Matematika

Muhamed Pehlivanovi
2012.

MATEMATIKA
1

1. Algebarski identiteti

1. KVADRAT ZBIRA
( )

2. KVADRAT RAZLIKE
( )

3. KUB ZBIRA
( )

4. KUB RAZLIKE
( )

5. RAZLIKA KVADRATA
( )( )

6. ZBIR KUBOVA
( )(
)

7. RAZLIKA KUBOVA
( )(
)

MATEMATIKA
2

2. Stepeni (potencije) i korijeni

Broj a stepena n je:

( ) ,
( )

Stepeni istih baza mnoe se tako da se eksponenti saberu, a baza ostaje ista.

Stepeni istih baza dijele se tako da se eksponenti oduzmu, a baza ostaje ista.

Stepeni istih ekponenata mnoe se tako da se baze pomnoe, a eksponent ostaje isti.

( )

Stepeni istih eksponenata dijele se tako da se baze podijele, a eksponent ostaje isti.

( )

Stepeni se stepenuju tako da se eksponenti pomnoe.

(

Stepeni suprotnih eksponenata su reciproni.

( )

Nazivnik u razlomljenom (racionalnom) eksponentu odgovara korijenu istog stepena.

( )

Korijeni istog stepena mnoe se tako da se izrazi pod korjenom (potkorjene veliine)
pomnoe, a stepen korijena ostaje isti.

Korijeni se korjenuju tako da se stepeni korijena pomnoe.

Korjeni istih stepena dijele se tako da se baze podijele, a stepen korjena ostaje isti.

( )
MATEMATIKA
3

3. Polinomi

Izraz oblika
se naziva monomstepena k.
Sabiranjem monoma za razliite vrijednosti k dobija se polinomili viestruki monom.

Polinom n-tog stepena je funkcija definisana sa:

()

(1)
()

Zapis (1) se naziva kanonski oblik polinoma.
Brojevi
su realni brojevi gdje je
(jer ne bi bio polinom n-tog

stepena).
Brojevi
se nazivaju koeficijenti polinoma.

Broj
nazivamo vodei koeficijent, a broj
nazivamo slobodni koeficijent.

Za polinom (1) kaemo da je polinom sa realnim koeficijentima.
Stepen polinoma je najvea potencija nepoznate x u kanonskom obliku.

Teorem3.1
Za polinom (1) vrijedi P (identiki jednak nuli) tj. () ako i samo ako je:

3.1 Jednakost polinoma

Za dva polinoma P i Q kaemo da su jednaki i piemo ako vrijedi:

() ()

Teorem3.2
Dva polinoma P i Q su jednaki ako i samo ako su istog stepena i odgovarajui koeficijenti
u kanonskom obliku su im jednaki.

MATEMATIKA
4

3.2 Djeljenje polinoma

Teorem3.3
Neka je
()
) polinom n-tog
stepena. Za svaki polinom P stepena n postoji jedinstven ureen par polinoma (Q,r) takav
da je:

3.3 Najvei zajedniki djelitelj polinoma

Normirani polinom(polinom iji je vodei koeficijent jednak 1) u oznaci (f,g) se naziva najvei
zajedniki djelilac (najvea zajednika mjera) nenultih polinoma f i g ako on ima sljedea
svojstva:
NZD(f,g) je djelitelj polinoma f i g,
Ako je P djelitelj od f i g, onda je P djelitelj i od NZD(f,g).

Postupak za nalaenje NZD(f,g) se dobija iz euklidovog algoritma za polinome:

-oznaka deg znai stepen.

( )

gdje je a vodei koeficijent u
.

Kaemo da su nenulti polinomi f i g relativno prosti ako je NZD(f,g)=1.
Polinom je ireducibilan (nerastavljiv) nad poljem ako iz f=g slijedi da je deg g=0 ili
deg h=0.

MATEMATIKA
5

3.4 Racionalna funkcija

Funkcija oblika:
()
()
se oznaava s
se naziva razlomak (kolinik)

polinoma odnosno racionalna funkcija.
Racionalna funkcija
je u kanonskom obliku ili skraenom obliku ako je NZD(f,g)=1.

Racionalna funkcija je prava racionalna funkcija ako je deg f < deg g.
Podjelimo li f s g dobijamo .
Vidimo da se svaki razlomak
moe napisati u obliku:

3.5 Parcijalni razlomak

Pravi razlomak
je prost (parcijalni razlomak) ako je g=P

k
( ) pri emu je P
ireducibilan polinom nad poljem gdje je deg f < deg P.
Svaki pravi razlomak
( ) je mogue na jedinstven nain prikazati kao zbir

parcijalnih razlomaka.

3.6 Nultake polinoma

Broj
je nultaka polinoma
() , ako je
) .
Openito, polinom n-tog stepena ima n nultaaka koje mogu biti realne ili kompleksne.
Ako je
()
) ,onda se
jednaina
naziva algebarska jednaina

n-tog stepena.
Rjeenja algebarske jednaine su nultake pripadnog polinoma.
Djeljenje polinoma P stepena veeg ili jednakog 1 polinomom
() moemo
zapisati na slijedei nain:
() () ( ) ()

() ( )
Kako je stepen od jednak 1, slijedi da je stepen od () jednak 0, tj. konstanta.
Imamo da vrijedi:
() () ( )
MATEMATIKA
6

3.7 Bezuov teorem

Ako u polinomu () () ( ) uvrstimo dobijamo da je () ,
to tvrdi sljedea teorema.

Teorem3.4 (Bezuova teorema)
Ostatak pri djeljenju polinoma () binomom jednak je vrijednosti ()

DOKAZ:

() () ( ) () ( )

Slijedi da je r konstanta pa je: () () ( )

Imamo da je: () () ( ) ()

Prema bezuovom teoremu je (
) .
Iz ovog zakljuujemo da je tada , pa je ()
() () (
)
Zakljuujemo da ako je
nultaka polinoma () , onda je taj polinom () djeljiv s

binomom
.

3.8 Osnovni teorem algebre

Teorem3.5 (Osnovni teorem algebre)
Svaki polinom stepena veeg ili jednakog 1 ima bar jednu nultaku u skupu kompleksnih
brojeva.

Faktorizacija polinoma
Neka je po volji odabran polinom stepena n.
On ima bar jednu nultaku
pa moemo pisati:
() (
()
gdje je
() polinom stepena n-1.

Neka je
nultaka polinoma
().
Tada je:
() (
)(
()
gdje je
() polinom stepena n-2.

MATEMATIKA
7

Nastavljajui dalje dobijamo:
() (
)(
)(
) (
()
gdje je
() polinom stepena 0 tj. polinom
je konstanta pa imamo:
() (
)(
) (
)
gdje je a vodei koeficijent polinoma P.

DOKAZ:

()
)(
) (

Iz jednakosti dva polinoma slijedi da je

Svaki polinom stepena moemo faktorizovati na sljedei nain:
() (
)(
) (
)

Kod polinoma parnog stepena nultake mogu biti realne i kompleksne (paran broj
kompleksnih i realnih nultaaka).
Kod polinoma neparnog stepena bar jedna nultaka mora biti realna.

3.9 Jednake nultake

Neka je
nultaka polinoma P stepena n.

Onda vrijedi:
() (
()
gdje je polinom
() stepena n-1.
Polinom
() takoer moe imati istu nultaku
pa vrijedi:
() (
()

Postupak moemo nastaviti dalje sve dok je
nultaka polinoma
() i vrijedi:
() (
()
gdje
nije nultaka polinoma
().

MATEMATIKA
8

Definicija3.1
Kaemo da je broj
nultaka kratnosti k polinoma P ako se on moe napisati u obliku:

() (
()
pri emu je
() polinom sa svojstvom da je
)

3.10 Hornerov algoritam

Podjelimo li polinom
()
polinomom
imamo:
() ( )
()

gdje je
()

Za ostatak vrijedi
(konstanta).
Izmnoimo li polinome na desnoj strani i izjednaimo li dobijamo:
()
(2)
() ( )(
()
()
()
Iz jednakosti polinoma (2) i (3) slijedi:

Na taj nain dobijamo formule za raunanje kolinika i ostatka pri djeljenju polinoma P
stepena polinomom
Taj algoritam se naziva hornerov algoritam.

MATEMATIKA
9

Hornerov algoritam moemo predstaviti tabelarno na sljedei nain:

...
...

gdje je
(npr.
).
Hornerov algoritam nam daje odgovore na sljedea pitanja i to:
Koliki je ostatak pri djeljenju polinoma P polinomom ? (
)
Da li je polinom P djeljiv polinomom ? (
)
Da li je nultaka polinoma P? (
)
Koliko je ()? (()
)

3.11 Rastav polinoma po potencijama

Podjelimo li polinom P sa imamo:
() ( )
()

() sa imamo:
() ( )
()

() sa imamo:
() ( )
()

Sada imamo da je:
()
()( )
( )
( )

Nastavimo li dalje dobijamo:
()
()( )
( )
( )

U ovom sluaju kaemo da smo polinom P rastavili po potencijama od .

MATEMATIKA
10

3.12 Svojstva nultaaka polinoma

Teorem3.6
Ako je P polinom s realnim koeficijentima i njegova nultaka, tada je i
nultaka polinoma.

DOKAZ:
Treba dokazati: () () .
()

Iskoristimo osobine kompleksnih brojeva:
()

Sada imamo:
()
()
()
()

()

()

()

() ()

Teorem3.7
Polinom sa realnim koeficijentima ili nema kompleksnih nultaaka ili ih ima paran broj.

Teorem3.8
Svaki polinom s realnim koeficijentima se moe rastaviti na faktore sa realnim
koeficijentima stepena najvie 2.

3.13 Vietove formule za polinom drugog stepena

Polinom drugog stepena je oblika
.
Faktoriziramo li taj polinom imamo:
)(
)
gdje su
nultake polinoma.
(
)(
) (

MATEMATIKA
11

Iz jednakosti dva polinoma imamo da vrijedi:

3.14 Vietove formule za polinom treeg stepena

Polinom treeg stepena je oblika
.
Faktoriziramo li taj polinom imamo:
)(
)(
)
gdje su
nultake polinoma.
(
)(
)(
) ,

Iz jednakosti dva polinoma imamo da vrijedi:

MATEMATIKA
12

4. Nizovi

Niz je preslikavanje sa skupa u skup X. Skup X moe biti
Funkciju * + nazivamo konanim nizom realnih brojeva i piemo:

gdje je
() opi lan niza.

