STUDIJA IZVODLJIVOSTI UZGOJA KOZA U BOSNI I HERCEGOVINI

Odrivo poslovanje i inkluzivna trita Sarajevo, januar 2011.

Izradili: Saa Slijepevi Amela osovi- Medi

Ekonomika kozarstva, Subvencije za sektor kozarstva, Krediti, SWOT Analiza, Trite kozjih proizvoda, Finansijski model, Cjenovnik i ukupni poetni trokovi za industriju kozarstva, Pasmine koza, Tehnologije uzgoja koza, Ishrana koza, Reprodukcija, Laktacija, Kozji proizvodi, Koncept projekta

SADRAJ
1. UVOD ............................................................................................................................................................ 5 1.1. 2. 3. 4. CILJ STUDIJE .......................................................................................................................................... 6 SAETAK ..................................................................................................................................................... 7 EKONOMIKA UZGOJA KOZA S ORIJENTACIJOM NA PROIZVODNJU MLIJEKA ................. 8 SUBVENCIJE I PREMIJE ZA UZGOJ KOZA U BOSNI I HERCEGOVINI ................................... 10 4.1. 4.2. 5. SUBVENCIJE U FEDERACIJI BOSNE I HERCEGOVINE .............................................................................. 10 SUBVENCIJE U REPUBLICI SRPSKOJ ...................................................................................................... 11

FINANSIJSKO TRITE U BOSNI I HERCEGOVINI I KREDITI ZA POLJOPRIVREDU ......... 13 5.1. FINANSIJSKO TRITE FEDERACIJE BOSNE I HERCEGOVINE ................................................................. 13 5.1.1. Krediti za poljoprivrednu proizvodnju ........................................................................................ 13 5.1.2. Krediti za zapoljavanje od strane Federalne agencije za zapoljavanje ................................... 13 5.2. FINANSIJSKO TRITE REPUBLIKE SRPSKE ........................................................................................... 13 5.2.1. Finansiranje mikro preduzea u poljoprivrednom sektoru ......................................................... 13 5.2.2. Krediti za poljoprivredu .............................................................................................................. 13

6. 7.

TRENUTNA SITUACIJA U SEKTORU KOZARSTVA BOSNE I HERCEGOVINE ...................... 16 TRITE KOZA ........................................................................................................................................ 19 7.1. TRITE IVE STOKE ............................................................................................................................. 19 7.2. TRITE KOZJEG MESA ......................................................................................................................... 20 7.3. TRITE KOZJEG MLIJEKA..................................................................................................................... 21 7.3.1. Interes preraivaa za kozje mlijeko........................................................................................... 22 7.4. PROIZVODNJA SIRA............................................................................................................................... 23 7.5. TRENDOVI ............................................................................................................................................ 25

8.

FINANSIJSKI MODEL............................................................................................................................. 26 8.1. OSNOVNI MODEL .................................................................................................................................. 26 8.2. MODEL KOJI BI SE MOGAO PRIMJENJIVATI U BOSNI I HERCEGOVINI ..................................................... 32 8.3. RAZVOJ MODELA .................................................................................................................................. 32 8.3.1. Prva godina................................................................................................................................. 33 8.3.2. Druga godina .............................................................................................................................. 34 8.3.3. Trea godina ............................................................................................................................... 35 8.3.4. etvrta godina ............................................................................................................................ 36

9.

CJENOVNIK, DOSTUPNOST SIROVINA, UKUPNI ULAZNI TROKOVI ZA INDUSTRIJU KOZJEG MLIJEKA .................................................................................................................................. 38

10. ZAKLJUCI .............................................................................................................................................. 40 11. PREPORUKE ............................................................................................................................................. 41 DOPUNSKE INFORMACIJE ........................................................................................................................... 42 12. PASMINE KOZA ....................................................................................................................................... 43 12.1. 12.2. 12.3. 12.4. 12.5. BALKANSKA KOZA ............................................................................................................................... 43 ALPSKA KOZA ...................................................................................................................................... 43 SANSKA KOZA ...................................................................................................................................... 43 TOGENBURKA KOZA ........................................................................................................................... 43 BURSKA PASMINA (MESNA PASMINA) ................................................................................................... 43

13. TEHNOLOGIJA UZGAJANJA KOZA .................................................................................................. 45 13.1. 13.2. 13.3. 13.4. 13.5. 13.6. POZICIJA ZA FARMU NA KOJOJ E UZGAJATI KOZE ................................................................................ 45 IZGLED FARME ..................................................................................................................................... 45 SMJETAJ.............................................................................................................................................. 45 POSTAVLJANJE PODOVA ....................................................................................................................... 46 POSTUPANJE SA STAJSKIM GNOJIVOM ................................................................................................... 46 VENTILACIJA ........................................................................................................................................ 46

13.7. 13.8.

SVJETLOST ........................................................................................................................................... 47 MATERIJAL ZA IZGRADNJU KOZARNIKA ............................................................................................... 47

14. ISHRANA KOZA ....................................................................................................................................... 48 14.1. HRANA ZA KOZE ................................................................................................................................... 48 14.1.1. Panjaci i brst ............................................................................................................................. 48 14.1.2. Sijeno .......................................................................................................................................... 48 14.1.3. Silaa i sjenaa............................................................................................................................ 48 14.1.4. Koncentrati (zrnevlje) ................................................................................................................. 49 14.2. VITAMINI I MINERALI ........................................................................................................................... 49 14.3. VODA ................................................................................................................................................... 50 15. ISHRANA RAZLIITIH KATEGORIJA KOZA .................................................................................. 51 15.1. ISHRANA KOZA (ENKI) ........................................................................................................................ 51 15.1.1. Suhostaj....................................................................................................................................... 51 15.1.2. Laktacija ..................................................................................................................................... 52 15.2. ISHRANA JAREVA ............................................................................................................................... 52 15.3. ISHRANA JARADI .................................................................................................................................. 53 16. REPRODUKCIJA KOZA ......................................................................................................................... 54 16.1. 16.2. 16.3. STAROSNA DOB ZA PARENJE KOZA ....................................................................................................... 54 ZNACI ESTRUSA (FOLIKULARNE FAZE) ................................................................................................. 54 PERIOD GESTACIJE (BREMENITOSTI) ..................................................................................................... 54

17. LAKTACIJA (PROIZVODNJA MLIJEKA) .......................................................................................... 55 PROIZVODI OD KOZJEG MLIJEKA............................................................................................................ 56 18. KOZJE MLIJEKO..................................................................................................................................... 56 18.1. 18.2. 18.3. 18.4. IZGLED I OKUS ...................................................................................................................................... 56 KARAKTERISTIKE KOZJEG MLIJEKA ...................................................................................................... 56 LJEKOVITA SVOJSTVA KOZJEG MLIJEKA ............................................................................................... 57 SURUTKA.............................................................................................................................................. 57

19. MESO .......................................................................................................................................................... 59 19.1. PROIZVODNJA KOZJEG MESA ................................................................................................................ 59 20. PROIZVODNJA KOMPOSTA UZ POMO GLISTA (VERMIKOMPOSTIRANJE) ..................... 61 21. DIZAJN PROJEKTA ................................................................................................................................ 62 21.1. 21.2. 21.3. 21.4. 21.5. 21.6. 21.7. LOKACIJA ............................................................................................................................................. 62 KONCEPT .............................................................................................................................................. 62 SREDSTVA ............................................................................................................................................ 63 ODABIR KORISNIKA .............................................................................................................................. 64 NOSIOCI INTERESA ......................................................................... ERROR! BOOKMARK NOT DEFINED. ASPEKTI ZATITE OKOLIA I SOCIO-ASPEKTI ........................................................................................ 65 ZAPOLJAVANJE I PITANJE RAVNOPRAVNOSTI SPOLOVA ...................................................................... 65

ANEKSI ............................................................................................................................................................... 67 ANEKS 1. LISTA ANKETIRANIH PRERAIVAA ................................................................................... 67 ANEKS 2. MOGUA ISHRANA ZA RAZLIITE PROIZVODNE NIVOE .............................................. 68 ANEKS 3. LISTA KONTAKATA ..................................................................................................................... 69 ANEKS 4. FOTOGRAFIJE ............................................................................................................................... 70

1.

UVOD

Kozarstvo kao ozbiljna poslovna djelatnost i sektor koji moe obezbijediti veliki broj radnih mjesta i prihod siromanom ruralnom stanovnitvu gotovo da je zaboravljen u Bosni i Hercegovini. Statistiki podaci iz austrijskih evidencija pokazuju da je 1895. godine u Bosni i Hercegovini bilo 1,447.049 grla koza dok je njihov broj u 1991. iznosio samo 95.000. Pored drutvenih i ekonomskih faktora koji su uticali na pad broja koza, glavni razlog za praktinu eliminaciju uzgoja koza u zemlji bila je zabrana dranja koza na panjacima koja je donesena sredinom 50-ih godina prolog vijeka. Prema slubenim podacima ova zabrana je rezultirala smanjenjem broja grla koza sa 1,8 miliona na 218 hiljada neposredno u prvih nekoliko godina nakon donoenja zabrane. U prolosti nije bilo znaajnijih napora da se pobolja uzgoj koza. Originalna balkanska koza se odrala uz moda neznatan uticaj uvezenih pasmina sanske, togenburke i alpske koze. Ova pasmina se moe nai u jugoistonim djelovima zemlje. Bosna i Hercegovina ima puno preduslova za razvoj kozarstva. Ipak, jo uvijek se nisu stekli mnogi od njih kako bi dolo do razvoja ovog sektora. Neka od ogranienja za razvoj kozarstva slina su onima koja se pojavljuju u drugim poljoprivrednim sektorima kao to su nedostatak tehnologije, niska produktivnost, nedostatak savjetodavne pomoi itd. Meutim, postoje i oteavajui faktori koji se odnose samo na kozarstvo. Jedan od njih, ako ne i najvei, jeste suvie mala populacija koza. Danas je nemogue pronai tane evidencije o veliini kozje populacije u BiH ali neke realistine procjene ukazuju da je broj grla izmeu 30.000 i 40.000, uz dominaciju balkanske koze od preko 97%. Mali broj grla i naroito nedostatak repro centara putem kojim bi se uzgajale produktivnije pasmine predstavlja prepreku upostavljanju komercijalnih farmi i razvoju ovog sektora. Ova Studija istie najvee probleme u sektoru kozarstva, prikazuje sadanju situaciju, daje pregled trendova i deavanja na domaem i regionalnim tritima kao i njihov uticaj na stanje u BiH. Takoe se daje pregled subvencija dostupnih proizvoaima u ovom sektoru kao i finansijskih koristi koje se mogu realizovati kroz programe vlada za razvoj poljoprivrede. Kroz ovu Studiju, koristei iskustvo uspjenih uzgajivaa koza irom BiH, pokazuju se finansijske koristi i mogunosti zapoljavanja koje ovaj sektor nudi. U tu svrhu je koriten finansijski model koji simulira razliite scenarije. Podaci za ovu Studiju prikupljeni su kroz sastanke, intervjue i posjete farmama irom zemlje. Neke od farmi su organizovale preradu mlijeka na samim farmama i razvile posebne prodajne strategije. Neke od farmi postoje ve vie od 10 godina a neke su nedavno poele sa radom i jo uvijek su u fazi razvoja. Prikupljena iskustva i svjedoenja su od neprocjenjive vanosti. U razmatranje su takoe uzeta i razmiljanja farmera koji tek planiraju da se ponu baviti kozarstvom. Iskustva poduzetnika koji su investirali znaajna sredstva u poslove kozarstva i ije se aktivnosti nalaze u razliitim fazama razvoja, od faza planiranja pa do razvijenih poslovnih aktivnosti sa definisanim profilom na tritu, dali su ogroman doprinos ovoj Studiji. Obavljeni su razgovori sa predstavnicima optinskih i kantonalnih vlasti nadlenim za agrobiznis. Izvrene su konsultacije sa osobljem poljoprivrednih instituta i agencija gdje postoji veliki interes da se sa tehnikog aspekta pomogne oivljavanju sektora kozarstva. Obavljeni su intervjui sa predstavnicima vie od 20 preraivaa mlijeka u BiH kako bi se dobile informacije o trendovima koji vladaju na tritu i kako bi se procijenili njihovi interesi za povezivanje sa sektorom kozarstva. Takoe su ostvareni kontakti sa preraivaima u regiji specijaliziranim za preradu kozjeg mlijeka iji se proizvodi izvoze na trite EU. Oni su potvrdili da kozarstvo ima svoje posebno mjesto na tritu sa potencijalom za dalji rast.

1.1.

Cilj Studije

Ova Studija predstavlja informativni dokument koji moe pomoi u pripremanju buduih projekata koji imaju za cilj razvoj ovog sektora i, u krajnjoj liniji, smanjenje siromatva u ruralnim dijelovima. Sa svim svojim prirodnim bogatstvima Bosna i Hercegovina se sama moe prehraniti, a uz odreene sasvim ostvarive preduslove ponuditi i dobre izvozne proizvode. Meu tim proizvodima su i kozji proizvodi. Revitalizacija domae privrede pomaganjem odrivog ekonomskog rasta putem stvaranja mogunosti za zapoljavanje i bolje koritenje fizikih i ljudskih resursa je, u irem smislu, kljuni pokreta i inicijator ove Studije. Posebni ciljevi su: Implementiranje projekata razvoja inkluzivnih trita uz pomaganje osnivanja farmi koza u ruralnim krajevima koji su identificirani kao zabrinjavajue nerazvijeni i kojima je potrebna pomo. Povezivanje novih i postojeih farmi sa potencijalnim tritem. Stvaranje mogunosti za zapoljavanje siromanih u okviru lanaca vrijednosti, posebno povratnika i onih koji ive u najsiromanijim regijama.

iri ciljevi su: Identifikacija regija u Bosni i Hercegovini koje su idealne za stvaranje prilika za uzgoj koza Poboljanje produktivnosti uzgoja koza i Poboljanje usluga za podrku sektoru kozarstva

2.

SAETAK

Bosna i Hercegovina sa oko 2 miliona hektara poljoprivrednog zemljita, od koga je 40% obradivo, uz blagu klimu pogodnu za proizvodnju jeftine stone hrane dobrog kvaliteta, visoku stopu nezaposlenosti, razvijen preraivaki sektor, trendove koji pokazuju znakove porasta potranje za kozjim proizvodima, relativno povoljne programe subvencija, ima mnoge preduslove da kozarstvo postane sektor koji moe ponuditi znaajan broj radnih mjesta u ruralnim predjelima i odriv izvor prihoda ruralnom stanovnitvu. Iako je prosjeno stado koza u BiH malo i nije pogodno za komercijalnu proizvodnju zbog niskih prinosa domae pasmine, u posljednjih nekoliko godina pojavio se odreeni broj komercijalnih farmi. Njihova stada se sastoje od mlijenih pasmina koza i koza nastalih njihovim ukrtanjem sa domaom pasminom koze. Ovi uzgajivai su prepoznali trend preraivanja mlijeka na farmama. Oni se oslanjaju na direktnu prodaju svojih proizvoda i razvijaju svoju vlastitu prodajnu mreu. Cijene njihovih proizvoda poput sirovog mlijeka, pasterizovanog mlijeka, surutke i sira su relativno visoke to omoguava prihode znaajno iznad cijene kotanja proizvodnje. Nadalje, najavljeno je nekoliko znaajnih investicija u sektoru kozarstva poput osnivanja repro centara i izgradnje kapaciteta za preradu iskljuivo kozjeg mlijeka. To ukazuje na interes poduzetnika za ovaj sektor i njegov potencijal. Univerziteti, poljoprivredni instituti i agencije takoe pokazuju interes za razvoj ovog sektora. Postoje planovi da se otvore dva obrazovna centra na dvije farme i za univerzitetske studente i za uzgajivae . Ukoliko se ovaj plan ostvari to bila velika stimulacija sektoru i proizvodjaima koji planiraju da uu u ovaj posao. Kozje mlijeko i proizvodi od kozijeg mlijeka su poznati kao korisni za zdravlje. To su proizvodi koji se lako vare, imaju visoku hranjivu vrijednost i ljekovita svojstva. Koriste se kao hrana, za prevenciju nastanka bolesti i terapiju. Konzumiranje ovih proizvoda jaa imunitet, otpornost na bolesti, osigurava brz rast, optimalnu tjelesnu teinu, bolju mineralizaciju kostiju itd. Provedena su mnoga istraivanja koja ukazuju da kozje mlijeko sadri antikancerogena svojstva. S druge strane, kozje meso sadri nizak nivo masnoa, lako se vari, dobrog je ukusa i predstavlja alternativu za piletinu ili ribu i pogodno je za one koji vode rauna o nainu ishrane. Kozje mlijeko je jedinstvena proizvodna nia na tritu sa potencijalom rasta koji ne konkurira proizvodnji i preradi kravljeg mlijeka. Proizvodi od kozjeg mlijeka, uz ostvarivanje odreenih preduslova kao to su standardizacija kvalitete, zagarantovana sigurnost hrane, kontinuitet u isporuci, oznaavanje robne marke, atraktivno pakovanje itd, imaju izvozni potencijal. Koze imaju znaaj u zatiti okolia. Koze su votinje brsta pa tek onda pae i stoga se mogu koristiti u svrhu kontrole rasta tetne vegetacije, eliminacije grmlja koje pospjeuje nastanak poara i obnavljanju kvalitete panjaka. Mala populacija koza u BiH predstavlja osnovnu prepreku rastu sektora kozarstva. S druge strane, u BiH dominira balkanska pasmina koze koja u sadanjim uslovima i uz veoma mali udio mlijenih pasmina ne moe osigurati odriv rast koji je potreban ovom sektoru i njegovoj komercijalizaciji. Jedino rjeenje je uvoz grla i poboljanje domae populacije kroz ukrtanje sa produktivnijim pasminama. Pomo savjetodavnih slubi u ovom sektoru je neznatna a nadlene institucije se vrlo malo angauju u tom smislu. Sve to dovodi do upotrebe neodgovarajuih tehnologija i greaka koje su vidljive ak i na farmama gdje su znaajna sredstva investirana u kapacitete i opremu. Ovo se odnosi n a proizvodnju stone hrane loe kvalitete, neadekvatnu ishranu, tehnike upravljanja stadom, postupke provjere sigurnosti hrane itd. Unato pojaanom interesu preraivakog sektora za prikupljanje i preradu kozjeg mlijeka trenutne koliine sirovog mlijeka su tako niske da nije opravdano organizovati prikupljanje.

3.

EKONOMIKA UZGOJA KOZA S ORIJENTACIJOM NA PROIZVODNJU MLIJEKA

Poetnici koji planiraju da se bave kozarstvom sa orijentacijom na proizvodnju mlijeka trebali bi da imaju nekoliko stvari na umu kako bi ostvarili dobro poslovanje: jasnu viziju proizvodnog cilja potrebno znanje dobar sistem upravljanja poznavanje trita adekvatan nivo proizvodnje uz koritenje svih resursa na optimalan nain dobar odnos ulaganja i dobiti

U procesu odluivanja za otpoinjanje uzgoja koza vano je poznavati strukturu investiranja za ovaj poslovni poduhvat: objekti 40% reproduktivna grla i remont stada 25% mehanizacija i oprema 30% ostalo (krma, knoncentrati, lijekovi) 5%

Gore navedeni omjer moe varirati jer je dat u optim okvirima ali moe da poslui kao smjernica u praksi. Proizvodnja mlijeka ima specifine trokovne karakteristike. Proizvodnja zavisi od sistema proizvodnje, geografskog podruja (nadmorske visine, klime, sastava tla, itd) i moe varirati kroz due periode na istoj farmi. Tabela 1. Pregled strukture trokova proizvodnje mlijeka
Vrsta trokova Hrana Radna snaga Usluge, transport, prostirka i ostali materijali Amortizacija Ostali direktni trokovi Ostali indirektni trokovi Udio (%) 45-60 10-20 3-5 3-20 2-6 2-8

Najvei pojedinani troak u proizvodnji mlijeka je povezan sa stonom hranom. Za uzgajivaa koji eli da posluje pozitivno i ostvaruje dobar poslovni uinak imperativ je da proizvodi jeftinu hranu dobrog kvaliteta. U pravilu, sva kabasta (sijeno, sjenaa, silaa) i to je vie mogue koncentratne stone hrana bi se trebala proizvoditi na farmi. Sa rastom obima proizvodnje cijena stone hrane i njen udio u proizvodnoj cijeni mlijeka opada. Drugi najvei troak je radna snaga. Ovaj troak moe da varira u zavisnosti od organizacije, opreme koja se koristi na farmi (mua, runa ili mehanika). Veina ovog troka se odnosi na muu, hranjenje, zatim uklanjanje stajskog gnojiva i druge aktivnosti. Bez obzira na vrstu proizvodnje, zbog specifinosti kozarstva, troak radne snage e ostati visok. Trokovi amortizacije se odnose na amortizaciju stoke, objektata, mehanizacije i opreme. Svako reproduktivno grlo se posmatra kao stalno sredstvo i mora se otplatiti tokom reproduktivnog ivota to u prosjeku predstavlja 5 do 6 laktacija. Proizvodnja mlijeka kod koza raste od prve do 3 laktacije i poinje da opada poslije este laktacije ali ne naglo kao to je to sluaj kod rasta na poetku reproduktivnog ivota (od 1 do 3 laktacije). Ukoliko je reproduktivni ivot kratak doi e to poveanja trokova proizvodnje mlijeka zbog veeg postotka remonta stada (u tom sluaju vie grla bi trebalo ostati na farmi a manje za prodaju) kao i gubljenja laktacije. Dobra ishrana, adekvatan smjetaj i primjereno upravljane stadom mogu produiti oekivani ivotni vijek grla i smanjiti trokove amortizacije koji se odnose na zamjenu reproduktivnih grla. Ovo je veoma vano za dobra mlijena grla jer su koze u laktaciji osjetljive i zahtijevaju njegu. Dui ivotni vijek e poveati broj potomaka 8

dobrih muznih grla. Svaki uzgajiva bi trebao da nastoji da proizvede to je vie mogue potomaka posebno od dobrih mlijenih grla kako bi imao to je mogue vie dobrih gena u svom stadu. U pravilu svaki uzgajiva bi trebao da osigura to je mogue vei postotak remonta iz svog vlastitog stada. Stopa remonta je priblino 15 do 20% to znai da se 15 do 20% starijih grla zamijeni svake godine sa mladim grlima. Stara grla se prodaju na tritu kao meso. Zgrada i oprema moraju obezbijediti uslove za uspjenu proizvodnju i, to je jednako vano, dobre uslove za same ivotinje. Spoljni faktori znaajno utiu na proizvodnju mlijeka a smjetaj je jedan od njih. Stoga objekti u koje se smjetaju koze moraju biti funkcionalni i moraju obezbijediti dobre uslove za boravak koza naroito tokom zimskog perioda. Proizvodnja mlijeka, posebno na farmama sa vie od 100 grla, zahtijeva specijalizirane objekte kao to su izmuzita i prostorije gdje se mlijeko uva prije nego to zapone njegova prerada i prije nego to se izvri njegov transport. Stopa amortizacije za takav objekat iznosi od 3 do 5 %. Mehanizacija, vozila za transport, ureaji za mainsku muu ili sistemi za muu su sredstva koja se nalaze na farmi i njihova amortizacija se kree od 10 do 20%. Ostali trokovi koji se odnose na proizvodnju su veterinarske usluge i lijekovi uz uee od 1-2%, trokovi mehanizacije 3-5%, te drugi materijali i usluge sa 1,5%. Indirektni trokovi optereuju proizvodnju u rasponu od 2-8% ali nemaju direktan uticaj na proizvodne rezultate.

