. Sastav gradskih otpadnih voda
Gradske otpadne vode sadde organske i neorganske malcrije
rastvorene iii suspendovane u vodi (mehanicke i koloidnc ncCistocc).
Osnovni kriterijum oejene kvaliteta ave vode je njena biodegradibilnost,
odn05no njena mogucnost preCiscavanja bioloskim postupkom. Stepen
zagadenosti gradske otpadne vode predstavlja konccntraciju materija u
suspenziji i biohcrnijska potrcba za kiseonikom.
U tabcli 48. prikazana .ie, premo lmhoftu, prosjcena dnevna
koncentracija materija u otpadnoj vadi naselja (g/m').
290
Tabela 48
I Materija
I
mineralne I organske ukupno
i Petodnevna biohemijska
..
i
,

I
I
20treha u kisiku (BPK.'5)
Talozne I
130 270 400 130
I
,
I Nctalozne I
-
70 130 200 80
I Rastvorene -I
330 I 330 660
I
150
i 530 ---r- 730 1260
I
360 ___ J
Prosjecni dncvm sastav gradske otp<1dne vode u gra1111n1a po
stanovniku dat je u tabeli 49.
Tahela 49.
materiJ:j
I
Pclodnc-...:nJ
mincralna
I
organsl;a ukupno
biohcmijsb
,
potreba u
,
kisiku (BPK5)
I "-
I
65 90 42

I
I Suspendovane od
I toga:
I
sedimentnih 39 54 19
I
.. -
ncscdimentnih 10 , 26 ,36 23
Ras\\'orenc I r-------t--.."'t-'2'------1!,'
80.....L...... 80....J._ 160
___ 1--c.lC;COc;o5 ..
Podaci u tabelama 48. i 49. mogu posll1ziti za proraeunc vade
nepoznatog sastava.
Utvroeno je da sa porastom zivotnog standarda brie raste kolicina
otpadne vode od konccntracijc zagadcnja. Koncentracija BPKS se mijenja
u loku dana, a zavisi od norme potrosene vode. Kod potrosnje vodovodne
vode 100 Udan kucne otpadnc vodc imaju BPK od 300 do 400 mg/I, a
kod pOlrosnje 50 l/don BPK iznosi 500 do 800 mg/1.
Tubela 50_ prikazuje zagactcl10st otpadnih vada u nekim stranlm
zcmljama.
291
Tabela 50
Strane Kolicina vade BPK Susp. mat.
Mreza
zemlie (II stan.l dan) (glstan.ldan)
,
( Wstan.ldan)
Belgija 100-150 54-65 90 Odvojena
Zemlje u
80-120 35-60 50-70 Odvojena
razvoju
Svedska 200-350
i
75-100 90 Odvojena
- . --
Holandija 100 54-65 90 Odvojena
-
Svajcarska 300-500 80 100 I Iedinstvena
SAD 380 80 90 Odvojena
Prisutvo industrijskih otpadnih voda 1.1 gradskim otpadnim vodama
stalno se povceava. Zajednicko preciscavanje ovih pomijesanih zagadenih
voda cesto je ekonomicnije od odvojelle obrade. Ali ako industrijska
otpadna voda sadrzi toksicne materije iIi bioloske inhibitore, ncophodno
ih je prethodno odstraniti. Ako sc prisustvo amonijacnog azota u gradskoj
otpadnoj vodi he"e ad 20 do 30 mg/l, znak je da u vodi nema
industrijskih zagadcnja. aka saddaj azota prcmasuje 30 mgil to maze bili
pouzdani znak prisustva induslrijskih otpadnih voda u gradskoj
kanalizaciji.
3.2.5. Uticaj industrijskih zagadenja na d1kasni
biohemijski proces preciScavanja gradsldh
otpadnih voda
PriSllS[\'O soli tcskih metal a (Cll'+, Cr"+, Cd-), kao i j8kih oksidanasa
(aktivni hIm) (sreds1va za dezinfekciju) svc u kolicinama
vecim oJ BlinimalIlo dozvoljcnih, mogu djejstvo hakterija potpuno
Naprin0er, prisustvo 25 rngll sulfida pOlpuno Zal.!st(Jylja
bioloski procc.s vode.
Vdlki je
292
(cijani.di, hidroksilna ciklic-ua
ll(l h!uipski proccs. F::U1ILK(;utsLa
pCJgolc
r
vo ako SadI'll
c L'kta prccis(;(] \' anja \'lJdc.
ncophodno da sve tvornice, radionice i dr. pIije nego sto ispustc svoje
otpadne vode u gradsku kanalizaciju, izdvoje materije koje ometaju
bioloski proces preCiscavanja. Otpadne vode zdravstvenih ustanova,
bolnica, a narocito zaraznih odjcljcnja, moraju sadrzavati aktivni hlor
koji, eto, smeta bioloskom preCiscavanju. Smetnja ce biti neznatna
ukoliko se takva hlorisana voda u malim koliCinama upusta u kolektorsku
gradsku kanalizaciju,
Automehanicarske radionice, praonice automobila i pumpnc slanice
moraju imati ugradene hvatace ulja i pogonskog goriva. Ovi spojevi, zbog
velike hemiJskc stabilnosti, ne razgraduju se prilikom preCiscavanja i
neizmijcnjeni dolaze u recipijente gdje, pokrivajnci vodenu povrsinu,
sprccavaju aeracione procese recipijenla. I ne sarno to. Dolaskom takvih
materija u gradsku kanalizaciju stvara se 111ogucnost paja'lc pozara i
eksplozije u kanalizaciji. Mincralne kiscline i alkalije takoder ne bi smjeJe
dosPJeti u gradsku kanalizaciju priJe nega ,to se neutralisu. Biohemijsko
preciscavanje je nejpogodnije kod vrijednosti pH = 6,5 do 8,5,
Pjena od deterdzenata ima vcoma negativan uticaj na acracioni
proces. Zato se danas nastoji da so proizvedu detcrdZenti koji su bioloski
razgradljivi, tako da se u samOlll procesu preCiscavanja mogu otkloniti.
3.2.6. Potrebna svojstva preciScenih otpadnih
voda naselja
Tretiranje otpadnih voda ima za cilj da se dobije efluent cija
zagadcnost neec ugroziti zivot flore i faune u recipijcntu. Kriterijum
preCiscenosti otpadne vode, odnosl1o kriterijum dozvoljcnc zagadcnosti
efluenta odrcduje se za svnki slucaj posebno, a zavisi od mogucnosti
samopreCiscavanja rccipijcnta.
Za odrcdivanje potrebnog stcpena preclscavanja otpadne vode
mOl,cmo koristiti jednacinu:
Q
b = -- (a, 4) 4 g/m
3
iii mgll
q
293
Q - protok rijeke u m
3
/s
q - protok otpadne vade u m
3
Is
a - kolicina rastvorenog kiseonika u g/m3
b - BPK vode koja se ispusta u glm
3
3.2.7. Kratak osvrt na tehnologiju preciScavanja
gradskih otpadnih voda
PreCiscavanje gradskih otpadnih vada se provodi mehanickOlll i
bioloskom metodom.
3.2.7.1. Mehanicko preciscavanje
Uredaji za mehanicko prcCiscavanje uklanpJu iz vade krupne otpatke
ko]i plivaju ili se krecu po dnu. U praksi se cesto kOlisti sarno mehanicko
preciscavanje, a izvodi se pomocu sljedeCih uredaja:
a) resetke (grube, fine, ravne, bubnJ3ste),
b) pjeskolovi (vcrtikalni, horizontalni, radijalni).
c) bist1ionici (horizontalni i vertikalni).
3.2.7.1.1. Resetke
Resetke se postavljaju ispred pjeskolova ili taloiniea. Mogu biti
razliCitog oblika, sto zavisi od veliCine postrojenja i vrste kanalizacije
(mjesovita iii razdjelna). Razmak medu sipkama resetke krece se izmedu
15 i 20 mm. Otpaci koje resetka izdvaja iz otpadne vade poticu iz
domaGinstva (razne konzerve, krpe, papiri, plasticna ambalah) i kisnice
koja spiranjem ulica nosi razne predmete u kanalizaciju. Brzina proticanja
otpadne vode kroz svijetli otvor resetke treba da iznosi od 0,8 do 1 mls.
PoloZaj rdetke je kosi. Na sliei 80. dat je sematski prikaz kanalizacione
resetke.
294
Slika 80.
Sematski prikaz kanalizacio17c relctkc: I - re.fetka, 2 - kOllIlsno pro.f
irc1
1je
3.2.7.1.2. Pjcskolovi
Pjeskolovi, odnosno laloinice za pijesak izdvajaju iz vade pijesak ko]i
dolazi sa ulii'nih slivnika.
Slika 81. prikazuJe pjeskolov ko]i je izgraclen od dvije komme. Dok
jedna komora fadi, druga je oCiscena i spremna ceka vrijcmc ukijucenja u
pagan.
295
- _--- ,vee
__ __ e ___ ._ _
-'- - - --- - - - +-
. - - ..... _" '--"

v
Slika 81.
SemaU;ki prikazpjeskolova: 1 - komore, 2 - istaluieni pijesak, 3 - ulaz
'vade, 4 - izla:: l'ode
Ako je u pitanju veliko postrojcilJe. tada se ugradujc veei broj resetki
koje rade paralelno, a njihova Cisccnje Be VrSi u toku samog rada
pjeskolova, taka da je rezerva predvidena sanw za kisni period.
3.2.7.1.3. Bistrionici
Bistrionici se koriste za izdvajanje cvrstih materija (od mehanickih do
koloidnih nccistoca). Brzina izdvajanja takvih neCistoca zavisi od njihove
specificne iezinc, krupnoce i oblika. Bistrenjcm se izdvaja 70 % od cijele
koliCine suspendovanih cestica. Prema ruskim normarna, koliCina cvrstih
materija preraeunata na jednog stanomika u toku jedne go dine iznosi 60 -
80 g/dan. Od toga se bistrenjem u bistrioniku istaloii 50 - 70 %, odnosno
oko 50 gldan.
Temperatura ima znacajan uticaj na brzinu talozenja. Kod 20C
mehanicke necistoce se taloze dva puta brie, negona Oc. Na cfekal
296
bistrenja utice i vrijeme, visina sloja, Ijepljivost otpadnc vode, pH tecnost
i temperatura okolnog vazduha.
Na sliei 82. pIikazan je efekat talozenja od vremena (2 sata).
Slika 82.
U toku dva sata (sEka 82.) istaloii se 98 'Yo ad cjelok-upne prisutne
kolieine. Za izdvajanje 95 % cestica dovoljan je samo jedan sat, sto je
znacajan padatak sa ekonomskog aspekta, pri proracunu bistrionika.
3.2.7.1.4. Horizontalni bistrionici
Horizonia1ni bistrionici su pravougaoni rezervoari izradeni od opeke,
belona ili lomljcnog kamena. Zbog losijeg cfekta talozenja na nizim
temperaturama, bilo bi pozeljno bistrionik prckriti. Prekrivanjem se
elirninise i smrad, koji je intenzivan narocito u ijetnom periodu kad je
prikaz raspadanja dosta ubrzan.
Na sliei 83. i 84. dat je sematski prikaz hoIizontalnog bistrionika sa i
bez strugaea.
297
31===_=_ :::::_::::::::::::t::::::::==_:::::::::;:;::::::;;:::::::;:;l 4

--
____ -
5
Slika 83.
Horizontal"i bistrionik sa strugaeem: 1 - strugae taloga, 2 - skupljac
taloga, 3 - ulaz atpadne vode, 4 - izlaz izhistrene vode, 5 - odvod taloga
------------------------
Slika 84.
Horizontalni bistrionik bez strugaca: 1 - ulaz otpadne vode, 2 - izlaz
izbistrene vade, 3 - mulj, 4 - odvod mulja, 5 - kora ili plivaiuce materije, 6
- pregrada na ulazu, 7 - pregrada na izTaz,u vode
298
3.2.7.1.5. Vertikalni bistrionik
U vcrikalnom bistrioniku voda sc krece od dna premo gore, tj. u
pravcu suprotnom sili teze. Stoga, brzina padanja mUlja morH hiti vcca od
brzine penjanja vode, radi boljeg efekla talozenp.
Na slid 85. prikazan je uproscen izglcd vertikalnog bistrionika.
3
Slika 85.
Vertikalni histrianilc: 1 - ulaz otpadnc vode, 2 - izlaz i::bistrcne vade, 3 _
izlaz muUa, 4.- nUlU, 5 - cenlralna cijev, 6 - kOHusni tit
Ako se na povrsini vode u bistrjoniku pojavi ulje ili masnoce koje
dolaze sa otpadnom vodom, tada se obavezno na izvorima masnih
zagadenja ugraduje separator 1113s11oca.
Slike 86. i 87. prikazuJu separator - odjcljivac masnoca i ostalih
plivajucih materija.
299
_ . .L
Slika 86.
Separator plivajuCih matenja: 1 - ulaz otpadnc vode, 2 - izlaz vade bez
plivajuCih materija, 3 - kora od pli-vCljuc'ih matenja
Slika 87.
Separator ruiftnih derivLlta: 1 - dOl'od otpadne vade, 2 - izLa:::. vode bez
naJfnih derivata, 3 - kora od najinih derivata
300
Separator (slika 86.) se ugraduje u kuhinjama, perionicama i
kupatiiima. Postavlja se uvijek ispred objckta mehanickog preciscavanja.
Na izlazu otpadne vode iz automehanicarske radnje i drugih radionica iii
tvornica koje daju masnu otpadnu yodu, koristi se separator prikazan na
sliei 87.
Ako u bistrionik dospije veea kolicina pijeska, on zajedno sa
organskim materijama stvara zacepljenja u cjevovodima, izaziva
nepozeljna truljenja i remeti normalan rad bistrionika. Zato je neophodno
ispred bistrionika postayiti pjeskolov.
Cijelu opremu mehanickog preciscavanja moramo odrzayati u
ispravnom stanju, jer jedino takvo ponasanje omogucuje uspjeh u radu.
3.2.7.1.6. Biolosko preciscavanjc otpadne vodc
Protes bioloskog preciscavanja sastoji se u mineralizaciji organskog
zagadenja, odnosno u pretvaranju organskih materija u neorganske.
Minerabzaciju organske suspstance postizemo na dva nacina:
a) procesom oksidacije (aewbni proces) i
b) procesom truljenja (anaerobni protes).
Oba procesa zavisc od kontaktne povrsine mikroba sa tvarilna koje
zagaduju -vodu.
3.2.7.1.7. Aerobni procesi
Pri acrobnim procesirna dolazi do oksidacije i stvaranja kiselina,
kasnije i mineral nih soli.
Za ovaj proces koriste se sljedeci ureuaji:
a) aeratori,
b) biofiltri"
c) Lgune,
d) filtraciona p o l j ~ ! (podzenmo natapanje),
30J
3.2.7.1.8. Aeratori
Aerator predstavlja protoeni rezervoar u koji je ugradena vjestacka
aeracija (dovad zraka) i djelimicna recirknlacija aktivnog mulja. Aktivni
mulj stvara na naCin adsorpcije koloida i mikroorganizama. U jednom
gramu aktivnog mulja nalazi se 10
12
baktelija sa ukupnom povrsinom od
1200 m
2
. Radi se 0 veoma razliCitim vrstama mikroba. Prisutni su i
patogeni mikroorganizmi koji predstavljaju veliku opasnas1 za zdravlje
Ijudi. Na aktivnom mulju razvijaju se infuzorije i razhCite vrste erva.
lJtvrdeno je da voda koja izade iz aeratora ima znatno srnanjenu
kolicinu bakterija. Vrsta Escherihia coli bakterija sc smanJi za 98 % u
odnosu na pocetno stanje. Smanjeuje potice ad adsorpcije bakterija 11a
aktivnom mulju . Nije sigumo da 6e se voda u aeratorn potpuno preCistiti
od patogenih mikroorganizama. Zbog toga je neophodno dezinfikovati
vodu prije ispustanja u recipijent.
Na sliei 88. prikazan je jedan protocni aerator.
Slika 88.
Protocni aerator: 1 - otpadna pumpa, 2 - acrisana pumpa, 3 - pumpa za
transport aktivnog 11111ija, 4 - vazduh, 5 - pre6scelJo voda
U aeratoru atpadna voda se mijesa sa 3kt1 vnim muljem koga u
aeratoru mora biti najn1anje 25 % ad ukupne zapremine tecnosti. Smjesa
otpadne vode i mulja neprekidno odvodi u gdje dolazi do
odvajanja C\Tste od tccne faze. Bistri diD odhzl na uredaj za
dezinfekciju, a zatim se 1SplJsta u kanalizaciju. Istalozeni clio sc
djelimlcno vraca u aerator fadi preclscavanJ3 zagadene vode.
Preciscavanje se odvija zahva1jujuCl ogromnoj adsorpcionoj sposobnosti
aktjvnog mulja. Mulj se vrcmcnom zasiti. Rcgencraclja mulja podsticc se
302
razvojem mikroorganizama koji se nalaze u njemu. Taj proces nazi va se
regeneraeijom. Najve6a efikasnost u rudu aeratora postize se kod pH = 6,8
- 8,S.
Posebna prednost aCfatora je u tome sto moze da fadi tokom cjjele
godine, jer temperatura od 8 do 25 koja se ostvarujc u aeratoru ima
malog uticaja na proces oksidacije.
Otpadna yoda koj a dol azi u aerator biee podvrgnuta odredenim
promjcnama:
a) smanjice se koncentracija materija kojc zagaduju
b) adsorpcija zagaaenja na aktivnom mulju oc!vija se u prvoj fazi
oksidacije u vremenskom trajanju od 10-15 minuta,
c) smanjenje organskih materija (rastvorenih u vadi i adsorbiranih na
aktivnom mulju) druga faza oksidaeije,
d) postepeno smanjenje azo(a amonijaenih soli i nitrita, jer
oksidacijom prelaze u nitrate (treea faza oksidaeije), a to zovemo
procesom nitrifikacije.
Druga i treea faza oksidacije traju po nekoliko sati.
Na slici 89. graficki su prikazane promjenc hemij:skog sastava vade u
aerataru U z8visnosti ad vremena.
_._ WI;"me h
Slika 89.
l'
r:,
I
- . -0
15 E
'z
4 ' ,
Gnifh71i prjfwz promjcne hcmUskog sastava vode u acratoru u ::.m'isl1()sti
od vrcnrcna: I BPK, 2 - a::ota, amonij(J(>::nih soli i
nitrato, 3 - pm"as! nifratnog (Izora (Ill fa::.a oki;idanje)
Visak mulja iz aeratora podvrgava se vrenju u metantanku.
303
3.2.7.1.9. Biofllteri
Biollteri mogu bili razliCitog oblika. U posljednje vrijeme veliku
primjcnu imaju biofilteri u obliku tomjeva. Izvedeni su od opeke iii
armiranog betona. Punilo tamjeva predstavlja kamen tucanik krupnoce 40
- 100 mm.
Na sliei 90. plikazan je biofilter sa prikljucnim elementima.
5
,)'lika 90.
} . bi(:/ilteri, 2 - dow..ld otpucine
t'uzdaila. 4 "''':fi.Ie!!U r,. :.cni{;ar, 5 - 6 - rcsdka,
zu preCi}}c'X:ll( \-'.Jcie
Kao sto se yicii, bid'ib.:r prc(bh\"\'lja
tornja (4
l{ontakt tecne i
304
3 - dovod
7 - komore
I :JVh rnanj::;
a ::,a donje
PreCisccna voda u donjern dijeJu tomja odlazi u posebnc komore.
Vcntilacijc u tornjevima ostvaruJu se vjestackim i prirodnim putem. U
ovim bioloskim filterima postize se visok stepen preCiscavanja, a i
troskovi izgradnje su za 20 - 28 ryo 11i2:1 U odnosu na aerofiltere.
Biofilteri se mogu koristiti za precisc3\'anje otpadne vode koja se
stvura U odmaralistima, dispanzerima, mjesavillc vode 1Z donlacinstva i
industrijskih voda iz koznc industrije, mesokombinata i nl1jckara.
Otpadna voda kja dolazi na biofilter 1110ra biti prethodno preelse'ena u
taloznicilua.
3.2.7.1.10. Lagune
Logune iii okna predstvaljaju dijelove filterskih polja okruzenih
nasipima koji imaju ispustc za odvod vode u kana!. Objekat posjedujc
pumpnu stanien za reeirkulacijn vode. Zadrzavanje vode U oknima je
veoma vaian podatak, to jest rehm rada okna (Iagune) pri kome bi se
obezbijedila najve6a propusna m06 olma u srednjim klimatskim
uslovilna.
Otpadna \'oda za prcCiscavanje puni se U okna 24 h i ostavi se da
miruje osam dana. PoLom se 24 h voda ispusLa. Ciklus se ponavlja.
Na slici 91. prikazanajc sen1<:t lagune sa kontaktnim oknimu.
Slika 91.
SClIlatski prika:: lagune sa udvudnim kanalom.' 1 oksiddc'iuni hazen, 2"-
pwnpna stanica, 3 - d(h'ud otpadne -rode, 4 - od\'odni kanal, 5 - ra::djdlni
izlivi, 6 - jJo\'rsinsku 7 - recirkufacioHi kanal
305
Eksploatacija lagune je vrlo prosta, a cijena izrade je manja nego kod
biofilera. Lagune su podesne za mala naselja, Ijetovalista, odmaraliSta i
slicno.
3.2.7.1.11. Filtraciona polja
Filtraciona polja iii podzemno natapanje ima veliku pnmjenu kao
dopuna malim uredajima. alpadna voda koja ide na filtraciona polja mora
prethodno biti podvrgnuta mehanickom preciscavanju. Efekat
filtracionog polja zavisi najvise od'vrste zemljista. Najpogodnijije pijesak
iii pjeskovita glina.
Povrsina na kojoj je smjesten podzemni sistem (mreza drenskih
ejcvovoda) trebala bi bili ravna. 1z drenskog cjevovoda zemlja upija
vodu. Pomocu vazduha u zemlji razvice se aerobni proces koji vrsi
mineralizaciju organske materije. Zhog toga drenaine cjevovode ne treba
polagati duhoko (optimalno 45 - 50 em).
Na slid 92. prikazana je dispozicija drenaznih ejevovoda.
2
,
4/
3
,
,
Slika 92.
/
,
,
,
,
/
Drenazni sistem podzemnog natapanja: 1 - dovod otpadne vade, :: -
toloinik, 3 - dozerna komara, 4 - drenovi, 5 - ventiZocija
Zemljiste koje je podvrgnuto podzemnom natapanju moze se sa
uspjehom koristiti za gajenje poljoprivrednih kultura.
306
3.2.7.1.12. Anaerobni procesi preciscavanja gradskih
otpadnih voda
Dobijeni talog pri aerobnim procesima podvrgava se anacrobnim
procesima. To se radi iz sljedecih razloga:
a) da se talog ui'ini upotrebljivim (promijeniti fizicku strukturu i
hemijski sastav),
b) da se putem vrenja smanji masa taloga na racun pretvaranja
organske matelije u pHn i rastvorljive soli,
c) da se iskorist; phn kao gorivo i ostatak mu\ja za dubrenje
zemljiSta,
d) da se izvrsi dezinfckcija taloga, ler sadrzi patogene
mikroorganizme koji su stetni po zdravlje covjcka i zivot;nja.
Anaerobni proces; se odvijaju pod djejstvom dviju grupa bakterija
(bakterije kiselog vrenja ; bakterije metanskog vrenja). Dok jedna grupa
bakterija _priprema organsku matcliju za preradu, druga vrsi preradu.
Bakterije kiselog vrenja preraduju organskc materije od bjelancevina,
masti, secera; ulja i skroba U organske kiseline - ugljicni dioksjd,
sumporvodonik, alkahol i malo metana. Ovaj dio proeesa zovemo "kiselo
vrenje!! jer produkti sadrze organskc kiseline,
Bakterije metanskog vrenja razgraduju organske kisclinc i alkohole na
metan i CO2. Produkt reaguje neutralno ili slabo albIno (pH = 7 - 7,3).
Anaerobni procesi mogu se prikazati sljcdccim jednadZbama:
a) 3C6HJO0 5 + 3H,O ~ 4CO, + KHJCOOH + 2CH
J
CH,CH,COOH + 4H,
Djejstvom bakterija kiselog vrcnja na celulozu nastaje smjesa sircctne
i maslacnc k i s e l l n e ~ kao i smjesa plinova (4%) H2 i 29% CO
2
) vodonika i
ugljendioksida. Produkte ave reakcije koriste bakterijc metanskog vrenja
za ishranu, stvarajl1cl metan:
307
Proces razluganja sircetne kiseline u metan jc daleko slozcniji nego
sto to jednacina predstavlja. Ovo nisu hcmijski nego cisLo mikrubiolos.ki
procesl.
3.2.7.1.13. 'CrcClaji. za aiiaero!mo preciScavanjc (tm!iSta)
Za anaerJbni proccs k()riste se sljcdcci lLrcflaji:
a) septicke jame (sJpticki
b) dvospratna taloinica,
c) mctantank.
3.2,7,1,14. Scpticke .iamc
Scplicka .lama je ukopani horizontalni mloznik kroz koji lagano
protice voda. Tn se tuloii cvrsiu faza zadrzayajuci sc 12 ll1jescci. Ivlulj
trunc bez prisustva zraka. U talozniku \Tcmc:nO;.Il1alog zaslojava, Lako cla
jedan dio isplivu na povrsinu. Taj plivajuci sioj zadrzava toplotu u
taloz.aiku) doprilwscci inLcnzivtranju biolosl<og proccs:1. Septicke jamc
nask su primjenu kod scoske kanulizacijc i u grauo\'imu sa malum
kanalizacijom.
Na slid 93. prikazanje izglcJ septickc jame.
Slika 93.
Upro..'fi'eni izgled stundardne septi2ke jame: 1 .lama, 2 - dovud utpadne
vade, 3 - odvod vode, 4 - fIl.ulj, 5 - bistri dio, 6 - jJregrade
308
Voda iz septicke jame odlazi na biolosko preclscavanje iii direktno u
rccipijcnL Prema qjemackim propisima, zaprcmina septtcke jame se
odreduje po broju prikljucenih stanovnika. Zajednog stallovaika potrcbno
je 300 lilara l.apreminc taloznika. Sto je veci broj prikljucellil:
zapreminJ talozilika po stanovniku se smulljujc:
do 25 stanovnika ... 300 list.
20 - 50 slanovnika ..... 275 Ust.
50 - 100 sLanovnika , ........ , 250 list.
100 1.50 slanovnika ......... 225 list.
preko 150 stanovnika.. .. .. 200 lIst.
V luloznika ne smijc biti manja od 1500 L Svc ovo se odnosi na
prolocne scplicke jarllc.
3.2.7.1.15. Dvospratnc talo:lnice
L gorr0cm dijelu dvospratne taloznice otpadne vode se oslobadaju
mchani6kih necisloca. Donji di.o taloznika koristi se iskUuc:'ivo za
mulja. Nastah gasovi prilikom vrenja prolal.c kroz dospjelu otpadnu
\'odu a urcdaJ, nego kroz posebnf1 gasna njedra odlaze u atnlusfem.- Znaci,
ovdjc se tabg ne rasloja\'a kao u septickim jamama. Obezbijedeno je
nesmeiano i istovrcmcno talozcnje i truljcnje.
309
Na slid 94. dat je izgled dvospratne taloznice.
Slika 94.
Upro,<ceni izgled dvospratne taloinice: 1 - taloinik, 2 - mulj, 3 - bistri diG
otpadne vade, 4 - odvodna cyev za mulj, 5 - iljehovi
Prevreli mulj se pod hidrostatickim pritiskom ispusta kroz cijev za
odmu]jivanje.
3.2.7.1.16. Metantank
Metantank moze biti veoma razliCite izvedbe. Osnovno je da osigura
optimalne uslove za anaerobno razlaganje organskih materija.
310
Na slici 95. prikazan je izgled metantanka sa prikljucnim e1ementima.
=i '\\\ ",,-, '
: ", "':, '\\