Funkciju , kojoj je domena itav skup , a kodomena skup nazivamo
beskonani niz realnih brojeva (niz realnih brojeva) i oznaavamo sa:

Monotonost realnog niza:
niz je rastui ako vrijedi:
.
niz je opadajui ako vrijedi:

Ogranienost realnog niza:
niz je ogranien sa donje strane ili odozdo ako vrijedi:

niz je ogranien sa gornje strane ili odozgo ako vrijedi:

4.1 Aritmetiki niz

Aritmetiki niz je niz kod kojeg je razlika izmeu lana i lana ispred njega konstantan broj.
Aritmetiki niz je niz oblika:

gdje je je diferencija (razlika) aritmetikog niza.

Opi lan aritmetikog niza je dat sa:
( )
gdje je prirodan broj.

MATEMATIKA
13

Zbir (suma) prvih n lanova aritmetikog niza je data formulama:
( )-
DOKAZ:

Neka je dat niz
tj.
( )
( )

( )
, ( )-
( )
( )-
( )-
-

Uslov da tri broja
budu lanovi aritmetikog niza:

I nterpolacija r lanova izmeu brojeva a i b.
Interpolirati izmeu dva zadana broja a i b aritmetiki niz od r lanova znai odrediti r
brojeva, koji zajedno s a i b ine konaan aritmetiki niz od r +2 lana, kome je a prvi i b
posljednji lan.

Za r lanova slijedi r+1 diferencija.
Stoga je:
( )
MATEMATIKA
14

4.2 Geometrijski niz

Geometrijski niz je niz kod kojeg je kolinik izmeu lana i lana ispred njega konstantan
broj. Geometrijski niz je niz oblika:

gdje je je kolinik geometrijskog niza.
Opi lan geometrijskog niza je dat sa:

gdje je prirodan broj.
Zbir (suma) prvih n lanova geometrijskog niza je data formulama:

||

||
Za beskonani geometrijski niz vrijedi suma:

||
DOKAZ:

Neka je dat niz
tj.

()

Pomnoimo li gornju jednainu sa imamo:

()

Ukoliko oduzmemo (1) i (2) imamo:

( )

Beskonani geometrijski red je oblika:

Suma beskonanog geometrijskog reda je konana za || i vrijedi:

MATEMATIKA
15

Tada je:

Kako je || to je:

( )

||

Uslov da tri broja
budu lanovi geometrijskog niza:

Interpolacija r lanova izmeu brojeva a i b.
Interpolirati izmeu dva zadana broja a i b geometrijski niz od r lanova znai odrediti r
brojeva, koji zajedno s a i b ine konaan geometrijski niz od r +2 lana, kome je a prvi i
b posljednji lan.

Za r lanova slijedi r+1 kolinika.
Stoga je:

Odnos izmeu harmonijske, geometrijske, aritmetike i kvadratne sredine je:

DOKAZ:

Dokaimo prvo nejednakost:

MATEMATIKA
16

( )
()

( )
()

()

Ukoliko nejednakosti (1) i (2) oduzmemo dobijamo:

()

*
MATEMATIKA
17

()

Na osnovu (*) (**) i (***) imamo:

MATEMATIKA
18

5. Kompleksni brojevi

Skup kompleksnih brojeva je definisan na sljedei nain:
{ }
Broj se naziva imaginarna jedinica kompleksnog broja.
Za broj vrijedi:

Slijedi da je:

Kompleksni broj se moe napisati u tri oblika i to:
Algebarski oblik kompleksnog broja,
Trigonometrijski oblik kompleksnog broja,
Eksponencijalni oblik kompleksnog broja.

5.1 Algebarski (standardni) oblik kompleksnog broja

Kompleksni broj u algebarskom obliku definiran je:
.
Realni i imaginarni dio kompleksnog broja u algebarskom obliku su:

MATEMATIKA
19

Prikaz kompleksnog broja u kompleksnoj ravni (gausovoj ravni):

Modul kompleksnog broja je udaljenost kompleksnog broja od ishodita (kompleksnog
broja ) u kompleksnoj ravni i vrijedi:
||

Kompleksni brojevi su meusobno konjugirani ili konjugovano kompleksni brojevi ako
vrijedi:

Svojstva konjugirano kompleksnih brojeva:
||
||

DOKAZ:

( )( )
||

( )( )

MATEMATIKA
20

Teorem5.1
U skupu kompleksnih brojeva vrijedi:

()

DOKAZ:

Neka je:

()

()

)(
()

)(

MATEMATIKA
21

()

()
.

(

(kako je
, ()
imamo )

(

Teorem5.2
U skupu kompleksnih brojeva vrijedi:

|| ||

|
| |
| |
|

|
|
|
|
|
||

|
| ||

DOKAZ:

Neka je:

||

|| ||

||
()
||

MATEMATIKA
22

|
| |
| |
)
|
| (
)
|
| (
)(
| |
|

|
|
|
|
|
| |
| |
| |
| |
|
|
|
|
|

|
||

(slijedi direktno slijedi iz prethodnog)

|
| ||
| | | || || ||

MATEMATIKA
23

5.2 Trigonometrijski oblik kompleksnog broja

Neka je ugao koji poluprava zatvara sa realnom osom kao na slici:

||
- modul kompleksnog broja

- argument kompleksnog broja

Imamo sljedee:

Uvrtavanje u algebarski oblik kompleksnog broja
daje sljedee:

odnosno
( )

Tako smo dobili kompleksan broj zapisan u trigonometrijskom obliku.
Krai zapis kompleksnog broja zapisanog u trigonometrijskom obliku je:
.
vrijedi:
( )
( )

Raunske operacije sa kompleksnim brojevima
Za kompleksne brojeve
) vrijedi:
,(
) (
)-
,(
) (
)-
DOKAZ:

)

MATEMATIKA
24

) (
)-
(koristei adicione formule za ( ) ( ) imamo )
,(
) (
)-
,(
) (
)-

) (
)-
(koristei adicione formule za ( ) ( ) imamo: )
,(
) (
)-
,(
) (
)-

Openito za proizvod i kolinik n kompleksnih brojeva vrijedi:

,(
) (
)-

,(
) (
)-

Za kompleksan broj ( ) vrijedi:

( )
DOKAZ:

( )
( )

MATEMATIKA
25

Stepenovanje kompleksnog broja (MOAVROVA FORMULA)
Stepenovanje i korjenovanje kompleksnog broja se esto radi u trigonometrijskom obliku.
( )
DOKAZ:

,( )-
( )
( ) ( ) ( )
[(

) (

)]

( )

Za kompleksan broj ( ) vrijedi:

( )
DOKAZ:

( )
( )

Korjenovanje kompleksnog broja:

*

DOKAZ:

( )
gdje je rjeenje.
( )
MATEMATIKA
26

( ) ( )

Iz jednakosti dva kompleksna broja slijedi:

Uvrtavanje
u ( ) daje sljedea rjeenja za razliite

vrijednosti k tj. n rjeenja i vrijedi:
*

Sva rjeenja se nalaze na pravilnom n-touglu.
Dokaz formule
/ se izvodi na analogan nain:
( )
, ( )

Ostaje samo uvrstiti.

5.3 Eksponencijalni (Eulerov) oblik kompleksnog broja

Ukoliko iskoristimo Eulerovu formulu;
u trigonometrijskom obliku
kompleksnog broja imamo:

Tako smo dobili eksponencijalni oblik kompleksnog broja.
vrijedi:

MATEMATIKA
27

Raunske operacije sa kompleksnim brojevima
Neka je
.
Tada vrijedi:
)

Stepenovanje kompleksnog broja:

MATEMATIKA
28

6. Geometrija

Dio elementarne geometrije u kojem se prouavaju osobine geometrijskih figura jedne ravni
naziva se planimetrija, dok oblast geometrije u kojoj se prouavaju osobine geometrijskih
figura koje nisu u istoj ravni se naziva stereometrija.
Osnovni pojmovi u geometriji su taka, prava i ravan. Pored njih koriste se i pojmovi skup,
element skupa, element pripada skupu. Svi ostali pojmovi se moraju definisati.

Meusobni odnos take, prave i ravni

Definicija6.1
Neprazan skup taaka nazivamo figura.

Definicija6.2
I skaz koji smatramo istinitim bez dokaza naziva se aksiom, (postulati-aksiome u
geometriji).

Definicija6.3
I skaz iju istinitost dokazujemo na osnovu aksioma, naziva se teorem.

Definicija6.4
Postupak obrazlaganja istinitosti teoreme, naziva se dokaz.

Aksiom6.1 (aksiom odreenosti prave)
Dvije razliite take pripadaju jednoj i samo jednoj istoj pravoj ili; prava je odreena sa
dvije razliite take.

Aksiom6.2
Svaka prava sadri bar dvije take.

Definicija6.5
Take koje pripadaju jednoj istoj pravoj nazivaju se kolinearne take.

Aksiom6.3
Postoje najmanje tri take koje nisu kolinearne take.

Definicija6.6
Take koje ne pripadaju jednoj istoj pravoj nazivaju se nekolinearne take.

MATEMATIKA
29

Aksiom6.4 (aksiom odreenosti ravni)
Svake tri nekolinearne take pripadaju jednoj i samo jednoj ravni.

Aksiom6.5
Svaka ravan sadri bar tri nekolinearne take.

Definicija6.7
Take koje pripadaju jednoj istoj ravni nazivaju se koplanarne take.

Aksiom6.6
Postoje najmanje etiri take koje nisu koplanarne.

Definicija6.8
Take koje ne pripadaju jednoj istoj ravni nazivaju se nekoplanarne take.

Aksiom6.7(odnos prave i ravni)
Ako dvije take prave pripadaju ravni, onda sve take te prave pripadaju toj ravni.

Posljedica aksioma: Ravan i prava koja ne lei u toj ravni mogu imati najvie jednu
zajedniku taku.

Meusobni poloaj prave i ravni
Prava lei u ravni, (Slika6.1)
Ako prava i ravan imaju jednu zajedniku taku, tada kaemo da prava prodire
ravan u toj taki ili prava i ravan se sijeku, (Slika6.2)
Ako prava i ravan nemaju zajednikih taaka, tada kaemo da je prava paralelna
ravni. (Slika6.3)

Slika6.1 Slika6.2 Slika6.3

MATEMATIKA
30

Meusobni poloaj dvije prave
Ako prave a i b imaju jednu zajedniku taku, tada kaemo da se prave a i b sijeku i
piemo ,
Ako prave a i b imaju bar dvije zajednike take, tada kaemo da se prave poklapaju
i piemo ili ,
Ako prave a i b lee u istoj ravni i nemaju zajednikih taaka, tada kaemo da su
prave a i b paralelne i piemo ,
Ako prave a i b ne lee u istoj ravni i nemaju zajednikih taaka, tada kaemo da su
prave a i b mimoilazne.

Aksiom6.8(aksiom dvije ravni)
Ako dvije ravni imaju jednu zajedniku taku, tada imaju jednu zajedniku pravu tj. njihov
presjek je prava.