4.

SUBVENCIJE I PREMIJE ZA UZGOJ KOZA U BOSNI I HERCEGOVINI1

Ministarstva poljoprivrede i u FBiH i u RS pruaju finansijsku podrku uzgoju koza i poslovima kozarstva.

4.1.

Subvencije u Federaciji Bosne i Hercegovine

U FBiH subvencije se dijele na nekoliko grupa: subvencije za proizvodnju kozjeg mlijeka i uzgoj koza subvencije za kapitalna ulaganja subvencije za kamate subvencije za premije osiguranja subvencije za razvoj ruralnih podruja subvencije za certificiranje i proizvodnju tradicionalnih proizvoda subvencije za osnivanje zadruga za primarnu proizvodnju i njihove razvojne aktivnosti

Subvencije za proizvodnju sirovog kozjeg mlijeka u FBiH iznose 0,3 KM/l ukoliko uzgajiva isporui najmanje 400/l mlijeka mjeseno sa minimalnim procentom mlijene masti od 3,2 %. Uzgajivai koza u FBiH dobivaju subvenciju u iznosu od 15 KM po jednom priplodnom grlu ukoliko imaju u svom stadu najmaje 25 priplodnih koza. Investiranje u kozarstvo u FBiH sufinansira Ministarstvo poljoprivrede ukoliko korisnik finansira svoje aktivnosti kroz kredite dobivene od finansijskih institucija. Sufinansiranje se odnosi na: izgradnju staja kupovinu opreme kupovinu priplodnih grla kupovinu mehanizacije izgradnja postrojenja za proizvodnju sira sa preraivakim kapacitetima do 3.000 l dnevno

Subvencije se daju ukoliko je minimalni iznos investicije 25.000 KM. Udio finansijske pomoi koju prua Ministarstvo poljoprivrede u ovom segmentu moe dosei maksimalno 25% od ukupne investicije dok su maksimalni iznosi odobreni za odreenu aktivnost sljedei: do 100.000 KM za izgradnju staja do 100.000 KM za kupovinu opreme do 80.000 KM za kupovinu priplodnih grla do 100.000 KM za kupovinu mehanizacije do 200.000 KM za izgradnju postrojenja za proizvodnju sira

Proizvoai mogu potraivati subvencije za kamate u iznosu od 4% na godinjem nivou za kredite koji su uzeti u svrhu investiranja. Proizvoai mogu potraivati subvencije za osiguranje ivotinja i objekata u iznosu do 50% po premiji dok ukupna suma koja se moe isplatiti u toku godine jednom uzgajivau za ovu namjenu ne moe prei 30.000 KM. U okviru komponente koja se odnosi na razvoj ruralnih podruja individualni proizvoai mogu potraivati: 1. maksimalno 50.000 KM ukoliko kupuju opremu za preradu

Sistem subvencija u oba entiteta je podloan promjenama na godinjoj razini i obino se usvaja poetkom svake godine. U trenutku pisanja ove Studije subvencije za 2011. godinu jo nisu bile usvojene.

10

2. maksimalno 100.000 KM ukoliko kupuju opremu za preradu i ukoliko je ta aktivnost dio usaglaenih mjera za razvoj ruralnih podruja na nivou BiH Primarni proizvoai mogu potraivati subvencije za certificiranje organske proizvodnje Do 1.000 KM za individualne proizvoae Do 5.000 KM ukoliko je grupa proizvoaa certificirana

Preraivai mogu potraivati subvencije za certificiranje organske proizvodnje u iznosu do 2.000 KM. Proizvodnja tradicionalnih proizvoda se moe finansirati u iznoso do 7.000 KM. U okviru usaglaenog razvoja ruralnih podruja na nivou BiH maksimalan iznos subvencija za kupovinu nove mehanizacije (traktori, kombajni, prikljune maine itd) je 25.000 KM. U okviru usaglaenog razvoja ruralnih podruja na nivou BiH subvencije za kupovinu nove opreme za preradu proizvoda iznose do 25% investicije ili maksimalno 100.000 KM. Osnivanje zadruga za primarnu proizvodnju e se subvencionirati u maksimalnom iznosu od 5 .000 KM. Zadruge mogu potraivati subvencije ukoliko planiraju razvojne aktivnosti, maksimalno 50% od investicije ili maksimalno 100.000 KM.

4.2.

Subvencije u Republici Srpskoj

U Republici Srpskoj subvencije se dijele na nekoliko grupa: subvencije za proizvodnju mlijeka subvencije za kapitalna ulaganja subvencije za poslovne aktivnosti primarnih proizvodnih zadruga subvencije za osnivanje udruenja proizvoaa i njihove poslovne aktivnosti subvencije za osnivanje klastera i njihovih aktivnosti subvencije za certificiranje subvencije za premije osiguranja subvencije za poslovne aktivnosti u ruralim podrujima

U Republici Srpskoj proizvodnja sirovog kozjeg mlijeka se subvencionira na isti nain kao i proizvodnja kravljeg ili ovijeg mlijeka: 1. 2. 3. 4. 5. 0,22 KM/l za E klasu 0,20 KM/l za I klasu 0,18 KM/l za II klasu 0,14 KM/l za III klasu 0,10 KM/l za IV klasu

Ministarstvo za poljoprivredu sufinansira investiranje u kozarstvo u Republici Srpskoj u okviru komponente za razvoj ruralnih podruja. Sufinansiranje se odnosi na: kupovinu mehanizacije kupovinu opreme ukljuujui trokove transporta i instalacije izgradnju i rekonstrukciju staja ukljuujui trokove transporta, radne snage, trokove infrastrukture (voda, struja).

Maksimalan iznos odobren za mehanizaciju je 40% od vrijednosti maine ili ureaja i taj iznos ne moe premaiti: 25.000 KM za kombajn 15.000 za traktor preko 50 KS, rolo baler i prikolicu za silau 5.000 KM za traktor sa manje od 50 KS 8.000 KM za kombajn za kukuruz 3.000 KM za prikljuke 11

1.500 KM za prikolicu za traktor 2.000 KM za motokultivator

Maksimalni iznos za ureaj za muu mlijeka je 40% od vrijednosti tog aparata i iznos ne moe prei 1.500 KM za mobilni ureaj. Maksimalan iznos za zatvoreni sistem za muu iznosi 40% vrijednosti tog sistema i ne moe prei 100.000 KM po sistemu. Iznos odobren za rekonstrukciju postojeih i izgradnju novih staja je 40% sveukupne investicije ili maksimalno 30.000 KM ukoliko je proizvoa minimalno investirao 5.000 KM. Zadruge se subvencioniraju za razvoj svojih poslovnih aktivnosti u iznosu do 50% od investicije ili maksimalno 30.000 KM. Udruenja se subvencioniraju za razvoj svojih poslovnih aktivnosti u iznosu do 50% od investicije ili maksimalno 25.000 KM. Osnivanje proizvoakih udruenja se subvencionira sa 5.000 KM. Osnivanje klastera i njihovih aktivnosti se subvencionira u iznosu do 50% od investicije ili maksimalno 20.000 KM. Uvoenje standarda za sigurnost hrane i standarda za dobru poljoprivrednu praksu (GAP) se subvencionira u iznosu do 50% od vrijednosti investicije ili maksimalno 15.000 KM po zahtjevu. Proizvoai mogu zahtijevati subvenciju za osiguranje votinja i objekata u iznosu do 30% po premiji dok ukupna suma u toku jedne godine koja se isplati jednom proizvoau ne moe prei 30.000 KM. Finansijska pomo za osnivanje mikro, malih ili srednjih proizvodnih kapaciteta u ruralnim podrujima iznosi 50% od vrijednosti investicije ili maksimalno 30.000 KM.

12

5.
5.1.

FINANSIJSKO TRITE U BOSNI I HERCEGOVINI I KREDITI ZA POLJOPRIVREDU

Finansijsko trite Federacije Bosne i Hercegovine

Najpovoljnije kredite za poljoprivredu u Federaciji BiH daje Razvojna banka FBiH. Krediti se daju direktno potroaima bez posredovanja komercijalnih banaka. 5.1.1. 5.1.2. Krediti za poljoprivrednu proizvodnju Korisnici ovih kredita su fizika i pravna lica u poljoprivrednom sektoru. period otplate kredita do 10 godina odgoda plaanja razliita kamata za pravna lica je 4,51% za kredite do 100.000 KM a otplata na 10 godina (naknada za obraivanje zahtjeva je 1% za pravna lica) kamata je 4,35% za privatna lica za kredite do 100.000 KM a period otplate je do 10 godina (nakanada za obraivanje zahtjeva je 0,75 % za privatna lica) Krediti za zapoljavanje od strane Federalne agencije za zapoljavanje Krediti za poljoprivrednu proizvodnju period otplate 7 godina odgoda plaanja do 24 mjeseca kamata za pravna lica iznosi 4% za kredite do 100.000 KM a period otplate je do 7 godina (naknada za obraivanje zahtjeva je 1% za pravna lica) kamata za pravna lica iznosi 3,28% za kredite do 100.000 KM a period otplate je do 7 godina (naknada za obraivanje zahtjeva je 0,75% za pravna lica)

Kolaterali su hipoteke na nekretnine ija vrijednost je najmanje 1,5 puta vea od vrijednosti uzetog kredita. Kamate na kredite koje daju komercijalne banke su vee i kreu se u rasponu od 8% do12%.

5.2.

Finansijsko trite Republike Srpske

Najpovoljnije kredite za sektor poljoprivrede u RS daje Razvojna banka RS putem komercijalnih banaka. Krediti se daju za: 5.2.1. finansiranje mikro preduzea u poljoprivrednom sektoru kredite za poljoprivredu Finansiranje mikro preduzea u poljoprivrednom sektoru

Korisnici su osobe ija se imena nalaze u Evidenciji registrovanih poljoprivrednih gazdinstava - farmi. Kamata do 31. marta 2011. godine iznosi 5,9%. Kamatna stopa za projekte koji su implementirani na teritoriji nerazvijenih i izuzetno nerazvijenih optina je 5,4% a za lanove klastera 5,6%. Cilj kredita je sticanje stalnih i tekuih sredstava a iznos kredita je izmeu 5.000 i 50.000 KM. Period otplate je do 10 godina. Odgoda plaanja je do 36 mjeseci. 5.2.2. Krediti za poljoprivredu Korisnici su pravna lica i poduzetnici koji se bave proizvodnjom i preradom u poljoprivredi ili ribarstvu i koji su registrovani u Evidenciji registrovanih poljoprivrednih gazdinstava farmi. Kamatna stopa koja se primjenjuje do 31. marta 2011. godine je 5,1%. Kamatna stopa za projekte koji su implementirani na teritoriji nerazvijenih i izuzetno nerazvijenih optina je 4,6% a za lanove klastera 4,8%. Cilj kredita je sticanje stalnih i tekuih sredstava te refinansiranje postojeih dugova. 13

Iznosi koji se mogu dobiti: Za pravna lica (preduzea): od 30.000 do 5,000.000 KM za stalna i tekua sredstva te refinansiranje postojeih dugova (minimum uea stalnih sredstava 40%) od 10.000 do 2,000.000 KM samo za tekua sredstva od 5.000 do 500.000 KM za stalna i tekua sredstva, refinansiranje postojeih dugova (minimum uea stalnih sredstava 40%) od 5.000 do 100.000 KM samo za tekua sredstva do 15 godina za stalna ili stalna i tekua sredstva do 5 godina samo za tekua sredstva do 36 mjeseci za stalna ili stalna i tekua sredstva do 12 godina za tekua sredstva

Za poduzetnike:

Period otplate:

Odgoda plaanja:

U garancije spadaju hipoteka, indosanti i pokretna imovina. Kamatne stope kod komercijalnih banaka su od 8% do 12%. Iako je najavljeno da e Garantni fond RS u vrijednosti od 30,000.000 KM krenuti sa radom u novembru 2010. godine do toga jo nije dolo.

14

SWOT ANALIZA SEKTORA KOZARSTVA U BOSNI I HERCEGOVINI

Prednosti (S) Ogromne neiskoritene povrine zemljita Cijena kozjeg mlijeka i njegovih proizvoda Sauvana priroda i biljna raznovrsnost podruja za brst i ispau pogodnih za uzgoj koza Umjerena klima pogodna za proizvodnju krme Prehrambena i ljekovita svojstva kozjeg mesa, mlijeka i mlijenih proizvoda Rastua svijesti meu domaim stanovnitvom o svojstvima kozjeg mlijeka Relativno povoljne subvencije za ovaj sektor

Slabosti (W) Mala populacija koza Nedostatak repro centara i ogranieno trite koza sa visokim genetskim potencijalom Mali broj uzgajivaa koza Niska trina orijentiranost uzgajivaa koza Nedostatak modernih proizvodnih tehnologija Nizak nivo obrazovanja individualnih poljoprivrednih proizvoaa Nedostatak jasne strategije za razvoj sektora kozarstva Slaba tehnika podrka poljoprivrednih savjetodavnih slubi Nepoznavanje mogunosti koje kozarstvo nudi poljoprivrednim proizvoaima Slaba veza sa primarnim sektorom i nedostatak udruenja uzgajivaa koza

Prilike (O) Orijentacija komercijalnih poljoprivrednih proizvoaa da imaju proizvod sa dodatom vrijednosti Rastui interes preraivakog sektora za kozjim mlijekom Rastue izvozno trite za kozje proizvode Ponuda nia od potranje Relativno visoke cijene kozjih proizvoda Postojanje uslova za organsku proizvodnju Samozapoljavanje u sektoru kozarstva Povezanost sa drugim industrijama poput turizma, proizvodnje vina

Prijetnje (T) Starenje seoskog stanovnitva Mogua budetska nestabilnost i smanjenje subvencija za ovaj sektor Poveane kamate Rast cijena itarica Epidemije infektivnih bolesti Grabeljivci

15

6.

TRENUTNA SITUACIJA U SEKTORU KOZARSTVA BOSNE I HERCEGOVINE

Prema podacima Agencije za statistiku BiH trenutna populacija koza u BiH iznosi oko 50.000 grla. Meutim, prema drugim izvorima2 koji su direktno ukljueni u proces registracije ivotinja ovaj broj je nii i kree se od 30.000 do 35.000 grla. Bosna i Hercegovina ima 2 miliona hektara poljoprivrednog zemljita od koga je 40% obradivo dok je ostatak prekriven livadama i panjacima. Svaki dio Bosne i Hercegovine obezbjeuje veoma d obre uslove za uzgoj koza i za iskoritavanje prirodnih resursa. Koze su pametne, znatieljne i vrlo prilagodljive ivotinje koje se mogu hraniti velikim brojem biljaka. Koze su pogodne za uzgoj u razliitim sistemima: na otvorenim panjacima i brstu, u stajama ili kombinacijama navedenog. Danas se u BiH svi ovi sistemi uzgoja koza mogu vidjeti u praksi. Postoje moderne komercijalne farme sa visokim ulaganjima u objekte i opremu sa orijentacijom na proizvodnju mlijeka kao i komercijalne farme sa improvizovanim stajama koje obezbjeuju minimum standarda sa osnovnom opremom. Zbog malog broja koza i nedovoljnog iskustva u kozarstvu u posljednjih 60 godina niti jedna strategija, dokumenti ili planovi u vezi sa poljoprivredom u BiH nisu predvidjeli kozarsku industriju kao potencijal za zapoljavanje stanovnitva iz ruralnih podruja i generisanje odrivih prihoda. U Republici Srpskoj uzgajanje koza nije subvencionirano dok proizvodnja kozjeg mlijeka nije odvojena od proizvodnje kravljeg ili ovjeg mlijeka. Takoe, u RS, za razliku od ostalih stoarskih grana, kupovina priplodnih grla visokog kvaliteta u svrhu osnivanja kozarskih farmi nije subvencionirana. U BiH ne postoje programi za uzgoj koza koje su sainile nadlene institucije. Uticaj zabrane dranja koza na otvorenim panjacima jo je uvijek tako jak da se uzgoju koza daje mala panja u poreenju sa ostalim granama stoarstva, ak i u udbenicima na univerzitetima. Inae slabo organizivane savjetodavne slube ne pruaju potrebnu podrku ovom sektoru. To rezultira nedostatkom tehnikog znanja na farmama i niskim prinosima stada. ak i bolje opremljene farme koje su nedavno osnovane (vidi ispod), unato velikim ulaganjima u objekte i opremu i dobar genetski materijal, sa rijetkim izuzecima, oskudjevaju u tehnikom znanju. Veina problema se odnosi na: neadekvatnu ishranu hranu slabog kvaliteta ozbiljne greke nainjene u vezi sa reprodukcijom (prerano parenje ili neadekvatna tjelesna kondicija priplodnih ivotinja) neadekvatnu mikroklimu u stajama

Na jednoj farmi koza zabiljeena je velika stopa smrtnosti i pobaaja kada su ivotinje u poodmaklim stadijima bremenitosti transportovane iz Hercegovine u dolinu Save, u mjesecu decembru, i smjetene u suvie hladne tale. Ovo je krenje osnovnih principa stoarstva. Na nekim farmama gdje se prerauje mlijeko i proizvodi sir higijena mlijeka predstavlja problem i primjeeno je krenje osnovnih pravila mue. Gotovo svi farmeri sa kojima su voeni intervjui nisu bili upoznati sa pravima i finansijskim koristima koje mogu ostvariti putem subvencija. Unato mnogim oteavajuim faktorima postoje i ohrabrujui znaci koji su nedavno primjeeni u sektoru kozarstva.

Ovo je procjena Poljoprivredno-mediteranskog instituta u Mostaru koji radi na registraciji ivotinja.

16

Odreeni broj poljoprivrednih proizvoaa i poduzetnika uvidio je potencijal ovog sektora i u posljednjih nekoliko godina osnovali su farme koza sa pretenom orijentacijom na proizvodnju mlijeka. Stada su veliine izmeu 50 i 200 grla, a postoji jedno stado od preko 700 grla. Stada su sainjena od sljedeih pasmina: alpska, sanska i njemaka srnasta koza ili pasmine dobivene ukrtanjem ovih i drugih pasmina. U rijetkim sluajevima mogu se nai istokrvne alpske ili sanske koze i to u manjim stadima od oko 20 grla. Ove farme proizvode i isporuuju na trite sirovo mlijeko, pasterizovano mlijeko, sir i surutku. One su razvile sopstvene prodajne mree. Smjetene su u blizini gradova poput Sarajeva, Banja Luke, Mostara, Zenice, Travnika i Gorada. Ove farme su izgradile svoju strategiju koja se zasniva na niskoj ponudi i visokoj potranji kao i na svojstvima kozjeg mlijeka. Zbog relativno visoke cijene njihovih proizvoda one ostvaruju prihode koji su visoko iznad cijene kotanja proizvodnje. Jedini preraiva koji otkupljuje mlijeko je Pua i Perkovi iz Livna. Oni prikupljaju preko 100 l mlijeka dnevno od jednog uzgajivaa sedam mjeseci godinje. Glavni proizvod koji se pravi od kozjeg mlijeka je sir. Kako su objasnili sva koliina sira je ve unaprijed ugovorena za prodaju , ak i prije nego je sir proizveden. Sir se izvozi u Hrvatsku. Menadment eli prikupljati 1.000 l mlijeka dnevno i tu koliinu poveati na preko 5.000 l ali za takvo to nema dovoljnih koliina. Zbog loe higijene ponitili su ugovore sa dva druga uzgajivaa. Prema njihovim informacijama trite kozjeg sira raste. Zadruga Eko Vlai poela je sa prikupljanjem kozjeg mlijeka i proizvodnjom sira te su prole godine proizveli vie od jedne tone sira. Njihov plan je da osnuju repro centar sa 1.000 koza. Trenutno pregovaraju sa vlasnicima jednog lanca supermarketa u BiH o zajednikom investiranju. Meggle, preraiva mlijeka iz Bihaa, planira da zapone s proizvodnjom kozjeg mlijeka u tom dijelu BiH i izbaci na trite oko 250 t pasterizovanog kozjeg mlijeka u toku ove godine. Trenutno razvijaju svoju vlastitu otkupnu mreu koja e ih opskrbljivati mlijekom za ovu svrhu. Ovo je znak da su preraivai prepoznali potencijal ovog sektora. Takoer, anketa3 koja je provedena meu preraivaima mlijeka u BiH pokazala je da 18 od 25 ispitanih preraivaa mlijeka u BiH ima interes za prikupljanje i preraivanje kozjeg mlijeka. Osnivanje zadruge ''Una'' i zajedniko investiranje IFAD-a i privatnih poduzetnika vrijedno preko 400.000 EUR u Bosanskom Novom ukazuje na nove trendove u ovom sektoru u tom dijelu Bosne i Hercegovine. Izgraena je moderna farma kapaciteta 500 muznih koza i mljekara za proizvodnju sira sa preraivakim kapacitetima od 7.500 l mlijeka dnevno. Sir e se pakovati u staklene tegle sa maslinovim uljem i aromatskim biljem prikupljenim u tom kraju. U zimskim mjesecima kada nema dovoljno kozjeg mlijeka proizvodie se ''tofu'' sir (sir od soje) uz koritenje sline tehnologije. Proizvodi e biti certificirani kao organski. Prema informacijama menadmenta zadruge izgleda da je trite za ove proizvode osigurano u Italiji. Objekat od 1.000 m2 je spreman da primi koze dok se prvi uvoz koza oekuje u februaru 2011. godine. Planirano je zapoljavanje 7 radnika (5 prehrambenih tehnologa i 2 tehnologa stoarstva) u zadruzi. Prema informacijama menadmenta zadruga namjerava da organizuje vlastitu otkupnu mreu od 30 uzgajivaa sa oko 50 muznih koza na svakoj farmi. Koze e dijelom biti obezbjeene sa vlastite farme koja e biti registrovana kao repro centar. Uzgajivai e dobiti podrku kroz osnivanje savjetodavne slube i obrazovnog centra za transfer tehnologija koji e biti smjeteni u repro centru. Umjetna oplodnja e se takoer obavljati u repro centru. Planira se saradnja sa Biotehnolokim fakultetom iz Bihaa kao vid tehnike pomoi. Poslovna korporacija Lijanovii iz irokog Brijega ima 3 farme sa 200 koza na svakoj farmi. Namjeravaju da ove godine otvore jo jednu farmu istog kapaciteta. Oni prerauju oko 25 tona kozjeg mlijeka u sir koji izvoze u Hrvatsku, Srbiju i Albaniju. Prerada mlijeka se trentuno obavlja u mljekari Sapit iz Posuja. Kako bi se rijeio ovaj problem planirano je ulaganje u siranu sa kapacitetom za

Anketa je provedena kao dio ove Studije u januaru 2011. kako bi se procijenili interesi preraivaa u BiH za prikupljanjem mlijeka. Mljekarska industrija u BiH ine 53 preraivaa od kojih veina proizvodi na maloj ili srednjoj razini sa kapacitetima koji su manji od 100.000 l mlijeka dnevno. Vidi listu intervjuisanih preraivaa, Aneks 1.