,
'*' \\\ ,",,\ \\\
\\\ \\\\\\ \\\ ::,
"'" 'li:" \", -'.("- -. \\. '{;\ ,\,
%. '''''. '''<. '\.\ '''' ' " \,>, ','.\ \, ,\\ w' ,;;,
""' \\\ \\\ "\ W. \'\ \\\ \\\
\\\ ',\ "\\\ \'1:., \'\ \,\
Slika 95.
Pomocu tople vode iii vodene pare obezbjeduje se potrebna
temperatura (30-5SC) za anaerabni proces. U metantanku vlada
nadpritisak, cime se onemogucava ulaz vazduha koji bi smetao
anaerobnom procesu. Pri kiselom i baznom vrenju u ovom urcdaju nastaje
produkt teene i gasne faze, ciji je sastav prikazan u tabeh 51. i 52.
Tahela 51
Vrsta materijala (m
o
) Vriieme kiselo
o
vrenia Vrijeme bazno
o
vrenia
Mravlja kiselina 477 247 208 162
Sircetna kiselina 245 + 126 372 + 144
Maslacna kiselina 299] 991 492 + 388
-
Azot amonijacne soli 144 + 56
I
270 + 70
pH 4,9 .1,3
I
7,3 O,9
311
Tabela 52.
!
f
AZUL jc porijcklom iz vazduha i zulu ga nema u sastuvu ovog gasa,
Anaerobni proces u mctantanku moze cia sc ubrza llbaciyanjem
koncentriranih biokatalizatora. Pri yrenjn mulja u mcwntanku se
10 do 18 m
3
gas a na 1m
3
cvrstc faze. Dobijeni gas sadrzi 70 metana i
30 % ugljcndioksida. Mdan sc koristi za gorivo, a ugljcndioksid za
proizvodnju suhog lcda. Oswtak muirL to jest mulj koji se vise 11e razara
pod uticajem vrenja zovemo prevre!irn muljcm iii septickim muljcrn. On
sadrzi materijc kojc su llcophodnc ?<l razvoj biija: huminskih
maLerija, 3% ukupnog anHa. 3,Wii fosfornc kisc-!inc, O,20L kalijum oksida,
19( kulcijum oksida (racunato 113 suhu masu). Ostatak rnulja se rnoze
korisliti kao gorivo. Pn:lhodno se OSUSl na poljirna, a zatim prerauujc u
briketc.
3.2.7.1.17. TCllretska razmlllnmja
olplldnih YOali pomllCtl llktiv!log mnnjll
Preclsca\'anjc otpaunih voda aktivnim !l1uljcm oDulwata sljcdece
biohcmijskc procese:
a) acrubnu izgradnja Sl::UliC<1 ((;elija),
b) acrobn<1 razgndnja stanica (cellja),
c) anaerobno _bsc1o vrenje,
d) obrazi.wunjc algi i pWILvodnja klsika.
312
Pri obrazovanju stanica bakterijc se hranc onwllskim necistocama iz
otpadnih voda, a energija koja ;c Ulrosi na
:?l::lzo\,unjc obJiku dubljn Se putem spajanju llgljika i
KIS1U.l u uglJcndlOksld, Baktenjc -ol<.5idiraiu vlastitu stanicllu SUDst,mcu
\TSCCi r2zgraJnju stanica uz osluba(!t:inje uglje.nclioksiJa (s1ika 96.),"
Slika 96,
Oko 65 ugljika prc:t\'ara sc- u staniC,HU ::';U))staIL.',l..L a 35
sc iskoristava za oroizvounill c:ncn:ije. Iz 1 ko BPKl dobi;:1 SF' 0 5-- 0 7 \(0-
J'-}-tr',";""'" .,-f" ',' \, ':. - C::' - -, ,Ju,- ,', "','j
_)d ,- __ ,lpk", t.lldSC, La St0 St_ potrcsl uko 0,) kg 0.;:, GrganSk<] SaSL;:lYDl
dijdo\'i sumicne supstance mogu se razgraditi do te du od 1 kiT

baklerijskc mase prcosti.!ne samo 0,2 kg, Za to je potrcbno ],4 kg U
bi010skitn proccsima izgmclnja i razgradnja stanica oJvija sc
Pn anac-robnoi bioloskoJ' raz
iJ
l'3unJi pryo U ,J ,::::-, _ 1:::'- , ... _ ,l ..... co:; ,;\.
(sirb::tna, maslacna i druge) i snmJ-1orvodunik, uz
mirisa (kisclo vrcnjc). Razgmdnjom organskih kiscJina
nastaju plmovl bel, mirisa (mctan i ug!jendioksid), U odnosu na aerobnu
stanica, II unaerobnirn u::;io\'ima s-e 1Z organske supstance
obrazllJc rnala kolicina stanic,ne U ohIiku bakterija kiselog
\TcnJa, odnosno metunsk.ih baklcrija (.s1i.ka 97.),
313
TEeNI PRODUKTlRAZGR PlINOVITI PRODRAZGRAD"r
,5 "e'l"
metanske
bakteTlje
org k,sel,ne
org s u'p, ba kt kjs, vrenje org, ki!'>. metanske bak\
argo kis.+stank-r.a S'Jp CHI.-+CO:l-Ost.sup_
Slika 97.
Aerobni i anaerobni bioloski postupak preciscavanja otpadnih voda
zavisi od sljedecih faktora:
a) odnosa hranjvih materija prema mikroorganizmima,
b) prirode hranjivih materija,
c) mijesanja,
. d) uslova sredine (temperatura, pH . vrijednosti, 0" otrovne
materije).
3.2.7.1.18. Odnos hranjivih
mikroorganizmima
materija prcma
Postoji odnos izmedu aktivnosti mikroorganizama (stepen
razmnoZavanja, potrosnja kisika iIi sposobnost razgradnje organske
materije praeene preko BPK5) i postojeee koneentracije hranjivih
materija n tecnosti (koncentracija otop\jenih organskih nccistoea odnosno
BPK5 filtriranog uzorka, slika 98.).
314
Slika 98.
Kriva na sliei 98. oznacava aktivnost mikroorganizama u zavisnosti
od koncentraciJe hranjivih materija u tecnosti. Kod malili koncentracija
hran.llvlh mateTIJa krivulja oSJetno raste, kod veeih njen rastjc Sve sporiji.
Dakle, . aktlvnost mlkroorganizama je veea ukoliko je konccntracija
hran]lVlh mateIl]a u tecnosti veea. No, krivulja zasiccnja nastaje pri
makslmalno] vTlJednostl sposobnosti razgradnje koja se vise ne povceava
bez obzlra na koncentraclJu hranjlvih materija.
3.2.7.1.19. Priroda hranjivih materija
Ako se u otpadnir;:r vodama nalaze teliko razgradive otopljene
organske matenje, tada ce sposobnost razgradnje mikroo[rranizama imati
".. 0
SPOIl]1 rast. U takvim slucajevima neophodno je pri dimenzioniranju
uzetl .man]e prostomo oplcreeenje. Otpadna voda osim ugljika treba da
sadrzl 1 odgovaraju6e kolicine azota (N) i fosfora (P). Tck obrazovane
sup stance mikroorganizama sastoje se od 12 % azota i 2,5 %
fostora. U nedostatku ovih spoJeva polrebno ih je dodati II otpadnu vodu.
315
3.2.7.1.20. MijeSanje otpadne 'lode
se postlze (:.c(;6i kontakt izme:du rnik ... tzama i
hranjivc materije, a pogodujc j pri nagLrL rromjcnana KoncenLracijc
hranji\ie materije.
3.2.7.1.21. U510vl
Telnpe:raiura uhrz<lva hemijskc procese (na svakih iO':C
udvostrucujc brzinu razgradnje). Na niskim
lxtkterije su osjetiji\'c pa se prcporncuje doda1no zagnJLlvanJC postroJCl1Ju
za ::macrobnu fermentaciju otpadnc vode.
PH vrijcdnost izmcltu 7,5 i 8 pCi,godujc aktivno,qi mnogih bakte::ija ...
Odstupanjcm od ov,; granicc mctanskc bakterijc postaju vcorna osjctlJi vc.
kisika U otpadnuj voui acrubnum proccsu mor<i biti veei
oel ko1icinc kisika k ... oju lrose mikruorganlzmL l .. ko se II
"'l"o"es" piJsh::i rneiunsbl f:-'nncntClcli;}, ic- oIOpljcni kisik stetan.
'- .!. c . .<." " _
Precls(lYanjc otpadnih vuda [h.lmui'u aktivnog mulja SC' u
torne stu se :Tl.ik.roorganizmi U pw,:esu na!aze u
kruznom LuLu. ,(J I1hHnentu kad sc posLignc zdjcni sadrzaj EtU i.j a,
pri.rasi mikroorganizama rcdusira putern odstranjivanjl.:1. \'iska mulja.
PostUPJ.h su pronasE Ardcrn i Lokd 1914. godinc Lt l\1anch(;stCfU.
Postrojcnje. ovog postupka moze biti:
jcduoslcpcno,
dvosLcpen.o i
postrojcnje sa acrncijOJn rnuljd.
DvoSicpCn() postnJjcnjv, za n:zlihu od
za IMknadno O\'a'l\.\'i.l postwjcnja
POSJC(.hlJC elva
sc. tan:to
, ... ..!
gJjc ::;e C1{padn<.t VQtb vclike 7.aEaclcIlllst.l l
tdko l1lJ.tcrija. l! siucaju cia sc pJ"cciscaY(l O1"padna \'oda
316
koja je oncCi;;cena suspcnzijamu .i koloidima, a manjc oLopljenim
mal.erijama, taJa sc uspjdno primje,njuje poslrojcnje sa aCl"J.cijom Inulja.
3.2.8. Primjer projektnog rjesenja
pn:ciScavanja otpadnih vuda
naselja (100.000 stmwvnika)
problema
gradskih
Tehnolosko prcr:iscavanja otpaunih voda gradskih naselja se
bazira ua kombinaciji mehanickog i bioloskog preCiscavanja, tc obrade
mulja. Obrada bio]oskog mulja je zavrsna prcciscavanja, a obuhvata
pEn i osuseni ostatak muJja kao produkte ncophodne stabilizacijc mulja.
Fomenuti produkri (pEn leao gorivo, mulj kao gnojivo) znacajnu
cijcnu koja bi uveliko doprinijela ekonumskmn opravdanju rada ovog
postrojcnja.
Prvo sc vrsi proracun hidraulickog i hioloskog opwrecenja postrojenja
za prcciscavanje Olpadnih \ioda.
3.2,8.L Hidraulicko optere6enje
Hidraulicko postrojenja predstavlja ukupnu kolicinu
ctpadllih voda (iz d0111<:tcinstvu i induslrijc) koje se dovode na
preclSCU\aIlje ..
KoliCina otpadnih vucla 1Z domuejnstva CO) za 100.000 stanovnika uz
utrosak voda ocl200 list. na dan iznosi:
Q = 1 OU,OOO. 0,2 = 20,()OO m
3
/dan = 833 m
3
/h
PrClTlJ llsvojenim normama projcktovunja gradskih postrojenja za
olpadnih voda, C,;1S0vna kolicina oipadnih voda se
pelos1Tuko uve6a\'J au bi se obuhvalile i oborinske vode kaje se prije
sllvl.lnja u kanalizaciju zag,Ktuju djdimlcno i organskim
zagadcJ.ljima. Dobijcnu petostruka koiicin<l otpadnih v'"oda uvodi se u
sistem za rnchanlcko precisl:avanjc, duk sc za biolosku obradu uzima
koticina oLpadnih voda koja odgovara vee iz izlozcnog casovllog protoka
Llvccanog za 1,5 puLa.
317
Daklc, maksimalni protok (Qrn,,) otpadnih voda (hidraulicko
opterecenje) koje se mehanicki obraduje iznosi:
Qm,,, = Q. 5 = 833.5 = 4165 m
3
/h
Maksimalni protok (Qm,,) otpadnih voda koje se bioloski obraduju
iznosi:
Qrn" b = Q. 1.5 = 833 . 1,5 = 1252,5 m
3
/h
3.2.8.2. Biolosko opterecenje
Biolosko optere6enje predstavlja ukupno optere6enje organskih
materija podloznim bioloskoj razgradnji. Prema literatumim podacima
prosjecna BPKS vrijednost po jednom stanovniku iznosi 54 gldan. Ovaj
podatak se uzima kao osnova za projektovanje gradskih postrojenja za
preciscavanje.
Koneentracija BPK5 u otpadnoj vodi iz domaCinstva, odnosno
biolosko opterc6cnje lih voda iznosi:
100.000.54 100.000.54
BO
-----= 270 mg/I
Q 20.000
BO po vremenu = Q . BO = 225 kgBPK51h
Stepen preCis6avanja koji bi se ostvario ua postrojenju treba da
zadovolji vazecc zakonske propise.
Postrojenje treba da obezbijedi visok ucinak proizvodnje gasa, cija
koliCina treba omoguci energetsku autonomnost uredaja. Prema
Degremontu javlja se obicno jos i visak gas a 5 do 20 %, koji je moguce
ispomciti spoljnim kotisnicima. Prema istom autoru, ispomka gas a ne bi
bila ekonomicna zbog zahtjeva za ispiranjem, preciscavanjem,
komprimiranjem itd. Taj visak gas a treba iskoristiti za sulienje mulja koji
predstavIja znaca)no vjestacko dubrivo iii gorivu materiju.
Ako se radi 0 velikoj kolicini mulja, polja koja bi se koristila za
njegovo susenje zahtjevala bi veliku imobilizaciju terena, kao i veliko
318
angaiovanje radne snage za sakupljanje sasusenog mUlja. Trebalo bi tada
ugraditi vakum filtraeiju koja bi obradila veei dio tog mulja (75 %), "iji
efekti ne bi zavisili od mctcoroloskih uslova, vee iskljucivo ad pogonskih
parametara.
3.2.8.3. Tehnoloski po stupak
Prije nego 8to se donese odluka 0 nacinu prcCiscavanja otpadne vode
neophodno je izvrsiti sljedece radnje:
1. hemijska analiza,
2. ispltivanje razgradljivosti,
3. pokusi na modelu,
4. pribavIjanjc podloga za projektovanje,
5. studij procesa,
6, izrada idejnog projckta,
7. izrada glavnog (lzvedbcnog) projekta,
8. izgradnja uredaja,
9. uhodavanje procesa,
10. kontroJa procesa.
Hemijska analiza daje prvi uvid u karakteristike otpadnih voda i
njihova opterecenje organskom materijom. Odnos ugljika prcma aZQtu i
fosforu ukazuje na njihovo ncophodno prisustvo za izgrad11ju 11evih zivih
celija.
Razgradljivost organske materije moze se pratiti mjcrcnjcm patrosnje
kisika u uredajima. Spomenuti uredaj sas(oj; se izjedne zatvorene posude
u koju se stavlja aktivni mulj, u toku ispitivanja se mUesa i mjeti opadanje
saddaja kisika. Potrosnja kisika relativno je mala sve dok se ne poene
ubacivati otpadna voda. Aka se dodavanjem otpadne vaele primijeti rast
potrasnje kisika, znak je da Je voda bioloski razgradljiva. Aka se uoci
opadanje sadrzaja kisika, znak je da mikroorganizmi, zbog prisustva
toksicnih materija u vadi, nisu u stanju da razgradc organsku rnateriju.
Za efikasnost preCiscavanja otpadne vode mnogo jc bitan odnos
izmedu njenog organskog zagaaenja 1 opterecenja mulja. U tom smislll
neophodno je izvrsti pokuse sa razlicitim optereccnjin;a i sa razliCitiln
319
vrcmenum acracija za priblizno isti sadrzaj mulja, Prema karakteristikama
Olpadnc vode gradskih naselja, ougovaralo bi postrojenje prikazano na
slici 99.
J
(
,1/-I2J

$1

-"
c':.padna voda
--,-,-- pl;ma;rn :nulj
vazdub
.. -.- illdivn: ",utj
."'-A"f.' ..,<Sal; "i(iiv mvija
..,,-... gus tiuijenja
..-<>-___ p: (''Ire!, mulj
f'2.(h"liina voda
Stika YY.
'-bl'eliyna Komera
2-p..;:-npn2 s\anica
3-reStka
p:jeska
5-pretr'lnOl.
5-prethccina 3erac.
7-prirnafn; ta109
8-prd,Yna Komora
9-aeraClOn:
D--sekund, ta log
11- rnao.insKCl zgt'ada 1
:Z-digesto! C
i3
M
diQ{'s tOi j I
Jl
Pretna semi pn:clScLl\'anJH olpacine "ode pomocu abivllog mulja,
postupak muzc podijeliti u trt procesa: mehanic:ko, biolosko i
obrada mulia.
yoda 12 kolcklora prolazi kroz preli vnu komoru koja kU!1alisc
Oipadnu vodu pre rna posiwjcnju u maksimalnoj koliCini od 4165 III '/h (Q
.5). Ostaii Jio vode oJ,lazi u vodatok. Takvo stanjc javljalo bi sc samD U
vremcnu velikib padavina.
Pumpna stanica prihvuta otpadnu vodu i salje je na feSciku gdje se
oJvajDju grube, mchunlcke a zatim w.lsiadjuju put prema
hvaiacu bazcnu za prcthodnll aeraciju, i aeracionom
ialozniku. Tu se udsLralli pijesak i taloine organske materijc. Poslije
seL .. ullcbrnog u sckundarnolll ba/erm, ymb Sf..': ispusta u \/OdOlOk.
Na kraju ostanc mulj koji sc u rnclantanku 1 i II slepc:na do
odrcdene gustine. Kon<li::na opcracija Obl:lde mulja zavrS;J\'[[ sc na poljima .
za susenjc mulja.
320
Ovaj postupak preClscavanJa otpadne vode bazira se na aktivnom
mulju koji se sastoji od bakterija. Bakterije razgraduju organsku rnateriju
prisutnu u otpadnim vodama. Jednim dijelom organske materije utrose se
na izgradnju novih bakterijskih stanica. Pri OVlm procesima
mikroorganizmi trose kisik, koji treba kompresorima vjestacki
nadoknadivati. U sekundamom talozniku izdvajaju se zive pahuljice
mulja koji se, kao povratni mulj, vraea u uredaj za bioaeraciju (aeracioni
bazen). Aeracioni bazen i sekundami taloznik Cine jednu tehnolosku
cjelinu.
3.2.8.4. Dimenzioniranje postrojenja sa aktivnim
muljem
3.2.8.4.1. Prelivna komora
Prelivna komora usmjerava visak otpadnih voda koje dospiju iz
kolektora (visak se javlja pri obilnim padavinama) prema vodotoku.
Komara moze kanalisati petostruku koliCinu hidraulicnog opterecenja
(Qrr",).
Q. 5 = 833 . 5 = 4165 m
3
Jh
Dobijena vrijednost predstavlja maksimalno hidraulicko opterecenje
postrojenja u kisnom periodu.
3.2.8.4.2. Pumpna stanica
Pumpna stanica obuhvata 3 pumpe ad kojih je Jedna uvijek u rezervi
dok druge dvije rade.
Kapacitet jedne pumpe je:
Qm" 4165
-- '" -- = 2082,5 = 2083 m'lh
2 2
Vi sino dizanja olpadne vode iznosi:
H=3rn
321
Praksa je pokazala da su u ovakvim uslovima puzne pumpe pogoduije
od centrifugalnih. Prednost puznih pumpi je u njihovoj sposobnosti da
transportuju vodu u kojoj ima grubih mehanickih primjesa, a da pri tome
ne dolazi do bilo kakvog zastoja.
3.2.8.4.3. Resetka
Resctka zadrzava razne mehanicke otpatkc u gradskim otpadnim
vodama (granje, lisee, krpe, papiri). Resetka se postavlja u kanalu kroz
koji protice otpadna voda. Brzina protoka vode kroz resetke ne smije
dozvoli!i da uslje'd kinetickc energije kroz prozore resetke prolaze otpaci,
niti da dade do talozenja pijeska i mulja iz otpadne vode u kanalu. Prema
literatumim podacima (Imhoff) usvojena je hrzina ad 0,9 mls.
Predvidene su dvije resctke pojedinacnog kapaciteta:
4165
=--- = 2083 m
3
/h
2 2
Razmak izmeau sipki rosetke usvaja se 20 mm. Odstranjivanje
materijala sa resetke vrsi se automatski, grabuJjarom. Materijal se u
posebnim uredajima sitni i melje te saye u proces obrade otpadne vade.
3.2.8.4.4. Hvatac pijeska
Ovaj uredaj treba da izdvo.ii pijesak iz otpadne vode. Postoji vise vrsta
ovih uredaja, ali za ove uslove najpogodniji je aeracioni horizontalni
pjeskolov. Aeracija se izvodi obogacivanjem voda kisikom
onemogueavanjem talozenja cestica organskog porijekla.
322
Prema Imhoff-u vrijeme zadrZavanja vode u pjeskolovu iznosi:

Qm" = 4165 m
3
!h = 1,16 m
3
!s
t - vrijeme zadrzavanja 'lode (4 min,)
V - zapremina u m
3
V = 278,4 m
3
Poprerni presjek pjeskolova odrcduje se na OS110VU protoka vode i
brzine horizontalnog kretanja otpadne vode u njemu. Prema lmhoff-u
hrzina vode u pjeskolovu iznosi najv;se 0.2 m!s (lJsvaja se 0,15).
Poprern; prcs]ek iznosi:
Q 1,16
p =-= -- = 7.73 m
2
V 0,]5
Duzina pjcskolova se odrcduje iz odnosa njegove zapremine i
povrsine pOpfeCTIog presjeka.
V 278.4
L=-=--=36m
P 7,73
Dubina pjeskolova so usvaja 3 m, a odatle sinna proizilaz; 4 m.
Rvatac piieska .ie, zbog sigumosti, podijeljen u dvije sekcije jednake
sirine (po 2 m). Ohic sekei]e su opskrhljene alltomatskim zgrtacima koji
stalozcni pijcsak pomijeraju u bunkcre.
KoliCina vazduha potrehnog za aeraciju iznosi 25 m
3
/h na 1 m
2
povrsine hvataca pijeska. Posta ukupna povrsina iznosi 29,2 ro
2
, onda ce
ukupna koliCina vazduha iznositi 730 m
3
!h.
U otpadnim Yodama, pored ostalog, nalaze se i masti, koje bi smetale
procesu u bioaeracionom bazenu. Njih treha odsu-aniti II nicskolovu _
odvest; ih kanalom u metantank na digestiju. ,-
3.2.8.4.5. Prelivna komora (5)
Prelivna komora ima zadatak da u bazen za prethodnu aeraciju
propusti maksimalnu koliCinu otpadne vode.
323
3.2.8.4.6. Bazen za prethodnu aeraciju
Ovaj bazen obezbjcclujc vodu kisikom prije nego sto ona dospiJc U
primami taloZnik. Princip aeracije je sliean bioacraciji. Po dnu bazena
postavljen je sistem perforiranih cijGvi kojim se razvodi zrak po citavoj
povrSini bazena. Vazduhom se sprecava pojava nepozeljnih anaerobnih
procesa u toku mchanicke obrade otpadne vode. U bazen za prethodnu
aeraciju dovodi se visak aktivnog mulja iz procesa bioaeracije.
Zapremina bazena raeuna se prema polusatuom vremenu zadravanja
maksimaluog hidraulicnog opterecenja:
v = .0,5 = 1252,1 0,5 = 626,3 m
J
Bazen je podijeljen U dvije sekcije Cije pojedinaene zapremine iznose:
626,3
--= 313,2 m
3
2
Dubina bazena se usvaja 3,5 m, a sirina SYake sekcijc 6 m. 1z ovih
podataka moz,e so izracunati duiina bazena.
V 313,2
L=-= = 15m
P 6 .3,5
Kolicina zraka za aeraciju, zavisno od bioloskog opterecenja otpadne
vode, krece se u granicama od 8 do 14 m3ih po 1 m2 povrsine bazena
(usvaja se 11 m3!h i 1 m2): Dakle, treba obezbijediti zraka:
(6 + 6). 15 . 14 = 2520 m
3
/h
3.2.804.7. Primami taloznik
U talozniku dolazi do tdozenja prin:mrnog mulja iz otpadne
vode, zaje:lno SD. vlsl-::o11l mulj,t koji Sf: duvodi 1Z sckundalT10g taloznika.
Ovdje 5e lzdvoji 40 % crganskog zagadcnja, sto doprinosi S111anjenju
324
opterecenja bioloskog dijela postrojenja. lzdvaja se i visak aktivnog mUlja
dosplJeva 1Z bazena za prethodnu aeraciju. Ovdje se mulj zgusnjava,
sto v p.ogodujc .njcgovoJ obradi. Postoji vise vrsta taloznika, a U ovom
usvaJa se radijalni tip sa 1l1chanickim struganjem istalozenog
mulJa.
Zapremina primarnog taloznika odrcduje se na osnovu dvosatnog
zadrzavanja prosjecnog satnog protoka otpadne vode.
Dakle:
V=Q.
V=833 .2= l666m
3
zapremina se uvecava za 60 m
J
, to jest za prostor koji se koristi
za mulJ.
Visina taloznika se usvaja h 2,3 m.
Prei'nik taloznika se odreduje prema formuli:
1666
r2 = 231
2,3 .3,14
r= 15,5 m
R=31 m
3.2.8,4.8. Prelivna komora (8)
Komora 11 bioloski bazen propusta otpadnu vodu u kolicini:
Qm" b = 833 . 1,5 = 1249 m
3
/h
Visak otpadne vode prelivna komora pusta u vodotoL
325
3.2.8.4.9. Biolosko preciscavanje u bazenu za bioaeraciju
sa aktivnim muljem
Prije pristupanja izgradnji bazena za bioaeraciju neophodno je
spoznati sljedece velicine:
a) zapreminu bioaeracionog bazena,
b) kolicinu povratnog lTIu\ja,
c) kolicinu viska mulja, i
d) dovod kisika.
Dimenzija bazena za bioaeraciju uveliko zavisi od:
a) stepena preCiscavanja otpadne vode,
b) veliCine uredaja (sto god je uredaj manji osjetljivost na udare je
veca),
c) vrste otpadne vode (vode iz domaCinstva su vise razgradljive od
otpadne vode iz industrije),
d) promjene koncentracije otpadne vode (udamo opterecenje),
e) kolicine mijesane vode (zagadena voda + kisnica).
Ukupna korisna zapremina bazena dobija se iz odnosa dnevnog
organskog opterecenja i specificnog optcrecenja prema fonnuli:
dnevno organsko optcrecenje u dotoku
V
specificno oplereccnje
kg BPK5/d
V = ------(m')
kg BPK5/m
3
d
Ukupno biolosko opterecenje otpadne vode 11 dotoku iznosi:
DBO = 225 kg BPK5/h = 5400 kg BPK5/d
326
s:nanji u mehanickom dijclu postrojenja,
ova sman]! uklJucuJUCl 1 prethodnu aeraeiju, za cea 40 %. Na
blOlsko preclscavanJe dolazi:
540.0,6 = 3240 kg BPK5/d
Za potpuno biolosko preCiscavanje otpadnih voda, prema Imhoff
usvap se speClficno opterecenje 1800 gr BPK5!d . m
3
prostora
bazena. Prema tome, ukupna korisna zapremina bazena iznosi: b
3240
V 1800 m
3
1800 10.
3
Radi cfikasnijeg rada bioaoracionoo bazena treba predvidjeti 4
sekcije. Zapremina svake sckcijc treba da fe:
3609
---=450m
3
4
. OptimaIna ,yake sekoije (11 skIadu sa izlozenim parametrima)
lznOSl 3,5 ill, a duzma 40 ill. U tom slucaju slrina bazena iznosi:
1800
12,9 m
3,5 40
. v nlu1ja koji se iz sekundanlOg taloznika vraea u
bazen se u postocima prema kohcini otpadne 'lode
kOJa dolazl na postroJ en) e za preciscavanje.
Ovaj odnos zavisi od sadrzaja mUlja u bioacracionom bazenu kao i od
koncentracije povratnog mulja:
PM
m'mnlja
----.100 (%)
m
3
0 . V
327
5M BB
PM= .100(%)
SMRM - 5MBB
PM - povratni mulj
5MBB - sadrZaj mulja u bioaeracionom bazenu
SM
RM
- koncentracija povratnog mulja
Masa suhc tvari u povratnom mulju utvrduje se susenjem i vaganjem
uzorka nakon odrcdivanja valumena mulja. KoliCina povratnog mulja
mijenja se u zavisnosti ad optereeenja otpadne vode, a uobicajeno se
laeee u koliCini od 80 % u odnosu na prosjecnu satnu koliCinu otpadne
vode.
PM = 833. 0,8 = 666,4 m
3
/h
Visak aktivnog mulja iz sekundal1log taloznika transportuje se u
bazcn za prethodnu aeraciju, odaklc zajcdno sa otpadnom vodorn dalazi
u primarnc taloznike. 1z prlmamog taloznika se pomocll pumpi
transportuje u digestore.
Produkcija viska mulja izracunava se prema fOl1l1Uli:
AM,,; = R\'Q(0,6(R" + LSll) - LSi) - 0,03 . SMilB
AM,,; - produkcijlt viska mllija (kg SM/m
3
:. d),
RVQ - hidraulicno prostorno oplerccenjc (m'/m' . d)
R" - dodatak (g BPKS/m
3
)
LSll - lebdeee 1l1aterije u dotoku (g/1l11)
LSi - lebdcee materije u efluentu (glm
3
)
5M
BB
' kancentraciJU suhe materije mulja (kg SMlm
3
)
Prema Imhoffu kolicina "viska" bioloskog mulja iznosi 4,4 I po
stanovniku na dan: sta za 100.000 stanovnika iznasi 440 m
3
/d iii 18,4
m
3
/h.
328
Uvodenje kisika u bioaeracioni bazen YrSi Be preko perforiranih
cijevi. Za potpuno biolosko preciscavanje otpadnih voda potrebno je 1 kg
kisika po 1 kg BPK5. No, od ukupne kolicine kisika dnevno, sa zrakom
za oksidaciju, iskoristi se svega 8 %.
3240 .100
40.500 kg kisika
8
Posta 1 kg zraka sadrii 0,28 kg kisika, to ce ukupna kolicina zraka
iznositi:
40.500
= 144.643 m
3
vazduhaJdan = 6026 m
3
/h
0,28
3.2.8.4.10. Sekundarni talolnici
Da bi se obezbijedilo sto efikasnije sekundamo talozenje ugradllju se
dva sekundama taloznika koji pojedinacno primaju polovinu ukupnog
protoka otpadnih voda, a u slucaju potrebc moze jedan taloznik da prim;
cijelu kolicinu. Predvidcni talaznici su radijalnog tip a, sa ugradenim
zgrtacima koji zgrcu mulj ad pcriferijc ka centm taloznika, odakle se
povremeno ispusta kao povratni mulj i visak 1l1ulja. Zaprernina
sckundarnog taloznika odrcduje se prema vrernenu zadrzavanja otpadne
vade u nJemu. Po I1l1hoffu, vrijeme zadriavanja vode koja dolazi u
talaznik iznosi 2 do 3 sata (usvajeno 2,5).
Daklc, zapremina talaznika iznosi:
1249,5 .2,5 = 3124ml
Posto su usvojena dva taloznika, pojedinacna zapremina iznosi:
3124
1562 m
3
2
329
Usvajanjem korisne dllbine taIoznika ad 2,2 m, precnik svakog
taIoznika je:
1562
r2 = 226 m
2
2,2 . 3,14
r= 15 m
R=30m
Aktivni mulj u sekundamom taloZiliku sadrzi 99 do 99,3 % vode.
Ovako vlazan mulj ne moze se podvrci proccsu digestijc jer bi voda
ometala proces, pa jc neophodno da se prethodno voda smanji. Da bi sc to
postiglo, mulj se prehacuje u bazen za prethodnu aeraciju i primarni
hazen gdje se zajedno sa primarnim mllljem zgusnjava na vIainost 95,5
%. Prebacivanje mllIja vrsi se pomocu centrifugalnih pumpi. lz
sekllndarnih taloznika preCiscena vode odvodi se u vodotok. Efekat
preciscavanja iznosi 85 do 95 %, racunato na pocetnu vrijednost BPK5.
3.2.8.4.11. Kompresorska stanic.a
Kompresorskom stanieom obezbjeduju se dovoljne kolicine vazduha:
a) za pjeskolov 730 m
3
/h
b) za bazen za prethodnu aeraciju 2520 m
3
/h
cJ za bioaeracioni bazen 6026 m
3
/h
Ukupna koliCina zraka iznosi:
730 + 2520 + 6026 = 9276 m
3
/h do maksimalno
730 + 5000 + 12000 = 17730 m
3
/h
Da bi se ova koliCina zraka obezbijedila neophodna SL1 3
turbokompresora, od kojih dva rade, a jedan u rezevi.
Kapacitet svakog komprcsora iznosi 8000 m
3
!h.
330
3.2.8.4.12. Pumpna stanic.a za primarni mulj
Iskllstvom je utvrdeno da se u primamom talozniku izdvaja I 109
suhe materije po ekvivalentnorn stano\'niku na dan. Posta se radi 0
100.000 stanovnika. kolicina suhe matcije iznosi: 11.000.000 gldan,
odnosno 11.000 kg/dan.
Vlaznost mulja krece se oko 95,5 % pa ce ukupna kolicina VIaZnOg
mulja iznositi:
11000 .100
= 244.444,5 kgldan = 244,5 m'/dan
4,5
Za transport ovog mulja predv'idcne su dvije pumpe (jedna radna,
dnlga rezen!na)<
Odabrani kapaeitet jedne pumpe je 500 lImin. Dakle, ukupnu dnevnu
kolicinu taloga prebacit ce jedna pumpa za 8 sati (za jednu smjenu).
3.2.8.4.13. Pumpna stal1ica za aktivni mulj
Aktivni mulj iz sekllndarnog taloznika kontinuirano, u odredenoj
kolicini, recirkulise do bazena za bioaeraciju, a visak se prebacllje u b a z e ~
za prethodnu aeraciju. Za transport aktivnog mulja do bioaeracionog
hazena p:cedvidene su cetiri centrifugalne pumpc (3 radne i 1 rezervna)
pOJedmacnog kapac1teta 280 m
3
/h. Stepen recirkulacije se mijcnja i moze
iznositi ad 0,4 do 1,23.
Prosjecna koliCina aktivnog (povratnog) mulja iznosi 666,4 m
3
/h. Za
aktivni mulj, cija kolicina iznosi 18,4 m
3
ih, predviltene su dvije pumpe (1
radnu 1 ] rezervna) pOJedmacnog kapaciteta 350 J/min.
331
3.2.8.4.14. Obrada mulja
U proccsu precis6avanja oipadnc vode javlja se znat11a koliCina mulja
koji se mora i obradivati, jer se ubrzo pocinje sirtti neprijatan miris,
a maze da postane i zariste patogcnih baktcrija i bacila opasnih po
zdravlJe stanovnika.
Postoji vise nacina abrade i dispozicijc mulja:
a) spaljivan]e sirovog mulja nakon tennicke obrade,
b) spaljivanjc sirovog mulja nakon hemijske obrade,
.c) digestija mulja, pasterizacija, odvoz tccnog mulja od strane
poljoprivrednika (njihov aranzman). U cilju dezinfekeije mulj
treba zagrijati na 70C u lrajanju ad 30 minota.
d) Digestija mulja uz proizvodnju clektricne energije, a odvoz mulja
kao pod "c" iii na polJa za susenJe, gd]e bi so dobilo kvalitetno
vjestacko gorivo ill gorivi matcrijal visokc kaloricne moci.
lJkupni troskovi obrade primarnog mulja prikazani su u tabeli 53.
Tabela 53.
.
I
I Vrste Sirovi mulJ Digclirani mulj
I
Bez proizv. ! Sa proil.v.--1
troskova (Sit) Tennickj l,... ..
_ ______ ____ cL d. Enegi-c
Troskovl izgradnjc
."-------.-...
Grad.
I Radovi
2,8 2,0
Mas dio 7,8
l
i
4,4
2,6
5.2 !
4.4 :=J
....''---==--c!'c-"roskovi pogona -='-_-L __ ?A'--1
_...c
I
CC,2:--_f-=-:8 I
UkuIlllo
..
10.6
.
7,8 L_ 7.0
,
Osoblje 1,8 1,5
1,2 .
0,3 , 1,0 I
0) , l:l
El.energi,a
I
1,7
HemikaJije 0,7
.
1,7 zavanJe
.
Dispozicija
0,9
pepela
L2
i 8,0
1,7
!
0,9
i 9.6 ! 9,6 I