Meusobni poloaj dvije ravni
Ako dvije ravni i imaju zajednike tri nekolinearne tak, tada kaemo da se
ravni poklapaju i piemo ili ,
Ako dvije ravni i imaju zajedniku pravu p, tada kaemo da se ravni sijeku po
pravoj i piemo ,
Ako se ravni nalaze u takvom poloaju da nemaju zajednikih taaka, onda za takve
ravni kaemo da su paralelne i piemo .

Aksiom6.9(aksiom paralelnosti u ravni)
Ako je u bilo kojoj ravni data prava p i taka , onda u taki A u ravni postoji
tano jedna prava q koja je paralelna sa pravom p.

Teorem6.1
Ravan moe biti odreena:
sa tri nekolinearne take,
sa dvije prave koje se sijeku,
sa dvije razliite paralelne prave,
sa jednom pravom i takom koja ne pripada toj pravoj.

MATEMATIKA
31

Poluprava, du, poluravan i poluprostor

Aksiom6.10
Svaka taka O na pravoj p dijeli skup taaka prave na dva jednaka dijela tako da:
a) ako take A i B pripadaju raznim stranama, tada taka O lei izmeu taaka A i B i
piemo ( ) (itamo bitvin- biti izmeu).
b) ako take A i B pripadaju istom dijelu prave, tada se jedna od taaka A i B nalazi
izmeu druge take i take O i piemo ( ) ili ( ).

Definicija6.9
Svaki od dijelova prave koja je podijeljena nekom svojom takom O, zajedno sa tom takom
naziva se poluprava, gdje se taka O naziva poetak poluprave.

Definicija6.10
Skup od dvije take A i B prave p i svih taaka koje se nalaze izmeu njih na toj pravoj,
naziva se zatvorena du ili du i piemo
* ( )+

Aksiom6.11
Svaka prava ravni dijeli tu ravan na dvije oblasti za koje vrijedi:
a) ako take A i B te ravni koje nisu na pravoj pripadaju istoj oblasti tada prava ne
sijee du
. (Slika6.4)
b) ako take A i B te ravni koje nisu na pravoj pripadaju raznim stranama (raznim
oblastima) tada prava sijee du
. (Slika6.5)

Slika6.4 Slika6.5

Definicija6.11
Svaka od oblasti koju prava p dijeli ravan naziva se poluravan, gdje se prava p naziva ivica
poluravni. Ako pravu p prikljuimo poluravni onda za poluravan kaemo da je zatvorena,
inae je otvorena.

Definicija6.12
Svaka od oblasti koju ravan dijeli prostor naziva se poluprostor.

MATEMATIKA
32

Mjerenje dui, ugao, mjerenje uglova i radijan

Odaberimo jednu du
i njoj pridruimo broj 1, tako da sve ostale dui uporeujemo sa

njom. Tada svakoj dui moemo pridruiti pozitivan realan broj koji se naziva duina dui.
U tom sluaju, du
kojoj je pridruen broj 1 nazivamo jedinina du.

Duinu dui
nazivamo rastojanje taaka X i Y.

Taka na dui
koja ima jednaka rastojanja od X i Y nazivamo sredite dui
.

Neka dvije poluprave p i q imaju zajedniki poetak O. Unija polupravih Op i Oq naziva se
ugaona linija. Ugaona linija dijeli ravan na dva dijela (oblasti). (Slika6.6)

Definicija6.13
Unija ugaone linije i jedne od njenih oblasti naziva se ugao.

Slika6.6 Ugaona linija i ugao Slika6.7 Ugao

Poluprave Op i Oq se nazivaju kraci ugla, a taka O se naziva vrh ugla. Ako na pravoj p
uzmemo bilo koju taku O, tada ona odreuje dvije suprotne poluprave. Ugaona linija tih
polupravih je prava p. Dobijene oblasti su dvije poluravni sa ivicom p, pa zato poluravan sa
odabranom takom na njenoj ivici moemo shvatiti kao jedan specijalan ugao, i taj ugao
nazivamo ravni ili isprueni ugao.
Isprueni ugao je ugao iji je jedan krak produetak drugog kraka. (Slika6.8)

Slika6.8 Isprueni ugao

Ako se dvije poluprave poklapaju tada one ne dijele ravan na dva dijela, pa je ugaona linija
upravo samo jedna poluprava.

MATEMATIKA
33

Tu polupravu moemo shvatiti kao nulti ugao ili nulaugao. (Slika6.9)

Slika6.9 Nula ugao

Unutranjost nultog ugla je prazan skup, jer su oba kraka ista poluprava. U sluaju da se dvije
poluprave poklapaju, a unutranjost ugla je cijela ravan u kojoj se nalaze te poluprave osim
taaka polupravih, onda takav ugao nazivamo puni ugao.
Drugim rijeima puni ugao je ravan u kojoj je data poluprava. (Slika6.10)

Slika6.10 Puni ugao
Definicija6.14
Susjedni uglovi su dva ugla iste ravni koji imaju isto tjeme (vrh) i jedan zajedniki krak.

Slika6.11 Susjedni uglovi
Definicija6.15
Naporedni uglovi su susjedni uglovi ija je unija isprueni ugao.

Slika6.12 Naporedni uglovi
Definicija6.16
Ugao koji je jednak svom naporednom uglu, se naziva pravi ugao.

Slika6.13 Pravi ugao
MATEMATIKA
34

Definicija6.17
Ako se dvije prave p i q sijeku i obrazuju pravi ugao, onda kaemo da su prave p i q
normalne (okomite) i piemo .

Definicija6.18
Prava koja sadri sredite dui i koja je normalna na pravu koja sadri tu du, naziva se
simetrala dui.

Da bi se moglo vriti mjerenje uglova, potrebno je da jedan ugao uzmemo kao jedinini
ugao, a ostale uglove da uporeujemo s njim. Na taj nain svakom uglu pridruujemo jedan
pozitivan realan broj koji pokazuje koliko se jedininih uglova nalazi u zadanom uglu. Za
jedinini ugao se uzimaju stepen, radijan i grad.

Stepen je devedeseti dio pravog ugla. Oznaka za stepen je
o
. Manja jedinica od stepena je
minuta u oznaci '. Minuta je ezdeseti dio stepena tj. 60'=1
o
.
Manja jedinica od minute je sekunda u oznaci ''. Sekunda je ezdeseti dio minute tj. 60''=1' ili
3600''=60'=1
o
.

Ako grafiki predstavimo ugao pAq, onda njegovu oblast oznaimo jednim krunim lukom
iji je centar taka A, gdje je A vrh ugla. Ako za jedininu du odaberemo radijus tog luka,
onda e veliina ugla zavisiti od duine pripadnog luka.
Ugao za koji je pripadni luk jednak jedinici (radijusu), uzimamo kao jedinini ugao, i taj ugao
nazivamo radijan.
Centralni ugao neke krunice koji na toj krunici isijeca luk ija je duina jednaka njenom
polupreniku, naziva se radijan. (Slika6.14)

Slika6.14 Radijan

Punom uglu odgovara 360
o
, tj. onoliko radijana kolika je duina jedinine krunice, pa imamo
da punom uglu odgovara radijana. Isprueni ugao ima 180
o
ili radijana.
MATEMATIKA
35

Pravi ugao ima 90
o
ili
radijana.
Za pretvaranje stepena u radijane i obratno, koristi se osnovna veza:
radijana=180
o
.
Za radijan se ne upotrebljava nikakva oznaka.

Spominje se jo jedna jedinica za mjerenje uglova i to je grad.
Grad je stoti dio pravog ugla. Manja jedinica od grada je metrika minuta i metrika
sekunda, gdje jedan grad ima 100 metrikih minuta, a jedna metrika minuta ima 100
metrikih sekundi pa je: 1 grad=100'=10000''.
Tada vrijede formule za smjenu:

Vrijednost nekih uglova izraeni u stepenima, radijanima i gradima su prikazani u Tabela6.1.
Ugao
stepeni radijani gradi
30

45
50
60

90
100
180 200
360 400
Tabela6.1

Definicija6.19
Ako je mjera ugla manja od 90
o
, za takav ugao kaemo da je otar, a ako je mjera ugla
izmeu 90
o
i 180
o
, tada za takav ugao kaemo da je tup.

Definicija6.20
Komplementni uglovi su uglovi ija je unija pravi ugao.

Definicija6.21
Suplementni uglovi su uglovi ija je unija isprueni ugao.

MATEMATIKA
36

Definicija6.22
Poluprava koja polazi iz tjemena ugla i koja dijeli ugao na dva jednaka dijela, naziva se
simetrala ugla.

Definicija6.23
Ako je taka O presjek pravih a i b, tada par nesusjednih uglova koji odreuju prave i iji je
presjek taka O nazivamo unakrsnim uglovima, ili dva ugla kod kojih su kraci jednog
dopune krakova drugog ugla do pravih nazivaju se unakrsni uglovi.

Slika6.15 Unakrsni uglovi
Teorem6.2
Unakrsni uglovi su jednaki.

Definicija6.24
Ako su kraci jednog ugla paralelni sa odgovarajuim kracima drugog ugla, onda takve
uglove nazivamo uglovi sa paralelnim kracima.

Slika6.16 Uglovi sa paralelnim kracima

Teorem6.3
Dva ugla sa paralelnim kracima su jednaka ako su im kraci jednako ili suprotno usmjereni,
a suplementni ako je jedan par krakova istog, a drugi suprotnog smjera.

MATEMATIKA
37

Definicija6.5
Ako su kraci jednog ugla normalni na krakove drugog ugla, takve uglove nazivamo uglovi
sa normalnim kracima.

Slika6.17 Uglovi sa normalnim kracima

Teorem6.4
Dva ugla sa normalnim kracima su jednaka ako su oba otri ili oba tupi, a suplementni
ako je jedan otar, a drugi tup.

Uglovi na transverzali dvije prave, poligon (mnogougao) i krunica

Definicija6.26
Transverzala je linija (prava) koja sijee dvije proizvoljne prave. Sa tim dvjema pravama
obrazuje dva skupa uglova: vanjski i unutranji uglovi.

Slika6.18 Uglovi na transverzali
Vanjski uglovi:

Unutranji uglovi:

MATEMATIKA
38

Definicija6.27
Parovi nesusjednih uglova koji lee sa iste strane transverzale pri emu je jedan vanjski, a
drugi unutranji, nazivaju se saglasni uglovi.

Slika6.19 Saglasni uglovi

Definicija6.28
Parovi nesusjednih uglova koji lee sa iste strane transverzale, a oba su vanjska ili oba
unutranja, nazivaju se suprotni uglovi.