17

preradu 2.500 l mlijeka dnevno. Razvojni planovi podrazumijevaju organizovanje otkupne mree u kojoj bi se uzgajalo 2.000 koza koje bi opskrbljivale siranu mlijekom. Preduzee Miora iz Banja Luke planira da uveze tehnologiju preraivanja Select Milk mlijenog preraivaa iz Srbije koji prerauje samo kozje mlijeko (10.000 l dnevno) i proizvodi sir, jogurt, pasterizovano mlijeko i surutku. Kao dio ovog poslovnog poduhvata planira se osnivanje jedne farme koza koja e biti registrovana kao repro centar. Uvoz grla je planiran za februar 2011. godine. Glavni cilj je osnivanje vlastite mljekare za preradu kozjeg mlijeka, osnivanje mree otkupa kozjeg mlijeka kojim e se snabdijevati mljekara. Preduzee trenutno radi na strategiji razvoja trita. Kao dio toga oni prodaju proizvode od kozjeg mlijeka mljekari Select Milk na gradskoj trnici u Banja Luci. Oni grade svoju strategiju na obrazovanju potroaa sa naglaskom na svojstva kozjeg mlijeka i njegovih preraevina kao i pristupanim cijenama. Posebne ciljne grupe su vrtii, kole koje obezbjeuju obroke uenicima, bolnice, sportski klubovi. Prema rijeima direktora ''Miore'' slovenaki lanac ''Merkator'' koji posluje u BiH i drugim zemljama jugoistone Evrope pokazao je interes da se njihovi proizvodi nau na policama Merkatora. ''Miora'' planira da uspostavi kontakt sa Agencijom za selekciju ivotinja RS radi tehnike pomoi. Na kraju, ''Miora'' planira da osnuje Udruenje uzgajivaa koza ''Stijena'' gdje e lanovi tog Udruenja biti iz cijele zemlje. Cilj Udruenja je razvoj sektora kozarstva u Bosni i Hercegovini.

18

7.
7.1.

TRITE KOZA
Trite ive stoke

Prema procjenama populacija koza u BiH iznosi oko 30.000 reproduktivnih grla a balkanska koza je dominantna pasmina sa udjelom od preko 97%. Ostatak populacije ine alpska koza, sanska koza, njemaka srnasta koza te njihovi krianci sa balkasnkom kozom. Takoe, u nekim stadima se mogu nai krianci sa burskom pasminom, uglavnom u Hercegovini i na podruju Livna. Slika 1. Uzgajanje koza u BiH. Procjena
100% 80% 60% 40% 20% 0% balkanska koza ostale pasmine

Ovaj broj grla daje otprilike: 30.000 jaradi za meso preko 7.000 odraslih ivotinja za klanje 7.000 grla za remont stada

U Bosni i Hercegovini nema registrovanih repro centara tako da je gotovo nemogue pronai grla dobrog kvaliteta za priplod. Ovo predstavlja najveu prepreku za razvoj kozarstva u BiH. Obino, mali broj uzgajivaa koji uzgajaju stada koza alpske i sanske pasmine dre najbolja grla za obnovu vlastitog stada dok se ostale ivotinje prodaju radi mesa. Za nekoga ko planira da se bavi kozarstvom i da kupuje iskljuivo grla visokog proizvodnog potencijala jedino rjeenje je u uvozu. Regionalna trita u Hrvatskoj i Srbiji nude ogranien broj istokrvnih grla. Postoji nekoliko farmi u obje zemlje gdje se uzgajaju grla sa pedigreom alpske, sanske i burske pasmine. Nadalje, nekoliko udruenja uzgajivaa koza je aktivno u obje zemlje. U Hrvatskoj Centar za reprodukciju ivotinja obezbjeuje sjeme jareva alpske i sanske pasmine (u svrhu vjetake oplodnje). Cijena domae priplodne koze je 200 KM. Cijene muznih pasmina koza (alpske i sanske) na regionalnom tritu (cijena sa farme-uzgajalita) kreu se od 150 EUR za jarad starosti 5 mjeseci do 200-300 EUR za priplodne koze u drugoj laktaciji. Ukoliko su grla uvezena ovoj cijeni treba dodati trokove transporta, trokove carine i trokove karantina. Dvije farme u BiH su trenutno na putu da dobiju dozvolu za organizovanje karantina na svojim farmama.

19

Tabela. Lista cijena priplodnih grla

Kategorija priplodnih grla domada koza domadi jarac domade jare (enski rasplodni potomak) koza mlijene pasmine jarac za priplod mlijene pasmine enska jarad mlijene pasmine Cijena (KM/grlo) 180-220 300-350 170-200 400-500 600-1000 300-400

7.2.

Trite kozjeg mesa

Veina kozjeg mesa se konzumira kao mlada jaretina na ranju. Meso starijih grla se koristi kao osueno ili dimljeno meso. Kao to smo vidjeli u prethodnom poglavlju realistine procjene ukazuju da populacija koza u BiH nudi: Figure 2. Koliina kozjeg mesa na bh. tritu.Procjena
kart (starija stoka za klanje) 266 t

jarad 660 t

30.000 jaradi, ili 660 tona mesa preko 7.000 karta (za klanje) ili 226 tona mesa

Jarad se kolju u dobi od 2 do 6 mjeseci i tada tee od 10 do 30 kg ili vie, to znai da se kolju prije nego to prestanu sisati. Procenat randmana kod klanja iznosi oko 50% teine ive vage ivotinje. Proizvodnja kozjeg mesa ima sezonski karakter to pored niskog broja koza utie na neredovno i povremeno snabdijevanje trita mesom. Drugi faktor koji utie na proizvodnju kozjeg mes a su slabe karakteristike domae pasmine koja ima nizak indeks jarenja i nizak dnevni prirast. Uzgajivai koji uzgajaju koze iskljuivo radi mesa trebali bi da ukrtaju svoje koze sa mesnim pasminama koza a prvi izbor bi bio burska pasmina. Konzumacija mlade jaretine dostie vrhunac u BiH u vrijeme vjerskih praznika poput Boia, Uskrsa, Bajrama i Nove godine i cijene su najvie u tom periodu. Meso dosee cijenu od 7 KM/kg ive vage dok opada na 4,5-5 KM tokom ostatka godine i obino ta cijena prati cijenu jagnjetine. U periodu od februara do maja snabdijevanje kozjim mesom je na najniem nivou i cijene ive vage mogu dosegnuti 8-9 KM/kg ive vage. Razne tehnike upravljanja stadom omoguavaju uzgajivaima da uzgoje jarad komercijalne teine u to doba godine. Neki uzgajivai iz Hercegovine koji rade sa savjetodavnim slubama koriste ovu priliku i prodaju jarad u ovom periodu ostvarujui povoljnu cijenu.

20

Priroda i struktura proizvodnje kozjih proizvoda ima znaajan uticaj na trite ove industrije. Kao i proizvodnja drugih stoarskih proizvoda proizvodnja kozjeg mesa se sastoji od nekoliko operacija ukljuujui priplod koza, uzgoj jaradi i njihovu ishranu dok ne dosegnu trinu teinu. Obino se sve ove operacije obavljaju na jednoj farmi to kanal prodaje ini relativno kratkim. Uzgajivai obino prodaju ivotinje mesarima, restoranima i privatnim osobama. Postoji nekoliko restorana koji prodaju kozje meso sa ranja. Tabla 2. Cijena kozjeg mesa tokom godine
Kategorija koze jare kart Prodajni period vjerski praznici od februara do marta ostatak godine tokom godine Cijena mesa (KMkg) 7 7-9 4,5-5 3,5-4

7.3.

Trite kozjeg mlijeka

Kozje mlijeko se konzumira kao svjee mlijeko, pasterizovano mlijeko i kao sir. Surutka kao nusproizvod proizvodnje sira sa specifinim karakteristikama je takoe proizvod koji se nudi na tritu u BiH. Populacija od oko 30.000 koza moe da proizvede oko 3.880 tona sirovog mlijeka godinje. Mlijeko se koristi za ishranu jaradi tokom prvih mjeseci nakon jarenja. Ostatak mlijeka se koristi za kunu upotrebu i za trite. Oko 400.000 l mlijeka se godinje isporui tritu kao sirovo mlijeko ukljuujui koliine koje su isporuene jednom preraivau. Koliine koje se isporuuju preraivau su otprilike oko 27 tona godinje. Proizvodnja kozjeg mlijeka ima sezonski karakter i najvei prinosi su tokom toplijih mjeseci a pad prinosa poinje u periodu august - septembar. Koze ulazu u suhostaj u periodu novembar - decembar. Cijena mlijeka nema sezonsku fluktuaciju. U veini trgovina u BiH ne postoji redovno snabdijevanje kozjim mlijekom. Samo neke trgovine nude pasterizovano kozje mlijeko Vindija (preraeno u Hrvatskoj) u tetrapaku od 0,2 l. Cijena ovog pakovanja je 0,80 KM. Na gradskoj trnici u Banja Luci postoji specijalizovana radnja za prodaju pasterizovanog kozjeg mlijeka, jogurta, surutke i razliitih vrsta sira. To su proizvodi Select milk, preraivaa iz Srbije, koji se specijalizirao za preradu iskljuivo kozjeg mlijeka sa kapacitetima prerade veim od 10.000 l mlijeka dnevno. Na trnicama u Sarajevu i Mostaru mogue je povremeno pronai sirovo i pasterizovano kozje mlijeko i surutku koje proizvode lokalne farme. Trenutno se u BiH veliki procenat prodaje kozjeg mlijeka odvija na farmama tj. proizvoai direktno prodaju mlijeko potroaima. Nekoliko proizvoaa obavlja preradu i pakovanje mlijeka na farmi a prodaja se obavlja u specijalizovanim radnjama u Sarajevu, Mostaru i Banja Luci ili se direktno isporuuje potroaima. Na primjer, vlasnik najveeg stada koza u BiH sa preko 500 koza vri pasterizaciju mlijeka i pakuje ga u plastine boce od 0,33 l. Cijena takvog mlijeka je 4 KM/l na farmi dok maloprodajna cijena na trnici u Sarajevu iznosi 6 KM/l. Drugi proizvoa iz okoline Banja Luke

21

ima istu prodajnu strategiju i on prodaje mlijeko na lokalnoj trnici. Neki proizvoai prodaju mlijeko direktno potroaima tako da potroai poruuju sirovo mlijeko a proizvoai ga dostavljaju na kunu adresu u staklenim bocama. Cijena ovog sirovog mlijeka je 2,5 do 3,5 KM/l. Ovi uzgajivai se nalaze u blizini gradova kao to su Sarajevo, Banja Luka, Prijedor, Zenica, Travnik, Biha i Gorade. Za surutku postoji slian nain prodaje a to je prodaja na trnicama i dostavljanje mlijeka na kunu adresu. Cijena ove surutke se kree od 1-3 KM/l. Put proizvoda od proizvoaa do potroaa je kratak i nema posrednika. Svi uzgajivai tvrde da potranja za kozjim mlijekom raste i da ne mogu da zadovolje potrebe trita. Uzgajivai vode svoje marketinke kampanje istiui svojstva kozjeg mlijeka i njegovih proizvoda. Veina njih radi na promociji kozjeg mlijeka i drugih proizvoda putem tampanih materijala, internetskih stranica, zatim prisustvom na sajmovima i dogaajima na kojima se vri promocija poljoprivrednih proizvoda. 7.3.1. Interes preraivaa za kozje mlijeko

Samo je jedan registrovani preraiva - Pua i Perkovi iz Livna - otkupljivao kozje mlijeko prole godine. Od sredine aprila pa do novembra otkupljivano je mlijeko od samo jednog uzgajivaa u dnevnoj koliini od preko 130 l. To je oko 27 tona mlijeka godinje. Prema rijeima menadera preduzea otkupljivali su mlijeko od jo dva proizvoaa ali su raskinuli ugovore jer je higijena bila na niskom nivou. Ipak, bili bi spremi da prikupe 5.000 l mlijeka dnevno poetkom sljedee sezone. Rezultati ankete4 koja je provedena meu 25 preraivaa mlijenih proizvoda u BiH pokazuju da je 18 preraivaa imalo interes dok 7 ispitanika nije bilo zainteresovano za prikupljanje kozjeg mlijeka. Interesantno je da trenutno svi veliki preraivai osim Meggle (vidi Aneks 1) nemaju interes za prikupljanje kozjeg mlijeka. U veini sluajeva oni ve imaju svoju niu na tritu i ne ele da se bave manjim koliinama kozjeg mlijeka jer bi to zahtijevalo uvoenje novih tehnolokih linija. S druge strane, Meggle planira da zapone otkup kozjeg mlijeka ove godine i da isporuuje na trite oko 250 tona pasterizovanog kozjeg mlijeka. Manji preraivai (vidi Aneks 1) koji zauzimaju ograniena lokalna trita (a neki od njih ve isporuuju svoje proizvode na trita u regionu) zainteresovani su da otkupljuju kozje mlijeko i da rade na uvoenju novih proizvoda. Oni ve proizvode sireve i uvoenje novog proizvoda ovog tipa bi im dobro dolo. Oni su dobro upoznati sa rastuim potrebama za proizvodima od kozjeg mlijeka i vide ansu u izvozu tih proizvoda. Iako menaderi anketiranih preraivaa nisu mogli dati tane podatke o koliinama koje bi mogli otkupljivati, jer je za to potrebno istraiti trite i izvriti njegovu detaljnu analizu, prema njihovim preliminarnim procjenama ove koliine bi u prvoj fazi iznosile izmeu 14.000 do 25.000 l dnevno ili 3.780 do 6.750 t kozjeg mlijeka godinje. Imajui u vidu da se trite kozjeg mlijeka tek treba razviti ove koliine bi bile sigurno vee.

Anketa je provedena kao dio ove Studije u januaru 2011. godine kako bi se procijenili interesi preraivaa u BiH u vezi sa otkupom kozjeg mlijeka. Vidi listu intervjuisanih preraivaa u Ankesu I.

22

Tabela 3. Cijene kozjeg mlijeka i surutke

Proizvod pasterizovano mlijeko pasterizovano mlijeko sirovo mlijeko (kudna dostava) sirovo mlijeko isporueno preraivau surutka sirovo mlijeko sirovo mlijeko jogurt surutka sa okusom narande surutka sa okusom narande surutka surutka Proizvoa Vindija Hrvatska Farma Mostar Zenica, Sarajevo Banjaluka, Travnik, Prijedor, Bihad, farme Farma Livno Farma Mostar Select milk Select milk Select milk Select milk Select milk Select milk Select milk Pakovanje tetrapak 0,2 l plastina boca 0,33l staklena flaa 1 l Cijena na farmi (KM) 1,3 2,5-3,5 Maloprodajna cijena (KM) 0,8 2 2,5-3,5

bez pakovanja plastina boca 0,33 l 0,750 l 0,350 l 0,750 l 0,750 l 0,350 l 0,750 l 0,350 l

1,25 1 -

1,25 1,3 3,98 2,14 5,48 3,83 1,99 3,68 1,84

7.4.

Proizvodnja sira

Prema procjenama koje smo dobili kroz intervjue sa uzgajivaima i tokom pregledavanja evidencija o preraenom mlijeku kao i dokumentacije jedinog registrovanog preraivaa koji prikuplja kozje mlijeko (Pua i Perkovi iz Livna) procjenjuje se da je godinja proizvodnja sira u BiH preko 20 t. Postoji nekoliko naina proizvodnje sira u BiH. Slika 3. Koliine kozjeg sira u BiH, procjena
Sir iz mijeha 4 tone

Svjei 5 tona

sir iz mijeha 4 tone tvrdi sirevi 8 tona Travniki sir 6 tona svjei sir 5 tona sir u maslinovom ulju 0,12 tona

Travni ki sir 6 tona

Tvrdi sir 8 tona

Sir iz mijeha se proizvodi u Hercegovini od neobranog mlijeka i stavlja se u jagnjeu ili jareu kou (mjeinu) da sazrije. Sir se ostavlja otprilike 4 mjeseca da sazrijeva u mjeinama koje se dre u komorama za zrenje gdje se kontrolie temperatura i vlanost vazduha. Zatim se sir vadi iz vrea i pakuje u vakuumirane plastine vreice ili plastine prozirne kutije na trite. Boja sira je bijela dok je struktura polutvrda. Sir je u formi grumena kada se izvadi iz mijeha. Potrebno je 10 l mlijeka da bi se dobio 1 kg sira. Cijena ovog sira iznosi 22 KM ukoliko se kupuje na farmi dok je maloprodajna cijena

23

26 KM. Ograniene koliine se mogu pronai u specijalizovanim trgovinama ili se mogu poruiti direktno na farmi. Ovaj sir se uglavnom izvozi u Hrvatsku, Srbiju, Crnu Goru i Albaniju. Druga vrsta sira je takoer polutvrdi sir i moe nabaviti u podruju Banja Luke. Ovaj se sir, nakon odlaganja grua u ovalnoj posudi, sui i posoli i onda se pakuje u vakuumirane plastine vreice sa etiketom i kao takav se isporuuje na trite. Boja sira je bijela dok je struktura polutvrda. U prosjeku je potrebno 7 l mlijeka da bi se dobio 1 kg sira. Cijena sira je 17 KM/kg. Razne vrste ovog sira se stavljaju u obliku kriki u male staklenke od 0,25 kg koje se poslije pune maslinovim uljem i crvenim paprikama ili raznim aromatskim biljem. Cijena staklenke je 7 KM. Postoje dvije vrste tvrdih zrelih sireva koji se takodje mogu nai u Hercegovini. Jedna vrsta se pakuje u plastinu foliju od 0,5 i 1 kg dok se druga vrsta prodaje u manjim komadima. Boja ovo g sira je kremasto uta dok jestruktura tvrda. U prosjeku je potrebno 10 do 14 l mlijeka da bi se dobio 1 kg sira. Ova sir se uglavnom izvozi. Preraiva mlijenih proizvoda Pua i Perkovi iz Livna proizvode Livanjski sir od kozjeg mlijeka. U prosjeku je potrebno 10 do 14 l mlijeka da bi se dobio 1 kg sira. Ovaj se sir izvozi u Hrvatsku. Veina tvrdih sireva koji se proizvode u BiH se izvoze u Hrvatsku, Srbiju, Albaniju, Crnu Goru. Tabela 6. Lista kozjih sireva u BiH
Proizvod Proizvoa Pakovanje Cijena na farmi (KM) 20-22 18 7 10-13 14 22-30 Maloprodajna cijena (KM) 26-30 20 9 14-26 17 26 43 49 7,85 26,50 37,10 56,30

Sir iz mijeha Svjei sir Svjei sir u maslinovom ulju Travniki sir Livanjski tvrdi sir Zreli tvrdi sir Polutvrdi sir Zreli sir Svjei sir Svjei sir sa aromatskim biljem Sir u salamuri Sirevi slini trapistu

Mostar, iroki farma Banja Luka farma Banja Luka farma Zenica, Vlaid farme Mljekara Livno Mostar, iroki farma Select milk Select milk Select milk Select milk Select milk Select milk

plastino vakuumirano pakovanje, plastine kutije 0,3 kg plastino vakuumirano pakovanje 1kg staklenke 0,250 l 1 kg 1kg 1 kg 1 kg 1 kg 0,250 kg 1 kg 1 kg 1 kg

24

7.5.