___ ___ J
Transp0l1 ,
mulja
I -
r' Iskorist. e1.
I
Energije
.
CUkupno 8,2
I
_._....-
.
I
I
-
1,33 ..
332
Troskovi (labela 53.) abrade mulja putem digestije uz proizvodnju
elektricne energije najnizi su (cetvrta altemativa). Aka se ima u vidu
mogucnost iskIjucenja aerazagadenja, auda nema razloga da se ne
prihvati cetvrta altemativa. Ovom altemativom predvidena su polja za
susenje mulja.
3.2.8.4.15. Digestori
Digestija mulja je predvidena n digeslOrima I i II stepena, a
predstavlja proees koji stabilil.uje organske malerije pri temperaturi od 33
do 35C. Prije nego sto dospije u digestore, mulj je neophodno l.agrijati
do temperature tmljenja (35C). U tu svrhu mulj se jednim dijelom
provodi krol. izmjenjivac toplote (mulj - voda) te taka zagrijan mijesa se
sa ostalim mUljem, a zatim ubaeuje u digestor I stepena. Pod djejstvom
temperature i anaerobnih bakterija nastupa truljenje koje se zavrsava u
digestoru II slepena. U digestom 11 stepena vrsi se zgusnjavanje mulja i
odvajanje nadmuljne vade, koja se prebaeuje na resetku. U toku proeesa
truljenja na povrsinu mulja isplivaju specificno lakse materije, stvarajuei
cvrstu kom koja ometa proces digestije. Kora se mora odstraniti, a to so
postize rocirkulaeijom mulja. Recirkulacija se izvodi. pumpama koje
uzimaju mulj sa dna digestora i vracaju ga u gomji dio. Aka temperatura
mulja padne ispod odredene gramee, toplota se nadoknaduje
reclrkullSan)em ovog mu1.la preka izmjenjivaca toplote.
Pri lruljenju, odnosno stabilizovanju mul.la izdvajaju se gasovi: 70 %
metana, 27 % CO2 i 3 % azota. Gas se odvodi u gasometar smjesten iznad
dlgestora II stepena. Posta gas predstavlja garivu materiju visoke
kaloricne 1110Ci, to se njegovom energijom obezbjeduje:
a) elektricna energija za sopstvcne potrebe,
b) toplola potrebna za tmljenje u. digestorima.
Dobivenim gasom obezbjeduje se potpuna energetska autonomnos(
postrojenja, nz visak energije ad 5 do 20%. Taj visalc, ukoliko ne nace
potrebu pri susenjn mulja, isporucuje se spoljnim kOlisnicima.
Mulj iz digestora II stepena odvodi se na polja za susenje"
333
Dlrnenzionisanje digestora I stepena vrsi se na osnovu njegovog
dozvoljenog opterecenja po stanovniku. Prema Imhoffu:
opterecenje digestora: (metantanka l) = 40 l/ekv.!st.
opterecenja po organskoj materiji = 2 kglm
3
_ opterecenje digestora II = 27 IIckv.st.
Prema tome, ukupna zapremina digestora I stcpena kod 100.000
stanovnika iznosi:
v = 40 .10.000 4000 m
3
Kolicina organske supstance koja se maze obraditi u digestoru iznosi
G = 4000 . 2 = 8000 kg/dan.
Posto koliOina primaroog mulja koji se dovodi n digestor iznosi 244
m3/dan, vlaznosti 95,5 to CC i vrijeme 11 digestoru T stepena iznositi:
4000
16,3 dana.
244
Digestor II stepena svojom konstrukcijom obuhvata gasometar.
Zapremina digestora II stepena iznosi:
V = 100.000 .27 = 2700 m
3
U toku procesa mulja razvija se metan, do 30 l/ekv.s!. na dan.
L1J<.upna njegova kolicina iznosi:
G = 30 .100.000 = 3000 m
3
/dan.
Kaloricna vrijednost gasa je 22000 kJ/m
3
pa ce ukupna energija
iZTIosjti:
Q = 22000 .3000 = 66.000.000 kJ/dan.
Potrebna kolicina toplote za zagrijavanjc mulja racuna se na osnoVU
kolicine mulja i razlike temperature (pocetne i krajnje). Polazi se od
najnepovoijnijih uslova, u zimskom periodo kada je temperatura
334
dolaze6eg mulja 8C. Za mulj koji se zagrijava na 3SoC potrebno je
dovesti 26.352.000 LUdan.
Gubici top late u okolinu (zracenJem) u prosjeku iznose najvise 10 % u
odnosu na koliCinu top late koja je potrebna za zagriJavanje mulja, pa
odatle ukupna toplota koju treba dovesti u digestor iznosi 28.984.000
kJ/dan.
KoliCina toplote koja se kOrlsti za zagrijavanje predvidenih
za predlozeno postrojenje preclsc3vanja otpadne vode- iznosi oko
4.000.000 kJ/dan.
Dakle, toplota ko]a bi sc utrasila na postrojenju iznosi:
Q2 = 28.984.000 + 4.000.000
Q2 = 32.984.000 kJ/dan
Sagorijevanjem 3000 m' /dan plina dobije se tcoretski 66.000.000 kJ.
Medutim, iskoristenje pamog kotla se krece oko 70 %, sto znac;
46.203.600 kJ/dan prakticno dobijene toplote.
Visak toplote predstavlja razliku moguce proizvedene potrcbne
toplote:
Qv = 46.203.600 - 32.984.000
Qv = 13.219.600. kJ/dan
Trecim licima moze se isporuCiti topla voda iii para dncvne toplotne
mod ad 13.219.600. kJldan, sto je, bez sumnje, znacajna sta;ka sa
aspekta ekonomske opravdanosli izgradnje i rada ovakvog postrojenja za
preciscavanje otpadne vode gradskih naselja.
3.2.8.4.16. Polja za stiSenje mulja
Prema Imhoffu, za potpuno 1oiol05ko preciscavanje otpadne vode
do1oija se koliCina mineraJizovanog mulja 0,7 1Idan po jednom
ekvlvalentnom stanovnjku.
U nascm slucaju kolicina rnineralizo\'anog mulja iznosi:
V = 100.000 .0,7 . 365 = 25.550.000 1/god, odnosno
V = 25.550 m
3
/god.
335
Osuseni mulJ predstavlja kvalitetno dubrivo za poljoprivredne svrhe,
jer sadrzi hranjive materije neophodne biljnom svijetu. Susenje mulja na
otvorenim drenaznim poljima je najjeftinije pa za nase uslove i
najekonomicnije rjesenje.
PovrSina polja se izracunava prema Imhoffu:
V
F=--
h.n
F - povrsina polja
h - visina sloja mulja (usvojeno 0,5 m)
n - broj nasipanja mulja u goclini dana (usvojeno 9)
V - zaprcmina mulja
25.550
F = = 5677,8 m'
0,5 .9
3.2.9. Sekundame simvine iz otpadnih gradskih
voda
Otpadne gradske vade sadric znacajne kolii'ine organskih materija
koje se mogu anaerobnim procesom iskoristiti, jednim dijelom za energiju
dmgim za dubrivo. Tu se desavaju eisto mikrobioloski, a ne hemijski
procesi. Utvrdeno je da I em' mulja, u kojem se odvija proces vrenja,
saddi rnilijarde raznih bakterija koje razlazu proteine, masti, celulozu,
skrob, soli sumpome i azotne kiseline, masne kiseline i dr. Po zavrsetku
procesa \'renja zaprcmin1l taloga se smanji za 50 %.
Prilikom vrenja iz I m' evrste faze (iz otpadnc gradske vade) moze se
dobili 10 do 18 m' gasa koji se uglavnom sastoji od metana (70 %) i
ugljendioksida (30 %). Mown se karlsti kao izvor energije, a
ugljendioksid za dobijanJe suhog leda. Ostatak evrste faze koji se pri
vrenju l1ije razorio sadrzi sastojke (humusne materije, azat, fosfon1U
kiselinu, kalijum oksid, kalcijum oksid) neophodne za razvoj biljnog
svijcta. Tnj ostatak po sadrzaju fosfora i ilzata moze se uporediti Sa boljirn
prirodnim dubrivom . OSlm toga maze se uspjesno iskoristiti kao gorivo.
336
U tom slucaju mulj se susi na poljima, a onda se fomlira u obliku briketa.
Dakle, ogroll1ne su mogucnosti iskoristavanja otpadaka iz gradskih
otpadnih voda.
3.3. KONTROLISANJE OTPADNIH VODA
Prilikom ocjenjivanja veliCine nekog zagadivaca, a time i njegovog
dopnllosa treba imati realan pristup, a to je zapravo u(vrdena koliCina
(teret) zagadcnja koja zagaduju vodotoke.
Teret zagadivanja se radi jcdnostavnosti izrazava kao ekvivalentni
broj stanovnika.
Ovaj sadrii OSllovnc podatke 0 prisutnom 3110rganskom
zagadenjn kao i stepenu toksicl1osti otpadnih voda.
Zagadenjc potice ad:
a) suspencliranih lvari i
b) biohemiJske potrosnje kiseonika.
Medutim, suspendirane lvari predslavljaju kako anorganske tako i
materije kaje ucestvuju u procesu biohemijske razgradllje, a Gija
Je veliema obuhvaccna 1 izrazena preko BPK5. 1z tih razloga neophodno
Je uspostavljUnje odnosa izmedu ukupnih anorganskih tvari i BPK5. Taj
odnos se moze prikazati sljedecom formulom:
g SMan gBPK5
EBS = 0,15 + 0,85---
30 54
EBS - ckvivalentlli braj stanovnika
SMan - kolicina anorganskih tvari gldan
BPK5 - biohemijska potrosnja kisika za 5 dana u g/dan.
Vrijednosti 0,15 i 0,85 predstavljaju tezinski odnos izmedu ukupne
tvari prema ukupnoj sllspendiranoj i otopljenoj
matenJllzraZCl1e prcko BPK5.
Posto kolicina anorganskih tvari i BPK5 predstavlja dnevni teret
zagadenJa u gramima vise ce odgovarati sljedeca formula:
337
Ta Tb
EBS = 0,15--- + 0,85---
30 54
Ta - ukurni dnevni teret anorganskih suspenzija (gldan)
Tb - ukupni dnevni teret BPK5 u gldan
Fonnula ce bit; kompletnija ako obuhvati razlike u vrsti organskih
tereta, djelovanje toksicnih tvan na proces autopurifikacije i temperature.
Prvi koeficijent korekcije (K,) dobiva se iz odnosa hemijske i
bioloske potrosnje kisika (HPK : BPK5).
Prema ispitivanjima otpadnih voda naselja ustanovljeno je da u
nonnalnim okolnostima HPK ima oko 2,5 puta veeu vrijednost od BPK5.
HPK
2,5 BPK5
Drugi korekcioni faktor R se odnosi na razljedenje otpadne vode sa
vodom u vodotoku,
Poznato je da toksicne tvari sadrzane U otpadnoj vodi mogu zaustaviti
proces razgradnje organskih materija. .
Razumije se, aka je razl:jedenje otpadnih voda sa vodom vodotoka
vece, time je ll1anja inhibicija procesa razgradnje.
111hibicija bi kod nekog razrjedenja (Q,) otpadne vade u recipijentu
potpuno prestala.
Svako zagadivanje koje se ispusta u vodeni tok treba biti razrijedeno
do izvjesne mjere da bi se njegova koncentracija svela u dozvoljene
granice.
Maksimalno dozvoljena koncentracija BPK5 za vodu I kJase iznosi 4
glm
3
Dakle, ako zelimo razrijediti teret zagadenja BPK5 od jednog
stanoVllika koji iznosi 54 gldan, potrebna je koliCina vode od 13,3 m
3
tj.
protok od 1,56.10.
4
m
3
1s.
Da bi se ovaj kriterijum primijenio, potrebno je u prvom redu
eksperimentalno utvrditi odnos razrjedenja otpadne vode sa Cistom
VOd01TI kod koga nema inhjbicije procesa razgradnje organskih matelija.
Ako se dobiveno razrjedenje x pomnoii sa prosjecnim dotokom
otpadne vode dobiva se velieina j)otrebnog protoka recipijenta Q,. Tu
338
nema vise stetnog djelovanja toksicnib materija na proces samoCiscenja u
vodotoku.
Po nasim vazeCiill propisima teret zagadenja svodi se na mjerodavni
protok QMP. U tom slucaju se vrijcdnost razlike u pro\()cima izmedu Qx i
QMP podijeljeno Sa protokom mora teretit; kao dodatni teret zagadenja
izrazen u ekvivalentnim stanovnicima.
Qx -QMP x.q - QMP
X=---
1,56. 10'4 1,56. 10'4
R - pokazatelj stetnosti toksicnih tvari u otpadnoJ vodi, izrazen brojem
ekvivalentnih stanovnika
X - potrebni stepen raZljedenja utvrden eksperimcntalno,
q - prosjecni dotak otpadnih voda m
3
;s
QMP - mjerodavni pro(ok II m
3
Js
Ina kraju postoji korekcioni faklor koii ukljucuje tennicko zagac!enjc.
Nairne, nasim zakonskim propisima 0 visini vodnog doplinosa
zagadenjem se smatraju i one otpadnc vode Cija temperatura na mjestu
ispustanja u vodni tok prelaz! 30
o
e. Prema tome svako povecanje
telnpcrature iznad te granice predstavlja dodatno opterecenje vodotoka.
To opterecenje se izracunava na sljedeci naCin:
X.TD=q.To
To
x=q __
TD
q - dodatak otpadne vade u m'ls
x - pretpastavl1eni ckvivalentni dotok otpadne vode i'ija je
temperatura u granlcama dozvoljcnog (m
3
/s)
To - temperatura otpadne vode na izvoru
TD - maksimalno dozvoljena temperatura otpadne vade (30C).
339
U (om slucaju je dodatni teret zagadenja Rt nas(ao zbog povccane
temperature otpadne vode, a izracunava sc na sljcdeci naCin:
x
Rt=---
1,56.10
4
4
q To. 10
1,56.TD
Rt - dodatno tCDllicko zagadcnje lzrazco ekvivalcntnim brojem
stanovnika
Konacna formula za izracunavanj"c veliCine tereta zagadcnja
izrazcnog u bwju ekvivalentnih stanovnika glasi:
Ta Tb
EBS =0,15 -- +0,85-- K, +R+ Rt
30 54
Ova formula obuhvata sve [aktore mjerodavne za ocjenu velicine
dncvnog tereta zagadenja kaje otpadnc vode unose u vodcne tokove.
Dobijcni korekcioni faktori se ne uvrstayaju u fonnulu u sljedeCim
slucajcvima:
Kr kadaje njegova vrijednosl manja odjedan
R - kada dobivcnu \Tijednost irna ncgativan prcdznak
Rt bda otpadna voda ima tcmperaturu nizu od 30C.
3.4. ISPITIV ANJE OTPADNIH VODA
Uzorkovanje otpadnih voda (reba prilagoditi vrsti ispilivanja. Naime,
ispitivanja se medusobno razlikujll, pa postoje: bilo.ska, hcmijsko
analiticka, oOOosno pogol1ska ispitivanja.
U toku dana voda mijenja svoJ saslav kako na ulazu tako i oa izIazu
postrojenja za preciscavanje. Dakle, pOJedinacno obradivani uzorak
redovito pokazuje odstupanje. Zato se uzorak uzima u tacna odredenim
vremenskirn inlcrvaJima (svaki sat iIi svaka dva sata). Uzorci se stavIjaju
340
staklenu bocu sa staklenim iIi plasticnim cepom. Boca mora
bIll napUllJena do vrha kako se ne bi muckala prilikom (ranspOlta.
. . _?a bi se odredio stepen djelovanja postrojenja za pI(:Ciscavanje vode,
isplllvanJc se \'1'51 na dotoku j preljevu. Ako se istovfcmcno uzme uzorak
U<1 dotoku i prcljevu, dobiveni rC'lultat ce biti pogrcsan, Naime, pravilo jc
,da l1a preljevlI. postrojcnja uzme yoda koja je ranije usia u postrojenje.
Znacl, vodu na lzlazu postrojenia treba uzorkovati za onoliko vremcna
kasnije koliko se Vrelllena vada zadrii U poslrojenju.
volumen bazena u m
3
koliCina vade li m
3
!sat
= zadrzavanje
Za dimcnzioniranjc postrojenja za prcciscavanje 'lode najznacajniji je
parametar ukupnog dncvnog opterecenja otpadn0111 organskol1l materijom
izrazenOlll kao BPK5 (kg/dan). '
Ako se ovaj parametar podijcli sa ukupnom dncvnom kolicinom vode
dobije prosjccno dncvno zagadcnje vade izrazcno kao lng BPK5
1nmollm,
341
4. TLO
4.1. UOPSTE 0 TLU
Tlo (zemljistem)
uslovnlYQfa'1Jii:di z;ll,Isc !skonstavaJll':'.l
z.emljiste za svoje potrebe covJet ga
otpacima. .. . .. . . " ..
Zag'!Qeno. zemlj iSlepredstav lJ alzvor . mfekel]e. za\Jude. Lz.,votmJ e.
Takoder,zagadeno zemljistc" siri' nepnJ atan mmspos
t
a.ll.lP...lzvor
qerozagadenja. "V .'
U zavisnosti.od hemijskog sastavazemJJIsta postOJI:
a) povoljno ("zdravo") zernljiste i
b) nepovoljno ("nezdravo") zemljiSte.
Povoljno zemljiste predstavlja krupnozmasti matcrijal kroz koji se
voda brzo procjeduje ostavljajuci za sobom slobodan prostor za
oksigenium. Dakle, voda je daleko od povrsine i ne moze ntlcatl na
vlazenje temelja zgrada. Takvo zemljiste (tlo) Je sastavlJeno od krupnog
pijcska, sljunka i skriljaste zemIje. .
Nasuprot ovakvom zemljistu pastoji sJabo propusno, bez zraka 1
vlazno zemljiste koje se s pravom zove lI nezdravo
1
' i za
nepovoJjno zemljiste. Tu se niva vode ualazi bJizu, pa i na samoJ povrslm
tla. Takoder, nezdrava su sva zemljista, koja su zagadena razmm
otpacima pogotovu ako su organsko g pori jekla.. ."
Pod djejstvom fizickih, hernijskih i bioloskrh procesa zemlJlste
mijenja svoju strukturu. Ono maze biti skriljasto, krecnj3sto, kompaktno
(sastavljeno od kompaktnih stiJena). pjeskovito, glmasto 1
zemlje emice. Nisu tako cesti slucaJevl, alt se srecn zemlJIsta
kombinovana iz dvije iii tri vrste zemljista.
342
4.2. HEMIJSKI ELEMENTI U ZEMLJISTU
Po hemijskom sastavu zemljiste sadrzi 50 % oksigena, 30 %
silicijuma. 7 % aluminijuma, 3.8 % feruma, 2 % karbona. 19 % kalcijuma
i Inanjih koliCina kalijuma, natrijuma, hlora, sumpora, magnezijuma i dr.
Inace hemijski sastav zemljista utice ua kvalitet vode za pice koja se
nalazi u tom zemljistu kao i na kvalitet hrane koju covjek koristi.
Mikroclementi koji se, takoder, nalaze u zemljistu imaju znacajan
uticaj na zdravlje ljudi. ZemI)!ste koje je deficitarno pojedinirn
mikroclementima ima za posljedicu oboliJevanje stanovnistva koje zivi
na takvom zemljistu. Mikroelementi neophodui za covjekov organizam
suo jod. fluor, ferum, bakar, kohalt, cink i dr.
U tabel! 54. prikazani su elementi za koje je medicina do sada utvrdila
da su neophodni covjecijem organizmu.
Tabe/a ';4
i Hemijski