Slika6.20 Suprotni uglovi

Definicija6.29
Parovi nesusjednih uglova koji lee sa razliitih strana transverzale, a oba su vanjska ili
oba unutranja, nazivaju se naizmjenini uglovi.

Slika6.21 Naizmjenini uglovi

Ako su prave p i q presjeene transverzalom t tada su:
saglasni uglovi jednaki,
suprotni uglovi jednaki,
naizmjenini uglovi jednaki.

Ako su p i q dvije prave presjeene transverzalom t i ako su saglasni uglovi jednaki ili
naizmjenini uglovi jednaki ili suprotni uglovi suplementni, tada su prave p i q paralelne.

MATEMATIKA
39

Teorem6.5
Ako su prave a i b paralelne, tada su naizmjenini uglovi na njihovoj transverzali jednaki i
obratno.

Teorem6.6
Ako su prave a i b paralelne, tada su suprotni uglovi na njihovoj transverzali suplementni i
obratno.

Definicija6.30
Izlomljena linija ili poligonalna linija je unija konano mnogo dui koje se nadovezuju
jedna na drugu (kraj jedne dui nadovezuje se na poetak druge).

Izlomljena linija moe biti otvorena ili zatvorena. Dio ravni koji je omeen izlomljenom
(mnogougaonom) linijom naziva se unutranja oblast te linije. Druga oblast se naziva
vanjska oblast. Dui koje sainjavaju mnogougaonu liniju nazivaju se stranice mnogougla, a
krajnje take se nazivaju vrhovi (tjemena) mnogougla. Dui iji su krajevi dva nesusjedna
vrha mnogougla, nazivaju se dijagonale mnogougla.

Definicija6.31
Unija zatvorene izlomljene linije i njene unutranje oblasti naziva se mnogougao ili
poligon.

Za mnogougao kaemo da je konveksan ako sadri svaku du iji krajevi pripadaju
mnogouglu. Svakom uglu mnogougla odgovaraju dva ugla: vanjski i unutranji ugao.
Unutranji ugao ima vrh u vrhu mnogougla, a kraci mu sadre susjedne stranice mnogougla.
Ugao naporedan unutranjem uglu mnogougla se naziva vanjski ugao mnogougla.
Mnogougao koji ima sve stranice jednake i sve unutranje uglove jednake, naziva se pravilni
mnogougao. (Slika6.22)

Slika6.22 Pravilni mnogougao

MATEMATIKA
40

Definicija6.32
Krunica je skup svih taaka u ravni jednako udaljenih od jedne stalne take u toj ravni.
* ( ) +

Slika6.22 Krunica
Definicija6.33
Krug je dio ravni (unutranja oblast) ograniena krunicom.
* ( ) +

Slika6.23 Krug

Prava moe da ima jednu zajedniku taku sa krunicom, moe da nema zajednikih taaka
sa krunicom i moe da ima dvijezajednike take sa krunicom.

Slika6.24 Tetiva, tangenta i sjeica

MATEMATIKA
41

Definicija6.34
Sekanta ili sjeica je prava koja sijee krunicu.

Definicija6.35
Tetiva je du koja spaja bilo koje dvije take na krunici.

Definicija6.36
Tangenta je prava koja dodiruje krunicu u jednoj taki.

Definicija6.37
Centralni ugao nad lukom
je ugao iji je vrh centar krunice i kraci poluprenici, a

periferijski ugao krunice je ugao iji je vrh na krunici koji ne pripada luku, a kraci su
mu tetive krunice.

Luk je dio krunice koji pripada centralnom uglu.

Teorem6.7 (Talesova teorema)
Centralni ugao krunice nad nekim lukom jednak je dvostrukom periferijskom uglu nad
istim lukom.

Slika6.25 Talesova teorema
DOKAZ
a) Neka taka T pripada krunici ali ne luku
, i neka je du
prenik krunice.

Slika6.26
.
MATEMATIKA
42

.
.
Trougao je jednakokraki pa vrijedi: .
Sada imamo:
odnosno,

,

b) Neka taka T pripada bilo gdje na krunici, ali ne na luku
, i neka je du
prenik
krunice gdje taka C pripada luku.

Slika6.27
Tada vrijedi:
(1)
(2)
Saberemo li jednakosti (1) i (2) imamo:
( )

Posljedica6.7.1
Svi periferijski uglovi nad istim lukom su meusobno podudarni.

Posljedica6.7.2
Svi periferijski uglovi nad prenikom su pravi uglovi.

Posljedica6.7.3
Ugao izmeu tangente i tetive je podudaran periferijskom uglu nad tom tetivom.

MATEMATIKA
43

Slika6.28 Slika6.29
6.1 Trougao

Definicija6.1.1
Trougao je mnogougao koji ima tri stranice.

Uoimo da je trougao ABC najmanji konveksan skup koji sadri take A, B i C. Dui
nazivamo stranice trougla (oznaavamo ih redom a, b, c), a unutranje uglove

(oznaavamo ih redom ). Stranice i uglovi su osnovni elementi trougla.
Kaemo da svaki ugao lei nasuprot jednoj stranici, i da po dva ugla lee uz jednu stranicu.
npr. lei nasuprot stranici a; a uglovi lee uz stranicu a.
Prema uglovima trouglovi se dijele na: otrougle, tupougle i pravougle.
Prema stranicama trouglove dijelimo na: jednakokrake, jednakostranine i raznostranine.

Slika6.1.1 Trougao
Obim trougla jednak je zbiru svih stranica trougla.

Poluobim trougla je:

Naporedni ugao unutranjeg ugla trougla naziva se vanjski ugao trougla.
MATEMATIKA
44

Teorem6.1.1
Zbir unutranjih uglova u trouglu je 180
o
, a zbir vanjskih uglova u trouglu je 360
o
.

DOKAZ:
Vrhom C trougla konstruiimo pravu p koja je paralelna sa pravom AB kao na slici.

Slika6.1.2 Zbir uglova u trouglu

Prave AC i BC su transverzale paralelnih pravih p i AB. Tada su uglovi i
naizmjenini
uglovi pa vrijedi
. Uglovi i
su naizmjenini uglovi pa vrijedi
. Uglovi i
su unakrsni uglovi pa vrijedi

Iz tog slijedi da je:

Neka su
vanjski uglovi trougla. Prema definiciji vanjskog ugla trougla je:

Slika6.1.3 Vanjski i unutranji ugao trougla

MATEMATIKA
45

Posljedica6.1.1.1
Svaki vanjski ugao trougla jednak je zbiru dva unutranja njemu nesusjedna ugla tog
trougla.

DOKAZ:

Definicija6.1.2
Du iji je jedan kraj vrh trougla, a drugi sredite suprotne stranice naziva se teinica.

Definicija6.1.3
Visina trougla sputena iz datog vrha je dio normale povuene iz tog vrha na pravu koja
sadri suprotnu stranicu trougla.

Slika6.1.4Teinice trougla Slika6.1.5Visine trougla

MATEMATIKA
46

Stavovi o podudarnosti trougla:
Dva trougla su podudarna ukoliko su im jednake sve tri stranice. (SSS)

Slika6.1.6Stav SSS

Dva trougla su podudarna ako imaju jednake dvije stranice i ugao koji lei izmeu
te dvije stranice. (SUS)

Slika6.1.7Stav SUS

Dva trougla su podudarna ako su im jednake dvije stranice i ugao nasuprot vee.
(SSU)

Slika6.1.8Stav SSU

Dva trougla su podudarna ukoliko su im jednaka dva ugla i stranica na kojoj lee ti
uglovi. (USU)

Slika6.1.9Stav USU

MATEMATIKA
47

Teorem6.1.2
Taka M pripada simetrali dui
ako i samo ako je jednako udaljena od njenih krajeva.

( ) ( )
DOKAZ:
() Pretpostavimo da taka M pripada simetrali dui
.

Slika6.1.10Taka M pripada simetrali dui
Trouglovi ACM i BCM su podudarni na osnovu stava SUS, pa su odgovarajue stranice
podudarne, iz ega slijedi da je
.

() Neka je taka M jednako udaljena od krajeva dui
tj. neka vrijedi
. Neka
je taka C sredite dui
. Tada su trouglovi ACM i BCM podudarni na osnovu stava SSS.

Kako su uglovi naporedni uglovi slijedi da je
.

Teorem6.1.3
Taka X pripada simetrali ugla ako i samo ako je jednako udaljena od krakova ugla.

( ) ( )
DOKAZ:
() Pretpostavimo da taka X pripada simetrali ugla .

Slika6.1.11Taka X pripada simetrali ugla

MATEMATIKA
48

Trouglovi OPX i OQX su podudarni na osnovu stava USU, pa su odgovarajue stranice
podudarne, iz ega slijedi da je ( ) ( ).

() Neka je taka X jednako udaljena od krakova ugla , tj. neka je jednako udaljena
od taaka P i Q, ( ) ( ). Tada su trouglovi OPX i OQX podudarni na osnovu
stava SSU, pa su odgovarajue stranice podudarne, odnosno odgovarajui uglovi podudarni, a
kako je unija uglova ugao to znai da taka X pripada simetrali ugla.

Znaajne take trougla:
Centar opisane krunice (simetrale stranica trougla)
Centar upisane krunice (simetrale unutranjih uglova u trouglu)
Teite trougla (sjecite teinica trougla)
Ortocentar (sjecite visina trougla)

Teorem6.1.4
Simetrale stranica trougla se sijeku u jednoj taki.

DOKAZ:
Neka su prave s
1
, s
2
i s
3
simetrale stranica a, b i c trougla ABC.

Slika6.1.12Simetrale stranica trougla

Neka se prave s
1
i s
2
sijeku u taki O. Prema Teorem6.1.2 taka O koja pripada simetrali dui
jednako je udaljena od taaka B i C. Istovremeno taka O pripada simetrali dui
, pa je
taka O jednako udaljena od taaka A i B.
MATEMATIKA
49

Iz tog zakljuujemo da je taka O jednako udaljena od taaka A i C, pa prema Teorem6.1.2
taka O pripada simetrali dui
. Znai takom O prolaze sve simetrale stranica trougla

ABC.

Taka O je jednako udaljena od tjemena trougla, pa se oko trougla moe opisati krunica iji
je centar u taki O i koja prolazi kroz tjemena trougla.

Definicija6.1.4
Taka u kojoj se sijeku simetrale stranica trougla, naziva se centar opisane krunice.

Teorem6.1.5
Simetrale unutranjih uglova u trouglu se sijeku u jednoj taki.

DOKAZ:

Neka su poluprave
simetrale unutranjih uglova trougla ABC.