Trendovi

Interes za uzgoj koza raste meu farmerima u cijeloj zemlji. Postojei uzgajivai ele da poveaju broj grla; mnogi farmeri ele da zaponu sa uzgajanjem koza i u potrazi su za dobrim mlijenim kozama. Domai poduzetnici pokazuju interes za investiranje u ovaj sektor. Jo jedanput istiemo da je populacija koza mlijenih pasmina u BiH isuvie mala da bi se zadovoljilo ovo trite. Domaa pasmina koza ne moe biti izbor za komercijalni uzgoj. Kozarstvo je u fazi ranog razvoja u BiH. Ova industrija nudi ograniene koliine svojih proizvoda za trite. Trendovi koje je prepoznala veina uzgajivaa koji imaju kapacitete da proizvedu za trite je prerada mlijeka na farmama i razvoj njihove vlastite prodajne mree. Zbog posebnih karakteristika kozjih proizvoda i male ponude oni postiu povoljne cijene za svoje proizvode, a posebno za mlijeko, surutku i sir. Cijene njihovih proizvoda e ostati na sadanjem nivou i u bliskoj budunosti. U mnogim dijelovima BiH od Hercegovine do Save, od Podrinja do Krajine ima uzgajivaa koza i poduzetnika koji mogu postati lideri u razvoju ovog sektora. Zbog istorije kozarstva u BiH oni predstavljaju pionire koji oivljavaju ovu industriju. Oni su prepoznali prilike koje sektor kozarstva nudi i zainteresovani su za irenje svojih poslovnih aktivnosti. Oni takoer razumiju anse koje im nudi izvoz na strano trite i takoe shvataju da sami ne mogu zadovoljiti rastue potrebe za ovim proizvodima. Industrija kozjih mlijenih proizvoda nije u konkurenciji sa industrijom kravljih mlijenih proizvoda. Proizvodi od kozjeg mlijeka su jedinstvena i opravdana proizvodna nia sa znaajnim potencijalom rasta. U cilju usporedbe i razumijevanja mogueg razvoja ovog sektora evo nekoliko reenica o situaciji na regionalnim tritima. I u Srbiji i Hrvatskoj uzgajivai razvijaju svoje vlastite prodajne mree. Nekoliko ozbiljnih poslovnih ulaganja je pokrenulo razvoj ovog sektora u nekoliko posljednjih godina. Osnovana je nekolicina velikih farmi a broj komercijalnih farmi se poveao. To je dovelo do osnivanja mljekara koja su se specijalizirale iskljuivo za preradu kozjeg mlijeka. Select milk je preduzee iz Srbije za preradu kozjeg mlijeka i proizvodnju mlijenih proizvoda osnovano 2007. godine i prerauje 10.000 l kozjeg mlijeka dnevno. Preduzee je razvilo svoju mreu kooperanata. Zbog sve vee potranje nedostaje im kozjeg mlijeka. Ovo preduzee ima vlastitu komercijalnu farmu i prodaje priplodna grla lanovima svoje kooperantske mree i ostalim zainteresovanim. Veina proizvoda se izvozi u zemlje EU i na Srednji istok. Preduzee Beo Capra sa ulaganjima od 1,1 milion EUR osnovalo je tokom 2009. godine farmu za uzgoj sanskih koza. U decembru 2010. godine poeli su sa preradom mlijeka. Plan je da se proizvodi 60 tona sira i 600 tona drugih proizvoda od kozjeg mlijeka. Trite za njihove proizvode e biti zemlje lanice EU. Slina situacija je i u Hrvatskoj sa rastuim brojem farmi koje nude proizvode sa dodatom vrijednosti i koje vre reklamiranje svojih proizvoda putem Interneta. Preraiva mlijeka Vindija poeo je sa preradom kozjeg mlijeka prije rata i uspio je da razvije svoju sopstvenu otkupnu mreu.

25

8.
8.1.

FINANSIJSKI MODEL
Osnovni model

U ovom odjeljku bie predstavljena realna slika sa jedne domae farme uz nekoliko varijacija kako bi smo pokazali poslovanje farme koza sa orijentacijom na proizvodnju mlijeka. Osnovni scenarij je opisan za komercijalno stado koza sljedeeg profila:
broj koza broj jareva smrtnost muznih koza postotak karta u stadu indeks jarenja (plodnost) mortalitet jaradi nakon jarenja prodata jarad duina lakatcije prosjena proizvodnja mlijeka l/koza (neto) 100 4 2% 13% 1,75 (175%) 2% 157 240 2,1

Dati nain ishrane u modelu: stado provodi na panjaku 180 dana a ostalih 185 dana provodi u staji (tokom jeseni i zime). Koncentratna stona hrana se obezbjeuje tokom cijele godine i u zavisnosti od stepena proizvodnje te koliine variraju u dnevnim pbrocima. Obroci za muzne koze:
2.5 kg sijena lucerke x 180 x 100 = 45.000 kg x 0,1 KM = 4.500 KM 1 kg koncentrata (itarice) x 365 x 100 =36.500 x 0,6 = 21.900 KM - 0,3 kg kukuruza - 0,3 kg jema - 0,25 kg zobi - 0,125 kg sojine same

Kapitalna ulaganja i resursi zemljita za farmu od 100 koza

Zgrade Staja Izmuzite Ukupno Vrijednost (KM) 37.000 7.000 44.000 Maine i oprema Opema za mlijeko Traktor Kamion ili automobil Ostala oprema (prikljuci) Ukupno Vrijednost (KM) 6.000 15.000 5.000 10.000 36.000

Stoka

Broj

Vrijednost KM/grlo 350 600

Vrijednost (KM) 35.000 2.400 37.400

Koze Jarevi Ukupno

100 4

Zemlja Paa i kosanica Zemlja za ito Ukupno

Povrina( ha) 18 10 28

26

Ovaj model simulira jedno konsolidovano stado koza sa indeksom jarenja od 1,75 (175%). Ova proizvodna osobina je pod jakim uticajem spoljnih fakora kao to su ishrana, nain uzgajanja stada, uslovi smjetaja. Mlijene koze zahtijevaju adekvatan smjetaj sa odreenom mikroklimom. Neto proizvodnja mlijeka je 500 l/koza. Jarad se odbijaju kada navre 2 mjeseca starosti. Ovaj sistem uzgoja sa poboljanim nainom ishrane je esta praksa u BiH. Postoje farme na kojima se ivotinje dre u zatvorenom prostoru tokom cijele godine i takve farme posluju takoer uspjeno. Na ovakvim farmama sistem ishrane se zasniva na sjenai umjesto ispae. Koncentratna smjesa se u ovom modelu daje tokom cijele godine jer je ova farma orijentisana na proizvodnju mlijeka. Obroci za koze variraju u razliitim proizvodnim fazama a davanje koncentratnih smjesa se znaajno smanjuje ili iskljuuje tokom suhostaja. Uvijek se treba nastojati postii kompromis izmeu trokova, uslova ishrane ivotinja i prinosa stada. U ovom sluaju sijeno se proizvodi na farmi dok se itarice kupuju na domaem tritu. Cijene itarica mogu biti nie ukoliko se proizvode na farmi. Ovom farmom upravlja porodica, roditelji i dvoje djece. Roditelji rade puno radno vrijeme na farmi dok im djeca pomau u sezonskim radovima kada dolazi do jarenja koza ili kada se prikuplja krma. Higijena na farmi, a posebno tokom mue, je od izuzente vanosti. Vlasnik koristi maine muzilice i striktno slijedi pravila odravanja higijene i potuje protokole mue. Saradnja sa lokalnim veterinarom je dobra i on prua svu potrebnu pomo. Ovo je stvarni sluaj. Proizvoa otplauje kredit a godinji iznos koji se plaa za ovu godinu je 6.000 KM. On takoe plaa 6.000 KM za trokove radne snage. Tabela 5. simulira situaciju kada je cijena kotanja mlijeka 0,72 KM/ l. Neto povrat iznosi -54 KM. Tabela 6. simulira stvarnu situaciju kada proizvodja isporuuje mlijeko preraivau. Preraiva plaa 0,95 KM/l. Subvencija za proizvodnju mlijeka u Federaciji je 0,30 KM/l to ukupno iznosi 1,25 KM/l. Neto povrat je 26.446 KM.

27

Tabela 5. Pregled prihoda i trokova za farmu od 100 muznih koza sa cijenom kotanja od 0,72 KM/l
Prihod 1 2 3 4 Ukupan prihod Operativni trokovi 1.1 Mlijeko (l) 25 kg mlade jaretine (157 kom) Prodaja jaradi predvienih za klanje Stajsko gnojivo Koliina 50.000 3.925 16 0 Jedinica (KM) 0,72 7 120 0 Ukupno (KM/godina) 36.000 27.475 1.920 0 65.395 KM/godina /koza 360,00 274,75 19,20 0 653,95

Trokovi za ishranu koza/jareva * sijeno kg jeam kg kukuruz kg zob kg soja So i minerali kg Ukupno

45.625 10.950 10.950 10.950 3.650 492 82.617

0,1 0,6 0,6 0,6 0,8 1,25

4.562,5 6.570,0 6.570,0 6.570,0 2.920,0 615,0 27.807,5

45,625 65,700 65,700 65,700 29,200 6,150 278,075

*jare/jarac 1.2 Trokovi za ishranu jaradi (pri roenju pa do 25 kg) sijeno kg 44.509 jeam kg 0 kukuruz kg 0 zob kg 14.836 So i minerali kg 0 Ukupno Ukupni trokovi ishrane Slama i prostirka Veterinar, lijekovi i ostalo Odravanje i popravak Komunalije Uklanjanje stajskog gnojiva Osiguranje Trokovi kupovine jarca Sitni mljekarski inventar Trokovi prodaje 0,1 0,6 0,6 0,6 1,25 4.450,9 0 0 8.901,6 0 13.352,5 41.160 214 1.500 900 1.500 100 1.375 1.000 700 1.000 47.949 5.500 6.000 11.500 59.449 6.000 65.449 -54 44,509 0 0 89,016 0 133,525 411,60 2,14 15,00 9,00 15,00 1,00 13,75 10,00 7,00 10,00 479,49 55,00 60,00 115,00 594,49 60,00 654,49 -0,54

2 3 4 5 6 7 8 9 10

Ukupni operativni trokovi Fiksni bezgotovinski trokovi 1 Amortizacija 2 Investiranje (kredit) Ukupni fiksni trokovi Ukupni fiksni i operativni trokovi Radna snaga Trokovi proizvodnje Neto povrat

28

Tabela 6. Pregled prihoda i trokova za farmu od 100 muznih koza sa cijenom mlijeka od 1,25 KM/l
Prihod 1 2 3 4 Ukupan prihod Operativni trokovi 1.1 Mlijeko l 25 kg mlade jaretine (157 kom) Prodaja jaradi predvienih za klanje Stajsko gnojivo Koliina 50.000 3925 16 0 Jedinica (KM) 1,25 7 120 0 Ukupno (KM/godina) 62.500 27.475 1.920 0 91.895 KM/godina /koza 625,00 274,75 19,20 0 918,95

Trokovi za ishranu koza/jareva* slama kg jeam kg kukuruz kg zob kg soja So i minerali kg Ukupno

4.5625 1.0.950 10950 10.950 3.650 492 8.2617

0,1 0,6 0,6 0,6 0,8 1,25

4.562,5 6.570,0 6.570,0 6.570,0 2.920,0 615,0 27.807,5

45,625 65,700 65,700 65,700 29,200 6,150 278,075

*jare/jarac Trokovi za ishranu jaradi (pri roenju pa do 25 kg) slama kg 44.509 jeam kg 0 kukuruz kg 0 zob kg 1.4836 So i minerali kg 0 Ukupno Ukupni trokovi ishrane 2 Slama i prostirka 3 Veterinar, lijekovi i ostalo 4 Odravanje i popravak 5 Komunalije 6 Ukljanjanje gnojiva 7 Osiguranje 8 Trokovi kupovine jarca 9 Sitni mljekarski inventar 10 Trokovi prodaje Ukupni operativni trokovi Fiksni bezgotovinski trokovi 1 Amortizacija 2 Ulaganje (kredit) Ukupni fiksni trokovi Ukupni fiksni i operativni trokovi Radna snaga Trokovi proizvodnje Neto povrat 1.2 0,1 0,6 0,6 0,6 1,25 4.450,9 0 0 8.901,6 0 13.352,5 41.160 214 1.500 900 1.500 100 1.375 1.000 700 1.000 47.949 5.500 6.000 11.500 59.449 6.000 65.449 26.446 44,509 0 0 89,016 0 133,525 411,60 2,14 15,00 9,00 15,00 1,00 13,75 10,00 7,00 10,00 479,49 55,00 60,00 115,00 594,49 60,00 654,49 264,46

Subvencije za mlijeko su razliite u Federaciji i RS. U RS za prosjean kvalitet mlijeka (I klasa) proizvoa dobiva subvenciju u iznosu od 0,20 KM/l i u tom sluaju cijena je 0,95 + 0,20=1,15 KM. Neto povrat bi bio 21.446 KM.

29

Tabela 7. Pregled prihoda i trokova za farmu od 100 muznih koza sa cijenom mlijeka od 1,15 KM/l
KM/godina Ukupan prihod Ukupni operativni trokovi Ukupni fiksni trokovi Radna snaga Ukupni trokovi proizvodnje Neto povrat 86.895 47.949 11.500 6.000 65.449 21.446 KM/godina /koza 868,95 479,49 115,00 60,00 654,49 214,46

Veina prodaje kozjih proizvoda u BiH se odvija direktnom prodajom gdje uzgajivai direktno prodaju potroaima proizvode ostvarujui vei prihod zbog kratkog kanala prodaje. Tabela 8. prikazuje stvarnu situaciju. Cijene u ovom modelu su nie nego u praksi. Vlasnik farme prodaje sirovo flairano mlijeko i vri kunu dost avu po cijeni od 1,8 KM/l. Dok smo obavljali razgovore sa uzgajivaima koji su organizovali preradu mlijeka na svojim farmama primjetili smo da su cijene vie nego to smo ih mi prikazali u naem primjeru. Stvarna cijena mlijeka varira od 2,5 do 3, 5 KM/l. Ostatak mlijeka se prerauje u sir. U naem modelu cijena tvrdog sira iznosi 20 KM na farmi. Meutim, svarna cijena tvrdog sira varira od 22 do 30 KM/kg i sir se uglavnom izvozi. Nusproizvod sira je surutka. U naem primjeru surutka se takoer prodaje u staklenim bocama i to na lokalnom tritu po cijeni od 0,5 KM. Meutim, stvarna cijena surutke varira od 2 do 3 KM/l. Trokovi prodaje su 5.000 KM i uglavnom se odnose na trokove dostave. Trokovi za boce, etikete i druge materijale iznose 2.700 KM; cijena radne snage je porasla jer se otvorilo jedno radno mjesto i sada iznosi 17.000 KM. Amortizacija se poveala i sada je 8.500 KM jer je uvedena nova oprema za preradu mlijeka. Kao to moemo da vidimo od 50.000 l mlijeka 10.000 l je prodato kao sirovo mlijeko a 40.000 l je iskoriteno za proizvodnju 3.333 kg tvrdog sira, gdje je bilo potrebno 12 l mlijeka za 1 kg sira. Takoe je prodato 15.000 l surutke kao nusproizvoda od proizvodnje sira. Uzgajiva je platio 5.000 KM za kredit za nabavku opreme za preradu tokom ove godine. Neto povrat je 33.911 KM.

30

Tabela 8. Pregled prihoda i trokova za farmu od 100 grla muznih koza sa preradom
Prihod 1 2 3 4 5 6 Ukupan prihod Operativni trokovi 1.1 Trokovi za ishranu koza/jareva sijeno kg jeam kg kukuruz kg zob kg soja So i minerali kg Ukupno Mlijeko u bocama l Sir kg Surutka l 25 kg mlade jaretine (157) Prodaja jaradi predvienih za klanje Stajsko gnojivo Koliina 10.000 3.333 15.000 3.925 16 0 Jedinica (KM) 1,8 20 0,5 6 120 0 Ukupno (KM/godina) 18.000 66.660 7.500 23.550 1.920 0 117.630 KM/godina /koza 180,0 666,6 75,0 235,5 19,2 0 1176,3

45.625 10.950 10.950 10.950 3.650 492 82.617

0,1 0,6 0,5 0,6 0,9 1,25

4562,5 6570,0 5475,0 6570,0 3285,0 615,0 27.077,5

45,625 65,700 54,750 65,700 32,850 6,150 270,775

*jare/jarac 1.2 Trokovi za ishranu jaradi (pri roenju pa do 25 kg) sijeno kg 44.509 jeam kg 0 kukuruz kg 0 zob kg 14.836 So i minerali kg 0 Ukupno Ukupni trokovi ishrane Slama i prostirka Veterinar, ljekovi i ostalo Odravanje i popravka Komunalije Uklanjanje stajskog gnojiva Osiguranje Trokovi kupovine jarca Sitni mljekarski inventar Trokovi prodaje 0,1 0,4 0,5 0,6 1,25 4.450,9 0 0 8.901,6 0 13.352,5 40.430 214 1.500 900 1.500 100 1.375 1.000 2.700 5.000 53.219 8.500 5.000 13.500 66.719 17.000 83.719 33.911 44,509 0 0 89,016 0 133,525 404,30 2,14 15,00 9,00 15,00 1,00 13,75 10,00 27,00 50,00 532,19 85,00 50,00 135,00 667,19 170,00 837,19 339,11

2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ukupni operativni trokovi Fiksni bezgotovinski trokovi 1 Amortizacija 2 Ulaganje (kredit) Ukupni fiksni trokovi Ukupni fiksni i operativni trokovi Radna snaga Ukupni proizvodni trokovi Neto povrat

Uzgajivai trenutno dobijaju viu cijenu za mlijeko i surutku jer je potranja vea od ponude. Za potrebe ove Studije odabrali smo scenarij sa znaajano niim cijenama.

31

8.2.

Model koji bi se mogao primjenjivati u Bosni i Hercegovini

Imajui u vidu da ova Studija ima za cilj da predstavi poslovne mogunosti za siromanu ruralnu populaciju za tu svrhu prikazaemo jedan odriv model sa umjerenim ulaganjem. Taj model je rezultat sljedeeg: praenja trenutne situacije u BiH u sektoru kozarstva, razgovora sa uzgajivaima koji se bave kozarstvom preko 10 godina, objedinjavanja njihovih iskustava, ogranienja sa kojima se suoavaju, greaka koje su pravili u poetku, iskustva organa nadlenih za poljoprivredu sa kojima smo se sastali tokom izrade Studije, trinih trendova i trendova u sektoru prerade kao i iskustva autora Studije koji se bavi stoarskom industrijom preko 10 godina.

8.3.

Razvoj modela

Ovaj model e prikazati osnivanje komercijalne farme za uzgoj koza sa orijentacijom na proizvodnju mlijeka te postepeni razvitak farme u smislu poveanja veliine stada kao i sticanje neophodnog znanja i iskustva. Prema ovom scenariju mlijeko se isporuuje preraivau. Poslovna zamisao u ovom sluaju je da se u petoj godini nakon ulaganja ima konsolidovano stado od 50 muznih koza sa godinjom proizvodnjom mlijeka od oko 25.000 l. Neophodno je obezbijediti adekvatan smjetaj za stado u prostoru od oko 100 m2. Prva faza razvoja farme e trajati 4 proizvodne sezone. Tehniko znanje je veoma vano jer uzgoj koza sa orijentacijom na proizvodnju mlijeka ima mnoge specifinosti. Nivo proizvodnje je pod snanim uticajem spoljnih faktora koji moraju biti na adekvatnom nivou kako bi se ostvarili zadovoljavajui rezultati. S druge strane korisnici projekta e uzeti kredite od komercijalnih banaka koji moraju biti otplaeni. Razlozi za odabir ovog modela su sljedei: sredstva ulaganja za jednu farmu nisu toliko velika lake je upravljati malim stadom uzgajivai imaju mogunost da steknu dovoljno tehnikog znanja sve dok stado ne postane vee rizici pravljenja ozbiljnih greaka su manji

Kredit u iznosu od 15.000 KM se uzima od komercijalne banke. U godini kada se vri osnivanje uloie se 6.000 KM za kupovinu 20 enske rasplodne jaradi od 5 mjeseci starosti. Najbolje je da se to obavi u junu ili julu. Prva isporuka mlijeka se oekuje u martu ili aprilu naredne godine. Tokom iste godine dodatnih 9.000 KM bi se uloilo za rekonstrukciju postojee staje (7.000 KM) i pokrivanje gubitaka te kupovinu itarica (2.000 KM) koje se nee proizvoditi na farmi. U toku prvih 5 produktivnih sezona nee doi do remonta stada.

32

8.3.1.

Prva godina

Tabela 9. simulira prvu godinu proizvodnje. Poto su sve koze u prvoj produktivnoj godini ivota stopa reproduktivnosti e biti 1,3 i te e koze ojariti 26 jaradi a proizvodnja mlijeka e biti na nivou 325 l po kozi. Kako je plan poveati broj priplodnih grla stoga e se 10 najboljih enskih rasplodnih potomaka zadrati za reprodukciju za sljedeu sezonu a ostalih 15 e se prodati na tritu. U ovu kalkulaciju je uraunat gubitak 4% jaradi. Cijena 1 l mlijeka je 1,25 KM za FBiH i 1,15 KM za RS. Troak za radnu snagu je 0 jer e lanovi porodice obavljati sve poslove. Neto povrat iznosi 58 KM za FBiH i 591 KM za RS zbog razlike u subvenciji od 0,1 KM/l. Ovaj gubitak e se pokriti sredstvima kredita. U ovoj godini nee biti otplate kredita jer je uzgajiva odluio da koristi odgodu plaanja. Tabela 9. Pregled prihoda i trokova za farmu od 20 muznih koza 1. godina
Prihod 1 2 3 4 Ukupni prihod Operativni trokovi 1.1 Trokovi za ishranu koza/jareva sijeno kg jeam kg kukuruz kg zob kg soja So i minerali kg Ukupno 9.000 2.190 2.190 2.190 730 98,4 16.398,4 0,1 0,6 0,5 0,6 0,9 1,25 Mlijeko 25 kg mlade jaretine(15) Prodaja jaradi predvienih za klanje (0) Stajsko gnojivo Koliina 6.500 375 0 0 Jedinica (KM) 1,25 (1,15) 6 120 0 Ukupno (KM/godina) 8.125 2.250 0 0 10.375 KM/godina /koza 406,25 112,50 0 0 518,75

900 1.314 1.095 1.314 657 123 5.403

45,00 65,70 54,75 65,70 32,85 6,15 270,15

*jare/jarac

1.2

2 3 4 5

Trokovi za ishranu jaradi (pri roenju do 25 kg) Sijeno kg 8.901,8 jeam kg 0 kukuruz kg 0 zob kg 2.967,2 So i minerali kg 0 Ukupno Ukupni trokovi ishrane Slama i prostirka Veterinar, lijekovi i ostalo Odravanje i popravka Komunalije

0,1 0,4 0,5 0,6 1,25

890,18 0 0 1.780,32 0 2.670,5 8.073,5 42,8 300,0 180,0 300,0 20,0 260,0 200,0 140,0 200,0 9.416,3 900,0 0 900,0 10.316,3 0 10.316,3 58,7 (-591)

44,509 0 0 89,016 0 133,525 403,675 2,140 15,000 9,000 15,000 1,000 13,000 10,000 7,000 10,000 470,815 45,000 0 45,000 515,815 0 515,815 0,587 (-59)

6 Uklanjanje stajskog gnojiva 7 Osiguranje 8 Trokovi kupovine jarca 9 Mlijeni proizvodi 10 Sitni mljekarski inventar Ukupni operativni trokovi Bezgotovinski fiksni trokovi 1 Amortizacija 2 Ulaganje (kredit) Ukupni fiksni trokovi Ukupni fiksni i operativni trokovi Radna snaga Ukupni proizvodni trokovi Neto provrat u FBiH (RS)

33

8.3.2.