Jod J
Flllor - F
Gvozde - Fe
Kabalt Co
Uloga U organizmu
Neophodan za stvaranje
tiroksina
Neophodan za stvaranje
zubne gledL sprecava
nastajanje kariesa
Neophodno za stvaranje
hemoglobina i mioglobina,
za normalnu
Sastavni dio vitamina Bn
antipcrniciozni vitamin I
Ncophodan za normalnu
Potrebna
dnevna doza
0,15-0,30 mg
u vodi: j 5-20/1 I
1,0-1,5 mg na
litar u vodi za
pice
15-20 rug
dnevno
R1O mg
dnevno
Simptomi dcficita
Endemska gusav0St,
kretenizam,
,&uhonijemost
Karies kod djece i
odr3slih. Suficit
nastaje u dozarna
vecim od 2 mg!l
Hipohromna anemija
kod djece i odraslih
Anemija
Dakar eu I hematopezu i produkciju 2-4 mg dncvllo Anemija
,. 11 __ __________ -i ______________ -l
Sastavni dio fermcnta
Cink - Zn 20 mo- dnevno Ostecenje embriona
karboanhidraze I b
,. rascenje i
rascenja 1 OkS1QO - redUKCljc.l' b osifikacija
Mangan - Mn
343
4.2.1. Zrak u zemljiStu
Zrak koji se na1azi u parama zemljista ima znacaJnu uiogu u
nonnalnom WeIll baklcrija pri proccsu mincralizacije organsldh maLcrija i
za razvoj biljnog 'svijela. Inace, zrak u zemlji se razlikuje od atmosferskog
po vecem sadrzaju karbondioksida, a manje oksigena.
Takoder, zrak u zemljistu sadrii az01a) a 1110ze i amonijaka i metana.
Prodiranjc zraka II pare zemljista os1varuje se atmosferskim paduvinama.
Nairne, prodiranje vode sa povrsmc prema dubini zcmlje stnra se
podpritisak (vakuum) koji uvlaci zrak.
4.2.2. Voda u zemljiStu
Voda u zcm1jiste dospije\'u iz utmosfcre U obliku padavina. ZcmljisLc
propusta "\'odu vrseci njeno filtriranjc. Ako se voda brzo procjedujc kao
sto jc sllicaj kraskog zemljista voda se. He filtrira dovolino pa ostaje
zugadena. I\1eduLim, u slucuju sporijeg cijcdcnja ftltriranje je efikasnije
pa su mogucnosti zagadenja vode manje.
Dubina na kojoj se voda lTI07,C nalaziti U lClnljistu iznosi i do 10
hiljada metara. To zavisi ad udaijcnosti izmcdu povfsine tla i
ncpropusnog sIoja .zcmlje.
4.2.3. Temperatura zellujiSta
rfemperatura zelnljista zavisi ad vise faktora, a osnovni Sll:
a) gOdisnje doba
b) OrijCnlaeija zemljista
c) kvalitel zernljiSla
d) vlainost i dubina zemljista
U zimskorn periodu temperatura zemljista je veca od temperature
zraka, l11e(iutinl, U Ijetnom periodu je obrnuto - zemlja je hlaclnija od
zraka.
Prosjecna tcmpcratm'a zemljista odgovara prosjec.noj tempcraturi
zraka. Zcmljiste koje je orijentisano prcma jugu, jugoisL0ku i jugozapadu
bolje se zagrijuvu od zemljisla koje jc orijcntisano prcma sjcvcru.
344
4.2.4. Mikroorganizmi u zemljistu
sloj zemlje, a najvisc dubine do scst metara, OUlOgucuje
post?JunjC IDlkroorganizama. NajboUc uslove imaju dubjne do deset
centlmetara. Na sarno] povrSini ih ncma zbog llticaja ultraljubicastih zraka
i suhe podloge.
Bakterije za svoje razmnozavanjc zahtijevaju odgovarajucu
vlaillost a 11ckc vrste i oksigcn. Njihova uloga je veoma
u razgradnje organskih materija do spojeva kaje
aSlrnlhraju b!ljke. Razumije se, postoje rame vrste mikroorganizama:
bakterije, virusi, gljivice i protoze.
Takod.er, vise vrsta bakterija korisnih za zcmljiste, a najvaznije
obavlJaJu praces mincraiizacije prevodcci amonijak Ll nitrite a
ll1tnte u llltrate.
korisnih . u zemljistu se noJaze patogeni J11ikroorganiz.mi koji
dospyevaJu u ze1111ju preko izlucina oboljelih ljudi i iivotinja. Na samoj
povrs.1l11 . vOIll, nenlaju . pavoljne uslove za opstanak, zbog cijelovanja
zraka 1 ncdovoljne vlainosii, ali Sll zato "osigurani" u
dublj!l11 sloJcv1l11a zemlje.
4.3. SAMOPRECISCA V ANJE ZEMLJIST A
Smece (otpaci) iz naselja i industrije sastoji se iz organskih I
neorgansklh lnatcrija. Organskc za razliku od neorgansk.ih \irio brzo
poCinju da se raspadaju sircci neprijatan miris u pl1rodt
zemijista je vcoma znacajno za opstanak Ijucli na
zcmljl, a sastojl se od:
a) raspadanja organskih maLerija u humus i neorganska jedinjenja
kOJ a se ponovo kori ste u prirodi,
b) uniSlavanja patogenih l11ikroorganizama zbog nepovoljnih uslova i
postoJanja korisnih rnikroorganizama.
Raspadanje organskih materija zavisl ad njihove vrste, prisustva iii
Odsuslva zmka (oksidacija i ll1lIjenjc), od P1sustva baktcrija, od
temperature 1 vlaZnosti zemljista.
345
Pri oksidaciji, koja se vrsi uz prisustvo zraka, ugljeni hidrati se
raspadaju u vodu i karbondioksid, a masti prvo u glieerin i masne
kiseline, a zatim se oksidisu do vode i karbondioksida. Proees
raspadanja bjelancevina zove se nitrifikacija. U tom slucaju bjelancevine
se prvo raspadaju u aminokiseline pod utieajem truleznib bakterija, a
onda prelaze u amonijak i njegove soli. Pod uticajem nitrificirajuCib
bakterija amonijak se pretvara u azotastu kiselinu i njene soli nitrite. a
nitratne bakterije pretvaraju azotastu kiselinu u azotnu i nitrate.
Organske materije koje sadrze sumpora i fosfora raspadajn so do
produkta sulfata i fosfata.
Kod procesa truljenja nastaje amonijak, hidrosulftur (H,S), metan i
drugi isparljivi sastojci koji sire nepriptan miris. .
4.4. UZROCI ZAGADENJA ZEMLJISTA
Zagadenje zemljista nastupa u momentu kad proees
samopreClscavanJa ne moze da preradi svu kolicinu orgal1Skib materija
koje opterecuju tlo. Stepen zagadenja se utvrduje na osnovu hemijskog i
bakterioloskog ispitivanja zemljista.
Hemijsko ispitivanje tla ukljucuje odredivanje azota, amonijaka,
nitrita, nitrata, hlorida, ugljika i fosforne kiseline. Bakteriolosko
ispitivanje tla ukljui'uje odredivanje ukupnog broja bakterija (korisnih i
nekorisnih).
Zagadenost zemljista uglavnom potice od cvrslih otpadaka koji
predstavljaju direktan produkt covjekovog zivljenja i rada, bez obzira da
li on egzlstirao individualno ill U okviru seoskog, odnosno gradskog
podrucja.
Proees urbanizacije industrijalizacije je zaostrio problem
higijenizacije zemljista, kako u kvalitativnom tako i u kvantitativnom
smislu rijeCi. U prosjecno urbanoj sredini dnevno po jednom stanovniku
se izbaci oko 1 kg cvrstih otpadaka a u nekim razvijenim zemljama ide i
prcko 3 kg.
Tamo gdje se gOlnilaju plasticnc mase povecavaju se i bakterije. Ako
su pak, plasticne mase u vodi tad a se povecava konccntracija hloriranih
spojeva koji stetno djcluju na covjeciji organizam. Ustvari, plastiku Cine
polimeri koje mikrobi ne mogu brzo unistiti jer su im molektlli dugacki.
346
Strucnjaei su dosli do znacajnih podataka otkrivsi da se proees
raspadanla plus padanja i kidanje visokomolekulamih lanaea kod
plasticnih masa moze ostvariti djejstvom oksigena iz atmosfere i sunecvc
sVJetlosti. Istina, da se ovako neSto 11e bi dogadalo u plastienu masu se
stav\jaju odredene hemijske supstanee - stabilizatori kOji Cine plasticnu
masu veoma trajnom.z,Q()g toga tehnolozi predlazu da se ubuduce u
plastienu masu stav\ja manje stabilizatora iii sarno toliko da joj saeuva
otpornost pol a godine.
U nekim zemljama sa dosta uspjcha od plasticnih otpadaka izgraauju
graaevmske prOlzvode (blokovc) koji su tvrai od betonskib. Japanski
strucnjaci su uspjcli da od polipropilena dobiju teeno gorivo, a
Amerikanci plasticno posude koje prokuhavanjem zajedno sa povrcem
prelazi u tecnu fazu ne uticuCi na kvalitet 11Iane.
Po misljcnju amcrickog 11aucnika Olen a Siborga, dobitnika Nobelove
nagrade za hemiju, u skoroj buducnosti cc svi materijali cirkulisati taka
da se otpaei nece baeati. Dakle, otpadni materijali ce postati glavni izvor
bogatstva, a prirodni izvori bice pomocne zalihe. Sta vise, vei: danas je
poznato da gvozde kao otpadak da bi se ponovo preradilo n upotrebljivi
matenJUI zahllJeva 75 % manje cnergije nego u slucaju da se dobija iz
zeijezne rude. Kod papira je slicna sitnacija: utrosi so 70 % manje
energlJe za preradu stare hartije nego u slucaju njenog dobijanja iz
drvene pnlpe ..
Posebno je zanimijiva ideja amerii'kih strucnjaka iz oblasti atomistike.
Oni predlazu "fuzionu baklju" kojom bi se ostvarila kontrolisana
reakcija temperature od sto miliona stepeni. Otpaci
ubacenr u takvu "baklju'! trenutno bi se pretvorili u naelektrisane ccstice
elemenata iz kojih se otpadak sastoji. Aka je naprimjer otpadak ad
gvozda, silieijnma, cinka i dr. tada ce se ovi clementi posebno iZdvojiti
predstavljajuCi. novn sirovinn. Ova ideja je u fazi eksperimentisanja i
slgurno Je da JOj predstoji dug period do konacnog eilja. Ali se mora
priznati da je avo najdalekovodnija ideja. Njenim uspjehom bi se dao
konacan odgovor na problem osiromasenja zemljine povrsine
dragocjenlrn elementima.
Dakle, gomile olpadaka bi postale prirodno dobro preruscno 11 nesto
sto je sarno prividno nepotrebno i neprijatno.
347
4.4.1. Porijeklo cvrstih otpadaka
Cvrsti otpaci poticu:
a) iz domaCinstva,
b) iz industlije,
c) sajavl1ih povrsinu i
d) iz rudmske dje1atnostL
Otpaci iz domacinstva mogu biti ka1-..o organskog tako i
ncorg,al1skog sastavu. To su kuhinjski otpaci (zivotinjskog i biljnog
porijekla), zatinl kU(;n1 otpaci kno sto su papid, krpc, prcdmcti od
drveta, stakla, k02:c, porculana, namjestaja, bije\e tchnike i df.
Otpad iz industrije prj tchnoloskom procesu, a mogl1 biti
organskog i neorganskog porijckla. Po kolicini su do dva puta obimniji (;d
otpadaka iz domaCinstva stu zavisi od stepcna indllstrijalizacijc zemlje.
OV1 otpaci mogu biti:1'10 stetni po zdravlje Ijudi, pogolovu a1:0 poticu lZ
hemijske industrije.
Otpaci sa: javnih povrsina potiCH, uglavnorn, sa trot02t!'(1) pijauL
pm'kova, dVOflsta, parkinga, uEea i ostaiog zemljista. To su vrio razli6iLl
materijaE, od vrlo stabilnih (p(.\.pir, OpGSCt cigareta, kutijc od cigareta,
sibice i dc) do vrlo neslabilnih malerija (otpaci od hrane),
Rudurski otpuci predstavipju jaiovinu koja naslajc pri eksp10alaciji i
obogaCivanju Ininerala.
4.5, POSLJEDICE ZAGADENJA ZEMqlSTA
'U sreJnjem vijeku problem otpadaka nije bio tako prisulan kao danas,
Otpadaka je bi10 malo pa su izbaClnni ispwd kuea ili u riJeku taka da Je
samopreciscavanje tla moglo'dati do izrazaja,
I\1edutim, vremenom SLl rasE gradovi, a s tim zajedno i otpaci,
Nnstupik su epiclernijc tifusa, kolcre, kugc i velikih boginja. To je
. nagonl1o gradskc ylasti na problema prisutnih otlx.ldal<'(l:
Formirana su gradska dubrista koja nisu rijesila problem jer su postala
348
\
legIa pacova, muha i dnlgih stetocina. 1z tih razloga 1870. godine u
LonJonu podignuta Je prva fabrika za spalJi vanJe otpadaka, To vdjeme se
smatra faz0l11 planske borbe covjecanstvJ protiv otpadaka. U to vrijeme u
Engleskoj izgradena je prva elektrana koja jc kao gorivo karislila atpatke,
sto je posebno impresioniralo istaia1UtO(! fizicara Tomsona. Posebnu
paznju higijeni gradova poklanjali su cuveni naucnlci Paster i Koh. Oni su
,svojim naucnim radovima naglasavali opasnost od raspadanja otpadaka.
Takoc1er, lvorae tablice periodnog sistema Dimitri) MendelJejev se bavio
problcmom irrdustniskih otpadaka pa Je u l0111 smislu napisao Clanak
"Otpac;" u Brokhauzovoj cneik1opediji,
Ncma sunmje IJudski rod koji je upoznao i najs10ieuije prirodne
zakone poCinje da shvata da jc prcvidio cinjenicu da se prirodna ravnoteza
na,l:usa:'3 i da posljedjce kojc iz toga mogu da nastanu predstllvljaju
pnJC!nJll daljem razvojll pa i opstankll z.ivota na Zemlji.
Cvrsti otpaci rastu iz dana u dan zauzinlajuCi prostor i zagaciujuci ne
samo zcmljiste vee i rijeke i zrak. OZbiljnost ovog problema je sve
u saznanju covjeka da se vise ne moze gajiti progres na racun
Zlvotne sredinc.
Meautim, ne smijc progres statio Drustvo mora i6i naprijed uz
ocuvanjc zivotne sredinc.
4.5.1. KoliCina gradskog smeca
Sa porastom broja stanovnika u jednom gradu. raste i kolicina
otpadaka koji se moraju izvesti iz naseljcnog mjesta.
U tabeli 55, prikazana je kolicina otpadaka koje trcba izvesti iz grada
svakog dana,
I'abela 'i5 .
Broj stanovnika jlraJa I Cvrsti otpaci u kg
-
10()'oOO
,
200,000
500,000 1,000,000
LOOO.OOO 2.000.000
- -
5,000,000 10 ,()OO, 000
--_ ..
'. Iz iz.1ozenih podalaka (tabela 55.) moze se naslutiti ozbi1jnost
problema ako bi odvoz otpadaka zatajio nekoliko dana, Covjek bi bio
vrIo brzo zagusen nUlsom otpadnih materija i mikroorganizama koji irnaju
349
u smeeu povoljne uslove za svoj razvoj, U smeeu su prisutni:
tuberkuIozni bacil koka, baeil trbusnog tifusa, baktcrije paratlfusa, baed
dizenterije, vibrion kolere, stafilokoke i steptokoke kao i ba:il tetanusa;,
Takoder, u smecu su Idealm USIOVI za razvoJ 1 razmnozavanJe vecme
parazita,
4.5.2. Kolicina industrijskog smeca
Kolicina industrijskog smeea zavisi od kapaciteta industrijskog
objckta i vrste njegove djelatnosti, a sasloji sec
a) od cvrstih olpadaka iz procesa proizvodnje,
b) od cvrstih otpadaka drustvene ishrane,
c) od.Qtpadaka iz kotlamice,
d) od olpadaka koji nast<lju pri ciseenju fabrickog kruga i
e) od otpadaka koji dolaze iz upraye preduzeea,
Izlozeni industrijski otpaci se bitno ne razlikuju ad gradskih (pod
tackam (a) u nekim slucajevima) pa im je sakupIjanje, odvozcnje i
unistavanje identicno, ", v
Sto se tice otpadaka iz procesa proizvodn)e, vrsta 1m Je podlozna
primijenjenoj tehnologiji, a po pravilu predSlaylja materijalni gubitak, pa
se u odredenim slucajevima predvida njihova sakuplJanJe rad! smanJenJ"
gubitaka i povecanja stepena iskoristenja, , ' "
Posljednjih godina u svijetu se zaostno problem 1 energ1Je
take da je pecelo koristenje i onih otpadaka kO]1 su do smatram
bezvrijednim, Taka se doslo do vise nacina prevodenJa smeea u konsne
sekundarne sirovlne.
4.5.3. KoliCina rudarskih otpadaka
Kolicina rudarskih otpadaka rapidno raste iz dana u dan, M eautim,
saznanje da minerali nisu neiscrpni sve vise covjcka .na
maksimalno koristenje sirovina, Tako JC u SAD u kOJoJ se syake godme
nakupi 5 miliona tona crvenog muija, pocelo ispitivanje crvenog mul)a u
350
cilju njegove pnmJene u proizvodnji tennickih izolacija i portland
cementa,
4.5.4. Sakupljanje smeca
Sakupljanje smeea moze biti:
a) zajednicko (sve vrste otpadaka u zajcdnic]n1 posudu),
b) odvojeno (po vrstama otpadaka),
Bez obzira 0 kakvom je sakupljanju rijec, mora se voditi racuna da
uskladisteno smeee ne bude izlozeno uticaJima atmosferskog taloga i
drugih spoljasnjih uticaja kako se ne bi raznosilo i time zagadivala
priroda,
Posto smeee (evrsti atpaei) sadrzi mnoge korisne komponente koje se
mogu koristiti kaa kvalitetne sekundame sirovine, najracionalnije hi bilo
odvajati vrste slneca na izvoru svog nastajanja. Nije dobra, a niti
dozvoljeno odvaJUnje otpadaka na mjestu odlaganja jer su medusobno
zagaciena,
Pravilno sakllpljanje otpadaka sc astvarllje formiranjem prijemnih
mjesta na pojedinim punktovima u gradu gdje se specijalnim vrstama
vozila vrsi transport odvojenih vrsta otpadaka ad strane ovlastenih
organizacija. lnaec, vracanje korisnih otpadaka u proizvodni clklus zove
se nreciklaza!!, Time se ostvaruje znacajna ekonolllska prcdnost, bez
ohzira na troskave odvojenog skupljanja otpadaka,
4.5.5. Odvoz smeca
Transport olpadaka moze biti:
a) specijalnim transportnim vozilom i
b) pneumatskim vakuum - sisremom,
Prvi naCin, odnosno, prevoz smeca pomocu spccijalnog transportnog
vozila je prisutan u nasoj zemlji, Broj specijalnih vazila kao i njihova
zapremina zavisi od dnevne koECine otpadaka.
351
Sto se tice drugog natina odvoza, on se prinljenjuje u i jos
nekim zeluljama i to u zgradarna sa vise etau. trans?ort
smeca sc ostvarujc na principu kretanja zraka kroz specljalno
cijevi u kojima se stvara raztjedenje. Ovaj. sistem transporta u
poglcdu sanilumo-higijensk.ih uslova kao I u estetskom pog!cdu Ima
vidnu prednost, kako u pogledu zastlte Zlvotne sredme tako I u pogledu
humaniz.acije rada.
4.5.6. Osobine cvrstih otpadaka
Smece mijcnja svoje osobine u zavlsnosti od godi.s.njc? doba.
Takoder, na sasrav sn1cca uticc stepen urbanizacije, sastav
stanovnika i gcografski poiozaj. Utvrdivanje sastava smeca Je bl:no ,-sa
aspekta rjdavanja probleIl1a njegovog transporta,
di.spozicijc i koristenja kao sekundarne Slrovmc. Sastav se na
osnovu ana1.ize prosjccnog uzorka. .
Da bi se izucavalo svoJstvo smeea (cvrstih otpadaka) neophodno Je
poznavati njegovu hemijsku analizu, morfoloski sastav, prosjecnu
gustinu, toplotnu moc- i vlaznost. f
Pri hemijskoj analizi smcca/utvrduJc se: ukupna matenJa,
ukupni azot, amonijacni i nltratni azo!, fosfor, kalaJ, kale!J, karbon,
hloridi, sulfati i pH vrijednost. .., .
Sto se tice morfoloskog sastava smcca, tu se podrazuilllJcva sadrzaJ
pojedinih vrsta olpadaka u smeeu. .. .., .
Sa aspekta deponovanja i UopSlC dlSPozlclJe smeca ncophodno JC
poznavati prosjecnu gustocu sITlcca, a izrazava se u tonama po metro
kubnol11.
Da bi se pravilno c.Iimenzionisalo transportno sredstvo i osigurala
llJcgova antikorozivna zastita bitno je poznavati vlaznost smcca. a
ut\!fuujc sc laboratorijski i to na bazi posjecnog .,. .
Toplolna moe gorin je pokazatelj koji moze bltl odlucuJUCl U snlls1u
konacnog rjeSenja problema unistavanja smeca.
4.5.7. Smece kao gorivo
U smecu se nalazc materije kao papir, guma, drvo, tckstil za kojc se
zna da sagorijevaju, a time i da ctaju korisnu upotreblji Vli toplotu. Da bi se
352
tako nesto ostvarilo, neophodno je utvrditi fizicke i hemijske osobine
smeea, njegovu toplotnu moe i njegovo ponasanje pri transportu i
uskladistenju.
S obzirom na specifii'nost gorivih materija u smecu, normalno je
ocekivati proces sagorijevanja koji ee zahtijevati specifiene lozisno-
telmicke uslove. Dakle, u pitanju su posebne konstrukcije pojedinih
dijelova kotlovskog postrojenja, a naroCito lozista. U svemn tome ne
smije se zancmariti tehno-ekonomska analiza primjene smeca u procesu
dobijanja energije. Ona 6e biti povoljnija ako je eijena klasicnog goriva
veca. Istina, tu se mora uzeti U ohzir Cinjenica da je sagorijevanje smaca
kao nacin njegovog unistavanja uz iskoristavanje energije nastalo kao
jedno od mogueih rjesenja problema odrZavanja higijensko-sanitarnog
nivoa koji treba da obezbijedi prije svcga zdravstvene, a zatim i estetske
uslove zivota u gradovima. Nigdje u svijetu (bar do danas) nije utvrdena
stvarna cijena smeea po njegovoj toplotnoj moCi, vee se uzimaju u obzir
svi troskovi oko njegovog sakupljanja i odvozenja pa se tek onda traZe
ekonomski efekti kroz njegovo koristenje u smislu dobijanja energije.
4.6. MJERE SPRECA V ANJA ZAGADENJA TLA
4.6.1. Obrada evrstih otpadaka (smeca)
Pod obradom cvrstih olpadaka podrazllmijevamo konacnu fazu
eliminaci j e snieea.
U zavisnosti od vrste otpadaka razlikujemo sljedeee tretmane:
a) smetljista,
b) deponije,
c) biotemlicka metoda obrade smeea,
d) fizii'ko - mehanicka metoda obrade smeea,
eJ hemijska metoda obrade smeea i
f) termicka metoda obrade smeea.
SmeHjiste je najjeftiniji nacin odlaganja cvrstih otpadaka, ali je zato i
najneusavrseniji u sanitarnOlTl smislu rijeci. Tu se otpaci odlafu II vidu
nabacanih gomila na ravnorn tercnu iIi u jamama. Ne vrsi se nikakvo
sabijanje ili prekrivanje otpadaka sa zemljom. Zalo su smetljisla postala
353
izvor zagadenja zivotne sredine. Javljaju se razni insekti, misevi i pemata
divl)ai'. Mognca su zagadenja podzemnih i povrsinskih voda, a time i
zajedno pojava epidemije zaraznih bolesti.
Biolermicka metoda se zasniva na hioloskom procesn raspadanja
organskih materija tj. pod djejstvom mikroorganizama. Konacan produkt
ovog procesa je kompost (po hemijskom sastavu sliean je konjskom
dubrivu) koji sc koristi u poljoprivredi kao c1ubrivo.
Fizicko-mehanicka metoda se zasniva na izdvajanju (pomocu
posebnih uredaja) korisnih komponenata (papir, staklo, lekstil, metal i 51.)
u svrhu njihovog sekundarnog konstenja u prirodi.
Hemijska metoda zbog visokih investieija u izgradnji tehnoloskih
objekata za preCiscavanje otpadaka, nije nasla sin! primjenu n praksi.
Deponije predstavIjaju kontrolisani narin odlaganja cwstih otpadaka.
One obezbjeduju potpunu zastitn zivolne sredine od zagac1enja. Ako se
tome dada i laj podatak da su ekonomsb sasvim prihvatljive, onda se
mogu prihvatiti literatnmi podaci da ee u buducnosti najmanje 50 %
grado\'8 svijeta odlagati otpatke u deponije. Tim vise s10 svaka druga
metoda eliminacije otpadaka (prerada olpadaka) ipak na kraju dajc neku
kolicinu otpatka koju ne maze preraditi pa se mora odlozili na de1'on0e.
Isla taka moguci su i kvarovi na postrojenju koje preradujc smeee pa
se u takvom slucaju smece mora odlagati na deponije.
Pri planiranju deponija mora se voditi racuna 0 sljedecim faktorima:
a) lokacija deponije,
b) povrsina zemljista za deponiju,
c) transportna udaljenosL
d) materijal za prekrivanje smeea,
e) topografija,
f) klimatski uslovi,
g) hidrogeoloski uslovi;
h) uslovi zastitc zivotne sredine.
354
Lokacija deponije ima vrlo vainu ulogn kaka sa ekonomskog taka i sa
tehnicko-tehno[oskog aspekta. Ona mora da ohezbiJcdi:
a) potPUTIU sanitamo-epidcmiolosku sigurnost za stanovnistvo
okolni11 stambenih pourucja i osoblia koje radi 11a deponiji;
b) zastitu zemljlsta od zagadivanja;
c) racionalno koristenje zemljista (vrsjti sabijanje otpadaka
spccijalnim masinama).
Sto sc flee -veliCine povrsine zemljista za depol1\ju, OJla u prvo111 rcdu
Z3':1S1 od vrste i koliCine c-vrstih otpadaka koj1 ce se deponoyuti, kao i
debljine slojeva prekrivenog materijala. U svakom slucaju trcba racunati
sa srednjom gustocom kop iZl10si izmcdu 600 i 700 kg/m'- Neki olpaci
kao sto su staldo. drvo i s1. zauzimaju ma1u zapremll1u U odnosu na
predmere bijele tehnike i automobllskih gUl11a koji zahtijcvaju daleko
vecu zaprclninu.
TranspOltna udalJenost, Od110S110, duzil1a puta prevoza otpadaka do
mjesta deponije ima ekonomski uticaj n3 ukupnu invesliciju izgradnje
puta i troskova prevoza. lnace, deponija se locira obicno 11a periferiji
urbanog podnlcja.
l\iaterijal za prckrivanje ot'padaka mora imati zadovoljavajuce
karakteristike, a ogledaju sc 1.1 sljcde6cm:
a) da svojom osobinorn sprijeci izlaz gasova iz deponije;
b) dn omoguCi rast vegetaeije,
c) da smanji prodiranje vlage 1I depolliju.
d) da sprijeci kontakt insekata i pacova sa otpacima.
Matorijal za prekrivanje otpad8ka moze biti: sIjunak. pijesak, glina i
dr. Glina ima najbolje karakterislike.
Topografija se odnosi na porijeklo i kamkter rcljefa gdje ce se graditi
deponija; 5tO ima izuzctan znacaj pri deponijc od povrsinskih
voda. V principu binlJu sc tak vi lopografski lokaliteti koji nisu
upotrebljivi za stambenu iii jndustrijsku gradnju hao ni za poJjopri\'redne
svrhc. Obicno se u tu svrhu koriste prostori koJc treba sanirati i
355
reku1tivirati kao sto su klizista, napustene mdnicke jame, povrSinski
kopovi is1.
Klilnatski uslovi igraju znacuJnu ulogu na materijal za
pogotovu ako se deponiJa nalaZl u nizem predjelu gdje pn ,,,eclm
atmosfcrskim oborinama dolazl do potapanp depom]e, TaKoder,
gledajuci sa kJilllatskih us1ova, dcponijemoraju bni Jocirane 11 suprotnom
praveu od grada odakJe prcovJadava slllJer kretanp vJetrova,
Hldrogeoloski uslovi su od prvorazrednog znacaja za opredjeJjenje
konacnog izbora lokacije za deponiju, "
Zelllijiste za Jokaciju deponijc mora biti nepropusno, Jer su mnogl
problcmi zagadenja podzemnih j povrsinskih .. vada upravo vezalll za
propusnost zem1jista aa kojem je 10cirana depontp,