Slika6.1.13Simetrale unutranjih uglova u trouglu

Neka se poluprave
sijeku u taki S. Prema Teorem6.1.3 taka S koja pripada simetrali

ugla jednako je udaljena od krakova ugla, odnosno dui
. Istovremeno taka S
pripada simetrali ugla , pa je taka S jednako udaljena od dui
.
Iz tog zakljuujemo da je taka S jednako udaljena od dui
, pa prema Teorem6.1.3
taka S pripada simetrali ugla , tj. pripada polupravoj
. Znai takom S prolaze sve

simetrale uglova trougla ABC.

Taka S je jednako udaljena od stranica trougla, pa se u trougao moe upisati krunica iji je
centar u taki S.

MATEMATIKA
50

Definicija6.1.5
Taka u kojoj se sijeku simetrale unutranjih uglova trougla, naziva se centar upisane
krunice.

Definicija6.1.6
Srednja linija ili srednja du trougla je du koja spaja sredite dviju stranica.

Teorem6.1.6
Srednja linija trougla paralelna je odgovarajuoj stranici i jednaka je njenoj polovini.

DOKAZ:

Neka je
. (konstrukcija)

Slika6.1.14Srednja linija trougla

Tada su etverouglovi BFCD i ABFD paralelogrami (dijagonale se polove). Taka E je
polovite dui
, pa je polovite dui
.
Kako je , slijedi da je
.
Kako se dijagonale paralelograma polove vrijedi da je
.

Teorem6.1.7
Teinice trougla se sijeku u jednoj taki, koja svaku teinicu dijeli u odnosu 2:1
raunajui od tjemena trougla..

DOKAZ:

Slika6.1.15Teinice trougla se sijeku u jednoj taki
MATEMATIKA
51

Neka su dui
teinice trougla ABC i neka se sijeku u taki T. Odaberimo take F i

G na teinicama tako da je

Du
je srednja linija trougla ABC, a du
je srednja linija trougla ABT.

Prema Teorem6.1.6 slijedi da je
pa imamo da je
, odnosno
.
(parovi naizmjeninih uglova na transverzali).
Prema stavu USU trouglovi FGT i TDE su podudarni, pa su im odgovarajui elementi
podudarni, iz ega slijedi da je
.
Kako je
vrijedi da je
odnosno:

Dakle, dvije teinice trougla se sijeku u jednoj taki koja svaku od njih dijeli u odnosu 2:1
raunajui od tjemena trougla. Tada teinica iz vrha C sijee teinicu iz vrha A (ili B) u
taki koja dijeli teinicu u omjeru 2:1 raunajui od tjemena trougla, a kako na dui postoji
samo jedna taka koja dijeli du u zadanom omjeru, onda teinica iz vrha C mora sijei
teinicu iz vrha A (ili B) u taki T, tj. u taki gdje se sijeku teinice iz vrhova A i B.
Znai, sve teinice trougla se sijeku u jednoj taki.

Definicija6.1.7
Teite trougla je taka u trouglu u kojoj se sijeku sve teinice trougla.

Teorem6.1.8
Prave koje sadre visine trougla se sijeku u jednoj taki.

DOKAZ:

Posmatrajmo trougao ABC. Kroz tjemena trougla ABC konstruiimo pravce p, q i r koji
redom prolaze kroz take C, B i A, i koji su paralelni odgovarajuim stranicama.

Slika6.1.16Prave koje sadre visine trougla se sijeku u jednoj taki

MATEMATIKA
52

Tako smo dobili novi trougao PQR ija su sredita stranica tjemena trougla ABC.
Prema Teorem6.1.4 simetrale stranica kroz take A, B i C trougla PQR se sijeku u jednoj
taki, pa pravci koji sadre visine trougla se sijeku u jednoj taki.

Definicija6.1.7
Ortocentar trougla je taka u kojoj se sijeku sve normale trougla.

Teorem6.1.9
Nasuprot vee stranice se nalazi vei ugao i obratno, nasuprot veeg ugla se nalazi vea
stranica.

DOKAZ:

() Neka je dat trougao ABC u kome je
Dokaimo da je .
Na stranici
odredimo taku D tako da je

Slika6.1.17Naspram vee stranice se nalazi vei ugao

Tada je trougao ACD jednakokraki pa je .
Kako je ugao dio ugla , to je tj. (*)
Ugao je vanjski ugao trougla ABD, pa je . (**)
Na osnovu (*) i (**) vrijedi da je .

() Neka je u trouglu ABC , . Dokaimo da je

Pretpostavimo da je
. Tada su uglovi jednaki to nije tano.

U sluaju da je
, tada bi na osnovu prvog dokazanog dijela ove teoreme vrijedilo da

je , to nije tano. Ostaje samo jedna mogunost i to kada je
to je
trebalo dokazati.

MATEMATIKA
53

Teorem6.1.10
Bilo koja stranica trougla vea je od razlike, a manja od zbira druge dvije stranice.

DOKAZ:

Neka je dat trougao ABC sa stranicama a, b i c. Na polupravoj BC odredimo taku D tako da
je

Slika6.1.18Jedna stranica trougla je manja od zbira druge dvije

Trougao ACD je jednakokraki sa osnovicom
, pa je . Kako je ugao
najvei ugao, na osnovu Teorem6.1.9 zakljuujemo da je stranica
vea od
stranice c, odnosno Analogno se dolazi da je i
Dokaimo da je bilo koja stranica trougla vea od razlike druge dvije stranice.
Na sljedeoj slici predstavimo trougao gdje je
.

Slika6.1.19Jedna stranica trougla je vea od razlike druge dvije

Neka je taka D na stranici
tako da je
Tada je trougao ACD jednakokraki sa

osnovicom
, pa je otar ugao, to znai da je pa je tup ugao.

S obzirom na injenicu da su u svakom trouglu koji ima jedan tupi ugao, ostali uglovi otri
slijedi da je ugao otar ugao. Koristei Teorem6.1.9 zakljuujemo da je
.
Kako je
, to je , gdje je
Analogno se dolazi da je | | i | |

MATEMATIKA
54

Definicija6.1.8
Slini trouglovi imaju jednake uglove i proporcionalne stranice.

Trouglovi su slini ako je ispunjen neki od sljedea tri uvjeta:
trouglovi imaju sve tri stranice proporcionalne,
trouglovi imaju dvije stranice proporcionalne i uglove meu njima jednake,
trouglovi imaju dva ugla jednaka.

Slika6.1.20Slinost trouglova

Teorem6.1.11
Zbir unutranjih uglova u konveksnom n-touglu je
( )

DOKAZ:

Slika6.1.21Zbir uglova u mnogouglu

Iz tjemena
moemo konstruisati dijagonale, te smo tako dobili trougla gdje

je zbir uglova u svakom trouglu
pa imamo:
( )

MATEMATIKA
55

Teorem6.1.12
Zbir vanjskih uglova u konveksnom n-touglu je

DOKAZ:

Neka je
zbir vanjskih uglova u konveksnom n-touglu,i neka je

unutranji ugao u konveksnom n-touglu, a
vanjski ugao u konveksnom n-touglu.

Tada je:

U naem sluaju imamo sljedee:
( )
( )
) ( )

Sredinji ugao , unutranji ugao , i vanjski ugao pravilnog mnogougla su dati sljedeim
formulama:

6.1.1 Pravougli trougao

Uglovi u pravouglom trouglu:

Najdua stranica pravouglog trougla naziva se hipotenuza, a krae stranice katete.

Slika6.1.1.1Pravougli trougao

MATEMATIKA
56

Odnosi kateta i hipotenuze:

Odnosi meu katetama:

Povrina pravouglog trougla se rauna preko formule:

gdje su a i b katete.

Teorem6.1.1.1(Pitagorina teorema)
Kvadrat nad hipotenuzom jednak je zbiru kvadrata nad katetama.

DOKAZ:

Posmatrajmo kvadrat ABCD ija je stranica a+b, i u njemu upisan kvadrat EFGH ija je
stranica c.

Slika6.1.1.2Pitagorina teorema

Pravougli trouglovi EAF, FBG, GCH i HDE su podudarni na osnovu stava SUS.
Povrina kvadrata ABCD stranice a+b je ( )
.
Povrina upisanog kvadrata EFGH stranice c je

Povrina jednog pravouglog trougla ije su katete a i b je
.
Kako je
, to je:
MATEMATIKA
57

( )

Za pravougli trougao vrijede identiteti:

gdje su p i q odsjeci to ih visina gradi na hipotenuzi c.

DOKAZ:

Slika6.1.1.3Odsjeci na hipotenuzi

komplementni uglovi.

()

()
Pomnoimo li jednaine (1) i (2) imamo:

Primjenom pitagorine teoreme Teorem6.1.1.1 na trougao imamo:
( )

.
MATEMATIKA
58

( )

Poluprenik upisane krunice pravouglog trougla je:

DOKAZ:

Slika6.1.1.4Poluprenik upisane krunice

Povrina trougla se rauna preko formula:

Ako izjednaimo ove dvije formule imamo:

( )

6.1.2 Jednakostranini trougao

Jednakostranini trougao ima tri jednaka ugla
i tri jednake stranice.

Slika6.1.1.5Jednakostranini trougao

MATEMATIKA
59

Obim jednakostraninog trougla je:
.

Poluobim jednakostraninog trougla je:

Povrina jednakostraninog trougla je:

DOKAZ:

Koristimo formulu za raunanje povrine trougla
.
Primjenom Teorem6.1.1.1 na jednakokraki trougao imamo:

Uvrtavanje u
daje:

Poluprenik upisane krunice jednakostraninog trougla je:

DOKAZ:

Slika6.1.1.6Poluprenik upisane krunice

MATEMATIKA
60

Povrina jednakostraninog trougla se rauna preko formula:


Poluprenik opisane krunice jednakostraninog trougla je:

DOKAZ:

Slika6.1.1.7Poluprenik opisane krunice



MATEMATIKA
61

Naimo vezu izmeu poluprenika upisane i opisane krunice u jednakostraninom trouglu:

Slika6.1.1.8Veza izmeu poluprenika upisane i opisane krunice

6.1.3 Jednakokraki trougao

Jednakokraki trougao ima dva jednaka ugla i dvije jednake stranice.

Slika6.1.1.9Jednakokraki trougao

Obim jednakokrakog trougla je:
.

Poluobim jednakokrakog trougla je:

MATEMATIKA
62

Teorem6.1.13 (Sinusna teorema)
Odnos stranice trougla i sinusa nasuprotnog ugla jednak je za sve stranice trougla i jednak
je preniku opisane krunice na trouglu i vrijedi:

DOKAZ:

Slika6.1.22Sinusna teorema

Slika6.1.23Sinusna teorema
MATEMATIKA
63

Teorem6.1.14 (Kosinusna teorema)
Kosinusna teorema glasi:

DOKAZ:

Slika6.1.24Kosinusna teorema

||
(1)
||
(2)

||
||
|| ||
Uvrtavanje u jednaine (1) i (2) daje sljedee:
( )
( )

Iz prethodne dvije jednakosti slijedi:
( )
( )

MATEMATIKA
64

||
(3)
||
(4)

||
||
|| ||
( )
( )

( )
( )

||
(5)
||
(6)

||
||
|| ||
MATEMATIKA
65

( )
( )

( )
( )

Time je dokaz zavren.