Druga godina

Tabela 10. simulira drugu godinu proizvodnje. Dvadeset koza je u drugoj laktaciji sa nivoom proizvodnje od 430 l po kozi. One e ojariti 38 jaradi (indeks jarenja 1,9) i proizvee 8.600 l mlijeka. Deset koza je u prvoj godini proizvodnje (indeks jarenja 1,3) i ojarie 13 jaradi i proizvodnja mlijeka e biti na nivou 325 l po kozi to iznosi 3.250 l. Poto je plan da se povea broj priplodnih grla 20 najboljih enskih rasplodnih potomaka e se zadrati za priplod za sljedeu sezonu dok e se ostalih 29 prodati na tritu. U ovu kalkulaciju je uraunati gubitak 4% jaradi. Cijena 1 l mlijeka iznosi 1,25 KM za FBiH i 1,15 KM za RS. Cijena radne snage je 0 jer lanovi porodice obavljaju sav posao. U ovoj godini uzgajiva e poeti da otplauje kredit i u tu svrhu e biti odvojeno 2.000 KM. Neto povrat iznosi 4.308 KM u FBiH i 3.123 KM u RS zbog razlike u subvenciji 0,1 KM/l. Tabela 10. Pregled prihoda i trokova za farmu od 30 muznih koza 2. godina
Prihod 1 2 3 4 Ukupan prihod Operativni trokovi 1.1 Trokovi za ishranu koza/jareva * sijeno kg jeam kg kukuruz kg zob kg soja So i minerali kg Ukupno 13.687 3.285 3.285 3.285 1.095 147,6 24.784,6 0,1 0,6 0,5 0,6 0,9 1,25 Mlijeko l 25 kg mlade jaretine (29) Prodaja jaradi predvienih za klanje Stajsko gnojivo Koliina 11.850 975 0 0 Jedinica (KM) 1,25 (1,15) 6 120 0 Ukupno (KM/godina) 14.812,5 5.850,0 0 0 20.662,5 KM/godina /koza 493,75 195,00 0,0 0,0 688,75

13.68,7 1971 1.642,5 1.971 985,5 184,5 8.123,2

45,6 65,7 54,8 65,7 32,9 6,2 270,8

*jare/jarac 1.2 Trokovi za ishranu jaradi (pri jarenju /roenju pa do 25 kg) sijeno kg 11.056 0,1 jeam kg 0 0,4 kukuruz kg 0 0,5 zob kg 3.685 0,6 So i minerali kg 0 1,25 Ukupno Ukupni trokovi za ishranu Slama i prostirka Veterinar, lijekovi i ostalo Odravanje i popravka Komunalije Uklanjanje stajskog gnojiva Osiguranje Trokovi kupovine jarca Sitni mljekarski inventar Trokovi prodaje 1.105,6 0 0 2.211 0 3.316,6 11.439,8 64,2 450 270 450 30 390 300 210 300 13.454 900 2.000 2.900 16.354 0 16.354 4.308 (3.123) 36,9 0,0 0,0 73,7 0,0 110,6 381,3 2,1 15,0 9,0 15,0 1,0 13,0 10,0 7,0 10,0 448,5 9,0 20,0 96,7 545,1 0,0 545,1 143,6 (104)

2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ukupni operativni trokovi Bezgotovinski fiksni trokovi 1 Amortizacija 2 Investiranje (kredit) Ukupni fiksni trokovi Ukupni fiksni i operativni trokovi Radna snaga Ukupni proizvodni trokovi Neto povrat FBiH (RS)

34

8.3.3.

Trea godina

Tabela 11. simulira treu proizvodnu godinu. Dvadeset koza je u treoj laktaciji i njihov prinos mlijeka e iznositi 10.000 l i ojarie 38 jaradi. Deset koza je u drugoj laktaciji i proizvee 4.300 l i ojarie 18 jaradi. Ostalih dvadeset koza su u prvoj proizvodnoj godini (indeks jarenja 1,3) i ojarie 26 jaradi i proizvesti 6.500 l mlijeka. Sva jarad (79) e se prodati na tritu. Uraunat je i gubitak 4% jaradi. Cijena 1 l mlijeka je 1,25 KM u FBiH i 1,15 KM u RS. Cijena radne snage je 0 jer e sav posao obavljati lanovi porodice. U ovoj godini uzgajiva e otplatiti 5.000 KM od kredita. Neto povrat je 9.009 KM u FBiH i 6.929 KM u RS. Tabela 11. Pregled prihoda i trokova za farmu od 50 muznih koza. 3. godina
Prihod 1 2 3 4 Ukupni prihod Operativni trokovi 1.1 Trokovi za ishranu koza/jareva * sijeno kg Jeam kg kukuruz kg zob kg soja So i minerali kg Ukupno 22.500 5.475 5..475 5.475 1.825 246 40.996 0,1 0,6 0,5 0,6 0,9 1,25 2.250,0 3.285,0 2.737,5 3.285,0 1642,5 307,5 13.507,5 45,00 65,70 54,75 65,70 32,85 6,15 270,15 Mlijeko l 25 kg mlade jaretine (79 kom) Prodaja jaradi predvienih za klanje (0) Stajsko gnojivo Koliina 20.800 2.075 0 0 Jedinica(KM) 1,25(1,15) 6 120 0 Ukupno (KM/godina) 26.000 12.450 0 0 38.450 KM/godina /koza 520 249 0 0 769

*jare/jarac

1.2

2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ukupni operativni trokovi Bezgotovinski fiksni trokovi 1 Amortizacija 2 Investiranje Ukupni fiksni trokovi Ukupni fiksni i operativni trokovi Radna snaga Ukupni proizvodni trokovi Neto povrat FBiH (RS)

Trokovi za ishranu jaradi (pri roenju pa do 25 kg) sijeno kg 22.254 jeam kg 0 kukuruz kg 0 zob kg 7.418 So i minerali kg 0 Ukupno Ukupni trokovi ishrane Slama i prostirka Veterinar, lijekovi i ostalo Odravanje i popravka Komunalije Uklanjanje stajskog gnojiva Osiguranje Trokovi kupovine jarca Sitni mljekarski inventar Trokovi prodaje

0,1 0,4 0,5 0,6 1,25

2.225,4 0 0 4.450,8 0 6.676,2 20.183,7 107 750 450 750 50 650 500 350 500 23.540,7 900,0 5.000,0 5.900,0 29.440,7 0 29.440,7 9.009 (6.929)

44,508 0 0 89,016 0 133,524 403,674 2,140 15,000 9,000 15,000 1,000 13,000 10,000 7,000 10,000 470,814 18,000 100,000 118,000 588,814 0 588,814 180 (138)

35

8.3.4.

etvrta godina

U etvrtoj godini uzgajiva e imati stado sa 50 koza u drugoj, treoj i etvrtoj laktaciji sa neto povratom u iznosu od 11.909 KM u FBiH i 9.549 KM u RS. Tokom ove godine uzgajiva e otplatiti dodatnih 5.000 KM od kredita. Tabela 12. Pregled prihoda i trokova za farmu od 50 muznih koza. 4. godina
Prihod 1 2 3 4 Ukupan prihod Operativni trokovi 1.1 Trokovi za ishranu koza/jareva* sijeno kg jeam kg kukuruz kg zob kg soja So i minerali kg Ukupno 22.500 5.475 5.475 5.475 1.825 246 40.996 0,1 0,6 0,5 0,6 0,9 1,25 Mlijeko l 25 kg mlade jaretine (79 kom) Prodaja jaradi predvienih za klanje 0 Stajsko gnojivo Koliina 23.600 1.975 0 0 Jedinica (KM) 1,25 6 120 0 Ukupno (KM/godina) 29.500 11.850 0 0 41.350 . 2.250,0 3..285,0 2.737,5 3.285,0 1.642,5 307,5 13.507,5 KM/godina /koza 590 237 0 0 827

45,00 65,70 54,75 65,70 32,85 6,15 270,15

*jare/jarac

1.2

2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ukupni opertivni trokovi Bezgotovinski fiksni trokovi 1 Amortizacija 2 Investiranje Ukupni fiksni trokovi Ukupni fiksni opertivni trokovi Radna snaga Ukupni trokovi proizvodnje Neto povrat FBiH (RS)

Trokovi za ishranu jaradi (pri roenju pa do 25 kg) sijeno kg 22.254 jeam kg 0 kukuruz kg 0 zob kg 7.418 So i minerali kg 0 Ukupno Ukupni trokovi ishrane Slama i prostirka Veterinar, lijekovi i hrana Odravanje i poporavak Komunalije Uklanjanje stajskog gnojiva Osiguranje Trokovi kupovine jarca Sitni mljerkarski inventar Trokovi prodaje

0,1 0,4 0,5 0,6 1,25

2.225,4 0 0 4.450,8 0 6.676,2 20.183,7 107,0 750,0 450,0 750,0 50,0 650,0 500,0 350,0 500,0 23.540,7 900,0 5.000,0 5.900,0 29.440,7 0 29.440,7 11.909 (9.549)

44,508 0 0 89,016 0 133,524 403,674 2,140 15,000 9,000 15,000 1,000 13,000 10,000 7,000 10,000 470,814 18,000 100,000 118,000 588,814 0 588,814 238 (190)

Tokom pete godine uzgajiva e biti u stanju da otplati preostalu ratu kredita od 6.567 KM. Neto povrat za ovu godinu bi bio 14.702 KM u FBiH i 12.202 KM u RS. 36

Raspored otplate: 1. godina odgoda plaanja (samo se plaa kamata) 2. godina 2.000 KM 3. godina 5.000 KM 4. godina 5.000 KM 5. godina 6.567 KM Ukupan kredit 18.567 KM (15.000 glavnica + kamata 3.567 KM) uz kamatnu stopu od 6% Tokom este godine uzgajiva bi trebao da pone da razmilja o drugom ciklusu investiranja u zavisnosti od potreba trita, cijena, poduzetnikog duha itd. Subvencije za kapitalna ulaganja nisu uraunate. Dio ulaganja e se platiti kroz sistem subvencija. Uzgajivai koji odlue da krenu sa investiranjem trebali bi da proue sistem subvencija, potrae savjet od savjetodavnih slubi, domaih i kantonalnih organa i da iznau najbolje rjeenje u smislu investiranja. Primjeeno je da veina uzgajivaa nije upoznata sa finansijskim olakicama koje im nude programi za subvencioniranje.

37

9.

CJENOVNIK, DOSTUPNOST SIROVINA, UKUPNI ULAZNI TROKOVI ZA INDUSTRIJU KOZJEG MLIJEKA

Sirovine koje su potrebne za uzgoj koza su stona hrana (krma i itarice), minerali, lijekovi, mlijene zamjenice, mehanizacija i oprema za muu. U svakom dijelu Bosne i Hercegovine postoje specijalizovane radnje koje prodaju navedene stvari i pruaju usluge servisiranja i odravanja mehanizacije i opreme. U BiH se mogu nabaviti sve vrste stone hrane. Cijene stone hrane mogu da variraju a to se posebno odnosi na itarice. Logino je da su itarice jeftinije u sjevernim dijelovima zemlje. Razlike u maloprodajnim cijenama se kreu do 0,25 KM/kg na razliitim lokacijama. Cijene mogu biti nie ukoliko se poruuju vee koliine. Uzgajivai ulanjivanjem u formalne i neformalne grupe, udruenja ili zadruge mogu dobiti povoljnije cijene za vee porudbe. Tabela 13. Trenutne cijene
Stona hrana kukuruz jeam zob ra penine mekinje, kukuruzne mekinje repini rezanci sojina sama mlijena zamjenica koncentratna smjesa za koze (14%) Cijena (KM/kg) 0,45-0,60 0,40-0,65 0,40-0,65 0,40-0,65 0,33-0,35 0,35-0,40 0,65-0,90 2,0-3,0 0,60-0,70

U posljednjih nekoliko godina sijeno je takoe dodato listi stone hrane dostupne na tritu. Naime, neki proizvoai nude sijeno u balama i ispuruuju ga na dogovorene lokacije. Kvalitet sijena vari ra ali se moe nai i sijeno dobrog kvaliteta. Ima mnogo naputenih livadskih podruja koje se ne koriste te poljoprivrednici koji imaju mehanizaciju kose tu travu i prodaju je kao sijeno. Imamo primjere farmi koza u Hercegovini koje kupuju svu stonu hranu ukljuujui i sijeno. U tabeli ispod se nalazi cjenovnik nove opreme za mljekarstvo. Meutim, dobar izbor bi bila polovna oprema koja se reklamira na raznim internetskim stranicama. Jedna od njih koja je specijalizovana za opremu koja se koristi u mljekarskoj industriji je www.bosnia.dk Tabela 14. Cjenovnik nove opreme za mljekarstvo
Oprema laktofrizi za hlaenje mlijeka u zavisnosti od kapaciteta (ugrubo 12 to 18 KM po litru kapaciteta cisterne) nehrajue kante za mlijeko razliite zapremine maine za muu (obavljaju muu do 8 koza istovremeno) zatvoreni sistemi za muu raznih kapaciteta ureaj za hranjenje jaradi (mlijena zamjenica za odbijenu jarad; do 100 jaradi se moe hraniti istovremeno) ureaj za pasterizaciju mlijeka (60 l) oprema za preradu mlijeka ukljuujui opremu za proizvodnju sira Cijena (KM) 3.000 6.000 80 - 120 1.200 6.000 40.000 70.000 4.000 5.000 >2.000 25.000 - 40.000

38

Prerada mlijenih proizvoda zahtijeva ulaganje. Objekti u kojima se proizvodi sir i oprema koja se koristi u tu svrhu upotrebljavaju se naravno u zavisnosti od vrste aktivnosti, predvienih kapaciteta, naina na koji se mlijeko prikuplja itd. Meutim, na dananjem tritu dostupni su certificirani i finansijski pristupani ureaji za preradu mlijeka. Cijena takve specijalizovane opreme sa kapacitetima od 200 do 1.000 l mlijeka po smjeni i vie i kree se od 25.000 do 40.000 KM. Tu su ukljuene sve maine koji su potrebne za preradu. U cijenu nisu ukljueni trokovi izgradnje objekta ali pomenuta oprema se moe smjestiti u objekat koji nije vei od 50 m2. Cijene nove mehanizacije su prikazane u tabeli ispod dok trite polovne mehanizacije nudi dobre maine po niim cijenama. Tabela 15. Cjenovnik nove mehanizacije
Oprema traktori do 50 KS prikolica rolo baler razni prikljuci motokultivator Cijena (KM) 18.000 5.000 10.000 3.000 4.000

Cijena 1 m2 objekta potrebnog za uzgoj koza je oko 200 KM i moe da varira u zavisnosti od vrste objekta, materijala, cijene i tipa radne snage koju je uzgajiva anagaovao za izgradnju itd. Tabela 16. Ukupni trokovi pokretanja proizvodnje po grlu na farmi mlijenih koza
Razni sistemi i kombinacije maine za muu i polovna mehanizacija nova mehanizacija i zatvoreni sistem za muu mlijeka nova mehanizacija, zatvoreni sistem za muu mlijeka i preradu mlijeka na farmi Vrijednost (KM/ grlo) 1.100 do 1.200 1.600 do 1.700 1.900 do 2.000

39

10.
1.

ZAKLJUCI
Mala populacija koza i mali broj uzgajivaa koza u Bosni i Hercegovini spreavaju razvoj kozarstva. Populacija mlijenih pasmina koza je neznatna i ne moe osigurati odriv rast populacije. Jedino rjeenje je uvoz grla. Svi dijelovi Bosne i Hercegovine nude povoljne uslove za uzgoj koza. Farmeri irom zemlje pokazuju interesovanje za uzgoj koza. Postojee farme koza nastoje da poveaju broj grla a mnogi farmeri planiraju da se ponu baviti kozarstvom. Uzgajivaima nedostaje tehniko znanje. Poljoprivredne savjetodavne slube, sa rijetkim izuzecima, ne pruaju potrebnu podrku ovom sektoru. Slabe veze meu komercijalnim uzgajivaima. Postoji dosta prostora za poboljanje uzgoja koza sa aspekta prodaje. Nekoliko znaajnih investicija i najava nekoliko novih ukazuju na interes poduzetnika za ovaj sektor. Preraivai mlijeka irom zemlje pokazuju interes za prikupljanje i preradu kozjeg mlijeka. Kozje mlijeko i njegovi proizvodi predstavljaju posebnu niu sa potencijalom za rast i prerastanjem u izvoznu aktivnost. Uzgajivai koza u BiH i regionu prepoznali su trend prerade mlijeka na farmama. Osnivanje specijalizovanih postrojenja za preradu mlijeka po uzoru na one u regionu bi se uskoro moglo oekivati u naim krajevima. Proizvoai kozjeg mlijeka i njegovih proizvoda se oslanjaju na direktnu trinu prodaju. Prodaja se takoe moe obavljati i putem Interneta. Trenutne cijene kozjeg mlijeka i njegovih proizvoda utiu na to da komercijalni uzgajivai posluju sa prihodom daleko veim od cijene kotanja proizvodnje. Kozarstvo moe ponuditi znaajan broj novih radnih mjesta.

2.

3. 4.

5. 6.

7.

8.

9. 10.

11.

12.

13.

14.

40

11.
1.

PREPORUKE
Osnivanje repro centara bi potaklo razvoj sektora u dugoronom smislu. Imajui u vidu rastuu potranju za mlijenim kozama to bi bio unosan poslovni potez. Komercijalna stada bi se trebala usmjeriti na proizvodnju mlijeka oslanjajui se na poboljan sistem uzgoja, proizvodnju to je mogue vie enskih rasplodnih potomaka za reprodukciju. Grla za meso bi trebala da se hrane na panjacima to je vie mogue. Domaa populacija koza koja se uzgaja u ekstenzivnim sistemima mogla bi se popraviti ukrtanjem sa mesnim pasminama poput burske uz orijentaciju na koritenje velikih prostora za brst i ispau. Zbog visoke cijene koncentratne hrane tovljenje u stajama nije unosno. Neophodno je predloiti razvoje Dravnog programa za komercijalno uzgajanje koza i Programa za zatitu domae pasmine. Razviti program obuke za uzgajivae koza. Uzgajivaima treba obezbijediti pomo od strane savjetodavnih slubi. Podrati osnivanje Udruenja uzgajivaa koza. Povezati savjetodavne slube, institute i univerzitete sa poduzetnicima koji planiraju da investiraju u sektor kozarstva kako bi im se dale potrebne smjernice i izbjegle greke koje su neki poduzetnici napravili. Informirati Udruenje poljoprivrednih proizvoaa, zadruge i grupe o interesu preraivaa da prikupljaju kozje mlijeko. Prezentirati i promovirati vanost standarda za sigurnost hrane meu uzgajivaima koji prerauju mlijeko na farmama i isporuuju kozje mlijeko i druge proizvode potroaima. Predstaviti postojeim uzgajivaima mogunosti prerade mlijeka na farmama i diverzifikacije njihove proizvodnje uvoenjem novih proizvoda poput jogurta i surutke. Predstaviti komercijalno uzgajanje koza finansijskim institucijama kao odriv poslovni poduhvat. Razvijati trite kozjih proizvoda i poveavati njegov obim.

2.

3.

4.

5.

6. 7.

8.

9.

10.

11.

12.

41

DOPUNSKE INFORMACIJE
Domaa koza (Capra hircus) je podvrsta koze pripitomljene iz divljine jugozapadne Azije i istone Evrope i potie od tri divlje pasmine koza: Capra aegagrus, Capra falconeri i Capra prisca Adametz. Koza je lan porodice Bovide i u uskom je srodstvu s ovcom jer i jedna i druga vrsta pripadaju podporodici Caprinae. Postoji vie od tri stotine razliitih pasmina koza. Diplodni broj hromozoma kod koza je 60. Koze su jedna od najstarijih pripitomljenih vrsta. Koze se koriste radi mlijeka, mesa, dlake i koe u skoro cijelom svijetu. Za enke kaemo da su koze a za mujake da su jarci dok su njihovi mladi jarad/jarad. Kastrirani mujaci su jarci-kopci. Meso od mlaih grla se zove jaretina a od starijih kozetina i jarevina. Prema FAO (Organizacija UN za hranu i poljoprivredu) svjetska populacija koza iznosi preko 750 miliona grla. Kina i Indija imaju najveu populacije koza. Evropska populacija koza se sastoji od preko 13 miliona koza. Tabela 17. Evropski kozji fond
Zemlja Grka panija Ruska federacija Francuska Italija Albanija Ukrajina

Izvor FAO: www.fao.org

Populacija koza 5,000.000 3,046.716 2,322.143 1,230.000 1,330.000 1,025.000 991.000

Prema podacima FAO populacija koza u Srbiji iznosi vie od 100.000 grla dok broj koza u Hrvatskoj iznosi 93.000.

42

12.

PASMINE KOZA

12.1. Balkanska koza

Balkanska koza ima dugu debelu i jaku dlaku koja moe biti crna, bijela, smea ili mjeovita. Koza ima srednje dugu glavu, dug i tanak vrat i izduen trup. Jarac tei od 40-70 kg dok koze tee od 30-40 kg. Proizvodnja mlijeka iznosi 130 l godinje a period laktacije traje od 2 do 4 mjeseca. Blizanci su rijetki a pojavljuju se u omjeru od 10-15%. Teina jaradi nakon jarenja je 2-3 kg, nakon 2 mjeseca 10 kg a poslije 6 mjeseci 25 kg.

12.2. Alpska koza

Ove koze su raznobojne. Imaju uspravne ui, rogove i ovalan prednji dio glave. Ova pasmina potie iz francuskih Alpa. Odrasle koze tee oko 57 kg i visoke su oko 80 cm do grebena. Alpske koze mogu biti raznih boja od bijele ili sive pa do smee ili crne. Lice je ravno. Koze i jednog i drugog spola mogu biti sa i bez rogova. Alpske koze daju velike prinose mlijeka od 700 do 900 litara tokom laktacije koja traje 280 dana. Najbolja grla daju preko 900 litara tokom laktacije. Najee se koriste za komercijalnu muu. Indeks jarenja je 1,9. Ova grla su snana i lako se prilagoavaju i uspijevaju u bilo kojoj klimi i dobrog su zdravlja i daju odline prinose. Ove koze su pametne, mirne, znatieljne i lako ih je uzgajati.