I na kraju, usiov zastitc zivotne sredine kao vda vazan .se
ostvaruje pomocu deponija sto nije slucaj sa
smetljistima, Za svaki sJucaj JokaciJu deponije treba blratl na Olllm
mjestima gdJe nema znacajnih podzemnih i povrsinsklh voda, kao 1 da
zem1jiste uije atraktivno za nelu drugu svrhu. U prot!;,nom rno,ra10 bl se
racUllali sa pove6anim u1aganjem u objckte kOjl ce spnjecJtl utlCaj
zagadcnja na okolinu.
Termicka metoda se sastoji u spaljivanju smeca, a prednosti u
odnosu na drugc melode su brajne, a osnovne su:
a) dobijanje energije koja se razvija pri smeca,
b) llljesto izgradnjc postrojenja u blizini izvora smeea.
Dakle, cnergija koja svuda ima visoku cijenu iz
zasluzuje posebnu p':lznju. Aka se tome doda i taj eta
ne zahtije"a posebnu i specifiblll lokaciJu sto zn:.H;l se moze u
blizini izvora smeca cime se znatno smanjuju troskOVl tnmsporta smCC3.
'(] 'f',};c-"-ll'lC'\j,u-): "I-' {.;'3 (J/;, smeca iJdvozi na smetJjista i ncuredcnc
k" ,,,,l _, 1'-. J ,:,..., v ,v ' ,
deponije: 20 u postrojenja za spi.\ljivanjc) 15 na are.dcne deponije i 2
% U poslrujenja La kompostiranje.
356
4.6.2. Uredaj za spaljivanje smeca
Sagorijevanje smeca kao metoda eliminacije srne6a l1lJc novlJeg
datuma. Pocela je sa primjenom malin primltivnih peCi j a vee danas
koristi nUjsavremenija kotlovska postrojenja za spa1jivanje prcko 10000
kg smeea na sat. Postoji vise postupaka, a svaki od njih je pri1agoden
odrectenim speeificnim uslovima. Zajednicka irn je osobina to sto se
spaljivanje smeca vrsi uz prisustvo dovoljne kolicine zraka 11a visokim
temperaturama i da so lao produkti sagorijcvanja pojavljuju evrste i
gasovitc materije kao i odgovarajuca kolicina toplotne cncrgijc. Otpadni
materija1 u procc,u sagorijcvanja prolazi kr02 odredene faze. Prvo
prolazi kroz fazu suscnja pri cemu se prisutna vlaga iz srneca isparava.
Nadalje, srnece nailazi na vise temperature i n3stupa termicko razlaganje
smcca uz stvaranje gasova.
Sto se tice vrste poslroJc11Ja 08nOV11a podjela se odnosi na tipove
resetke u lozistu ito:
a) lozista sa nepokrctnom resetkom i rucnimlozenjem,
b) 10zista sa nepokretnol1l rdctkom i mehanickim loienjem,
c) lozista sa bnCanDt11 rcsctkom,
d) lozista sa vaUkastom resetk0l11,
e) lozista sa stepenastol11 feSetkol11 i nepokret11im stapovima,
f) lozista sa stepcnnstom resetkom i guranjern smcca unaprijed,
g) lozista sa kaskadnom resetkOlu i guranjem goriva unazad,
Svaka od izlozenih vrsta resctaka ima k.'oliko prednosti toliko i lllana,
a specific11e su zbog toga sto u odgovaraju samo odredcnin1
uslovima.
Medutim, opste je miS1jenje da spaljivanje, cak i u najmodemijim
postrojenjima ima svoje nedostatke, U najboljem slucaju spaljivanjcm se
smanjuju koliCine otpadaka za samo 80 (;/0 S jedne strane, a sa druge strane
spa1jivanjem smeca se poveeava zagadlvlmje atmosfere, Ali je podatak od
10 % zadovoljenja potreba u energiji kod stanovnistva gdje 8U nastali
otpaci vrlo plimamljiv i vjerovatno ce i ubuducc strucnjaci sve vise
357
rjesavanjem problema smeea poklanjati paznJu spaljivanju smeea uz
dobijanje energije. Dodnsc, u svijetu postoji veGi brojfabrika koje
preraduju otpatke u korisne industriJske proizvode.
4.6.3. Plasticne mase u procesu spaljivanja smeca
Plastlcne mase predstavljaju odredene te!3koce u procesu spaljlvanja
smeca, a manifestuju se u razvijanju otrovnih gasova kOj1 zagaduju
atmosfem SpaljivanJem 100 kg PVC-a oslobac1a se 55 kg HC] kOJi odlazi
u atmosferu stetno djeluju6i na zdravlje ljudi i uniStenje (usljed korozije)
prirodnih dobara. Ne treba zaboraviti i tu Cinjenicu da se hlorovodonik
oslobada i spaljivanjem drugih m aterij ala kao papira i povrca.
4.6.4. Preciscavanje otpadnih
spaljivanju smeca
gasova pri
Otpadni gasovi nastali u procesn sagorijevauia smeea sadrze sastojke
stetne po zdravlje ljndi, biljaka i zivotinja.
Ti sastojci mogu bili cvrsti i gasoviti.
Cvrste sastojke predstavl]3ju leteei pepeo Cija kolicina zavisi ad vrste
loZista i \'Tste uredaja za spaljivanje smeca.
Uklanjanje leteceg pepela se sa dosta uspjeha ostvaruje pomocu
otprasivaca koji mogu biti:
a) mokri,
b) suhii
c) elektrofiltri.
Mokri odvajaci prasine se manje koriste tame gdje je u pitanju sarno
izdvajanje prasine, medutim, tame gdje sn prisutni stetni gasevi koji se
absorbujn u vodi, onda je mokri odvajac nezamjenjiv.
Suhi otprasivaci predstavljaju centrifugalne uredaje kao sto su cikloni
i multicikloni. Oni su dovoljno efikasni u s\ucajevima gdje je prasina
doveljne krupnoee i tezine da bi se pod djejstvom centrifugalne sile
mogla istaloziti. No, tamo gdje je prasina suvise sitna najbolji efekat se
postize pemocu elektrofiltm.
358
Kad Sll u pitanju stetni gasoviti sastojci u otpadnom plinu, onda je
problem daleko ozbl1JnIJ1 nego u prethodnom slucajn kada se radilo sarno
o mehanickim necistocama.
. Kao gasovili sastoJei lElJCesCe su prisutni: karbon-monoksid, sumpor-
dlOksld, azatm OkSldl, razm hldrokarboni ho i ledinjenja hlora i fluora
(HCl i HP). . -
,Za odstranji\'anje stetnih gasovu iz otpadnog gasa koriste se
ugwvTIom, .. apsorberi koji se postavljaju iza otprasivaca. Kohko ce
apsorber efika.san. to zavisiti od vrste matcrije koja apsorbuje i koja
se apsorbuJc kao 1 od parcljaillog prltiska i temperature gasa. Pozeljno je
da, se vrsi n3 temperamri mzoJ od IO()"C kad je u pitanju HCl, a
od 40 C kad .lc u pllanJu lIF. 0\,1 gasovi apsorboyani u vodi
nakna.dno se obrac1uju POl11oc:u krecnog mlijcka pri ccmu nastaje CaCl
z
,
CaF,l CaSO" aka Je u otpadnom plinu bio prisutan i S02. Kolicina vode
je i i.zl1?si Medutim) m3Sa vode se moze smanjiti
tako 5to se pnmlJem reClrkulaclJa, tako da se novom svjezom koliCinOlTI
vade namiruju sarno gubici nastali isparavanjem vade, i odvodenjcm
manjeg dijela sa muljcm. .
. I"tma. Ova metoda ima dosta nedostataka pa se u posljcdnje vrijeme
lstraZlIJu preclsc3vanj.3 gas ova kod procesa spaljl
v
anja
U. N]cmackoJ u Hamburgu lzgradcno je postrojenje spaljiyanja
smeca gdJc sc sa dosta uspjcha apsorpcija stetnih gas ova vrsi suhorn
metodom. To se ostvaruje pomocu aktivnog uglja, koksa i kreca.
359
5. EKOLOGIJA
5.1. UOPSTE 0 EKOLOGlJI
Ekologija je nauka ko]a se bavi proucavanjcm odnosa organizama
(zivog svijeta) prema zivotnoj srcdini.
Rijec "ekologija" potice od grekih rijcei "oikos" - !-'Uea, dom i "logos"
- goyor, ri]cc, Njemacki biolog Emest Ackcl je 1866. godine oyaj izmz
uveo u nauku proucav3juCi sarno odnos zivotinja prema okollnt.
l\1edutim, kasnije pojam ekoiogije dobija sire razmjere obuhvatajuCi sve
organizme - i biljke i zlvotinje, au novije vrijeme i covjeka.
Istinski tvorac savremene ekologije je C. Darvin. On je u pojrnu borbe
za opstanak odnosno direktne borbe zivih biea jednih sa drugim osvijetlio
jedan vrlo slozen splet mcdusobnih odnosa i meduzavisnosti zivih biGa,
kako rnedu sob om tako i prema uslovilua nezivc prirode. Naglinl
porastom ljudske populacije i razyoJem urbanizacijc i industrijalizacije
istovremeno se javlja i podsticaj za razvoj ekoloske nauke. Taka su
nastale nove oblasti eko logije
7
kao sto su: ekologija covjeka iIi humana
ekologija, ekologija zagadenih srcdina, radijaciona ckologija, ckologija
urbane sredine i de.
5.2. ZIVOTNA SREDINA
Ziyotna sredina predstavlja prirodni zivotni prostor u korne iive biea,
odnosno organizmi provodeci S\,0.1 zivot povez:in - 11111ogostrukim
odnosirnn. Razurnijc se, sredina se ne smije shvatiti sarno kao gull prostor
naseljen ZivotOlTI, vee kao sloz,eni organizovani sistern. Daklc, pojam
Hsredina" mora sc shvatiti sire, kao cjelina i jedinstvo koju cine zivotne
zajednice razliCitih organizama (i co\jcka) i naseljeni prostor. Znaci,
sredina nije staticna prostorna struktura vee dinamicno jedinstvo u
prostoru. Svaka promjena bila koje karike u tom lancu slozenih odnosa
neminovno povlnei za sobom niz sekundamih promjena u sistemu kao
cjelini.
Zivo bite se ne maze zamisliti odvojcno od njegove zivotne sredine
koju ouo nastanjuje i u kojoj zadovoljava sYe svoje livotne jJotrebe.
Neraskid'ivi SU odnosi koji viadaju izmedu z.ivog svijeta i sredine koju on
360
naseljava (organizam ne ll10ZC da opstanc odvojcn od svoje sredine, ali i
organizam djeluje na sredinu mijcnjajllei je)
1z izlozenog proizilazi da su odnosi izmedu zivog ,vijeta i sredine
koju on naseljava uzajamnog djelovanja, time se ave dvije ekoloske
kategorije medusobno uslovljavaju i stoje u stalnim odnosiIl1U
meduzavisnosti. Ranije je naglaseno da sredina nije goli prostor ispunjen
zivotom, vee kompleksni organizovani sistem. Ovaj slozeni sistem
rredstavlja ekolosko jedinstvo zivog svijeta i prostora koji naseljavaju.
Takva slozena cjelina se zove ekosistemom. Ekosistem se karakterise
ciklicnim procesima razmjene matcrije u kojim ucestvuju i organizmi i.
njena naseljena sredina. Cjelokupna nasa okolina u najsiren smislu sastoji
se 1Z ncpreglednog mozaika razlii'itih ekosistema. Pojedinacni
ekosistemi iako prcdstavljaju ekolosku cjelinu, nisu izolovani jedni od
drugih nili su bez medusobnih uticaja. Oui se medusobuo' vezuju
razlicitim odnosima i integriraju u slozene ekoloske komplekse vlseg
reda. Dakle, postoje ekolosk; kompleksi nizeg i viseg reda.
5.3. PODJELA EKOSISTEMA
Ekosistemi se mogu klasificirati 11a sljcdcce tipovc:
a) kopneni ekosistemi,
b) vodeni ckosistemi.
c) peeinski ekosistemi i de.
U okviru jcdnog tipa kao recirno vodeni ekosistcm, moze se nadalje
klasificirati na: morske, slatkovodne (jezerska, rijecna) itd.
5.4. USLOVI ZIVOTNE SREDlNE
. Organizam u prostoru zivotne sredine izlozen je fizickim, heluijskirn,
blOloskim i drugim uticajima. Ustvari vcliki je broj uslova srcdinc koji
dJeluJu na organizam, ali sc mogu podijcliti u cetiri osnovne grupe:
a) klimatski uslovi,
b) edafski uslavi,
c) hemizam sredine i
361
d) biotioki uslovi. . ..
Istina, intenzitet djelovanja ovih uslova na organizam uvehko zaVlS1
od geografske siline, nadmorskc vi sine, godisnjeg doba kao i od doba
dana (jutro, podne, uveoc, noc) itd.
Klimatski uslovi se, uglavnom, odno,e na toplotu vazduha, svjctlost,
vodena 1 vazdusna kretanja. Toplota iIi temperatura vazduha je veoma
znacajan us]ov sredine. Sunccvo zraccnje je osnovni izvor toplote na
Zemlji. Od toplote zavise kako osnovni fizioloski procesi u
organizmllna taka i mnogi drugi procesi u hemizmu sredine i raz.mjcm
materije. tiara se 1mati na umu da prisustvo 1
orcranizama doprinose mijenjanju toplotnih uslova sredme. U tom smlslu
ulogu igra vegetacija u sumskim predje1ima gdje su uslovl
temperature drugaCiji nego na otvorenoj povrsini (ravnomjerniji su) ..
Svjetlost kao klimatski uslov je znacajna sa aspekta opstanka z!Vog
S obzirom na to da predstavlja izvor cnergije za proces
fotosintcze, a potice od sunccvog zraccnja.
Voda, takoder kao uslov sredine ima znacaj za sva ziva biea jer pored
spoljasnje ulazl i u unutrasnju sredinu organizma. . 'r
Vazdusna kretanja su isto tako znacajna za lislov sredme. U prvom
redu ima posrednog i neposrednog uticaja na zivi svijet. Vazdus.no
kretanje se ostvaruje vjetrovllna djelujuci nepasredno kao fizlcka sila, a
posredno preko drugih uslova sredine, mijenjajuCi. ih ili
povecanjclu temperature vazduha i njegovc vlaznostl)" na
umu da nijedan klimatski uslov ne djeluje sam za sebe 1 nJlhov ulIce\] na
srcdinu i organizrne nc ispoijava se pojedinacno, vee se sveukupno
djejstvo svih klimatskih faktora ispoljava kao odreCieni klimatski
kompleks.
Edafski uslovi sredine se oelnose na geoloske poelloge i zemljista (od
grcke [ijeci edafon - zemljiste). Od ovih uslova zavisi stcpen plodnosti
zemljista, hidroloski rezim sredine, mogucnosti razliCite gradnje u SredIl1l
i dl'.
Hernizam sredine se odnosi na bemi zam atmosfere i hemizan1
vodene sredine. U atmosferi razEc.ltih sredina nalaze se 11 razliCitim
koliCinama i razllcite strane primjese (cestlce cvrstog, tecnog i gasovltog
stanja, kao j razni mikroorganizmi). Pojedinl sastojci su
362
za iivot organizama. U prvom redu oksigen je neophodan za
d,sanJe zlvotmja, a karbon dioksid za proees fotosintcze leod biljaka.
zagadivaci vazduha im3ju negativan 111icaj nn ra7voj zivog
sVIJcta, 0 cemu ce kasnije biti vise rijeci. Sto se tiee vode, maze SC" Sa
sigurnoscu tvrditi da je sastav vode manje konstantan od S8.sta-\.'a vazduha.
U njoj se nahze rastvorene, Tazne soli, gaso",' k,oo " [OZl1I' Z"0',A' ",.
(\ ,-,) --"'be ulVaCI, 0
ccmu ce kasnije biti vise rijeci.
v se ,o>.h:ose na uticaj zivog svijeta (biljke, zivotinje ]
na svijct je nCfavnomjerno rasprostranjen na
pOVrSlnI ZemlJc. a to,Jc uzrokoyano nera\'llomjernim uslovima srcdlnc,
odnosno, veoma razlicitim kombinacijmna ekoloskih uslova n3 pojedinim
dijelovnna prostora. .
Ranije je naglasa\'ano cia postoji odredena srodnost mcdu
i da se ani grupisu 11 veee ckoloske cjeline razlicitog
ra?ga, dak!e, valja lstaCi da izmcdl1 tih cjclina postoje
odrcdent OdnOSl i uticaJi kOJi ih mcdusobno !ijcsno povezuju i
uslo\'lpv3ju U okviru veCih i sirih cjclina. Dmgim rijcCima, postoji
odredeno ekolosko jedinstvo cjclokupnog svijc!a na Zemlji, odnosno,
JedlllstV? cjelokupnc zivc i nezive prirocte. Ovo jedinstvo je ruski
gcohemlcm' Vcrnadskj obuhvmio pojmom "biosfera".
DakIe, biosfera predstavlja zivi svijet i njime nascljcni prostor na
Zcmlji. BlOsferajc globall1l ckoloski sistem koji objedinjuje sve ekoh'ke
slsteme l1lzeg ranga, Ona prcdstavljn oSJ1ovni transfonl1ator
na Zemlji pretvarajuCi (procesom fotosintcze) kosmlcku encrgiju
(cnergija koja dolazi od sunca) u aktivnu hcmijsku energiju neophodnu za
sve zivOlne procese.
5,5, EKOLOGIJA COVJEKA
Ova ekoJoska disciplina se prvi puta kao termin javlja u radovima kod
amcrickih sociologa Parka i Bardzesa 192 L godine. Ta discipliDa se maze
j humana. ekologija ili ljudsku ckologija. UstYari. spomenuti
soc101021 su pokusah da ekoloske pristupe istmzivaqja sredine prenesu na
po1je sociologije. Dadusc, nckim clcmentima ckologije cavjcka bave se j
druge discipline kao geografija, human a medicina, socijalna
hlglJena, dcmografija i dr. Za mnoge stnlcnjakc iz ove oblasti pojam i
363
sadrzilla ekologije covjcka se iscrpljuje u higijensko-medicinskom
prjstupu i radu.
5.6. COVJEK U PRIRODI
Covjck je kao i svaka druga vfsta organizarna U osnovi dio prirode -
:live i nezive sredinc, u kojoj :liv!; nalazi izvore za svoj opstanak
zadovoljavajuCi svoJc potrebe. Dakle. covjck pripada zivotnim
zajedllicama odrec!enih sredina, odredenih ckoloskih sistema koji
prcdstavljaju njcgov zivotni okviL On ne maze napustiti taj okvir, moze
ga samo lnijenjati. A.k.o se udaljava 1Z Zemljine biosfere krccllci se prema
drugim srcdinama u kosmosu on mora "ponijctt rt svoju sredinu sa sabom
POlllOCU koslllicke letjelice.
Za razliku od drugih zivih bic:a koja naseljavaju biosferu, covjek je
ycoma aktivan ciniiac u njoj u toku svog bioloskog i kulturno-
historijskog mzvoja, vrIo uticajan ekoloski fuktor u SVOJOJ
sredini. Naime, sa proccsom prcobrazaja zivotinje u covjeka doslo.ie do
kvalitativnc pronljcne zivotne sredinc. Prvi koraci u tom pravcu Llcinjenl
su kad je covjck roc eo skupljati hranu ne instiktivnirn lutanjem vee
pornocll oruaa (od obicnog stapa, kamena pa do lllasine). Takvim
aktivnostima prirodna sredina Z:J-votilljslcog pretka postepcno se
dopunjuvala novim ekmentima, drugim rijeCima prirodna srcdina jc
postepeno vrcrasla u kulturnu. Medutim, mora se imati na U11lU i to cia
covjek nlijenjajuCi svojom aktivnoscu prirodnu sredinu izaziva takve
promjclle u njo] kOJe imaju povratno djejstvo uu ujega - mijcnjajuci gao
DulcIe, covjek mijcnjajuCi prirodu, istovrClllcno mijenja i svojlJ vlastitu
prirudu - islorija prirode i Uudi se mcdusobno odredujll. Co\:jck
mijenja lice Zerrllje, poddavajuci ga prClua svojim materijalnim i
kultumirn potrcbama.
Covjek dJeluJu6i na prirodu lzaziva:
a) hotimicne promjcne i
b) nehotione promjene.
Hotimicnc promjcnc se karakterisu covjekovom teznjom za koristima,
odnosno blagostanjem.
Nchoticne promJcne se karaktcrisu ncpredvidenim posljcdicama koje
shjede poslije hotimicnih promjena.
364
promjene koje covjek vrsi u prirodi mogu biti pozitivne i
odnosno, .za covjeka korislle iii nekorislle, pa i stetne. Ove
prouzrokuJu mijenjallje i prcobrazavanje izvomih prirodnih
zlvotmh zajednica ciji je clan i covjek, mijenjaju Se i citavi ekosistemi
kOJl predstavlJaJu covjeciju zivotnu sredinn. Da stvar bude jos gora,
prom]ene . kOJe se odigravaju u razhcitim zivotnim zajednicama i
ekoslsteil1lma pod uticajem i'ovjeka rastu sve vise, paralelno sa razvojem
clvlhzac<je 1 napretkom Ijudske materijalne kulture i tehnike. Obim i
razmJere promjena koje je covjek vee izazvao u proizvodnoj sredini su
veoma vehki.
Sumnje nema, sa iscezavanjem suma mijenjaju se i 05novni uslovi
zivota. se 08nova mijenja i sastav zivotne zajednice
pred]ela. Dakle, mnoga ziva biea sa promjenom zivotnih
uslova lsce:,avaJu nestaju (bjeze ih izumiru). Taka je u Evropi nestalo
dIvlJe g?vece, dlvlJI konj, bizon i dr. Sve to je imalo za posljedicu naglo
razmnozavanJe polJskrh miseva, hrckova i drugih sitnih glodara koji zive
bez svoj1h neprijatelja. Nestankom pojedinih zivotnih zajednica
JC odnosa medu zivim biCima, koje
se mace u slozemm zaJcdmcama spontano ostvaruje.
. Danasnje je najkarak(cristicnije u pogledu uticaja covjeka na
e
nrodu
1 unosenJa promjcna u nju, zadiruci sve dublje u odnose u
Zlvotmm zaJednicama i ekosistemima. Time se degradira i zagaduje
sredma.
Osnovni uzroci degradacije prirode su:
a) razvoj urballizacije i
b) razvoj industrijalizaeije.
Neraeionalna eksploataeija zemljista je u velikoj mjeri izmijenila lik
mnoglh 1 znatno narusila biolosku s(abilnos( mnogih zemljisnih
SIStema. Nadal]e,. razvojelll industrije, u prvom redu metalurgije i
11ld:lrS(Va" nagomllavaJu se sve vise mase '::vrstih otpadaka (sljake),
rudarsl\.e Jd.lovme uz rudarska olma, jame i povrsinske kopove.
Problem komunalmh i industrijskih otpadnih voda koje sa sobom
zagac!uJu vadene tokaye ima za posljedicu naglo osiromasellje (kako
kvalttallvno taka I kvantitativno) ukupne vade u prirodi i unistavanje
nJcne lllikro 1 ll1akro flore i faunc. nase rijeke, moze se doti
365
do zakljucka da je u mnogim nasim rijekama i jezerima izmijenjeno stanje
naselja riba, a u nekim rijekama je riblji fond u potpunosti unisten.
Takoder, ni atmosfera nije postedena od razvoja urbanizacije i
industrij alizacije.
U rejonima veee urbanizacije j ,industrijalizacije .ie veoma prisutan
problem zagadenja atmosfere. Zagadenja se odnose na toksicne gasove,
pare i cvste cestice, odnosno, poIutanle koji izviru iz industlijskih
postrojenja, termoclektrana, individualnih loli,!a i transportnih sredstava
(automobiJa, kamiona, autabusa, lakomotiva i dr.).
5.6.1. Urhanizadja i priroda
Gradska sredna je ekolaski veama nestabilna i u njol lahko dolazi do.,
za covjcka nepozeljnih, poremecaja i to pod djejstvom razliCitih
spoljasnjih i unutrasnjih uticaja. Ranije je naglaseno da u jednam
slozenom i funkcionalno potpunom ekosistemu unutrasnji procesi teku
taka da svaki element sistema funkcionise posredstvom drugih
demenata, pri cemu postoje vel ike mogucnosti n1cdusobne fl1nkcionalne
kompenzacije pojedinih komponenata sistema. Mcoutim, gradska sredina
ne karakterise sc dovoljnom unutrasnjom raznolikoscu da bi se
obezbijedila ekaloska kompenzacija i tako osiguralo staniste za covjeka i
korisnih zivih zajednica. Zato svaki planski prilaz gradskoj sredini mora
prvenstveno da polazi od valorizacije sredine doprinoseCi sto vecoj
raznoEkosti ] mozaicnosti urbanog prostora. DakJe, treba teziti
racionalnom i humanom uredenjl! prostora sa dljcm da se obezbijedi
najracionalnije koriscenje prirode u korist drustva.
Poznato je da se pri svim zahvatima u pnrodne izvore dolazi do
potencijalnog ugrozavanja clinamicne ravnoteze ekoloskog sistema
odredenih sredina kada jc neophodno preduzeti odgoyarajucc zastitne
mjcre. Zastitne mjcre su usmjerene proti\' degradacije prirode za covjeka
nejneophodnijeg zivotnog okvira.
Ekoloski pristup urbanistickom i prostomom planiranju zastupljen je
u sljedeCim postavkama:
366
a) da se urbanizam i prostomo uredenje ostvaruje na bazi prirodnih
usl(w3 uvaz<lvajuci prirodnu ravnotczu;
b) da politika i praksa u oblasti urbanizma i prostomog uredenja
politiku zastite prirode, odnosno za,stife plirodnih uslova i
amblJcntalnih vrijednosti sredjne:
c) da se urbanizmom i urecIcnjem planira racionalna
eksploatacija prost ora i stvaranje humallih ambijcnata.
y' Iznesene postavke imaju za cilj da se z3garanttue humaniji i prijatniji
ZlVOt.
5.6.2. lndllstrijalizacija i priroda
. industrije je bez sumnje prctckao razvitak nascg saznanja 0
blOsfen 1 a fllnkcionisanju pojedinih njcnih karika i ekoloskih sistema.
Poznato je da u zivotnu sred-inu dosplieva neograniccna
koliCina hemij,skih matenja. Od zagac1ivanja ?raka' najprijc stmdaju
stanov111Cl velllClh mdustrl)skIh centara. Utvrclel10 jc da se u industrijskim
gra?OVlma. u . toku IJcta smanjuje kolicina suncevc f3dijacije za jednu
21m1 za polovinu. IzraCllnato je da se danas godisnje 12 utrobc
lzvadi 120 milijardi tona razlic,itih fUcla, gorl\'a i gradcvinskog
Pr0l2vcdc se aka 60 miliona t011a sintetickog materijala, a na
polJapnvredno zcmUiste se baci ako 100 milion<l 1"ona mineTaInoO'
dubriva i 3 miliona tona razlicitih toksicnih henlikallja (pcsticida). U
1978. godine je oko 2,4 mi]jjarde tona uglja i 1,9 milijardl ton a
nafte. Iste godme u atmosfenr Zernl.!c izhaceno jc od 2(i() do 270 111iI10110
ton a karbon dioksida, prcko 70 tona razlicitih lwrbonoksida, oko 175
miliona tona sumpordioksida, oko 63 ml1iona lona nitratnog oksida, a
samo encrgetski uredaji ispustili su u atmosfcru oko 250 miliona tona
pepela i dnrgih stetnih materija.
Za posljednjih 30 godina u svije!ll je rastureno prcko I,S miliona tona
DDT praska koji se, inacc, vr10 sporo raspada. Na povrsini nase planete
tog praska se zadrialo oko dvije trecine. Poznato je da od tog praska
svi Danas.ie II mnogim zemljama zabranjena upotreba
kOJl .. se mllc,e koristi za unist<wanje insckata. IvlcQutim, mnogo
Je Vlse omh ga masovno koriste. Smatra sc da je u vodama svjelskog
mora akul1;"hrano oko 600 hiljada (ona DDT praska, cak je pronadcn u
mest! arktlcklh fok3 J pll1gvma.
Kol1ko agreslvnih gasova ima u atmosferi grad8 C'ikaS:R, naibolll'
gayon taj podatak da se, kad je vrijcmc vlaino, 1;a
367
nogama raspadaju. U Tokiju venu visnje u cvatu, u Kelnu se osipa
krecnjak sa katedrala, a u Vencciji se uvehko oSlpa fasada erkve svetog
Marka.
Eto, to je sarno nekoliko podataka koji ozbiljno upozoraya]u na
opasnosti koje su se nadvile nad svijelOm. , . .
U rjesavanju ovog problema, svakako da znaeaJnu ulogu 19ra
ekolosko vaspitanje. Ono, razumi]e se, ne smije biti upereno protlY
tehnoloskog procesa koje bi dovelo do stagnaeiJe drustya ( ~ o duhovnog 1
materijalnog siromastva), vee oyu problematiku treba tumacltlna osnovu
zakonitosti ljudskog drustYa. Komercijalni odnos prema pnrodi treba