6.1.4 Povrina trougla


( )( )( )

DOKAZ:

Iskoristit emo formulu za raunanje povrine pravouglog trougla koja se lako dobije iz
formule za raunanje povrine pravougaonika:

Slika6.1.4.1Povrina pravouglog trougla

MATEMATIKA
66

Posmatrajmo sljedeu sliku:

Slika6.1.4.2Povrina trougla

( )

( )

( )

Time smo dokazali da za povrinu trougla vrijedi formula:


MATEMATIKA
67

Dokaimo ( )( )( )


()
( )
()
()
Iz jednakosti (2) i (3) imamo:
( )

Vrijednost x uvrstimo u jednainu (3).
)(
)(

)
MATEMATIKA
68

)(
)-,
( )
-,( )
( )
( )
( )
( )

Kako je poluobim trougla, to je:

( )
( )
( )
Sada imamo:
( )( )( )
( )( )( )
( )( )( )
Uvrtavanjem
( )( )( ) u formulu (1) imamo:

( )( )( )
( )( )( )

Iskoristimo sinusnu teoremu i formulu za raunanje povrine trougla, tj. formule:

MATEMATIKA
69

Dokaimo da je


( )

Ostalo je dokazati da vrijedi

Iskoristimo sinusnu teoremu i formulu za raunanje povrine trougla:
()

Ako uvrstimo u formulu (1) imamo:

MATEMATIKA
70

6.1.5 Duine teinica u trouglu

Duine teinica trougla se raunaju preko formula:

DOKAZ:

Slika6.1.5.1Duine teinica trougla

Teinicu
smo produili za istu duinu do take D , a vrhove C i B smo spojili sa D tako da

smo dobili paralelogram.
Koristimo teoremu koja e se kasnije dokazati: zbir kvadrata dijagonala paralelograma jednak
je zbiru kvadrata njegovih stranica, pa imamo:
(

Analogno se dokazuju ostale dvije formule.

MATEMATIKA
71

6.1.6 Heronovske formule

Heronovske formule su:

( )( )
( )

( )( )
( )

( )( )
( )

DOKAZ:

Iz formula
i kosinusne teoreme

imamo slijedee:
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )

( )
( )
( )

( )( )
( )
( )( )
( )

MATEMATIKA
72

( )( )
( )
( )( )
( )

( )( )
( )

Iz formula
i kosinusne teoreme

imamo slijedee:
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )

( )
( )
( )

( )( )
( )
( )( )
( )

MATEMATIKA
73

( )( )
( )
( )( )
( )

( )( )
( )

Iz formula
i kosinusne teoreme

imamo slijedee:
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )

( )
( )
( )

( )( )
( )

MATEMATIKA
74

( )( )
( )
( )( )
( )
( )( )
( )

( )( )
( )

Ovim je dokaz gotov.
Ove formule se nazivaju Heronovske formule zbog slinosti sa Heronovom formulom za
raunanje povrine trougla.

6.1.7 Duine simetrali uglova u trouglu (bisektrise)

Bisektrise trougla se raunaju preko formula:

( )

( )

( )
DOKAZ:

Slika6.1.7.1Bisektrise trougla

MATEMATIKA
75

Sada imamo:

( )

Ostao je problem izraziti
preko stranica trougla. To je uraeno u prethodnom dokazu

kod Heronovskih formula i vrijedi

()

Uvrtavanjem imamo:
( )


6.1.8 Tangensna teorema

DOKAZ:

Iz sinusne teoreme imamo:
.
Napravimo odnos:

MATEMATIKA
76

Primjenimo li formule zbira i razlike za i imamo:


6.1.9 Karnovi obrasci
()
gdje je x odsjeak to ga pravi visina trougla iz take A.

DOKAZ:

Prvo dokaimo kad je kod vrha C ugao otar:

Slika6.1.9.1Karnovi obrasci

Krunica k(A,b) sijee stranicu a u takama C i D, a stranicu c u taki E. Na osnovu teoreme
za krunicu vrijedi:

( ) ( ) ( )

MATEMATIKA
77

Dokaimo kad je kod vrha C ugao tup:


Na osnovu teoreme za krunicu vrijedi:

( ) ( ) ( )

Ostalo je dokazati kad je kod vrha C pravi ugao:


( ) ( )
PITAGORINA TEOREMA

MATEMATIKA
78

6.1.10 Mollweidove formule

DOKAZ:

Zbir uglova u trouglu je

Za ovaj dokaz nam je potrebna sinusna teorema:
()
()
Saberimo jednakosti (1) i (2).

Sada oduzmimo jednakosti (1) i (2).

MATEMATIKA
79

Time je dokaz gotov.

6.2 etverouglovi

etverougao je mnogougao koji ima etiri stranice. etverouglove dijelimo na: paralelogram,
pravougaonik, romb, kvadrat, romboid, trapez i deltoid.
6.2.1 Kvadrat

Kvadrat je etverougao koji ima jednake stranice izmeu kojih je pravi ugao.

Slika6.2.1.1Kvadrat

Povrina kvadrata se rauna preko formula:

Obim kvadrata je:

Dijagonala kvadrata je:

MATEMATIKA
80

6.2.2 Pravougaonik

Pravougaonik je etverougao koji ima dva para jednakih stranica izmeu kojih je pravi ugao.

Slika6.2.2.1Pravougaonik

Povrina pravougaonika je:

Obim pravougaonika je:
( )

Dijagonala pravougaonika:

Povrina pravougaonika gdje je d dijagonala, a ugao izmeu dijagonali, moe se
izraunati preko formule:

DOKAZ:

Slika6.2.2.2Povrina pravougaonika
()
(

MATEMATIKA
81

()
Jednakosti (1) i (2) uvrstimo u formulu za raunanje povrine pravougaonika.

6.2.3 Romb

Romb je etverougao koji ima jednake stranice koje su u parovima paralelne.

Slika6.2.3.1Romb

Obim romba je:

Povrina romba gdje su
dijagonale, a stranica romba, se rauna preko formula:

DOKAZ:

Slika6.2.3.2Povrina romba
MATEMATIKA
82

___________________________________________________________________________

6.2.4 Paralelogram

Paralelogramje etverougao koji ima dva para paralelnih stranica.

Slika6.2.4.1Paralelogram
Obim paralelograma je:
( )

Povrina paralelograma se rauna preko formula:

DOKAZ:

Slika6.2.4.2Povrina paralelograma
MATEMATIKA
83

Uvrstimo li u imamo:

Teorem6.2.4.1
Zbir kvadrata dijagonala paralelograma jednak je zbiru kvadrata stranica paralelograma.
)
DOKAZ:

Slika6.2.4.3Paralelogram
( )
()
( )
()
Saberemo li formule (1) i (2) imamo:
( )
( )

MATEMATIKA
84

)
Na poetku dokaza imamo jednakost
pa vrijedi:
)

6.2.5 Trapez

Trapez je etverougao koji ima dvije stranice paralelne.

Slika6.2.5.1Trapez
a,c -osnove trapeza.
b,d kraci trapeza.
s srednja linija trapeza.

Obim trapeza je:

Povrina trapeza se rauna preko formula:

DOKAZ:

Slika6.2.5.2Povrina trapeza

MATEMATIKA
85

Dokaimo da je .
Uoimo trapeze ABFE i EFCD, i izrazimo njihove povrine:
( )

Iz formula za raunanje povrine trapeza slijedi da je:

MATEMATIKA
86

6.3 Pravilni mnogougao

Pravilni n-tougao ima sve stranice i sve uglove jednake.

Slika6.3.1Pravilni mnogougao

Obim pravilnog n-tougla:

Broj dijagonala n-tougla:

( )

DOKAZ:

Iz svakog tjemena n-tougla moemo po povui n-3 dijagonale. Kako n-tougao ima n tjemena,
a svaku dijagonalu smo raunali 2 puta to je:

( )

Povrina pravilnog n-tougla se rauna preko formule:

DOKAZ:

Slika6.3.2Povrina mnogougla

MATEMATIKA
87

Poluprenik opisane krunice oko mnogougla je:

DOKAZ:

Slika6.3.3Poluprenik opisane krunice

Poluprenik upisane krunice u mnogouglu je:

DOKAZ:

Slika6.3.4Poluprenik upisane krunice

MATEMATIKA
88

6.4 Krug

Krug je dio ravni (unutranja oblast) ograniena krunicom. Definicija6.33

Slika6.4.1Krunica
Povrina kruga je:

Obim kruga je:

Duina krunog luka odreenog uglom :

Ako ugao izraavamo u radijanima, onda je:

DOKAZ:

Slika6.4.2Duina krunog luka

Ako je ugao izraen u radijanima, tada iskoristimo formule za smjenu:

.
MATEMATIKA
89

Povrina krunog isjeka:

DOKAZ:

Slika6.4.3Povrina krunog isjeka

Povrina krunog odsjeka:
/
DOKAZ:

Slika6.4.4Povrina krunog odsjeka
/

MATEMATIKA
90

6.5 Analitika geometrija u ravni
6.5.1 Taka, jednaina pravca i du

Slika6.5.1.1Udaljenost izmeu dvije take

Udaljenost izmeu taaka
) se rauna po formuli:

(
) (

DOKAZ:

Slika6.5.1.2Udaljenost izmeu dvije take

Primjenom pitagorine teoreme na pravougli trougao imamo:
,(
)-
) (

Taka S je djelite dui
u omjeru ako je
.

Slika6.5.1.3Djelite dui
MATEMATIKA
91

Taka S ima koordinate:

Polovite P dui
dobiva se za :

J ednaina pravca se moe predstaviti u etiri oblika:
Eksplicitni (direktni) oblik:

Implicitni (opi) oblik:

Segmentni oblik:

Normalni (Hesseov) oblik:

()

6.5.1.1 Eksplicitni (direktni) oblik pravca

Slika6.5.1.1.1Eksplicitni oblik pravca

MATEMATIKA
92

6.5.1.2 Implicitni (opi) oblik pravca

Iz direktnog oblika pravca imamo:

Tada postoje realni brojevi A,B i C za koje vrijedi jednakost:

6.5.1.3 Segmentni oblik pravca

Slika6.5.1.3.1Implicitni oblik pravca

MATEMATIKA
93

6.5.1.4 Normalni (Hesseov) oblik pravca

Slika6.5.1.4.1Normalni oblik pravca
()

()
Saberemo li jednakosti (1) i (2) imamo:

Pogledajmo jednaine i .
Tada vrijedi: .