12.3. Sanska koza

Sanske koze su pasmina bijele ili krem boje a ime su dobile po dolini Saanen u vicarskoj. Sanske koze su najkrupnije od mlijenih pasmina koza. Koze obino tee 68 kg ili vie dok jarci tee preko 91 kg. Bez obzira na boju sanska koza je velika sa krupnim ali finim skeletom. Ui su joj uspravne a nos je ravan ili zdjelast. I enke i mujaci imaju bradu i rogove (kao i veina drugih pasmina), osim ukoliko su im rogovi uklonjeni prilikom roenja. Koze koje su u laktaciji i starije od 30 mjeseci proizvode u prosjeku 800 litara tokom laktacije. Poput alpske koze one se obino koriste za prizvodnju mlijeka. Po temperamentu sanska koza je mirna i blaga. Obino se pare svake godine i daju po dvoje jaradi.

12.4. Togenburka koza

Togenburka koza je pasmina koja potie iz doline Toggenburg u vicarskoj i po njoj je i dobila ime. Koze ove pasmine su srednje veliine i daju srednje prinose. Koze su visine od 70 do 80 cm (do grebena) i tee 45 kg. Jarci su visine od 75 do 85 cm (do grebena) i tee preko 65 kg. Koze daju preko 700 l mlijeka tokom laktacije i jare dvoje jaradi godinje. Boja njihove dlake je postojana i varira od svijetlo smee do tamne okolade i ne dominira niti jedna nijansa. Daju bolje prinose u hladnijim predjelima. One su najstarija poznata muzna pasmina koza.

12.5. Burska pasmina (mesna pasmina)

Burska pasmina se razvila u junoj Africi poetkom 1900. radi proizvodnje mesa. Ime je dobila po holandskoj rijei Boer to znai farmer. Burska pasmina je uzgojena od autohtone afrike koze uz neto krianja sa indijskim i evropskim krvnim linijama. One su uzgojene radi proizvodnje mesa a ne mlijeka. Burska pasmina brzo raste i ima odline karakteristike trupa to je ini jednim od najpopularnijih mesnih pasmina na svijetu. Burske koze su veoma otporne na bolesti i dobro se prilagoavaju na tople, suhe i polu-pustinjske predjele. Koze ove pasmine su obino bijele boje dok im

43

je glava upadljivo smee boje. Imaju duge ui koje vise. Smatraju se mirnim, brzo rastu i imaju visok indeks jarenja. Koze imaju naglaene majinske instinkte u poreenju sa ostalim pasminama koza. Zreli jarci tee izmeu 110 do 135 kg dok zrele koze tee izmeu 90 do 100 kg. Primarno trite koza za klanje ine jarad od 15 do 36 kg teine; jarad bi trebala dosegnuti trinu veliinu u periodu odbia. Muka jarad moe da dosegne teinu od 36 kg sa 90 dana starosti.

44

13.

TEHNOLOGIJA UZGAJANJA KOZA

Koze su preivari i izuzetno se dobro adaptiraju na razne vrste klima i uslove okolia uz sposobnost da konzumiraju itav niz razliitih biljaka i razliitih tipove stone hrane hranei se brstom, krmnim biljem, zrnevljem i sl. Ne postoji neka univerzalna tehnologija uzgajanja koza koja se moe primjenjivati na sve situacije. Sistem uzgoja zavisi od klime, okolia, dostupnosti stone hrane, zemljita, tipova proizvodnje itd. Meutim, postoje preporuke koje bi se trebla imati na umu prije nego to se otpone sa uzgajanjem koza i kasnije tokom samog rada na farmi.

13.1. Pozicija za farmu na kojoj e uzgajati koze

Odgovarajua pozicija za farmu i njen izgled imaju vanu ulogu za organizaciju rada na farmi i aktivnosti koje se izvode. Farmu treba pozicionirati na suh teren koji je na malo viem nivou u odnosu na okolinu. Najbolja pozicija za farmu je na junim padinama koje su zatiene od sjevernih vjetrova tokom zime. Pristup farmi treba da bude omoguen cestom ali farma ne treba da bude previe blizu naseljima gdje ljudi ive. Povrine za brst, ispau i etvu bi trebale biti u blizini farme. Ispust bi trebao biti usmjeren prema jugu zbog hladnih sjevernih vjetrova.

13.2. Izgled farme

Tip i veliina kozarnika zavise od veliine stada, svrhe proizvodnje (mlijeko ili meso ili oboje) i klimatskih uslova. Pri odluivanju o izgradnji novog objekta ili rekonstrukciji ve postojeeg treba imati na umu raspoloiva sredstva.

Moderan kozarnik sa ispustom u okolini Banja Luke

13.3. Smjetaj
Koze su ivotinje koje se brzo adaptiraju i ne zahtijevaju skup smjetaj. Koze se u Bosni i Hercegovini uzgajaju u razliitim sistemima: od ekstenzivne ispae i brsta pa do zatvorenog stajskog smjetaja, od gotovo mediteranske Hercegovine do kontinentalnih i planinskih krajeva. Kakvi god da su klimatski uslovi ili sistem kozarstva kozama je potrebno pruiti osnovnu zatitu. Koze mogu da podnesu hladno vrijeme ali ne bi trebale ostati promrzle i mokre due vrijeme. Osjetljive su na promaju. Tokom ljetnih mjeseci vano je osigurati prostor gdje ima hlada sa adekvatnim strujanjem vazduha. Osnovna potreba za smjetajem su izraene tokom jarenja a posebno ukoliko se ono odvija tokom hladnih dana. Kozarnici bi trebali da udovolje osnovnim zahtjevima kao to su: Relativna vlanost 60-80% Adekvatna temperatura za sve kategorije koza, posebno za jarad 45

Tabela 18. Temperatura u stajama za razliite kategorije koza

Kategorija odrasle ivotinje jarad Min. temperatura 5 C 12 C Optimalna temperatura 10 15 C 18 20 C Maks. temperatura 27 C 27 C

Dovoljno prostora za sve kategorije

Tabela 19. Prostor za ivotinje

Kategorija odrasle ivotinje jarad do 30 dana jarad odbijena od koza jarad enski rasplodni portomci jarevi Podni prostor (m) 1,2-1,5 0,2 0,25-0,30 1 3-5 Prostor za hranjenje (m) 0,35 Ukupno (m) 1,5-1,85 0,2 0,25-0,30 1 3-5

Generalno, trebalo bi obezbijediti 2 m po jednoj kozi ukljuujui izmuzite i prostoriju gdje se uva mlijeko Visina bonih zidova bi trebala da bude 2,5 do 3 m.

13.4. Postavljanje podova

Zemljani ili kameni podovi su bolji od betonskih. Reetkasti podovi su dobar izbor. U kozarnicima se boksovi trebaju prekriti slamom ili nekim drugim materijalom koji dobro upija (sijeno slabog kvaliteta, strugotine i otpaci od drveta) debljine 10 cm ukoliko je pod od betona. Tokom zime bi trebalo dozvoliti taloenje stajskog gnojiva jer raspadajui slojevi predstavljaju dobar izvor toplote. Koze se mogu jariti u velikim boksovima. Jedan boks je potreban na svakih 10 koza u okviru stada. Postojei objekti se mogu iskoristiti za smjetaj koza, uvanje sijena i opreme. Uzgajivai mogu napraviti gotovo svaki sistem smjetaja djelotvornim. Stajski smjetaj koji po potrebi moe biti potpuno zatvoren pogodan je u hladnim klimatskim uslovima. Takva vrsta smjetaja dozvoljava direktan nadzor nad kozama ali je skuplji nego neki drug tip smjetaja.

13.5. Postupanje sa stajskim gnojivom

Prilikom izgradnje kozarnika treba imati na umu postupanje sa stajskim gnojivom. Uklanjanje gnojiva uz pomo utovarivaa tedi fiziki rad. Kompostiranje stajskog gnojiva je dobar izbor jer se njime smanjuje vonj i problemi s muhama. Kompostirano stajsko gnojivo je odlino prirodno gnojivo za koje se moe dobiti prilino dobra cijena na tritu i ostvariti dodatan prihod na farmi.

13.6. Ventilacija
Ventilacija je veoma vaan aspekt smjetaja koza, posebno kada se radi o zatvorenom smjetaju. Loa ventilacija moe tetno uticati na zdravlje koza i na njihove prinose. tetni gasovi (NH2, CO2, SO2) i praina mogu uzrokovati disajne probleme dok ekstremne temperature mogu smanjiti produktivnost grla.

46

Cilj ventilacije je da se osigura eljena koliina svjeeg zraka, bez promaje, u sve dijelove kozarnika, da se temperatura odrava u eljenim granicama, da se odrava relativna vlanost u eljenim granicama i da se odrava nivo amonijaka ispod specificirane granice. Ventilacija moe biti prirodna ili mehanika. Sistem prirodne ventilacije tjera zrak kroz podesive i fiksne otvore kao to su prozori i vrata. Sistemi mehanike ventilacije ukljuuju ventilatore, kontrolne ureaje i zrane dovode i/ili odvode. Dobra ventilacija bi trebala da osigura 20 m3/sat svjeeg zraka za svako grlo Protok zraka ne bi trebao biti vei od 0,5 m/s

13.7. Svjetlost
Kako bi se obezbijedilo dovoljno prirodne svjetlosti i dobra ventilacija prozori bi trebali da iznose 10% od ukupne podne povrine.

13.8. Materijal za izgradnju kozarnika

Materijal zavisi prije svega od njegove dostupnosti i od cijene. Drvo je bolje od betonskih blokova, opekarska cigla je dobar izbor. Bez obzira na materijale za izgradnju kozarnici bi trebali osigurati dovoljno prostora za ivotinje, povoljne uslove kao to je temperatura, vlanosti i odgovarajuu ventilaciju. Muzne koze su osjetljive na niske temperature, promaju i vlagu. Stoga bi mikro klima u kozarniku trebala biti adekvatna kako bi prinosi bili visoki.

47

14.

ISHRANA KOZA

Koza je preiva i poput krava i ovaca ima stomak koji se sastoji od etiri dijela. Koze su energine, znatieljne i ishrana im je raznovrsna. Prilagodljive su razliitim vrstama okolia i mogu da konzumiraju preko 90 razliitih biljaka. Sastojci koje brste (drvee, lie, grmlje, grane itd) su hranjivi i muzne koze vole tu vrstu ishrane. Meutim, vanost takvih sastojaka u smislu hranjivosti za koze u laktaciji je vjerovatno mala, posebno u situacijama kada se uzgaja prilino veliki broj koza. Kozama je potrebna energija, proteini, vitamini, minerali, vlakna (voluminozna) i voda. Do energije (kalorija) kao hranjivog sastojka se obino najtee dolazi a protein je najskuplji. Nedostaci, viak i disbalans vitamina i minerala moe ograniiti prinose grla i dovesti do raznih zdravstvenih problema. Vlakna su potrebna kako bi se odrala zdrava flora buraga i kako bi se sprijeile probavne smetnje. Voda je najjeftiniji sastojak a esto se zanemaruje u ishrani koza.

14.1. Hrana za koze

14.1.1. Panjaci i brst Panjaci i brst su obino osnovni i najekonominiji izvor hranjivih sastojaka posebno za mesne koze i u nekim sluajevima panjaci i brst su sve to je kozama potrebno kako bi zadovoljile svoje potrebe za hranom. Panjaci pruaju bogat izbor energije i proteina kada su u vegetativnom stanju. Meutim, takva hrana ima visok udio vlanosti i teko je za jednu visokoproduktivnu kozu ili brzorastue jare da pojede dovoljno trave kako bi zadovoljili svoje potrebe za hranjivim sastojcima. Kako biljke na panjacima sazrijevaju tako njihova palatabilnost i provarljivost opadaju pa je vano rotirati panjake kako bi se biljke uvale u vegetativnom stanju. Tokom samog poetka sezone ispae , brst (drvenkaste biljke i grmlje) i korov pruaju vie proteina i energije nego obini panjaci. Koze su prirodno brstne ivo0tinje i imaju jedinstvenu sposobnost da odabiraju biljke kada sadravaju najvie hranjivih sastojaka. Koze koje brste imaju manje problema sa crijevnim parazitima. 14.1.2. Sijeno Sijeno je primarni izvor hranjivih sastojaka za koze tokom zime ili kada nema ispae. Sijeno varira u kvalitetu i jedini nain da se sazna njegovo hranjivo svojstvo jeste da se izvri test u laboratoriji za kontrolu stone hrane. Sijeno daje umjerene koliine proteina i energije za koze. Energija kao i sadraj proteina u sijenu zavisi od faze u kojij se kosi. Potrebno je pravilno osuiti sijeno i skladititi ga kako bi sauvalo svoj kvalitet. Leguminoze daju izvanredno sijeno i obino su mnogo bolje u odnosu na sijeno drugih kultura zbog visoke koncentracije proteina. Sijeno lucerke je najbolja leguminoza ali postoje varijacije u kvalitetu takvog sijena. Sijeno lucerke dobrog kvaliteta bi trebalo biti zelene boje, bogato listovima i da sadi 17-20% proteina. Sijeno leguminoza lucerke i djeteline je bogatije proteinima, vitaminima i mineralima, posebno kalcijumom, nego sijeno slatkih trava. Sijeno trava obino znaajno varira u kvalitetu. Ipak sijeno nekih trava moe se uspjeno koristiti u ishrani. Sijeno trave kao jedini izvor suhe hrane moe umanjiti maksimalne prinose. Pored ispae na panjacima i/ili stone hrane koja se konzumira, cjelokupna ishrana koza bi trebala biti izbalansirana sa dobrim koncentratnim smjesama itarica koje su obogaene mineralima i vitaminima. Tana koliina koja je potrebna zavisi od panjaka i kvaliteta krme. 14.1.3. Silaa i sjenaa Koze se uspjeno hrane silaom i sjenaom od trava ili itarica. Meutim, posebna panja se mora obratiti kvalitetu jer silaa koja je pljesniva moe prouzrokovati kod koza bolest listeriozu. Priplodna koza sa visokom proizvodnjom mlijeka ne moe zadovoljiti svoje prehrambene potrebe samo silaom. 48

Sjenaa na farmi koza sa intenzivnim sistemom kozarstva u regionu Banja Luke. 14.1.4. Koncentrati (zrnevlje) Obroke koza je potrebno dopuniti koncentratnim smjesama kako bi im se pruili hranjivi sastojici koje sama ishrana voluminoznom krmom ne moe obezbijediti. Ovo se posebno odnosi na visokoproduktivna grla. Prihrana i dodaci hrani poveavaju teinu jaradi ali bi se trebali primjenjivati do granice kada to poveava prinos. Postoje dvije vrste koncentrata: Ugljiko-hidratni i proteinski

Ugljiko-hidratni ili energetski podrazumijevaju zrnevlje itarica: kururuza, jema, penice, zobi i rai te razne nusproizvode kao to su mekinje, repini rezanci itd. Jedan od problema sa zrnevljem itarica je da su one bogate fosforom ali imaju nizak nivo kalcijuma. Ishrana koja je bogata fosforom a siromana kalcijumom moe dovesti do stvaranja kamenja u bubregu kod ukopljenih i priplodnih jaraeva. Neadekvatan nivo kalcijuma moe dovesti do mlijene groznice kod bremenitih ili koza u laktaciji. Proteinski koncentrati ili proteinski dodaci ishrani mogu biti ivotinjskog ili biljnog porijekla i ukljuuju sojinu i suncokretovu samu. Kvantitet proteina je vaniji od kvaliteta (sadraj amino kiselina) kod preivaa jer mikroorganizmi u buragu proizvode svoje tjelesne proteine. Koze ne skladite viak proteina; on sagorijeva kao energija ili ga eliminiu bubrezi (kao nitrogen). Kozama se ne trebaju davati listovi ljive i breskve i divlje trenje.

14.2. Vitamini i minerali

Kozama su potrebni razni minerali. Najvaniji su so, kalcijum i fosfor. Odnos izmeu unosa kalcijuma i fosfora bi trebao da bude 2:1. Vitamini su potrebni u manjim koliinama. Kozama su potrebni vitamini A, D i E dok se vitamin K i svi B vitamini proizvode u buragu. Premiks soli, vitamina i minerala po volji bi se trebala davati kozama stalno osim ukoliko premiks nije ukljuena u obrok sa itaricama ili u obrok sa svim izmjeanim sastojcima. Koze bi se trebale hraniti mineralima tokom kasne gestacije i laktacije. Mogu se ponuditi minerali u rasutom stanju ili mineralni blokovi. Davanje minerala i vitamina je u stvari bolje nego kada se se samo ponude, jer na taj nain koze nee konzumirati dovoljnu koliinu minerala u skladu sa njihopvim potrebama. 49

Mnoge vrste zemljita nemaju dovoljno selena tako da bi se predsmjesa trebala pojaati sa selenijumom kako bi se sprijeila bolest bijelih miia kod jaradi te reproduktivni problemi kod enki. Dodavanje selena smjesi ili mineralnoj smjesi je bolje nego davanje injekcija selenijuma. Smatra se da koze bolje podnose bakar u ishrani u odnosu na ovce tako da se preporuuje da stona hrana i/ili predsmjese sadre bakar osim ukoliko se koze ne dre zajedno sa ovcama. Mogue je nabaviti peletirane dodatke ishrani koji sadre minerale i veliku koncentraciju proteina (34 do 40%). Ovi dodaci ishrani se mogu kombinovati sa itaricama kako bi se napravio izbalansiran koncentratan obrok.

14.3. Voda
Koze bi trebale imati neometan pritup istoj i svjeoj vodi u svako vrijeme. Zrela koza konzumira izmeu 5 i 8 l vode svaki dan. Neadekvatan unos vode moe uzrokovati razne zdravstvene probleme. Nadalje, unos vode i hrane treba da bude izbalansiran.

50

15.

ISHRANA RAZLIITIH KATEGORIJA KOZA

Faktori koji utiu na potrebu hranjivih sastojaka u ishrani koza su: odravanje rast bremenitost laktacija proizvodnja vlakana aktivnost i okoli

Generalno pravilo je da koze konzumiraju barem 3% suve materije od njihove tjelesne. Taan postotak zavisi od veliine (teine) koze; manjim ivotinjama je potrebno vie unosa (sa aspekta postotka) kako bi odravale teinu. Potrebe za odravanjem se poveavaju kako nivo aktivnosti koze raste. Na primjer, koza koja mora da ide dalje po hranu imae vee uzdrne nego koza koja se hrani u boksu. Uslovi okolia takoer utiu na potrebe za odravanjem. Po hladnom i loem vremenu kozama je potrebno vie hrane kako bi zadrale svoju tjelesnu temperaturu. Dodatni potrebe vezane za gravidnost, laktaciju i rast dodatno poveavaju potrebu za hranjivim sastojcima.

15.1. Ishrana koza (enki)

to se tie nivoa ishrane koza ima dva perioda u toku produktivne godine: suhostaj i laktaciju

15.1.1. Suhostaj Koze se trebaju uzgajati na takav nain da mogu da se osvjee svake godine tokom suhostaja oko 2 do 3 mjeseca. Suhostaj dozvoljava mlijenim lijezdama da se regeneriu za sljedeu laktaciju. to je vei prinos mlijeka koze vie je izgleda da je njeno tijelo bilo osiromaeno sastojcima koji se nal aze u mlijeku a time je i vea potreba za duim suhostajem kako bi se nadoknadili gubici i uskladitile odgovarajue rezeve za sljedeu laktaciju. Koze koje nisu imale normalan suhostaj u sljedeoj laktaciji daju 65 do 75 % mlijeka u odnosu na one koje su imale adekvatan suhostaj. Unos itarica bi se trebao smanjiti ili izbaciti u toku perioda kada muzna koza ulazi u suhostaj. U toku prvog dijela suhostaja trebaju se hraniti samo sijenom dobrog kvaliteta u koliini od 2 do 2,5 kg. Tokom posljednjih 6 mjeseci gravidnosti ishrana postaje sve vanija za kozu koja bi trebala da se hrani kvalitetnijim sijenom i da uzima 0,3 kg itarica ili isti tip obroka koji e uzimati nakon to se ojari. Tabela 20. Mogua raspored laktacije i suhostaja
suhostaj jan feb mart april maj juni laktacija juli avgust sept okt nov suhos taj dec

51

Odnos moe izgledati drugaije i uzgajiva moe izmijeniti ovaj raspored ako su trine prilike i finansijska dobit dovoljno privlane. Koza se treba tretirati tokom suhostaja tako da bude u dobroj kondiciji u vrijeme jarenja. Ne treba joj dozvoliti da se utovi. Klju uspjeha je da je jare zdravo i da ima dobar apetit. 15.1.2. Laktacija Sa aspekta ishrane koza laktacija je najzahtjevniji period. Iz praktinih razloga laktacija se dijeli na 3 trimestra od po otprilike 90 dana. Prvih 90 dana je posebno zahtijevno. Koliina mlijeka raste sve do 8 sedmice laktacije. Mogue rjeenje za davanje obroka u tom periodu bi bilo sljedee: ili sijeno 2,5 kg repini rezanci 2 kg kukuruz 1 kg sojina sama 0,25 sjenaa 4 kg ili panjak sijeno 2 kg kukuruz 0,7 kg i 0,125 kg soje

Sijeno dobrog kvaliteta i izbalansirana mjeavina itarica u kombinaciji sa ispaom ini se najboljim pristupom u odravanju visokog nivoa prinosa mlijeka. U drugom trimestru proizvodnja mlijeka poinje da opada. Koze koje su u laktaciji i daju 2,6 -2,7 l mlijeka imaju dobru ishranu na panjaku koja je dopunjena kukuruzom ili nekim itaricama ili sijenom. sijeno 1 kg kukuruz 0,5 kg

U posljedjih 90 dana laktacije obroci bi trebali predstavljati kombinaciju ispae i: sijena 1,2 kg kukuruza 0,2 kg

Ovo su samo primjeri obroka i oni mogu biti razliiti u zavisnosti od dostupnosti stone hrane, cijene i hranjive vrijednosti (vidi Aneks 2). Svi obroci bi se trebali pojaati dodavanjem unosom minerala.

15.2. Ishrana jareva

Ova kategorija ivotinja nije zahtjevna i veim dijelom godine jarevi se hrane sijenom ili su na pai i dodatkom minerala. Meutim, sezona parenja je najzahtijevnija za njih i 7 sedmica prije par enja trebaju im se pojaati obroke dodatkom itarica u koliini od 0,6 kg/dan, obino kombinacija kukuruza, jema, zobi i naravno minerala. Ovaj nain ishrane bi se trebao produiti za 6 sedmica nakon parenja.