zamijeniti planskim jer samo covjek svojim dJelovanjem, svojom teznjom
za profitom degradira zivotnu sredinu. .. ,. .' .,
Dakle, covjek i zivotna sredma illJe sarno ekolosb, mtl telmlcko-
tehnoloski, niti zdravstveni problem, vee i socioloski, filozofski, eticki i
psihicki problem naseg drustva, nase savrcmene civilizacije.
368
6, LITERATURA
1. S. Begie:
Stat1]e kvaliteta zraka na podrucju Tuzle
, Zbomik radova "ZASTITA OKOLICE", Tuzla 1997.
2. Z. Zigie i dr. :
Rak - bolest dvadesetog stoljeea
Casapis "POGLED1", 1994.
3. S. Begie i dr. :
UgIJena prasina i njcno uklanjanje iz racine sredine pri separiranju
uglja
Casopis "POGLEDI", Tuzla, 1994.
4. V. Tminie:
socijalno - ckoloska sinteza projekata i programa rekonstrukcijc i
rcvitalizacije Tuzlanskog Kantona
Zbornik radova "ZASTITA OKOUCE" - Tuzla, 1999.
5. A. Halilovic, S. Begie:
Unaprcdenje [adi1c sredine pn proizvodnji clektroda za
zavarivanje
Casopis "POGLEDI", Tnzla, 1995.
6. Z. Beslagic:
Zdravstveni aspekti zastite zivotne okoline
Zbomik radova "ZASTITA OKOLlCE", Tuzla 1997.
7. M. Basic, J. Osmankovic:
Ekonomsko - firtansijski aspekti zastite i unapredenja zivotne
okolicc
Zbomik radova, ZASTlTA OKOLlCE - Tuzla, 1997.
8. A. Hadziahmetovic:
Nove vrijednosti
FONDEKO, Sarajevo, 1997.
9. H. Kesulavi6:
Uticaj tehnoloskog razvoja na proccsc ostcccnja zcmljista, mjcre
sanacije i zastite
Zbomik radova ZASTITA OKOUCE - Tuzla, 1997.
10. C. Silie:
Crvena knjiga flore BiH
369
11. M. Omanovie:
Plilog strategiji zastite okoline u procesima revitalizacije i razvoja
BiH
Zbomik radova "ZASTITA OKOLlCE", Tuzla 1997.
12. B. Tihi:
Visoko raugovanje prirodne okoline
13. S. Begie:
Zagtita u industriji
Tehnoloski fakultet, Tuzla, 1990.
14. S. Begie:
Hemijski reaktori
Grafotehna, Tuzla, 1994.
15. S. Begie:
Zaslila od pozara i eksplozija
Tehnoloski fakultet, Tuzla, 1991.
16. S. Begie:
Kupasti prccistai' radne sredine pri obradi metala (patent)
Savezni zavod za patente, Beograd, br. P-1021/86
17. S. Begie:
Uredaj za odstranjivanje plinova kod zavarivanja (patent)
Savezni zavod za patente, Beograd, br. P-338/87
18. S. Begie, D. Losie:
PreCiscavanje zraka u zatvorenim prostorima
V Savjetovanje !lEnergetika i zastita covjekove sredine u
metalurgiji"
Mavrovsko jezero, 1989.
19. S. Begie:
Ciseenje gasova pomoeu skrubera sa lebdeeim slojem
Jugoslovenski simpozijum
Hemija i zastita zivotne sredine, Beograd, 1985.
20. S. Begic:
370
Uredaj za preCiS6avanje zraka stambenih i industrijskih prostorija
zagadenih SO,
Jngoslovensko savjetovanje:
11Tehnlcka kultura u zastiti i unapredenju zivotne
._ sredine" Beograd, 198.8
21. V. Miljanovie:
Znacaj, ugrozenost i putevi zastite cistoce vnzduha.
Karavan: "Svestran razvoj u zdravoj sredinl"
Sarajevo, 1976.
22. M. Zagorac:
Industrijska toksikologija
Nis, 1978.
23. D. Tuhtar:
Zagadenje zraka i vode
Sarajevo, 1979.
24. V. Sarnngl:
U grozella sredina
Izdavacki centar, Beograd, 1976.
25. Z. Dobovisek, A. Cemej:
Odredivanje toksicnih komponenli cadi od sagorijevanja tecnih
gonva
Sarajevo, 1980.
26. Katastar zagadivaIlja vazduha u BiB
Sarajevo, 1980.
27. A. Biscevic:
Projektovanje otpraslvanja
Tuzla, 1975.
28. V. Uzov, A. Valdberg:
06istra gazav makrimi filtrami
Moskva, 1972.
29. M. Kin, R. Tomingas:
Pokusaji sprecavanja pojave stetnih gasova iz dvotaktnih i dizel
motora
Jugos1ovenska i inostrana dokumentacija zastite na radu,
Nis, 1965.
30. Refera! grupe strucnjaka Zapadne Evrope:
Termoelcktrane i zagadivanje atmosfere
Sarajevo bI. 8/1976.
31. jv1ctodologija 2a utvrc1ivanjc llsJova radne sredine zastite na radu
Nis, 1972.
32. Nacrt programa za pracenje kyalitcta vazduha za urbana i industnjska
podrucja (prevod)
Jugoslovensko drustvo za CistOCll vazduha,_Sanuevo, 1978.
371
33. Z. BinenfeId:
Toksikoloska lspitivanja pesticida rarli zastite okolisa
Hcmija u industriji br. 711973.
34. B. Kitanov!c:
Planeta i civilizacija U opasnosLi
"Privrcdna stampa", Beograd, 1979.
35. S. Begic:
Otpadni mulj 11 funkclji produzenja vijeka trajanja kotlovskih
pDstrojenja (patent)
Savczni zavod za patenle, Beograd, Dr. P-887/S4
36. S. Begie:
Omcksavanje slane vode pomo6u CST luiine
Zastita i unapredenje: covjckove sredine
Banja Luka, 1986.
37. S. Begie:
Priprema ilokulanta u procesu prcC.:iscavanja otpadnih voda
Zastita i unapredenje covjckove srcdinc
Banja Luka, 1986.
38. S. Begie:
Prispovek problcmalike otpadnih voda
Zbornik V SIlG L9262
Praila, 1982.
39, S. Beg:i6:
Odstranji\'anje mehanickih necistoca iz napojnc kotlovske vode
Zbornik referuta, BJed, 1977.
40. S. Begie:
Flokulacija u sIstema priprcme napojne kotlovske vode
I Jugoslavensko savjctovanje 0 zastiti tcrmoencrgetskih
postrojenja
Zagreb, 1978.
41. S. Begie:
iviogucnost prcciscenja i recirkulacija emulzijc u sistcmu hiadenja
rcznih alata
Jugoenergetik, Beograd, 1979.
42. T. Obennan:
Cijena koristcnja kanalizacijskih sustava
Zbornik radova, ZASTITA OKOLlCE - Tuzla, 1997.
372
43. M. Kucak, A. Nuhanovie:
Poboljsanje tehnologije uklanjanja suspenziJU i koloida iz
povrsinskih voda primjenom novih koagulanata u postupku
hcmijske koagulacije
44. A. Com or:
evrsti komunalni olpad reperkusije na eko sislem i nacill
zbrinjavanja otpada
Zbomik radova, ZASTITA OKOLlCE - Tuzla, 1997.
45. B. Saciragic
j
Z. Eak1:
Zastila podzemnih voda kod primjenc te('nih organskih gnojiva
46. S. Begie:
Uredaj za omcksavanje vode
Zavod za palent,,, bI'. BAP 96136A, Sarajevo, 1996.
47. S. Begie:
Uredaj za aktiviranje jonske mase u pokretijivom sloju
hI'. BAP 97180A, Sarajevo, 1997.
48. Z. Arnautalic:
Stanje zagadenja povrsinskih voda i devastiranosti zemljista u
TLlzlanskom Kantonu
Zbomik radova, ZASTITA OKOLlCE - Tuzla, 1997.
49. E Jusufovic:
Higijensko saniturno stanje vodosnabdijevanja na podrucju
Tuzlanskog Kanlona .
VODA I MI, br. 17. Sarajevo 1999.
50. M. Vlahinie:
Voda za hranu i ruralni razvoj do 2025
VODA I MI, be 18. Sarajevo 1999.
51. E. Bukala:
Kartiranje tla u BiH
52. Z. Sparavala:
Odrcc!ena zapaz.anja u sprovodcqju federalnog zakona 0 vodama
VODA 1 NIl, br. 18. Sarajevo 1999.
53. A. Spahi,,:
Vodopri vrednc organizacije
VODA 1 MI, br. 17. Sarajevo 1999.
373
54. M. Sarae:
Evropska legislativa 0 kakvoCi vode
55. R. Sissen:
Zivotno-sredinsko planiranje kao sredstvo za odrzivo upravljanje
vodama u BiH
56. J. Margeta:
Integralno gospodarenje vodama - preduvjet odrzivog razvoja
vodnih bogatstava
57. M. Vlahinic:
Voda i poljoprivreda u sljedecem milenijumu
58. D:/:. Co sic:
Izgradnja deponija u krsu i zastita okohne od oneciScenJa
produktima razgradnje otpada
59. K. Mocevic:
Konvencija 0 kontroli prekogranicnog prometa opasnog otpada i
njegovo odlaganje
60. B. Cavar:
Osnovi sumske hidrologije
61. E. Miljkovi6:
Prilog rjesavanju problema rusevnih obala donjeg toka rijeke
Bosne
62. B. Knezevi6:
Zaetita voda i oddivi razvoj
ZASTITA VODA I ODRZIYI RAZVOJ
JA VNO PREDUZECE ZA VODNO PODRUCJE
Sarajevo, 1999.
63. E. Kupusovic:
374
BiH i Helsinska konvencija
Sarajevo, 1.999.
64. V. Lacevic:
Evropski pristup u zastiti voda kao komponenti upravljanja
vodama
65. M. Sarae:
Sarajevo, 1999.
Evropska legislativa 0 kakvoCi vode
Sarajevo, 1999.
66. N. Andelic:
Program zastite okohsa sliva rijeke Dunav
Sarajevo, 1999.
67. H. Hadzovic:
Sadasnje stanje zakonske regulative i institucija u zastiti voda u
Federaeiji BiH
JAVNO PREDUZECE ZA VODNO PODRUC.TE
Sarajevo, 1999.
6S. E. Kupusovi6:
o hidroloskom informacionom sistemu u BiH
69. R. Tica:
Sarajevo, 1999.
Uloga GIS-a u upravljanju Poduzecima za vodosnabdijevanje i u
sektoru voda opcenito
70. S. Hukic:
Sarajevo, 1999.
Vode tuzlanske regije
Zbornik radova, ZASTITA OKOLICE - Tuzla, 1997.
7l. Z. Barbaric:
Upravljanje kolicinama vade u vodotocima u okviru koncepta
odrzlvog razvoja
Zbornik radova, ZASTITA OKOLICE - Tuzla 1997
n. Z. Mimica:
Zastita kvaliteta voda u koordinaciji sa planiranjcm [azvoja
okoJisa
375
73. K. Moceyi6:
Ekoloski aspekti - ravnopra-vn3 funkcija U odrzivom razvoju
74. S. Redzi6:
Raz'voj ekoloskog infonnacionog sistema za oddjvo upravljanje
hidrobiosferom
Zbomik radoya, ZASTlTA OKOLICE - Tuzla, 1997.
75. N. Galic:
Modeliranje leyaliteta vode prikazan na primjcrn buduce
akumulacijc Bijcla rijcka
Zbornik radoya, ZASTlTA OKOLlCE - Tuzla, 1997.
76. V. Petar:
Odlaganje opasnog otpada i oddivi razvoj u BiH
Zbornik radova, ZASTlTA OKOLICE - Tuzla, 1997.
77. F. Mckie:
Primjena Inineralnih Qubriva u poljoprivrednoj proizvodnji s
obzirom 11a evropske propise 0 ogranicenju njihovog koristenju u
cilju zastite vada
Zbornik rado\'a, ZASTlTA OKOLlCE - Tuzla, 1997.
78. M. Vlahinic:
Agrotehnoloski pogledi nll stanje, korislenje i kontaminaciju
vodnih [esursa u BiH
Zbornik radoya, ZASTlTA OKOLICE - Tuzla, 1997.
79. Z. Kolakovic:
Upravljanjc vodama i postizanje odrzivog razvoja U okviru
sistema okolinskog upravlJanja prema standardu 14001
Zbornik radova, ZASTITA OKOLICE - TLlZla, 1997.
80. B. Dolo i dr.:
Zastita voda U oddivom razvoju zapadno-hercegovacke zupanije
81. A. Hadzic:
Upravljanje zastitOlTI kvaliteta voua i monitoring emisije stctnih
materija
Zbornik raJova, ZASTlT A OKOLICE - Tuzla, 1997.
82. N. Galic:
Zastita akumulacije kao izvuris1a vode Zll pice u funkciji odrzivog
razvoja
Zbornik rudova, ZASITIA OKOLlCE - Tuzia, 1997.
376
83. Dz. Skamo:
VODA, COVJEK I ODRZIVI RAZVOJ
Zbornik radoya, ZASTlTA m::OLICE - Tuzlo, 1997.
84. A. Novalija:
Integralna zastila voda
Zbomik radova, ZASTIT A OKOLICE - Tuzla, 1997.
85. S. Zajac:
Prilog rjesavanju problema odredivanja roka sanitarne zastite
izvorista pitke vade
86. M. Berdrob:
Sadasnje stanje kvaliteta yoda u BiH
Zbomik radova, ZASTITA OKOLICE - Tuzla, 1997.
87. Stambuk - Giljanovic:
Znacajke yoda sliva DOllje Neretve
Zbomik radoya, ZASTITA OKOLICE - Tuzla, 1997.
88. Z. Amautali6, A. Smajlbegoyi6:
Ekolosko slanje akumuiacije MoJrac
Zbomik radoya, ZASTITA OKOLlCE - Tuzl", 1997.
89.1. AntullOyic, M. Goluza:
Zaslila podzemnih voda Vrda Radobolie i Vrcla Sludenac
Zbomikradova, ZASTlTA OKOLlCE - Tuzla, 1997.
90. Inzenjersko-tehnicki prirucnik
Druga knjiga
lzdavacko preduzece "Rad", Beograd, 1976.
91. N.F. Voznaja:
Hemija vode i mikrobiologija
Tuzla, 1973.
92. S. Popovic:
,. Zastita voda i vazcluha od zagadivanja
Novinsko-izdavacko preduzei:.e "KNJIZEVNE NOVINE"
Redakcija llStrucna Beograd, 1975.
93. D. Dukie:
Zagadcnost rijcka i jczera u Jugoslaviji
Evakuacija i prcCiscavanje otpadnih vada nasclja i
indust..rije
Beograd,1977.
377
94. B. Knjezevie:
Neb aspekti sadasnjeg stanja i uzroka zagadenosti voda u SR
Bosni i Hercegovini sa osvrtom na plan zastite voda od zagadenja
Republicka uprava za vodoprivredu
Karavan: liS vestran razvoj u zdravoj sredini!!
Sarajevo, 1976.
95. M. Savicevie:
Higijenski i epidemioloski znacaj otpadnih voda
Zbomik referata: OTP ADNE VODE
Beograd, 1977.
96. J. Munjko, lardas 1., Stilinovii: L., E. Lovrie:
Preliminama ispitivanja uticaja petrohemijskih tvari na
slatkovodne i morske organizme
Zbomik referata sa VIII savjetovanja OTPADNE VODE
Beograd, 1977.
97. B. Stilinovic:
Vaznost odredivanja fizioJoskih gmpa bakterija u zagadenim
povrsinskim vodama
98. Degremont
Evakuacija i preciscavanJc otpadnih voda naseJja i
industrije
Beograd, 1975.
T ehnika precis6avanja voda
Gradevinska knjiga, Beograd, 1976.
99. M. Jahie:
Deponije i zastita voda
Izdavac INZA, Sarajevo, 1980.
100. R. Mihajlovi6:
Smeee kao izvor energije u urbanim sredinama
Zbomik radova
Fakultet zastite na radu, Nil:, 1980.
101. S. Lazarev:
378
Erozija zemljista i covjekova okolina
Karavan: "Svestran razvoj u zdravoj sredini
ft
Sarajevo, 1976.
102. A. Biscevie:
Borba protiv subjektivnih uzrocnika sumskih pozara
briga cijelog dmstva
103. M. Basovic:
Karavan: "Svestran razvoj u zdravoj sredini"
Sarajevo, 1976.
"U zdravlju biIjaka sadrl'ano je i zdravlje covjeka" Detri
Karavan: "Svestran razvoj U zdravoj sredini
l1
Sarajevo, 1976.
104. D. Dukie:
Zagadenost rijeka Jugosiavije
Nase gradevinarstvo bI'. 5
Beograd 1974.
105. N. KujundZie, M. VuCieevic:
N eki aspekti zagadenosti vode i atmosfere
Hemija u industriji br. 2/1975.
106. D. Draskovic:
Ncb clementi predloga programa tehnicko-tehnoloske
zastite zivotne sredine Beograda posebno sa aspekta
saobracaja
Beograd, 1975.
107. B. Uhlik:
Zagaclivanje prirodnih voda industrijskim i drugim
otpadnim tvarima
Hemija u industriji br. 1/1975.
108. D. TkaJCic:
Kontrola i tehnologija preCiscavanja otpadnih voda
Beograd, 1975.
109. .1. Reuter:
Die Anwendung syntetischer, makromolekularer
Flockungamittel bei def Kaolinaufbereitnng
17. septembar. 1976.
110. S. Begie:
Vada i sanitama tehnika
Casopis udruienja za tehnologiju voda
oktobar, br. 5/1978
379
IlL
112
113.
114.
115.
116.
380
s. Begie: . . ... .'
Zbornik rcferala sa desetog trad,clonalnog savJetovaTIJa 0
otpadnim vodama "JUGOENERGETIK"
Beograd,1979.
N. Preka:
I\1etodoloske osnove planiranja /,astiLe k valiteta vode
otvorcnih vodotoka
J. Barlls:
Zavod za hidrotehniku
Sarajevo. 1976.
OLpadne vode kao sekundarne sirov!nc ..
Zbomik rcferata sa X tradicl0nalnog savJetovanju
OTPADNE VODE
Beograd, 1979.
S. Skufar, A. Pcrdih, A. Cimerman:
T\1ogu6nosti ciscenja olpaclnih voda plcsnirna i upotrcba
micela plesnih z:a siocnu hrallu
Hemijska induslrija Beograd, br. 3. 1977.
D. \,lujisic: . v.
Vaspilanje i obrazovanjc radnika iz oblastt zastltc nU radu
ZASTlTA hI'. 1
Sarajc\o, 1976.
}/l:etodologija za utvnlivanje uslo\'3 raline sreLline zastitc na radu
Nis, 1972.
SADRZAJ
DVOD .......................................................................... 1
1. ZR4.K ........................................................................ 2
1.1. ZRAK I NJEGOVO ZAGADENJE . 2
1.1.1. Posljedice zagadenja zraka ......... ........ ............. .......... 2
1.1.2. Uticaj zagadenja zraka na zdravlje ljudi ........................ 3
1.1.3. ihetno djelnv"nje zagadenja u zraku ............................. 4
1.1.4. Efekti ste!ne supstance ....... ............ ............. .............. "
1.1.5. Put kretanja lokslen" materije u organizmu ..... ......... ..... 6
1.1.6. Putevi unosenja st.tnih rnatcrija u organizarn ............ ..... Ii
1.1.6.1. Organi za disanje ............................. 7
1.1.6.2. Koza i sluzokoza . 7
1.1.6.3. Organi za varenje . .. ......... 7
1.1.7. NaNn djel"vanja sletnih materija " ..................... 0 ......... 7
1.1.7.1. Adaptiranje na steme malerijc.. ............... .......... 8
1.1.7.2. Mchanizam djelovanja hcmijskih materija l1a organizam covjeka
8
l.1.8. Uticaj zagadcnog zraka lla hUjlli svijet ...... ........ ....... ..... 'I
1.1.9. Uticaj zagadenog zraka !la materijalna dohra .................. 10
1.1.10. Vrste indnslrijskih o(rova prisntnih u zraku .................. 12
1.1.10.1. Prva grupa . .. .................. 13
1.1.10.2. Druga grupa .. .. ............... 13
1.1.10.3. Treea grupa .... ... 13
1.1.10.4. Cetvrta grupa. .. ............... 14
1.1.10.5. Pew grupa . .. .............. 14
1.1.10.6. Sesta grLlpa. .. .................... 14
1.1.10.7. Scdma grupa. ................... 15
1.1.10.8. Osma grupa .... ........... .. .. ., ........... 15
1.1.1 0.9. Devela grupa . .. ........................ 15
1.1.10.10. Dese!a grupa ...... . ........................................... 15
I.UO.l!. Jedanaes!a grupa.. ............... .. .............. 16
1.2. TOKSrCNOST PRISUTNIH MATERIJA U ZRAKU .............. 16
1.2.1. Toksii'ne materije ....................................................... 17
1.2.1.1. Sumpor-dioksid (S02) ... .. .. 17
1.2.1.1.1. Pojava u zrakn ............................................... 17
1.2.1.1.2. Fizicko-hcmijske osobinc sumpor-dioksida ................................. 17
1.2.1.1.3. Stctno djclo\'anje sumpordioksida ....................................... 18
1.2.1.1.4. I\.1jere zastitc ............................... ....................................... 19
381
1.2.1.2. Hidrogen-sulfid (H2S) .................. .
1.2.1.2.1. Pojava u zraku ................................................
1.2.1.2.2. Fizicko hemijskc osobin(', hidrogen-sulfida .............. , ..... " ... "... .... "
1.2.1.2.3. Stctno djclovanje hidrogen-sulfida .......................................... _0
1.2.1.2.4. Mjere zastite ................................................. " ...... " ...... : ....... ..... ;3
1.2.1.3. Hlor (Ch) ..................... .
1.2.1.3.1. Pojav3 hlora u zraku ............................ ' ...................................
1.2.1.3.2. FizicJw-hcmijske osoblne blora ... " ............................................. ;
1
"I 1 3 3 Stetno dJ' elovanjc hlora ............................................................. 1
.-. ..... 22
1.2.1.3.4. Mjcre zastite ......... .................................. ........................... 'l'l
1.2.1.4. Karbon-monoksid (CO) .... .......
1.2.1.4.1. Pojava u zraku ........................................... 22
1 2 1
4 2 osobine ............. " ......................................... 23
..... d M
1.2.1.4.3. Stetno djelovanje karbon monoksl a ........... .. ...... ....... ......... ..... 4
1 2 J 4 4
'-IJ' ere zastite ......................................................................... 2
..... ,. ..
1.2.1.5. (C0
2
) ... .............. ......... .......... ... "- 5
1.2.1.5.1. Pojava u zraku ............................................. 2
1 2 I
52 Fizicko-hemijske osobinc ............................ , ............................ 2=:
,. .... .
1.2.1.5.3. Stctno djcloyanjc ............................................ :
121
< 4 M,cre zastite ........................................ " ...............................
. . .... .. . . .. . 76
1.2.1.6. Karbon-dlsulfld (CS,) ..... ..... .... . ........ - 6
1
0 J 6 1 POI'aya ..................................................... 2
_.....
1.2.1.6.2, osobltlc ." ........ , ........... "" ..................... , ........ ;6
121
L:\ S" tetna dJ'elovania ........................................ ". ,.,
.. . '7
1.2.1.6.4. Mjcre zastite ............................... ;. C;:ct ) ........................ ;7
1.2.1.7. Nitrogen-oksidi (NO, NO" N,O, N, J 1 r. .. . ....... - 7
121
71 Po' lava u zraku ................................. " ............ 2
< e> ' ')7
1.2.1,7.2. Fizicko-hcmijskc osobine .......................................................... ""7
1 " 1 7" Stctno djelovanje ............................................. 2
........................................................... ... .....
I
? 1 8 AmOflljak (NH3) ............ ,... . ....... , ..
.-... - . 28
1.2.1.8.1. Pojava amonijaka u zraku ...................................................... .
1.2.1,8.2. osobine ..................................................... , .... 28
1 2
18:1 Stetno dJ'elovanje amonijaka ........................................... , ....... 29
. . . .. 29
1.2.1.8.4. Mjcre zastite ........................................................................ 29
1.2.1.9. Prasina u zraku ............ ............. ...... ........ ..
J
' 1 9 1 SV tetno de ',stvo prasine na Ijudski organizam ............................... 30
.-. . . . . ]7
1.2.11 0 Fluor (F) ............ ....... -
1.2.1.10.1. Pojllva fluora u zraku ......................................................... 32
1.2.1.10.2. Fizicko-hemijskc osobine " .. ", .",." ... ,, .............. "" ............ 33
I
? 1103 Stdoo dJ'cloyanjc Ouora ....................................................... 33.
._.. c . 3:\
1.2.1.10.4. Mjc[(>, 7.astite ......................................... " .. 0 .. ............. 33
1.2.1.11. Olovo (Pb) ......... . ............... .
....... 19
1.2.1.11.1. Pojava olova u zraku ............................ " ............................. 33
1.2.1.11.2. Fizicko-hemijske osobinc olova ................................................. 34
1.2.1.11.3. Stet-no dejstvo olova ........... ' ................................................ 34
1.2.1..11.4. IVljcre zastite ...... , .................................................................. 35
1.2.1.12. Ziva - hydrargyrum (Hg) .. . ...... 35
1.2.1.12.1. Pojava zive II zraku ........................................................... 35
1,2.1.12.2. Fizicko-hemijskc osobine ................ , ................... , .................. 36
1.2.1.12.3. Stctno djelovanjc'live ......... " ......................... " ...................... 36
1.2.1.12.4. IVfjerc zastitc ............................. , .................................... 37
1.2.1.13. Cink (Zn) . . ........... 37
1.2.1.13.1. Pojav3 cinka u zraku ........................ " .................................. 37
osobinc .................... " .............. , ................... 38
1.2.1.13.3. Stetno dejstvo cinka , ............................................................... 38
1.2.1.13.4. Mjere zastite ..................................................................... 38
1.2.1.14. Mangan (Mn) .. . ..................... 38
1.2.1.14.1. Pojava mang:Hm u zrakn ..................................... " ................. 38
1.2.1.14.2. Fizicko-iJcmijsl\c osohine mangana .......................................... 39
1.2.1.14.3. Stetno dejstvo mangana ........ "." ............................................. 39
1.2.1.14.4. l\Ij('rc zastifc .......................................................... , ............ 39
1.2.1.15. Arsen lAs) ............ 40
1.2.1.15.1. PojaY3 3rscna u zrakn ........................................................... 40
1.2.1.15.2. osobin(' ................. .......... " ................ , .......... 40
1.2.1.15.3. Ste_tno dejsh"o arscna .............................. 0 .......... " ................. 40
1.2.1.15.4. 1\{jere zastitc ................ , ............... , ................ " ................... 41
1.2.1.16. Fosfor iP) .. .. 41
1.2.1.16.1. rujava fosfol'3 11 1':raku ... , ..... , ... ,., .......... , .......... , .. , ...... <0 ........ 41
1.2.1.1(J.2. Fizii:ko-hemijske, osobinc .. ", .... , ...... , .......................... , .. , .. , ..... 42
1.2.1.16.3. Stetno dejstvo fosfora (bijelog) ..... , ............. , ............ . .............. 42
1.2.1.16.4. T'vIjcl'{' zastite ............................... , ...... , ........ " .................... 42
1.2.1.17. Cad. . . .43
1.2.1.17.1. Poja\,<l c::Iui u zralm ." .. ,,, ........... ,, ......... ,,.,, ................... ,, .... 43
1.2.1.17.2. osobine ." ................................................... 43
1.2.1.17.3. Stetno dcjstvo Caoi ............................................................... " 43
1.2.1.17.4. Mjcre zastite ..................................................................... 44
1.2.1.18. Hidrokarboni .............. 44
1.2.1.18.1. Pojava hidrolmrhona U ZI'<lku ........................... ,. ................. 44
1.2.1.18.2. Sfctno d.ielovanje hidrokarbona ........... , ..................................... 44
1.2.1.18.3. Zastitne mjere ................ " .................... , ......................... , ...... 45
1.2.1.19. Hloridni hidrokarboni ....... 45