()

()
Saberimo jednakosti (3) i (4):

MATEMATIKA
94

Tada je:

Uvrtavanjem u jednainu imamo:

()

Jednaina pravca kroz taku
) je:

)
DOKAZ:

Slika6.5.1.2Jednaina pravca kroz jednu taku

M(x,y)- proizvoljna taka na pravcu,a (x,y) su tekue koordinate.

)

Jednaina pravca kroz take
) je:

)
DOKAZ:

Slika6.5.1.3Jednaina pravca kroz dvije taku
MATEMATIKA
95

Ako vrijednost k uvrstimo u formulu za jednainu prave koja prolazi kroz jednu taku imamo:

)

Povrina trougla ije su koordinate take (
) (
) (
) je:

)-
DOKAZ:

,(
)(
) (
)(
) (
)(
)-
,
)-

MATEMATIKA
96

Uslov da take (
) (
) (
) lee na istom pravcu (uslov kolinearnosti):

DOKAZ:

Ako su take kolinearne tj. lee na istom pravcu onda je povrina trougla jednaka nuli.
Tada iz formule za raunanje povrine trougla zakljuujemo:
)
(
)(
) (
)(
)
(
)(
) (
)(
) (
)(

Udaljenost take (
) i pravca je:

|

DOKAZ:

Slika6.5.1.5Udaljenost take od pravca
Neka su pravci l
1
i l
2
paralelni. Primjenimo normalni (Hesseov) oblik pravca l
2
:
l
2
:
( )

()

MATEMATIKA
97

Ugao izmeu pravaca zadanih jednainama
je :

DOKAZ:

Slika6.5.1.6Ugao izmeu pravaca

Vanjski ugao trougla jednak je zbiru dva unutranja njemu nesusjedna ugla.

Teorem6.5.1.1
Neka su zadana dva pravca:

(uslov paralelnosti)
Pravci su paralelni kad imaju jednake koeficijente smjera, tj. vrijedi :

(uslov okomitosti)
Pravci su okomiti kada su im koeficijenti smjera reciproni i suprotnog predznaka, tj.

DOKAZ:

Pravci su paralelni ako je ugao izmeu njih 0
o
ili 180
o
:
MATEMATIKA
98

Iz tog zakljuujemo da je
odnosno:

Pravci su okomiti ako je:

Slijedi da nazivnik mora biti jednak nuli pa vrijedi:

odnosno:

Simetrala dui koja spaja dvije take
) je pravac oblika:
(
)

ako je
, odnosno

DOKAZ:

Slika6.5.1.7Simetrala dui
MATEMATIKA
99

Pravac (simetrala dui) y=kx+n je okomit na pravac kroz take
) pa iz
uslova okomitosti imamo da vrijedi:

Ostalo je odrediti n. Posmatrajmo jednakokraki trougao
.
Vrijedi:
()
()
Oduzmimo jednakosti (1) i (2):
)

Konano uvrtavanjem dobijenih vrijednosti za k i n u y=kx+n imamo :
(
)

Teite trougla je taka T koja ima koordinate:
(
*
DOKAZ:

Slika6.5.1.8Teite trougla
MATEMATIKA
100

*
Teite trougla dijeli teinicu u odnosu 2:1, pa imamo:

Iskoristimo formule za djelite dui u odnosu :

U naem sluaju je .

Znai, teite trougla ima koordinate:
(
*

6.5.2 Krunica

Definicija6.5.2.1
Krunica je geometrijsko mjesto taaka koje su jednako udaljene od jedne stalne take tj.
centra krunice, ili krunica je skup taaka jednako udaljenih od take sredita.

Krunica s centrom u taki ( ) poluprenika r je data na sljedeoj slici:

Slika6.5.2.1Krunica

Krai zapis krunice sa centrom u taki ( ) poluprenika r je ( )
Krunica poluprenika r sa centrom u ishoditu koordinatnog sistema (centralna krunica) je
u oznaci ()
MATEMATIKA
101

6.5.2.1 Jednaina krunice

Jednaina krunice poluprenika r sa sreditem u ishoditu koordinatnog sistema je:

Slika6.5.2.1.1Jednaina krunice

Primjenom pitagorine teoreme na trougao imamo:

Jednaina krunice poluprenika r sa sreditem u taki ( ) je:
( )
( )

Slika6.5.2.1.2Jednaina krunice

Primjenom pitagorine teoreme imamo:
( )
( )

MATEMATIKA
102

6.5.2.2 Jednaina tangente u taki krunice

Jednaina tangente u taki (
) krunice ( ) je:
(
)( ) (
)( )

dok je jednaina tangente u taki (
) krunice () :

DOKAZ:

Slika6.5.2.2.1Jednaina tangente

Tangenta krunice koja ima sredite u taki S(p, q) i koja prolazi takom (
) na krunici
odreena je koordinatama take T i koeficijentom smjera tangente.
Diferenciranjem jednaine krunice imamo da je:
( ) ( )
Odatle slijedi da je:

Uvrtavanjem u jednainu pravca kroz taku (
) dobijamo jednainu tangente:

)
Odatle se nalazi i drugi oblik jednaine tangente:
(
)(
) (
)(
)( ) (
)( )

Uvrtavanjem p=q=0 dobijamo:

MATEMATIKA
103

6.5.2.3 Uslov da pravac bude tangenta krunice

Uslov da pravac bude tangenta krunice je:
) ( )

DOKAZ:

Slika6.5.2.3.1Tangenta krunice

Naimo taj uslov za krunicu ( ), a za centralnu krunicu emo dobiti uvrtavanjem

()
( )
( )
()
Uvrstimo y iz jednaine (1) u jednainu (2):
( )
( )
( )
) ( )

Dobili smo kvadratnu jednainu ija diskriminanta mora biti jednaka nuli (jer ne mogu biti
dva pravca) pa imamo:
,( )-
)(
( )
) (

MATEMATIKA
104

) ( )
( )
) ( )

Za imamo centralnu krunicu, pa uvrtavanjem u dokazani uslov imamo da
vrijedi:
) ( )

6.5.2.4 Povrina kruga

Povrina kruga poluprenika r je:

DOKAZ:

Slika6.5.2.4.1Povrina kruga

Izraunajmo sivu povrinu koja je jednaka etvrtini povrine kruga, tj. neka vrijedi:

Jednaina krunice je:

Povrina je pozitivan broj.

MATEMATIKA
105

( )
[ |

6.5.2.5 Obim kruga (duina luka krunice)

Obim kruga (duina luka krunice) je:

DOKAZ:

Iskoristimo formulu za raunanje duine luka krive y:
(

MATEMATIKA
106

Slika6.5.2.5.1Obim kruga

[ .
( )

6.5.3 Elipsa

Definicija6.5.3.1
Elipsa je geometrijsko mjesto taaka za koje je zbir udaljenosti od dviju fiksnih taaka
(fokusa) konstanta i iznosi 2a.

Vrste elipse:
Translatirana elipsa
Elipsa sa tjemenima na osi ordinata
Jednakostranina elipsa (KRUNICA)

MATEMATIKA
107

Elipsa sa sreditem u ishoditu koordinatnog sistema je data na sljedeoj slici:

Slika6.5.3.1Elipsa sa sreditem u ishoditu

Elipsa sa sreditem u taki ( ) (translatirana elipsa) je data na sljedeoj slici:

Slika6.5.3.2Translatirana elipsa

a je velika poluosa, b mala poluosa.
( )
( ) su fokusi elipse gdje je e linearni ekscentricitet elipse.

Tjemena elipse su u takama ( ) ( ).
Vrijedi da je
, gdje su
udaljenosti taaka elipse od fokusa.

Elipsa sa tjemenima na osi ordinata je prikazana na slici:

Slika6.5.3.3Elipsa sa tjemenima na osi ordinata
MATEMATIKA
108

Za linearni ekscentricitet elipse vrijedi:

DOKAZ:

Sa prve slike (isto i za drugu) imamo da vrijedi:

Dobili smo jednakokraki trougao pa vrijedi:
()
()
Ako saberemo jednaine (1) i (2) imamo:
)
Ako pomnoimo jednaine (1) i (2) imamo:

Kako je
imamo:
(
) (

6.5.3.1 Jednaina elipse

Jednaina elipse sa centrom u ishoditu koordinatnog sistema (centralna elipsa) je:

dok je jednaina elipse sa sreditem u taki ( ) (translatirana elipsa) data sa:
( )
( )

DOKAZ:

Naimo jednainu elipse sa sreditem u taki ( ), a jednainu elipse sa sreditem u
ishoditu koordinatnog sistema dobijamo uvrtavanjem

MATEMATIKA
109


Slika6.5.3.1.1Jednaina elipse

( )
( )
()
( )
( )
()
Oduzmimo jednaine (1) i (2):
( )
(
)(
) ( )
(
) ( )
(
) ( )
( )

()
( ) ()
Saberimo jednaine (3) i (4):
( )
( ) ()
Jednakost (5) uvrstimo u jednainu (1):
0
( )1
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )

( )
( )
( )

MATEMATIKA
110

( )
) ( )

( )
) ( )
)
Iskoristimo da je
odnosno

( )
( )
( )
( )

( )
( )

Uvrtavanjem imamo:

Jednaina elipse sa tjemenima na osi ordinata je:

( )
( )

6.5.3.2 Jednaina tangente u taki elipse

) elipse je:

(
)( )
)( )

) centralne elipse:

DOKAZ:

Tangenta elipse koja ima sredite u taki S(p, q), koja prolazi takom (
) na elipsi
odreena je koordinatama take T i koeficijentom smjera tangente.
Diferenciranjem jednaine elipse imamo da je:
( )
( ) , odakle slijedi da je:

MATEMATIKA
111

), dobijamo jednainu tangente:

)
Odatle se dobija drugi oblik jednaine tangente elipse:
)(
)(
)( )
)( )


6.5.3.3 Uslov da pravac bude tangenta elipse

Uslov da pravac bude tangenta elipse je:

( )

DOKAZ:

Odredimo uslov za elipsu sa sreditem u taki ( ) ,a iz toga uslov za centralnu elipsu
emo dobiti uvrtavanjem
()
( )
( )
()
Uvrstimo jednakost (1) u jednakost (2):
( )
( )
( )
( )
) (

MATEMATIKA
112

,(
)-
)(

( )

( )
( )
( )
( )
( )

Uvrtavanjem imamo:

6.5.3.4 Povrina elipse

Povrina elipse je:

DOKAZ:

Slika6.5.3.4.1Povrina elipse
MATEMATIKA
113

Izraunajmo sivu povrinu koja je jednaka etvrtini povrine elipse, tj. neka vrijedi:

Jednaina elipse je:

( )
[ |

]
(
,

MATEMATIKA
114

6.5.4 Hiperbola

Definicija6.5.4.1
Hiperbola je geometrijsko mjesto taaka ija je apsolutna vrijednost razlike udaljenosti od
dviju fiksnih toaka (arita) konstanta i iznosi 2a.