52

15.3. Ishrana jaradi

Najvaniji period za jarad je prvih nekoliko dana kada im se jo nije uspostavio sistem tjelesne toplotne regulacije i dok njihov imuni sistem potpuno zavisi od antitijela iz prvog mlijeka koje se zove kolostrum. Antitijela se nalaze u vimenu koze prije nego to se ojari i jare prilikom sisanja dobiva antitijela koja se putem intestalnog zida prenose u krvotok jareta. Ovaj prelazak, ili apsorpcija, se odvija zahvaljujui specijalnim elijama u crijevnoj flori koje dozvoljavaju antitijelima da preu u prvih 18 sati ivota. Stoga je vrlo vano da mladune posisa mlijeko odmah nakon roenja, najbolje u toku prvih 2 do 4 sata. Kolostrum je takoer bogat vitaminima A i B, proteinima i mineralima. Koncentracija proteina u kolostrumu je oko 20% u poreenju sa 3,5% kod normalnog mlijeka. Prekomjerni unos kolostruma ili drugog mlijeka kod jaradi moe dovesti do lijenosti crijeva i proljeva. Viak kolostruma treba ostaviti u friider i kasnije hraniti jare tim mlijekom koje treba da ima temperaturu tijela. Mora se njeno postupati sa jaretom i ne treba ga siliti da sie mlijeko. Nakon nekoliko sati izgladnjelo jare e sa zadovoljstvom piti mlijeko. Jaretu se moe dati kozje mlijeko, kravlje mlijeko ili pripremljeno mlijeko u prahu jedan dan nakon uzimanja kolostruma. Pri roenju jare tei otprilike 3 do 4 kg. Sa jaretom se treba postupati kao sa nepreivarima. Prehrana mlijekom je neophodna tokom prvih sedmica ivota. Da bi dobilo 1 kg na teini jare treba da posie 7 do 10 l mlijeka. Tokom prvih 8 do 10 dana jarad treba da sie ad libidum i da ostanu zajedno sa majkom. Jarad treba da uzimaju tenu hranu barem 5 do 6 sedmica nakon roenja. Ukoliko postoji trite kozjim mlijekom jarad bi se trebala hraniti mlijenom zamjenicom i obezbijediti im 1,5 l mlijeka ili mlijene zamjenice dnevno. Mala koliina itarica u vidu prihrane moe se uvesti jaradi kada napune 2 do 3 sedmice starosti. Generalno, itarice treba da sadre oko 14 do 15% sirovih proteina sa dodatim mineralima i vitaminima. im jare pone jesti, burag poinje da se razvija i s vremenom e jare poeti da preiva. Ovo je pokazatelj da se sve etiri komore u stomaku (burag, kapura, knjiavci i sirite) razvijaju. Kako ivotinja raste burag postaje najvea komora u stomaku. ista svjea voda i blokovi soli bi trebali biti dostupni jaradi svo vrijeme a posebno nakon odbijanja od sisanja izmeu 8 i 12 sedmice ivota. Jarad treba da ponu da uzima tenost iz kanti nakon odbia. Isto tako jarad treba da ponu da jedu neto itarica i sijena. Dok siu mlijeko ili mlijenu zamjenicu jarad bi trebali da dobiju od 150 do 200 grama dnevno. Tabela 21. Teina u raznim fazama
Starosna dob pri roenju 3 mjeseca 7 mjeseci 20 mjeseci Teina (kg) 3,5-3,8 15,3-18,0 29,5-35,7 40,8-58,0

U dobi izmeu 2 i 3 mjeseca jaradi bi trebale razviti sve etiri komore i trebali bi biti spremni za odbie.

53

16.

REPRODUKCIJA KOZA

Mehanizam reprodukcije je tijesno vezan za laktaciju (proizvodnju mlijeka). U normalnih uslovima poslije jarenja slijedi laktacija. Reprodukcija je, poput laktacije , pod snanim uticajem spoljnih faktora kao to su: ishrana poboljana ishrana rezultira veom plodnosti upravljanje stadom smjetaj

Normalna sezona parenja za koze poinje od kraja augusta i u toku septembra tj. kada se dan pone skraivati. Ovaj efekat se moe koristiti pri vjetakoj indukciji estrusa. Veina koza se pari u septembru, oktobru i novembru a jare se u februaru, martu i aprilu. Poto se koze pare sezonski proizvodnja mlijeka moe prestati na 2 do 3 mjeseca tokom kasne jeseni i zime. Planirano parenje kroz dobru evidenciju i usaglaen progam uzgoja uveliko prevazilazi navedni problem.

16.1. Starosna dob za parenje koza

enska jarad doseu pubertet sa 6 do 8 mjeseci i obino se pare izmeu 7. i 10. mjeseca starosti. U vrijeme parenja trebale bi da tee izmeu 36 i 40 kg (60%-70% teine odralse ivotinje). Ukoliko nemaju zadovoljavajuu teinu parenje treba odgoditi jer pubertet zavisi vie od veliine tijela nego od starosti. Meutim, odgaanje parenja nakon 10. mjeseca starosti smanjuje reproduktivne performanse. Potrebno je pratiti intenzitet rasta a nain ishrane prilagoditi. Dvije do tri sedmice prije sezone parenja koze i mlade koze bi trebale da ponu dobivati na teini. Ovo se postie tako to se poveava energetska vrijednost krme. Koze koje se na ovaj nain tretiraju imae povean broj ovulacija.

16.2. Znaci estrusa (folikularne faze)

Estrus je period kada je koza spremna za oplodnju. Obino ovaj period traje od nekoliko sati pa do 2 ili 3 dana i karakteristian je po estom i upornom meketanju, mahanju repom te crvenilom i oticanjem vanjskog regiona genitalija ponekada se pojavljuje i iscjedak. U tom periodu koza u laktaciji obino smanjuje prinos mlijeka. Period izmeu ciklusa estrusa je od 17-21 dan. Da bi se dosegao najbolji nivo zaea najbolje je pariti kozu drugog dana nakon poetka ciklusa estrusa. Tokom parenja jarevi proizvode jak vonj i trebaju se drati u odvojenim boksovima svo vrijeme. Ovim se pomae da se koze mogu pariti u produenom vremenskom periodu kako bi mlijeko bilo dostupno svih 12 mjeseci i kako bi se smanjila mogunost kvarenja okusa mlijeka. Treba voditi evidenciju i zapisivati periode tjeranja jer je to od vanosti za upravljanje stadom.

16.3. Period gestacije (bremenitosti)

Period gestacije je period od trenutka zaea pa do jarenja. U normalnim uslovima taj period traje od 145 do 155 dana ili u prosjeku 5 mjeseci. Interval izmeu jarenja bi trebao da bude 12 mjeseci.

54

17.

LAKTACIJA (PROIZVODNJA MLIJEKA)

Laktacija je najvanija ekonomska karakteristika mlijenih koza. Laktacija poinje tano nakon jarenja. Duina laktacije je karakteristina sa svaku pasminu ali obino traje od 240 do 300 dana. Stopa proizvodnje mlijeka zavisi od pasmine koze. Neke pasmine poput alpske ili sanske koze izdvajaju se po visokim prinosima mlijeka izmeu 700 i 1000 l a i vie tokom jedne sezone. Takoe, broj jaradi odreuje nivo proizvodnje - vie jaradi via proizvodnja mlijeka. Proizvodnja mlijeka poput drugih karakteristika reprodukcije je pod velikim uticajem spoljnih fakora kao to su: ishrana neadekvatan nivo energije, proteina, minerala i vitamina smanjuje proizvodnju zdravstveno stanje samo zdrave ivotinje mogu proizvesti mlijeko koje je sigurno za konzumaciju broj mua koza po danu obino 2 puta tokom dana ali tokom vrhunca laktacije ekonomski je opravdano obaviti treu muu kojom se proizvodnja mlijeka poveava za 10% smjetaj loi smjetajni uslovi sa neadekvatnom temperaturom, vlagom i promajom negativno utiu na proizvodnju mlijeka tehnike mue samo 70% mlijeka se izmuze nakon poetka mue, dodatnom stimulacijom potrebno je izmusti ostatak od 30% vremenski uslovi hladnoa i toplota negativno utiu na proizvodnju mlijeka bremenitost poslije oplodnje proizvodnja mlijeka poinje da opada

U okviru perioda laktacije proizvodnja mlijeka raste tokom prvih 6 do 8 sedmica kada dosee vrhunac. Meutim, vrhunac apetita koza ne poklapa se sa vrhuncom laktacije i dolazi izmeu 10. i 14. sedmice nakon jarenja. Proizvodnja mlijeka raste od prve do tree-etvrte laktacije i poinje da opada poslije este laktacije ali ne tako ubrzano kako je rasla proizvodnja od prve do tree laktacije. Proizvodnja mlijeka kod koza (za razliku od krava) je sezonska od sredine marta pa do oktobra sa najveim prinosima tokom tokom toplih mjeseci.

55

PROIZVODI OD KOZJEG MLIJEKA 18. KOZJE MLIJEKO

Iako kravlje i kozje mlijeko imaju slian ukupan sadraj masnoa, vei postotak kiselina srednje dugih lanaca poput caprinske i caprilne kiseline u kozjem mlijeku doprinosi karakteristinom kiselom okusu kozjeg sira. (Ove masne kiseline dobile su ime od latinske rijei za kozu capra). Tabela 22. Prosjean sastav mlijeka raznih sisara. Izvor: Osnovi hemijskih sastojaka mlijenih proizvoda, strana 6, Ed . Webb, B.H. i A.H. Johnson.
Vrsta koza krava ovca ljudi Voda 87.00 87.20 80.71 87.43 Masnoa 4.25 3.70 7.90 3.75 Protein (%) 3.52 3.50 5.23 1.63 Laktoza (%) 4.27 4.90 4.81 6.98 Pepeo (%) 0.86 0.70 0.90 0.21 Nemasne vrste materije 8.75 9.10 11.39 8.82 Ukupno vrstih materija 13.00 12.80 19.29 12.57

18.1. Izgled i okus

U smislu boje, strukture i okusa kozje mlijeko je slino kravljem mlijeku. Meutim, kozje mlijeko moe da ima slaniji okus od kravljeg mlijeka. Nadalje, i drugi faktori mogu da utiu na okus kozjeg mlijeka kao to je odreena hrana koju jedu muzne koze. Proizvodi od kozjeg mlijeka kao to su kozji sir i jogurt mogu imati jai okus nego to je to sluaj kod proizvoda od kravljeg mlijeka.

18.2. Karakteristike kozjeg mlijeka

kozje mlijeko je prirodno homogenizirano za razliku od kravljeg zahvaljujui svojoj glatkoj strukturi zbog ega se lako probavlja i apsorbuje u tijelu kozje mlijeko sadri manje laktoze nego kravlje mlijeko kozje mlijeko sadri vie vitamina A i B nego kravlje mlijeko iako obje vrste mlijeka imaju isti nivo vitamina C, D, eljeza, proteina i masti. kozje mlijeko je veliki izvor kalcija i drugih minerala te minerala u tragovima kozje mlijeko je pozato po svojim ljekovitim svojstvima

Kozje mlijeko je prirodno homogenizirano jer masne globule prisutne u kozjem mlijeku su manje od onih u kravljem mlijeku. Kao rezultat, masne globule u kozjem mlijeku se ne skupljaju jedna sa drugom zbog ega se kozje mlijeko lake vari. Mehaniki proces homogenizacije koji je potreban za kravlje mlijeko otputa enzim ksantin oksidazu za koji je dokazano da napada krvotok i stvara zadebljanja na srcu i arterijama. Ova teta stimulira tijelo da izluuje holesterol kako bi se zatitne masne tvari nataloile na oiljke uzrokujui aterosklerozu. Kod prirodno homogeniziranog mlijeka to nije problem jer je apsorpcija ovog enzima neznatna ili do nje uopte i ne dolazi. Prirodno, mlijeko svih sisara, ukljuujui i ljudsko, sadri laktozu mlijeni eer. Meutim, mnoge osobe koje imaju dijagnozu da ne toleriu laktozu mogu konzumirati kozje mlijeko koje se lako vari. Zbog brzog prolaska kroz sistem varenja kozje mlijeko ostavlja manje neprevarenih ostataka u crijevima da fermentira to je obino uzrok neprijatnih simptoma laktozne netolerancije. Proteini kozjeg mlijeka su lake provarljivi nego proteini kravljeg mlijeka a apsorpcija amino kiselina je efikasnija. Svi mogu slobodno konzumirati kozje mlijeko jer se protein s-1 kazein, koji uzrokuje 56

alergijske reakcije kod mnogih ljudi, za razliku od kravljeg mlijeka moe nai samo u tragovima u kozjem mlijeku. U poreenju s kravljim mlijekom kozje mlijeko ima 13% vie kalcijuma, 25 % vie vitamina B6 i 47% vitamina A. Takoer sadri veu koncentraciju hlora, bakra i magnezija. Djeca koja piju kozje mlijeko imaju bolji imunitet, otpornija su na bolesti, razne viruse, bolje rastu, imaju bolju teinu i kvalitetniju mineralizacija kostiju u odnosu na djecu koja kozumiraju kravlje mlijeko.

18.3. Ljekovita svojstva kozjeg mlijeka

Kozje mlijeko je zdravo sa velikom prednou to se brzo vari zbog mekeg grua i sitnijih masnih estica. Iz ovih razloga kozje mlijeko je izuzetno povoljno za osobe sa osjetljivim i sporim probavnim sistemom. Kozje mlijeko se provari za oko 40 minuta dok za kravlje mlijeko treba oko 2,5 sati. Kozje mlijeko ima izuzetna ljekovita svojstva i poznato je da pomae / lijei kone probleme, pomae kod problema sa respiratornim i digestivnim procesima kod male djece i predstavlja hranu odlinih nutritivnih svojstava. Preporuuje se kod plunih bolesti, raznih alergija, za poboljanje imuniteta, obnove kostiju i pospjeivanje aktivnosti probavnog trakta. Kozje mlijeko ne sadri kompleksne proteine koji su glavni stimulatori alergijskih reakcija koje izazivaju proizvodi od kravljeg mlijeka. Mlijena mast kozjeg mlijeka sadri konjugiranu linolensku kiselinu za koju je dokazano da ima antikancerogeno dejstvo. Obavljena su mnoga istraivanja koja ukazuju da kozje mlijeko ima antikancerogena svojstva. Upotreba kozjeg mlijeka se dugo preporuivala kao pomo u lijeenju ira zbog svoje sposobnosti da neutralizira kiseline. Kozje mlijeko je poznato po svojim terapeutskim kvalitetima. Ono daje vlanost koi i balansira kiselost koe, pH. To je zato to kozje mlijeko ima isti nivo kiselosti kao i ljudska koa. Kozje mlijeko moe uveliko pomoi u lijeenju akni, ekcema ili dermatitisa. Kozje mlijeko je bogat izvor mineralnog selenijuma koji se nalazi u tragovima a ljudskom tijelu esto nedostaje i nephodan je za imuni sistem i ima antioksidantna svojstva. Pomae u kontroli ljudskog imunolokog sistema i napada viruse direktno spreavajui njihovo reprodukciju.

18.4. Surutka
Surutka je nusproizvod procesa proizvodnje sira. Kozja surutka je tenost blijedo zelene boje koja ostaje nakon to se protein kazein i kajmak uklone iz kozjeg mlijeka. Za kozju surutku se kae da otklanja sve probleme od crijevnih poremeaja do artritisa. Kozja surutka sadri protein iz kozjeg mlijeka koji ima hemijsku strukturu koja je veoma slina ljudskom mlijeku. Mnoge osobe koje su netolerantne na laktozu i koje ne konzumiraju proizvoda od kravljeg mlijeka istiu da kozju surutku mnogo bolje podnose. Bogata natrijem, kalijem i kalcijumom kozja surutka je jako bogata mineralima koji su neophodni ljudskom organizmu. Redovno konzumiranje surutke moe pomoi jaanju slabih zglobova i moe smanjiti bol koji se javlja prilikom kretanja to ini surutku veoma atraktivnim proizvodom za sportiste. 57

Kozja surutka ublaava smetnje probavnog i crijevnog trakta, jaa imunoloki sistem, pomae zatiti od infektivnih bolesti. Kozja surutka je posebno efikasna u borbi protiv upornih gastrointestinalnih bolesti. Kozja surutka je popularan dodatak ishrani sportista jer je veliki izvor proteina, vitamina, minerala i laktoze. Sportisti koriste surutku da podstakne rast miia i da zalijei miie koji su istegnuti od stalnog vjebanja ili od izlaganja velikim naporima. Pored visokog nivoa proteina za snagu miia kozja surutka sadri kalij, magnezijum, hlor i fosfor, sve minerale koji su potrebni zdravom tijelu. Bogata elektrolitima kozja surutka ima okrepljujua svojstva. Poznata je po sadraju brzog proteina kojeg organizam brzo apsorbuje i utie na brzo okrepljenje istroenih miia. Kozja surutka sadri korisne amino kiseline koje se suprotstavljaju zamoru i ubrzavaju oporavak miia.

58

19.

MESO

Naini konzumiranja kozjeg mesa su uslovljeni kulturom, tradicijom, vjerskim shvatanjem i socioekonomskim statusom zajednice. Prema FAO kozje meso predstavlja 63% crvenog mesa koje se konzumira u cijelom svijetu. Koze su glavni izvor ivotinjskih proteina u mnogim zemljama sjeverne Afrike i Bliskog istoka. Uzgoj koza je takoer vaan u jugoistonoj Aziji, na Karibima i drugim tropskim predjelima. Kozje meso se karakterie kao nemasno meso sa poeljnim hranjivim sastoj cima i idealno je za potroaa koji vodi rauna o zdravlju. Tabela 23. Usporeivanje hranjivih vrijednosti pripremljenog mesa. Izvor: USDA, Baza podataka o standardnim hranjivim referentnim vrijednostima, Izdanje 14 (2001)
hranjivi sastojak kalorije masnoa (g) zasiene masti (g) proteini (g) holesterol (mg) kozje meso 122 2,6 0,79 23 63,8 piletina 162 6,3 1,7 25 76 junetina 179 7,9 3,0 25 73,1 svinjetina 180 8,2 2,9 25 73,1 jagnjetina 175 8,1 2,9 24 78,2

Kao to je prikazano u tabeli 23. kozje meso sadri manje kalorija, ukupne masnoe, zasienih masti i holesterola nego druge vrste mesa. Manje zasienih masti i manje holesterola znai i zdravije crveno meso za potroaa koji vodi rauna o zdravlju. Manje zasienih masti i relativno visok udio ukupnih nezasienih masti utiu na to da je kozje meso veoma zdravo i dobar izbor izvora proteina. Prema podacima sa Fakulteta za javno zdravstvo univerziteta Harvard, zasiene masti (loe masti) poveavaju rizik nastanka kardiovaskularnih bolesti i drugih hroninih stanja dok nezasiene masti (dobre masti) poboljavaju holesterol u krvi, smanjuju upalne procese, stabiliziraju otkucaje srca i imaju razne druge povoljne uticaje. Kozje meso bi se trebalo kuhati i pei na niskoj temperaturi. Zbog niskih vrijednosti masti i nedostatka mramoriranosti mesa (male pruge masnoe unutar miia) kozje meso moe izgubiti vlanost i brzo se isuiti ukoliko se pee ili kuha na visokoj temperaturi.

19.1. Proizvodnja kozjeg mesa

Koza produktivnije pasmine ojari od 1,9 do 2,25 jareta u sezoni. U praksi je to proizvodnja oko 50-75 kg ive vage i 25-36 kg jaretine po kozi. Neke pasmine koje su ciljano uzgojene za proizvodnju mesa dobivaju dnevno na teini od 200 do 250 grama. Dobri rezultati bi se mogli postii ukrtanjem domae pasmine koze sa pasminom kao to je burska. Tako bi se poveao broj jaradi po kozi kao i dnevni prirast. Meu faktorima koji odreuju prinos, kvalitet i randman kozjeg mesa pored uticaja pasmine tu su i nain ishrane, starost i spol. Ukoliko tovljene ivotinje u ishrani koriste vei nivo proteina dnevni prirast je vei a kvalitet trupa bolji. Muka jarad pri roenju i u periodu odbia tee vie u odnosu na ensku jarad za 10-25%.

59

Jarevi imaju vei randman od koza zbog vee miine mase. Mlae ivotinje imaju vei postotak randmana nego starije. Utovljenost se odnosi na koliinu sala u tijelu. U organizmu koza masnoe se prvo taloe u unutranjosti a onda ispod koe. Idealna debljina sala je oko 2 cm jednako rasporeeno oko grebena, rebara i slabinskog dijela lea. Randman kod koza varira izmeu 35 i 53%. Boja mesa mlade jaretine je svjetlo ruiasta. Imajui u vidu cijene koncentratne hrane, sposobnost za proizvodnju mesa domaih koza i njihov niski dnevni prirast, intenzivni tov nije profitabilan. Proizvodnja mesa bi se trebala organizirati na panjaku kao dio proizvodnje mlijeka i mlijenih proizvoda.

60

20.

PROIZVODNJA KOMPOSTA UZ POMO GLISTA (VERMIKOMPOSTIRANJE)

Proces proizvodnje vermikomposta se zove vermikompostiranje. Vermikompostiranje je jednostavan biotehnoloki proces kompostiranja gdje se koriste odreene vrste glista kako bi se pospjeio proces razgradnje stajskog gnojiva i kako bi se pospjeio nastanak boljeg finalnog proizvoda. Vermikompostiranje se razlikuje od kompostiranja u slijedeem - to je mezofilni proces u kojem se koriste mikroorganizmi i gliste koji su aktivni na temepraturi od 10-32 C (ne vanjske temperature ve temperature unutar hrpe vlanih organskih materija). Ovaj proces je bri od kompostiranja jer materija prolazi kroz crijeva glista, dolazi do znaajne ali ne u potpunosti shvaene transformacije, to rezultira izmetom glista koji je bogat mikrobima i koji utie na rast biljaka i obogaen je sastojcima koji takoe tite od tetoina. Ukratko, gliste su sposobne zahvaljujui biolokoj alhemiji da transformiu stajsko gnojivo i ostale vrste organskog otpada u najbolja prirodna gnojiva. Kompost dobiven od glista sadri hranjive materije koje se rastapaju u vodi i odlino je organsko gnojivo koje regulie kvalitet zemljita i koje se masovno koristi u poljoprivredi. Pored smanjene potrebe za hemijskim gnojivima i pesticidima koji su tetni za okolinu potvreno je da je potreba biljaka za vodom znatno manja kada se koristi vermikompost zbog svojstva zadravanja vlage. Prosjena komercijalna farma na kojoj se uzgaja 100 koza moe da proizvede 40 tona stajskog gnojiva koje se moe pretvoriti u 20 tona vermikomposta. Proces proizvodnje nije komplikovan ali je potrebna posebna tehnologija, znanje, dovoljno hrane za gliste (stajsko gnojivo i ostali organski otpad), voda i spoznaja da koristei se takvom metodom uzgajanje stoke na farmi moe biti profitabilno. Za 1 kg glista potrebno je 2 m2 prostora i 1 t stajskog gnojiva i ostalog otpada za ishranu koje one pretvaraju u 0,5 t vermikomposta. Poto imaju visoku stopu reprodukcije 1 kg glista pod povoljnim uslovima (dovoljno hrane, vode, temperatura tla iznad 10C) moe proizvesti jo 2 kg glista u toku jednog proizvodnog ciklusa. Jedan proizvodni ciklus traje 12 mjeseci. Jedan kilogram glista kota oko 200 KM. Kompost se kupi jednom godinje, obino u proljee. Gliste mogu da ive do 15 godina. Trenutna cijena 1 t vermikomposta prve klase je izmeu 600 i 800 KM. Jedan dio vermikomposta se moe koristiti za poljoprivrednu proizvodnju dok se ostatak moe prodati na tritu.