1.2.1.19.1. Osobine hloridnih hidrokal'hona ........................... " ................. 45
1.2.1.20. Tetrahlor karbon (CCl,) ............. .45
1 .2.1.21 . Hloroform (CHCh) ... 46
1.2.l.22. Hidrogencijan ....... . ..... 46
383
382
1.2.1.23. Fosgen (COC]') ........................................................ 47
.
1.2.1.24. Benzm ... ;
1.2.1.25. Alkoholi ...... ......................... . .... 48,
1.2.1.25.1. l'vletilalkohol .................. > ............... , ,. , , -., ........
1.2.1.25.2. Etilalkohol .................................................................... (
1.2.1.26. Benzol (C6
H
6) ....................................................... 49
1.2.1.26.1. Osobinc i toksicnost ........ " .... " ............................. , ..................
1.2.L26.2.r..Ijere .............................. , ................................ " .......
1.2.1.27. ToluOl (C
6
H
s
CI-I,) .. . ..
1.2.1.28. Ksilol (C
6
14(CH)'l ..... . ..... 50
1.2.1.29. Nitrobenzol (C"H,NO,l .. .. ......... .. 50
1.2.1.30. Anilin (C
6
Hsl'<1-I,) . . .. 51
1.2.1.31. Aminofcnol (C
u
H
4
NH
z
OH) .. . ... 51
1.2.1.32. Organskc bojc ............ . .... 52
52
1.2.1.33. Nikotin ..... .
1.2.1.34. Morfin. . .53
1.2.1.35. Strihmin . .53
1.2.1.36. Kofcin . .53
1.3. ATMOSFERA ............. .........
1.3.1. Svojstvu utmosfere .................................................... :4
1.3.2. Aerozaguilenje i mcteorolosld uslovi .............................
1.3.3. fotohemijski oksidanti ................. : .............................
1.'1. MOGUC:NOSTI lJNAPREDENJA I ZASTlTE OD
'i8
ZAGA.DIVANJA ................................................................ .
1.4.1: Tehnoloski proees; bez otpadaka .................................. 59
1.4.2. Metode i postrojenja za unapredenje kvalitete zraka ........ 60
1.4.3. illetode otklanjanja prasine ......................................... 61
1.4.4. Cjevovod za usisavanje .............................................. 61
1.4.5. Odvajaci prasi"e ........................................................ 62
1.4.6. Suhi odvajaci pralline ............................................... 63
1.4.7.1\1okri odvajaCi prasine ........................................ : ..... 69
1.4.8. Metodc otklanjanja gasovitih zagadenja jz otpadnih pImova
.................................. , ............ , .. 75
i.4:9 .. 'otpadllog plina ............................. 76
1.4.10. Odstranjivanjc nitratnih oksida iz o!padnih plinova ... : .. ::77
1.4.11. Sprei'avanje pojave Stetnih gasova iz motora sa nnutrasnJlm
sagorijcvanjem .................................................................... 78
1.5. V ASPITNO-OBRAZOVNA DJELATNOST U FUNKCUI
UNAPREBENJA RADNE I ZIVOTNE SREDINE ..... . ....... 79
1.6. NORME DOZVOLJENE ZAGADENOSTI COVJEKOVE
SREDIl'{E ... . ................................................ 82
1.6.1. Izvori zagadcnja zraka ............................................. 83
1.6.2. Stacionarni izvori .. .................................................. 85
1.6.3. Mobilni izvori zagadenj a zraka .... ................. ....... ......... 89
1.7 UZROCI ZAGADENJA ZRAKA ..................... ..... 90
1.8. ANALlTICKA METODA lSPITIV ANJA NAJCESC:E PRISUTNIH
ZAGADENJA ZRAKA U ZIVOTNOJ SREDINI ... . ......... 93
1.8.1. Planiranje mreze pracenja ......................................... 96
1.8.2. Broj i raspored mjernih mjesta ................................... 98
1.8.3. Vcestalost i trajanje uzorkovanja ................................. 99
1.8.4. Kriterij za lokaciju stanica ........................................ 100
1.8.5. Odredivanje S02 i dima u zraku .................................. 102
1.8.6. Odredivunje sedimenta .............................................. 103
1.8.7. Sakupljanje uzoraka ................................................. 104
1.8.8. l'rikazivanje rczultata ............................................... 105
1.9. PESTICIDI I ZIVOTNA SREDINA ................................. 106
1.9.1. POjava pesticida u zrakn i njihova otrovnost ................... 106
1.9.2. Podjela pesticida ..................................................... 107
1.9.3. Prepara!i arsena ...................................................... 108
L9.4. IIlorcnski preparati .................................................. 108
1.9.5. Pestiddi na bazi fosfora ................................ , ............ 109
1.9.6. Zivino-organski pesticidi ........................................... 109
1.9.7. Pesticidi na bazi bakra (t'ungicidi) ................................ 109
1.9.8. Pesticidi na bazi sumpora .......................................... 109
1.9.9. Pesticidi na bazi karbaminske kiseline .......................... 110
1.9.10. Mjere zastite ......................................................... 110
1.9.10.1. Ispitivanje toksicnosti pesticida .... . ................... 111
1.10. STRA TEGIJA ZASTITE I UNAPREDENJA ZRAKA NA
PODRVCJU TUZLANSKOG KANTONA . . ... 113
1.10.1. Zakonska regnlativa i pratci'a doknrnenta .................... 113
1.10.1.1. Stunje kvalitet" zraka na prostorimu tuzlanskog kuntona, godine
1991. (emisija. imisija) .... . ................ 114
1.10.1.1.1. Rczuitali mjercnja (imisija) na prostorima tuzlanskog kantona (Tuzia,
Lukavac, Zivinice) ...... "',.,, .............................................................. 116
385
384
i.1 0.1.2. Uticaj zagadenog zraka na zdravlje stanovnistva Tuzlanskog
kantona .......................................................................... 122
1.10.1.3. Mjcre koje treba poduzeti u ei1ju zastitc i unapredenja zraka na
podrucju tuzlanskog kantona . ............ .. ... 123
i.HU. Racionalno Ilprav\janje prirodnim resllrsima ................ 129
l.Hi.3. Uravnotezeni razvoj (odrzivi ekol1omski razvoj) ............. 131
2. VODA ........................................................................ 137
2.1. VODA I NJENO ZAGADENJE .... ................ ... 137
2.2. VODA 1 ZDRA VUE ..... .................. ........... .. ....... 138
2.3. INFEKCDA VODB .... ......................... .......... 139
LI.1. EPidemije hidricnog porijekia ....................................... 139
2.4. PRECISCAVAJ'lJE VODE ZA PICE .......... " .................. 143
2.4.1. Otklanjanje gvozila ....................................................... 143
2.4.2. Eliminadja mangana ................................................... 144
2.4.3. Uklanjanje silspendovanih materija iz vode .................... 144
2.4.4. Filtril'anje vorle za pice ................................................ 145
2.4.5. Dezinfekcija vode ....................................................... 146
2.5. ISPlTIV ANJE PRlRODNIH VODA ZA SVAKODNEVNU
POTROSNJU ........ ........ . ............... ... .......... ... 149
2.5.1. UZlmanJe uzoraka za analizil ........................................ 149
2.5.2. Fizicka analiza vode ................................................... 149
2.5.2.1. Temperatura vade.... .. ..................................... 150
2.5.2.2. MiTis vode .. ........ .. ..................................... 150
2.5.2.3. Ukus vode ................. ......... .......................... .. .. 151
2.5.2.4. Providnost vade.... .. ............................... 151
2.5.2.5. Baja vode ............................................................ 151
2.5.3. Hemijska analiza vode .............................................. 152
2.5.4. Tetenske btze analite vode ......................................... 158
2.6. UOPSTE 0 ZAGADIV ANJU VODA ............. .. ..... 159
2.6.1. Klasifikacija voda .................................................... 160
2.7. UZROCI ZAGAflIV ANJA PRIRODNIH VODA ... . ... 163
.2.7.1. Slop en zagadenosti otpadnih voda ............................... 164
2.8. POSLJEDICE ZAGAflIVANJA PRIRODNIH VODA.. . .. ]66
2.9. M.TBRE ZASTITE VODA.. ................ . l70
2.10. MEEHJNARODNA. SARI',DNJA NA POLJU ZASTlTE VODI',
................ ............................................ ..172
3. OTPA.DNE VODE ......................................................... 174
31 INDUSTRUSKE OrPADN'E VODE .175
386
3.1.1. Tehnoloske operacije prei'iscavanja industrijsldh otpadnih
voda .. ........ ........ .. .. .. .. .... .......... : ................... 175
3 .l.1.1. PreCiscavauje otpadnih industrijskih voda metodom talozenja
............ ....... ... ...... 175
3.1.2. Sekllndarne sirovine iz otpadne vode pri obradi ukrasnog
kamena ......................................................................... 176
3.1.2.1. lzdvajanje sekundarne sirovine iz otpadne vode ................ 178
3.1.2.1.1. Izbor flokulanta u procesu izdvajanja cvrstih ccstica ........ " .......... 178
3.1.2.1.2. Recirkulacija izbistrene vode .............. , ................. , ............. , ... un
3.l.2.1.3. Taloznik u sistemu bistrcnja otpadncvodc ........ -.... " .............. " .. , 184
3.1.2.1.4. Priprema i doziranjc flokulanta pri bistrenju oipadoc vodc ............ 188
3.1.2.1.5. j ekonomski zl1acaj nokulanta u bistrenja otpadne vode
..................................................................................................... 192
3.1.2.1.6. Otpadni Lalog iz otpadne yode kao sekundarna siwvina ................. 195
3.1.2.1.7. Otpadni talog kao dubriyo ...................................................... 196
3.1.2.1.8, Otpadni Lalog kao karbonatno' punilo u asfaltnim mjcS3vinama ....... 198
3.1.2.1.9. Karbonatno brasno u proizYodnji gumc ..................................... 199
3.1.2.1.10. Karbonatno puniIo u prcmaznim srcdstvima ............................. 200
3.1.2.1. 11. Karbonatno punilo u PVC - prcraocvinama ............ , ... , .. , .......... 200
3.1.2.1.12. Karbonatno punilo U srcdstvima za zastHu hilja .......................... 201
iz otpadne vodc nastale u procesu
prOlzvodnJc kallsltcne sode .0 .............................................. 202
3.1.3.1. Odvajanje sckundarne sirovine pomocu filtcrkontejnera ...... 203
3.1.3.2. Izdvajanje sekundame sirovine pmnocu filterkontcjncra direktno
vezan za dekantcr . .. .. ...... .............. ............ . ......... 205
3.1.3.3. Vrste filterkontcjnera u procesu odvajanja sckundarnc siroyine
... .. ... . >. " .... 208
3.1.3.4. Filterkontejner bez korpe . .. ................................ 208
3.1.3.5. Filtcrkontejner sa huznom k011'Om ................................ 208
3.1.3.6. FilterkonteJuer sa polukmznom korpom . . ................ 210
3.1.3.7. Efikasnost filtmanja pojcdinih vrsla fiiterkontcjnera ........... 212
3.1.3.8. Prednosti i mane filterkontejnera u odnosll na filler - prese ... 213
3.1.3.9. MateTijal fillerkontejncra u procesu filtTiranja .................. 213
3.1.3.10. Ispitivanjc filter-platna za filtTiranje. .. 215
3.1.3.11. Upotrebna vnJednost otpadnog kausticnog taloga. . ....... 219
3.1.3.12. Upotreba otpadnog kansticl10g taloga u industriji keramike .221
3.1.4. Sekundarnc sirovine iz otpadne vode nas!ale prei'iscavanjem
slane vade ... : ..................................................................... 225
3.1 A.I. Filtcrkontejnersko cijedenje otpadnog taloga pri prcciscavanju
slane vode ........................................................ '" ....... , ..... 228
387
3.1.4.2. Upotrebna vrijednost taloga iz utradne vode iz procesa
preciscavanja slane vode ................................................. ..230
3.1.4.3. Znacaj kalcijuma uprakticnoj ishrani domacih zivotinJa ..... 231
3.1.5. Sekundarne sirovine iz otpadne vode nastale pri pranju ug\ja
................................................................................... 224
3.1.6. Postrojenje za preciSeavanje otpadne vode nastale u separaciji
uglja u Banovicima ............................................................... 235
3.1.6.1. Preciscavanje muljevite vode ....................................... 237
3.1.6.2. Filterkontejnersko poluindustrijsko postrojenjc za odvajanje
mulja od vode ...... ............. . ....... 239
3.1.6.3. Laboratorijsko utvrdivartje efekta tiltriran]a uz prisustvo
.240
flokulanta .. . . . .... . . .. . ........ .
3.1.6.4. Kontejnerska filtracija i transport otcijedenog taloga .... . .. 244
3.1.6.5. Preciscavanje muljevite vode separacije uglja (II varijanta) ... 245
3.1.6.6. PoluindusLrijsko postrojenjc dekontacije i filu'acije ............ 247
3.1.6.7. Preciscavanje otpadnc vode separacije uglja (Ill varijanta) ... 249
3.1.6.8. Upotrcbna vrijednost sekundamih sirovina iz otpadnih voda
separacijc uglja ................................................... . ... 252
3.l.6.9. Energija iz otpadnog mulja . . ......... 252
3.1.6.10. Briketi iz otpadnog mulja .. . ....... 252
3.1.6.11. Opeka iz otpadnog mulja .......... .. 252
3.1.7. Sekundarna sirovina iz otpadne vode emulzije ................. 254
3.1.7.1. Koagulacija koloidnih cesLica .... ........... . ... 258
3.1.7.2. Ubrzavanje koagulaeije .' .............................. 260
3.1.7.3. Bistrenje otpadne uljne emulzije pomoeu aluminijum sulfata
(laboratorijsko ispitivanje) ........................... . ........... 260
3.1.7.4. Bistrenje otpadne uljne emulzije pomocu zcljeznog hlorida
(Jaboratorijsko ispitivanje) . . ........ 263
3.1.7.5. Bistrenjc otpadnc uljne elllulzije POlllOCU zelJeznog sulfata ... 267
3.1.7.6. Mane i prednosti pojedinih koagulanata (A12S04 FeCI" FeS04)
pri bistrenju otpadnc uljne elllulzije . ........................ ... 269
3.1.7.7. Postupei obrade olpadnc uljne emulzije u NJemackoj .. ..269
3.1.7.8. Neki postupei obrade otpadne uljne emulzi]e provedeni u pilot
postrojenjima ....... . ........ .
3.1.7.9. Kiselinsko eijepanje i adsorpcioni postupak bez dovodenja
toplote ...
3.1.7.10. Kiselinsko razdvajanje emulzije uz dovodenje toplole
... 270
.270
mchanickim razdvojnim stupnjcm ......... .
..... 271
388
3.1. 7.11. Termieki postupak obrade emulzije uz optoeno isparavanje 272
3.1.7.12. Terrnicki postupak obrade emulzije isparavanjem tankog sloja
.............. . .............................. 273
3.1.7.13. Plameno isparavanje. . ................... 273
3.1.7.14. Bioloski postupci ............. . .............................. 275
3.1.7.15. Ekonomski pokazatelji obrade otpadnih emulzija ............. 276
3.1.7.16. Upotrebna vrijednost otpadne uljne elllulzije .................. 276
3.1.7.17. Preeiscavanje industrijskih otpadnih voda metodom ekstrakcije
............... ................. .. .............................. 277
3.1.7.18. Preciscavanje industrijskih otpadnih Yoda llletodom adsorpcije
............ ........ . ...................... 278
3.1. 7.19. Preciscavanje industri jskih otpadnih voda metodom destilacije
.............. ....... .... . .. 281
3.1.7.20. PreCiscavanje industrijskih otpadnih voda metodom
neutralizacije ... . ......................................... 282
3.1.7.21. Preciscavanje industrijsklh otpadnih voda metodom flotacije
.................... ........... ............. . .. 282
3.1.7.22. PreCiscavanje industrijskih otpadnih voda mctodom
kristalizacije .......... ................ . ..... 283
3.1. 7.23. Preciscavanjc industrijskih otpadnih voda kuje imaju
radioaktivna svojstva .' ............ 283
3.1.7.24. Prcciscavanje industrijskih otpadnih voda metodom hloriranja
......... ............. . ........................ 284
3.1.7.25. Preciscavanje industrijskih otpadnih yoda metod9m hemijske
prerade .......................................................................... 285
3.1.7.26. Preciscavanjc industri]skih otpadnih voda metodom bioloske
obrade .. ' ................. ....... .... . ................ 285
3.2. GRADSKE OTPADNE VODE ....................................... 286
3.2.1. Osobine gradskih otpadnih voda .................................. 286
3.2.2. Uloga baktedja u procesu preCiScavanja voda ................. 288
3.2.3. Proees autopnrifikacije vode ....................................... 290
3.2.4. Sas!av gradskih otpaduih voda .................................... 290
3.2.5. Uticaj iudnstrijskih zagadenja na efikasni biohemijski proces
preCiscavauja gradskih otpadnih voda ................................... 292
3.2.6. Potrebna svojstva preciScenih otpadnih voda nase/ja ........ 293
3.2.7. Kralak osvrt na tehnologijn preCiScavanja gradskih otpadnih
voda ................................................................................. 294
3.2.7.1. Mehanicko prcciscavanje . . .......... 294
389
3.2.7.1.1. Resetke ................................................................................
3.2.7.1.2. Pjeskolovi .................. ' .........................................................
3.2.7.1.3. Histrionici ............................................................................. "
3 ,., 7 1 4 Horizontalni bistrionici -' ..................... , ...... , .. "' .......................... 97
3.2.7.1.5. Verikalni bistrioni<:i .............................................................. 299
3 2 7 I 6 BioJosko preciScavanJ'c otpadne vode ......................................... 301
. . . . . . . 301
3.2.7.1.7. Acrobnl procesl .....................................................................
..
3.2.7.1.11. FHtraejona polja ................................................................... 6
3.2.7.1.12. Anaerobni procesi otpadnih voda .... , ....... ,
3 2 7\ 13 lJrcda,'i za anacrobno l)rCC1ScavunJc (truhsta) , ............................ _ 08
....... -
3.2.7.1.14. Sephcke Jame ................................................ , ...................... - 09
3.2.7.1.15. Dvospratne taloznicc .................................. ' ......... " ................
3.2.7.1.16. Metantank ............................................................................ 10
3.2.7.1.17. Tcoretska razmatranja proccsa prcCiscavanja otpadnih voda
aktivnog mulja ................................................................................... .
3.2.8.4.16. Polja za susenje mulja ....................................................... 335
3.2.9. Sekundarne sirovine iz otpadnih gradskih voda ............... 336
3.3. KONTROLISANJE OTPADNIH VODA. ... ... "".".. ...... 337
3.4. ISPITIV OTP ADNIH VODA ... "'".. .........." 340
4. TLO ............................................................................ 342
4.L UOPSTE 0 TLU '.... ..... """'" ."" .. ".342
4.2. HEMIJSKI ELEMENTI U ZEMLJISTU ... " .... ,....... .., ..... 343
4.2.1. Zrak u zemljiStu ....................................................... 344
4.2.2. Voda u zemljistu ..................................................... 344
4.2.3. Temperatura zemljista .............................................. 344
4.2.4. Mikroorganizmi u zemJjistu ........................................ 345
4.3, SAMOPRECISCA V ANJE ZEMLJISTA ............................ 345
4.4. UZROCIZAGADENJAZEMLJISTA " .. " ..... 346
4.4.1. Porijeklo evrstih otpadaka .......................................... 348
4.5. POSLJEDICE ZAGADENJA ZEMLJISTA " .... "" ........ ,," 348
3.2.7.1.18. Odnos hranjivih materija prema rrtikroorganizmima ................... 31!
3.2.7.1.19. Priroda hranjivih materija ..................................................... ;L
3.2.7.1.20.1VIije.sunjc otpadnc vode .......................................................... 16
3271 '1 Uslovj sredine ...................................................................... 316
3.i.8.P;imjer rjesenja problema preciSeavanja otpadnih
voda gradskih naselja (100.000 stanovnilw) ............................ 317
3.2.8,1. Hidraulicko opterc{;cnje ..... "" ............ " .. ".".,.""."." .. 317
3.2.8.2, Biolosko opterecenje " ..... ...... .318
3.2.83. Tehnoloski postupak "" . . ............. 319
3,2.8.4. Dimenzionlranje postrojenja sa aktivnim muJjcm
..
3.2.8.4.4. Hvatac pijeska .... .............................................. ' ................
3
1
84 < Prelivna komora ................................................. " ............ _
-..
3.2.8.4.6. Bazen za prethodnu aeraciju ................................................... 4
3.2.8.4.7, Primarni taloznik ...... " ..... "" .......... "." .............. " .................
3.2.8.4.8. Prelim. komora (8) . .... ... ........ ..... ........ .... ...... ... ... ...... ... ....... 3.
3.2.8,4.9, Biolosko preciScavanjc u hazcnu za bioaeraciju sa aktivnim muljcm
326 .................................................................................................... 9
3.2.8.4.10, Sekundarni taloznici ............ " ............... " ............................. 3;0
3" 8 411 Kompresorska stanka .........................................................
.. -. .. . ... I' '31
3.2.8.4.12. Pumpna stanlca za prlmarnl mn J ............................................. -. 1
3.2.8.4.13. Pumpna stanica zu akUvni muij .... ,," .......................... " .......... 3;2
3 2 8 4 14 Obrada mulJ'a .................................................................... 3.
. . .. . 333
3.2.8.4.15. Digestori ........................................................................... .
4.5.1. KoliNna gradskog smee ............................................. 349
4.5.2. KoUeina industrijskog smeea ....................................... 350
4.5.3. Kolieina rudarskih otpadaka ...................................... 350
4.5.4. Sakupljanje smeea ...................................................... 351
4.5.5. Odvoz smeea ............................................................. 351
4.5.6. Osohine cvrstih otpadaka ............................................ 352
4.5.7. Smere kao gorivo ....................................................... 352
4.6. MJERE SPRECA V A]'JJA ZAGADENJA TLA. "" ... 353
4.6.1. Obrada i'vrstih otpadaka (smeca) ................................. 353
4.6.2. Uredaj za spaljivanje ,meta ....................................... 357
4.6.3. Plasticne mase u procesu spaljivanja smeea .................... 358
4.6.4. PreciScavanje otpadnih gasova pri spaJjivanju smeea ........ 358
5. EKOLOGI]A .......................................................... 360
5.1. UOPSTE 0 EKOLOGIJI ...................... "."" ..... " .. " .............. 360
52. ZIVOTNA SREDINA "" .......... " ............ 360
5.3, PODJELA EKOSISTEMA "" . " ......... " .......... ". 361
5.4. USLOVI ZIVOTNE SREDINE .................................. " .. 361
5.5. EKOLOGlJA COVJEKA"."."" " ..... "., .. ,.363
5.6. COVJEK U PRlRODI ."" ..... " .. " .... 364
5.6.1. Urbanizacija i priroda ............................................... 366
5.6.2. Industrijalizacija i priroda .......................................... 367
6. LITERA TURA ............................................................ .36.9
7. SADRZAJ .............................. , ....................................... 381
390
39i

Ekologija - Zrak Voda Tlo

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ekologija - Zrak Voda Tlo

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SabitBegic

You might also like