61

21.

DIZAJN PROJEKTA

Imajui na umu da dobro organizovan nain uzgoja koza uz preradu mlijeka na samoj farmi ili povezan sa preraivakim sektorom moe pruiti mogunosti za zapoljavanje i omoguiti ruralnom stanovnitvu zaradu, predstaviemo jedan odriv model kako bi se iskoristile mogunosti koje ovaj sektor nudi. Projekat je zamiljen kao pilot projekat uz mogunost da se implementira na jednoj ili vie lokacija u isto vrijeme.

21.1. Lokacija
Mogua lokacija za ovaj projekat bi bila u ruralnim podrujima nerazvijenih optina sa znaajnim brojem povratnika i preduslovom za razoj kozarstva. Blizina preraivaa je vaan faktor. Mogue lokacije su Stolac, Grahovo, Rudo itd. Lista optina je mnogo vea jer mnoge optine zadovoljavaju navedene kriterije. Preraivai koji su iskazali interes za prikupljanje mlijeka nalaze se u raznim dijelovima BiH (vidi Aneks 1).

21.2. Koncept
Sutina projekta je stvaranje grupa proizvoaa koje se sastoje od po 10 uzgajivaa koza i koji bi isporuivali mlijeko preraivau uz dvije predviene opcije: 1. 2. mlijeko se prerauje na jednoj od deset farmi mlijeko se isporuuje ve postojeem preraivau

Svaki od tih 10 uzgajivaa bi dobio 20 do 30 koza . U sluaju da se prerada odvija na jednoj od farmi vodei uzgajiva bi dobio opremu za preraivanje kozjeg mlijeka. Svaki uzgajiva bi postepeno poveavao svoje stado i u etvrtoj godini bi imao najmanje 50 koza. Tada bi to bila grupa uzgajivaa koji posjeduju 500 koza ili vie sa kapacitetom proizvodnje oko 250 tona mlijeka godinje. Veliina grupa moe varirati. Grupe bi se trebale nalaziti u blizini uzgajivaa koji ve vre preradu mlijeka ili preraivaa koji su iskazali interes za prikupljanje mlijeka. U raznim krajevima BiH postoje uzgajivai koji bi mogli biti potencijalne voe grupa. Svi odnosi izmeu uzgajivaa i preraivaa bi bili iskljuivo na komercijalnoj osnovi. Uzgajivai bi posuivali sredstva za projekat od komercijalnih banaka. UNDP bi pruio tehniku podrku organizovanjem savjetodavnih slubi i obuavanjem uzgajivaa. Takoe bi im pomogao da podnesu zahtjeve za subvencije, posebno za kapitalna ulaganja. U zavisnosti od raspoloivih sredstava UNDP moe pomoi uzgajivaima u kupovini itarica ili sjemena za stonu hranu, malih maina kao to su motokultivator, odreeni prikljuci za traktore itd. Jedan mobilni struni tim UNDP-a bi pokrio vie lokacija u isto vrijeme. J edan tim moe efektivno pokriti 80 do 90 uzgajivaa. Uzgajivai bi imali pomo od samog poetka. Obuka uzgajivaa bi se izvodila na farmama prema sainjenom planu.

62

Obuka bi pokrivala razne aspekte uzgoja koza i ukljuivala bi ali se ne bi ograniavala na sljedee: proizvodnja stone hrane adkevatna ishrana koza reprodukcija bolesti ekonomika kozarastva sigurnost hrane, higijena i kvalitet mlijeka zatita koza

U sluaju da se prerada odvija na jednoj od farmi onda bi se tu vrila i obuka. Napravila bi se detaljna analiza u smislu kvalitete proizvoda i ponudila bi se rjeenja. Gdje je god to mogue uzela bi se u razmatranje diferzifikacija kao nain da se optimizira proizvodnja i poveaju ekonomski uinci. Posebna panja e se posvetiti: kvalitetu okusa strukturi (sira) i izgledu percepciji potroaa u odnosu na sigurnost i hranjivu vrijednost proizvoda

Problemi marketinga kao neizbjeni dio poslovanja e se takoe razmatrati. Pored uspostavljanja adekvatnih distribucijskih i prodajnih kanala panja e se posvetiti: raspoloivosti specijalnih vrsti brendiranju atraktivnosti ambalae relativnoj cijeni proizvoda

Uzgajivai e u poetku imati dovoljno vremena da prihvate nove tehnologije i imae priliku da usvoje sistem uzgoja koji e njihovo poslovanje uiniti uspjenim. Krajnji cilj je stvaranje odrivih radnih mjesta koja e omoguiti prihod ruralnom stanovnitvu. Nauene lekcije i iskustvo steeno u ovom projektu e se podijeliti tako to e se ovaj projekat proiriti i na druge lokacije ili e se iskustva predstaviti zainteresovanim stranama. Jedan od moguih razvoja u kasnijim fazama ovog projekta moe biti da e neki uzgajivai, uvidjevi mogunost razvoja vlastite prodajne mree, djelovati samostalno na tritu i odvojiti se od grupe. Ovim se nee ugroziti projekat i to je u stvari poeljan ishod. Poduzetnitvo je vaan razvojni pokreta u bilo kom drutvu.

21.3. Sredstva
Kao to je ranije navedeno sredstva za ovaj projekat mogu se obezbijediti od komercijalnih banaka i svi odnosi unutar grupe i sa preraivaem bili bi iskljuivo na komercijalnoj osnovi. Naravno, dio sredstava bi se obezbijedio putem donacija ali znaajan dio sredstava bi se osigurao iz komercijalnih izvora. Mnogi projekti za koje su sredstva donirana su bili 100% neuspjeni. Komercijalni pristup utie na farmere da postanu poduzetnici. Dio sredstava za kupovinu grla i opreme, rekonstrukciju i izgradnju staja, otplatu kamata, isplatu premija osiguranja i osnivanje postrojenja za preradu mlijeka, osnivanje udruenja i zadruga e se 63

otplatiti putem programa subvencija u prvoj godini projekta. U ovom segmentu uzgajivaima e biti potrebna pomo strunog osoblja. Ova sredstva su znatna i trebae se izraditi detaljna analiza kako bi se ostvarili najbolji rezultati. Mogue rjeenje je osnivanje zadruga da bi se olakalo rasporeivanje sredstava i kako bi se dobila znaajnija finansijska potpora. Tabela 24. Oprema koja se treba obezbijediti grupi od 10 uzgajivaa
Oprema 200 koza rekonstrukcija staja oprema za preradu mlijeka (ukoliko se prerada odvija na farmi) vozila za prikupljanja mlijeka (ukoliko se prerada odvija na farmi) oprema za kontrolu kvaliteta Ukupno Vrijednost (KM) 90. 000 80. 000 45. 000 30. 000 5.000 240. 000 Subvencije (%) 25 25 25 25 25

Ukoliko preraiva organizuje prikupljanje i preradu mlijeka u tom sluaju se nee kupovati oprema za preradu mijeka niti vozila za prikupljanje mlijeka. UNDP e obezbijediti rad savjetodavnih slubi i potrebnu logistiku tokom prve godine. Za obavljanje ovih poslova bie potrebno otvoriti 2 radna mjesta na puno radno vrijeme i jedno sa nepunim radnim vremenom. Ininjer stoarstva prehrambeni tehnolog strunjak za marketing nepuno radno vrijeme

Ovo troje uposlenika moe pruiti pomo za 10 grupa uzgajivaa imajui u vidu udaljenost izmeu grupa.

21.4. Odabir korisnika

Odabir korisnika je jedna od najvanijih faza u svakom projektu. Korisnici e se birati putem konkursa sa jasno odreenim kriterijima, putem javnih tendera, u saradnji sa optinskim i/ili kantonalnim organima. Uspostavie se odgovarajui bodovni sistem kako bi se ispravno vrijednovao svaki kriterij. Kriteriji koji e se razmatrati, ali nee biti ogranieni na sljedee, su: socijalni status (status povratnika, starosna dob, spol, prihodi) raspoloiva sredstva (raspoloivo zemljite, mehanizacija, objekti, raspoloiva radna snaga, radno iskustvo, kreditna sposobnost) lociranje trita, udaljenost od glavnog puta poslovni pristup i poduzetniki duh izraen interes za uestvovanje u projeku pod definiranim uslovima

21.5. Zainteresovane strane

Zainteresovane strane odreuje sama priroda projekta. To mogu biti: optinski i kantonalni organi, regionalne savjetodavne slube, poljoprivredni instituti i agencije, ured za veterinarstvo i lokalni 64

veterinari, Agencija za sigurnost hrane (ukoliko se prerada odvija na farmi), Ministarstvo poljoprovrede, Carinska sluba (uvoz ivotinja).

21.6. Aspekti zatite okolia i socio-aspekti

Koze se mogu uspjeno koristiti u ekstenzivnom sistemu ispae za kontrolu nepoeljne vegetacije, unitavanje grmlja koje je potencijalno gorivo za poare, obnavljanje kvaliteta panjaka i proizvodnju mesa za trite. Kao faktori koji kontroliu vegetaciju koze se koriste u relativno velikom broju kako bi prepasle jedno podruje. Uklanjanje grmlja i korova smanjuje konkurenciju za hranjive materije i vlagu iz tla, a tokom vremena dolazi do poveanja kapaciteta panjaka. U nekim dijelovima zemlje koze se unajmljuju kako bi istrijebile korov, posebno u naputenim ruralnim predjelima gdje ga ima puno. Ovim se za okoli stvara velika korist. Drugi aspekt u vezi sa okoliom bi bila proizvodnja vermikomposta dobivenog od glista kao prirodnog gnojiva to ima za posljedicu smanjivanje upotrebe vjetaih gnojiva. Vaan socijali aspekt ovog projekta je da e se njime poveati proizvodnja mlijeka i mlijeniih proizvoda ija je konzumacija viestruko preporuljiva i ona utie u borbi protiv raznih bolesti (vidi odjeljak 19).

21.7. Zapoljavanje i pitanje ravnopravnosti spolova

Uzgoj koza s orijentacijom na proizvodnju mlijeka moe ponuditi znaajan broj radnih mjesta u ruralnim podrujima. Sistem od jedne grupe koja se sastoji od 10 uzgajivaa moe ponuditi 15 radih mjesta. Prema procjenama iz ankete koju smo sproveli meu preraivaima mlijeka u Bosni i Hercegovini u januaru 2011. godine (vidi odjeljak 7.3.2) trenutna potranja za kozjim mlijekom u ovom sektoru se kree od 14.000 do 25.000 l mlijeka dnevno. To bi podrazumijevalo 7.000 do 12.500 grla koza u poetnoj fazi. Drugim rijeima to bi znailo 70 do 125 stada koja se sastoje od 100 koza ime bi se otvorilo 140 do 250 radnih mjesta. Imajui u vidu da je ovo samo poetna procjena i da vie od 20 preraivaa mlijeka (malih i srednjih) nisu bili anketirani i uzimajui u obzir pokazatelje sa regionalnog trita o rastuoj potranji za proizvodima od kozjeg mlijeka koliine potrebnog mlijeka bi se znaajno uveale. Takoe smo doli do zakljuka da se veina mlijeka prodaje kroz direktnu prodaju (uzgajivai potroaima). Ovo ukazuje da i ovaj segment moe ponuditi znaajan broj radnih mjesta. Realno, kao to moemo vidjeti u naem modelu, rast populacije muznih koza, to je osnova za ovaj podsektor, u poboljanom sistemu kozarstva bi mogao da dovede do poveanja populacije koza od 250% u etverogodinjem periodu ili stado koje broji 20 koza tokom prve godine u etvrtoj godini e biti stado od 50 koza. Stado od 50 koza moe osigurati 1,5 radnih mjesta. Stado od 100 koza nudi 2 radna mjesta sa punim radnim vremenom. Ukoliko se prerada obavlja na farmi sa razvijenom samostalnom prodajnom mreom mogu se stvoriti jo 1,5 do 2 radna mjesta. Farme koza su porodini posao u kojem jednako uestvuju mukarci i ene. Sektor za preradu mlijeka tradicionalno pripada enama.

65

Saetak

Oekivani rezultati

Mjerenje uinkovitosti

Pretpostavke / Rizici

Cilj Stvarati mogunosti za zapoljavanje siromanih u okviru lanaca vrijednosti u podsektoru kozarstva obezbijediti nova trita za kozje proizvode u okviru podsektora kozarstva

Uticaji Pruena podrka poduzetnikim naporima u ruralnim sredinama posebno meu enskom populacijom Razvijeni novi proizvodi sa dodatom vrijednosti u okviru podsektora kozarstva Razvijen model koji bi bio primjenjiv u raznim regijama Rezultati Uveani kapaciteti za uzgoj koza Uveden novi nain prerade proizvoda od kozjeg mlijeka Povean broj proizvoda sa dodatom vrijednosti Povean broj proizvoaa koji plasiraju proizvode na trite Uvedeni i poboljani standardi za sigurnost hrane u okviru grupa Bolje razumijevanje prednosti zajednikog pristupa tritu

Pokazatelji uticaja Zadovoljstvo klijenata Ekonomski pokazatelji Pokazatelji prodaje

Pretpostavke za postizanje rezultata Potranja za kozjim proizvodima raste Potreba da se model proiri na ostale regije

Ciljevi projekta Poveati broj komercijalnih farmi u nerazvijenim ruralnim podrujima i koristiti poboljane tehnologije i tako poveati proizvodnju u sektoru kozarstva Oformiti grupe poljoprivrednih proizvoaa kako bi se poveao broj standardizovanih proizvoda iz sektora kozarstva Povezati grupe poljoprivrednih proizvoaa koji uzgajaju koze sa potencijalim trinim kanalima i prodajnim mogunostima Sredstva i aktivnosti 200. 000 KM posueno od komercijalnih banaka po jednoj grupi Pokrivenost: 10 grupa od po 10 poljoprivrednih proizvoaa Vremenski okvir: 24 mjesec

Pokazatelji rezultata Indikatori profitabilnosti Indikatori efikasnosti Zadovoljstvo potroaa Dobijanje certifikata/uvjerenja

Pretpostavke za postizanje rezultata Uz stabilan rast cijena profitabilnost proizvoda e ostati na istom nivou Potreba za proizvodnom ekspanzijom je oigledna Poboljane tehnike i nauene lekcije e zadrati zadovoljstvo potroaa na visokomo nivou.

Ostvarenja Steena znanja o novim tehnologijama u primarnom sektoru proizvodnje Steena znanja o tehnologijama prerade kozjih proizvoda Upoznatost o vanosti standarda za sigurnost hrane Kupovina 200 grla koza

Pokazatelji ostvarenja Upitnici Evidencija efikasnosti rada

Pretpostavke za ostvarenja Kvalitetna procjena Odgovornost Djelotvorna obuka Dobri selekcioni kriteriji

66

ANEKSI ANEKS 1. LISTA ANKETIRANIH PRERAIVAA

Lista imena anketiranih preraivaa koji su izrazili interes za prikupljanje kozjeg mlijeka Meggle Biha Nocno ivinice Mljekara Gornji Vakuf Mljekara Kupres Mljekara Livno Vitmark Kotor Varo Maja Gacko Padjeni Bilea Perfeto Nevesinje Glogovac Nevesinje Dedi Breza Dramond Mokro Pale Mljekara Rakitno Pua and Perkovi Livno Mljekara ipovo Snjegotina Tesli Nur Travnik Tippas Posusje

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

1 2 3 4 5 6 7

Lista imena anketiranih preraivaa koji nisu izrazili interes za prikupljanje kozjeg mlijeka Milkos Sarajevo Inmar Gradaac Natura Vita Tesli Bjanka Zvornik Mlijeko product Kozarska Dubica Mljekarska Industrija BanjaLuka Tuzlanska Mljekara

67

ANEKS 2. Mogua ishrana za razliite proizvodne nivoe

Nivo proizvodnje 1 l mlijeka Ljeto Panjak Sijeno 0,2 kg Zima Sijeno1,7 kg Repini rezanci 3 kg

Nivo proizvodnje 2 l mlijeka Ljeto Panjak Sijeno 0,3 kg Zima Sijeno 1,9 kg Repini rezanci 3 kg Kukuruz 0,3

Nivo proizvodnje 3 l mlijeka Ljeto Panjak Sijeno 0,3 kg Repini rezanci 0,4 kg Zima Sijeno1,9 kg Repini rezanci 0,6 kg Zrnevlje 0,5

Nivo proizvodnje 4 l mlijkea Ljeto Panjak Sijeno 0,3 kg Repini rezanci 0,4 kg Zrnevlje 0,5 Zima Sijeno 1,5 kg Repini rezanci 3,5 kg Zrnevlje 1,2

68

ANEKS 3. LISTA KONTAKATA

Uzgajivai
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. Devad Kova, dzevad.kovac@gmail.com , poljoprivredni proizvoa, Mostar, 061 273 676 ukrija Celamen, poljoprivredni proizvoa i preraiva, Zenica ,032 438 039 Hazim Tahirovi, poljoprivredni proizvoa i preraiva, Travnik, 061 592 847 Branislav Raji, farmer and processor, Laktai, 065 621 772 Sulejman Huseinovi, poljoprivredni proizvoa i preraiva, Klju , 061 163 389 Zili Fatmir, poljoprivredni proizvoa i preraiva, Zenica, 061 795 800 eljko Perko, poljoprivredni proizvoa i preraiva, iroki Brijeg, 063 443 240 Marin Mio, poljoprivredni proizvoa i vlasnik , Kupres, 063 929 096 Renato Deli, poljoprivredni proizvoa, 065 346 689, Ustipraa Selver Perijan, poljoprivredni proizvoa, Gorade, 062 564 529 Elfad Masala, poljoprivredni proizvoa, Gorade, 061 136 970 Mladen elan, poljoprivredi proizvoa, Livno, 063 836 383 Sveto Mati, poljoprivredni proizvoa, Srbac, 065 510 899 Radovan Topi, poljoprivredni proizvoa, ipovo, 065 664 513 eljka Sidran, poljoprivredni proizvoa, Stolac, 036 853 756, Preraivai 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 1. 2. 3. Meggle ,Biha, Vedad Pai, 063 896 416 Pua i Perkovi, Livno, Marjan Pudja, 063 371 643 Nocko, ivinice, Nusret Noijevi, 061 196 133 Padjeni, Bilea, Nenad Vukoje, 065 520 909 Zenika mljekara, Eniz Sari, 032 457 458 Milkos, Sarajevo, Rasim Pali , 061 563 742 Mljekara Gornji Vakuf, 061 183 092 Mlijekoprodukt , Kozarska Dubica, Snjeana, 052 448 244 DTD Snjegotina, Vjekoslav Jovi, 053 453 000, 065 510 937 Tuzlanska mljekara, Stjepan Vilui, 061 896 454 Inmar Gradaac, 035 822 055 Banjaluka industrija mlijeka, 051 307 663 Mljekara Sipovo , Pero Milojevi, 050 372 195,065 978 951 Vitmark, Kotor Varo, 065 689 970 Perfeto Nevesinje, Gordana Kljaki, 059 610 080, 066 116 696 Glogovac Nevesinje, 059 602 656 Mljekara , Kupres, Ruzica Hrvoje, 063 820 060, Dramon Mokro, Pale, 057 233 194, 065 521 709 Maja , Gacko, Vukovic Mladen, 059 473 020 Natura Vita, Tesli, Zoran upi, 065 441 354 Mljekara Dedi, Breza, 061 985 411 Mljekara Susa, Livno ,034 265 050 Nur Travnik, 061 593 643 Tippas, Posuje, 039 681 246 Mljekara Rakitno, Tomislav Pavkovi Siskovi 039 692 085 Select Milk, Indjija, Srbija, Milovan Bulatovi , 00 381 22 554 5632, Savjetodavne slube Dubravko Pocrnja , Agromediteranski Zavod, Mostar, 063 997 123 Mladen Stojanovi, Agencija za Selekciju u Stoarstvu RS 065 983 748

Poduzetnici 1. 2. 3. 4. 5. 6. Senija Rakovi , Novi Grad sigma.novigrad@yahoo.com, 066 674 148 Pero Gali, Siroki Brijeg, 063 623 229 Nedeljko Tei, Miora, Banja Luka,065 466 631, office@miora.info Samir Vitoki, Sarajevo, 062 334 255 Slavko Poznanovi, Biha, 065 446 056 Elevedin Mehi , ZZ Eko Vlai, 062 965 700 zz_ekovlasic@yahoo.com

69

ANEKS 4. FOTOGRAFIJE

Farma u Hercegovini

Farma koza u dolini rijeke Save

Moderna farma u zapadnoj Bosni

Boks za ishranu

Farma u okolini Banja Luke intenzivni sistem

Mijeano stado alpske i sanske koze

Kvalitetno stado alpskih koza u Goradu

Unurtanjost farme u zapadnoj Bosni

70

Koze tokom zimskog brsta u Hercegovini

Dio za preradu mlijeka na farmi koza (oprema za preradu)

Ispust

Vakuum maina

PRERADA

Izgradnja mljekare koja bi se trebala otvoriti u martu 2011. godine

Cisterna za rashlaivanje

Ureaj za pasterizaciju na farmi

71

SIREVI

Svjei vakuumirani sir Sir iz mijeha u komori za zrenje

Sir sa crvenim paprikama u maslinovom ulju Sir iz mijeha u plastinim kutijama spreman za trite

Tvrdi sir Tvrdi sir

Tvrdi sir u vakuumiranom pakovanju

72

TRITE

Mlijeko, jogurt, surutka na policama

Trgovina u Banja Luci koja prodaje proizvode od kozjeg mlijeka

73