Vrste hiperbole:
Translatirana hiperbola
Hiperbola sa tjemenima na osi ordinata
Jednakostranina hiperbola

Hiperbola sa sreditem u ishoditu koordinatnog sistema je data na sljedeoj slici:

Slika6.5.4.1 Hiperbola

Hiperbola sa sreditem u taki ( ) (translatirana hiperbola) je data na sljedeoj slici:

Slika6.5.4.2Translatirana hiperbola

MATEMATIKA
115

a je velika poluosa, b imaginarna poluosa.
( )
( ) su fokusi hiperbole gdje je e linearni ekscentricitet hiperbole.

Tjemena hiperbole su u takama ( ).
gdje su
udaljenosti taaka hiperbole od fokusa.

Hiperbola sa tjemenima na osi ordinata je prikazana na slici:

Slika6.5.4.3Hiperbola sa tjemenima na osi ordinata

Za linearni ekscentricitet hiperbole vrijedi:

6.5.4.1 Jednaina hiperbole

Jednaina hiperbole sa centrom u ishoditu koordinatnog sistema (centralna hiperbola) je:

dok je jednaina hiperbole sa sreditem u taki ( ) (translatirana hiperbola) data sa:

( )
( )

DOKAZ:

Naimo jednainu hiperbole sa sreditem u taki ( ), a jednainu hiperbole sa sreditem u
ishoditu koordinatnog sistema dobijamo uvrtavanjem

MATEMATIKA
116

Slika6.5.4.1.1Jednaina hiperbole

( )
( )
()
( )
( )
()

Oduzmimo jednaine (1) i (2):
( )
(
)(
) ( )
(
) ( )
(
) ( )
( )
()
( ) ()

Saberimo jednaine (3) i (4):
( )
( ) ()
0
( )1
( )
( )
( )
( )
( )
( )
( )

MATEMATIKA
117

( )
( )
( )

( )
( )
( )

( )
) ( )

( )
) ( )
)
Iskoristimo da je
odnosno

( )
( )
( )
( )

( )
( )

Uvrtavanjem imamo:

Jednaina hiperbole sa tjemenima na osi ordinata je:

( )
( )

6.5.4.2 Jednaina tangente u taki hiperbole

) hiperbole je:

(
)( )
)( )

) centralne hiperbole:

DOKAZ:

Tangenta hiperbole koja ima sredite u taki S(p, q), koja prolazi takom (
) na
hiperboli odreena je koordinatama take T i koeficijentom smjera tangente.

MATEMATIKA
118

Diferenciranjem jednaine hiperbole imamo da je:
( )
( )


)
Odatle se dobija drugi oblik jednaine tangente hiperbole:
)(
)(
)( )
)( )


6.5.4.3 Uslov da pravac bude tangenta hiperbole

Uslov da pravac bude tangenta hiperbole je:

( )

DOKAZ:

Naimo uslov za hiperbolu sa sreditem u taki ( ) , a iz tog uslov za centralnu hiperbolu
emo dobiti uvrtavanjem
()
( )
( )
()
Uvrstimo jednakost (1) u jednainu (2):
( )
( )

MATEMATIKA
119

( )
( )
) (

,(
)-
)(

( )
( )
( )
( )
( )

Uvrtavanjem imamo:

Asimptote hiperbole su pravci:

Slika6.5.4.3.1Asimptote hiperbole
MATEMATIKA
120

6.5.4.4 Konstrukcija hiperbole

Slika6.5.4.4.1Konstrukcija hiperbole



MATEMATIKA
121

6.5.5 Parabola

Definicija6.5.5.1
Parabola je skup taaka u ravni jednako udaljenih od zadane take (arita) i od zadanog
pravca (ravnalice).

Slika6.5.5.1Parabola

Fokus parabole je taka .
/.
p-parametar parabole.
Ravnalica d (direktrisa) ima jednainu:

6.5.5.1 Jednaina parabole

Jednaina parabole s tjemenom u ishoditu je:

Ako zamijenimo x i y imamo uspravnu parabolu:

Jednaina parabole s tjemenom u taki ( ) je:
( )
( )

DOKAZ:

Naimo jednainu parabole s tjemenom u taki ( ).
Posmatrajmo sljedeu sliku, i iskoristimo definiciju parabole.

MATEMATIKA
122

Slika6.5.5.1.1Jednaina parabole

Iz definicije parabole imamo:
( )

Imamo:

( )
()
Kvadrirajmo jednakost (1):
(
( )

( )
( )
( )
( )
( )

( )
( )

Uvrtavanjem u dokazanu formulu dobijamo parabolu s tjemenom u ishoditu i
vrijedi:

MATEMATIKA
123

6.5.5.2 Jednaina tangente u taki parabole

) parabole je:
)
DOKAZ:

Tangenta parabole koja prolazi takom (
) na paraboli odreena je koordinatama

take T i koeficijentom smjera tangente.
Diferenciranjem jednaine parabole imamo da je:



)
Odatle dobijamo drugi oblik jednaine tangente parabole:
(
) (
) (
) (
)

6.5.5.3 Uslov da pravac bude tangenta parabole

Uslov da pravac bude tangenta parabole je:

DOKAZ:

()
()
( )
( )

MATEMATIKA
124

Dobili smo kvadratnu jednainu ija diskriminanta mora biti jednaka nuli.
,( )-

6.6 Povrine i zapremine geometrijskih figura (stereometrija)

Dio geometrije koja prouava svojstva prostornih figura naziva se stereometrija (rije stereometrija
dolazi od grkih rijei stereos- prostor i metreo- mjeriti).

Presjekom ravnine i kupe (zavisno pod kojim uglom) emo dobiti krunicu,elipsu,
hiperbolu ili parabolu:

Slika6.6.1Presjek ravni i kupe
6.6.1 Prizma

Prizma je prostorna figura sastavljena od ravni, od kojih su dvije naspramne jednake, sline i paralelne, a
ostale su paralelogrami. Kubje prostorna figura obuhvaena sa est jednakih kvadrata.

Slika6.6.1.1Prizma
MATEMATIKA
125

Povrina i zapremina prizme je:

B je povrina baze, H je visina prizme, a M povrina omotaa prizme.

6.6.2 Kocka

Kocka je jedno od Platonovih tijela. Pripada paralelepipedima, i to je pravilna
etverostrana prizma. Sastoji se od est jednakih kvadrata.

Slika6.6.2.1Kocka
Vea dijagonala kocke je:

Slika6.6.2.2Dijagonala kocke
, manja dijagonala kocke

MATEMATIKA
126

Povrina kocke stranice a je:

DOKAZ:

Slika6.6.2.3Povrina kocke

Zapremina kocke stranice a je:

DOKAZ:

Slika6.6.2.4Zapremina kocke
Zapremina prizme je .
U ovom sluaju je
pa imamo:

MATEMATIKA
127

6.6.3 Kvadar

Kvadar je paralelepiped kojem je osnova (baza) pravougaonik. Dakle, kvadar nema nuno
sve ivice meusobno okomite. Ako su bone ivice kvadra okomite na osnovicu, onda je taj
kvadar uspravni kvadar.

Slika6.6.3.1Kvadar
Dijagonala kvadra je:

Slika6.6.3.2Dijagonala kvadra

Povrina kvadra je:
( )
DOKAZ:

Slika6.6.3.3Povrina kvadra
MATEMATIKA
128

( )

Zapremina kvadra je:

DOKAZ:

Slika6.6.3.4Zapremina kvadra

Zapremina prizme je .
U ovom sluaju je pa imamo:

6.6.4 Piramida

Piramida je geometrijsko tijelo sastavljeno od baze i stranica. S obzirom na bazu, piramide se
dijele na trostrane (baza trougao), etverostrane (baza etverougao) itd. Ako je baza pravilni
poligon (sve stranice jednake), tu piramidu nazivamo pravilna piramida.
S obzirom na bone ivice, piramida se dijeli na uspravnu (ako su ivice jednake) i kosu (ako su
ivice razliite duine).
Tako se na primjer, piramida kojoj je baza kvadrat i kojoj su bone ivice jednake duine,
naziva pravilna uspravna etverostrana piramida.

MATEMATIKA
129

Slika6.6.4.1Piramida

Povrina piramide je:

Zapremina piramide je:

DOKAZ:

Slika6.6.4.2Povrina i zapremina piramide

Dokaimo na dva naina.
(I)
Teorema: Dvije piramide istih povrina baza i istih visina imaju jednake zapremine.

Slika6.6.4.3Zapremina piramide
MATEMATIKA
130

Neka su trouglovi ABC i DEF podudarni. Zapremina prizme ABCDEF je

Prizma ABCDEF je sainjena od tri piramide i to: ABCD, BCDF i DECF. Te tri piramide su
jednakih zapremina na osnovu gore navedene teoreme, jer je:
, C je vrh pa je ABCD=BCDF.
, D je vrh pa je BCDF=DECF.
Na osnovu toga je:

(II)
Uzmimo sluaj kada je piramida trostrana i obiljeimo je sa ABCD. Podelimo jednu bonu
ivicu, npr. AD, na n jednakih djelova i kroz diobne take konstruiimo ravni paralelne sa
ravni baze ABC kao na slici.

Slika6.6.4.4Zapremina piramide

Tim ravninama razloena je piramida na n poliedara. Za svaki taj poliedar konstruimo
dvije prizme od kojih jedna pripada tom poliedru, a druga sadri taj poliedar.
Obiljeimo sa
poliedar sastavljen od svih tih prizama koje se nalaze u piramidi , a sa

poliedar sastavljen iz svih ostalih prizama.
Pri tome je
,a prema tome je:

V(
) < V( ) < V(
)
Da bismo odredili zapremine poliedara
potrebno je odrediti zapremine pojedinih

prizama iz kojih se sastoje poliedri
.
S obzirom da su konstruisane ravni paralelne sa ravni ABC i da sijeku piramidu po
trougaonim povrinama koje su sline sa bazom = ABC, to prema teoremi, povrina
presjeka m-te ravni sa piramidom jednaka je .
, gde je
koeficijent slinosti.
MATEMATIKA
131

Stoga je zapremina odgovarajue prizme jednaka
, i prema tome:
(
,.
-
(
( )
-
(
1

(
,.
-
(
-
(
+

Na taj nain, imamo da je:
+ ()
()

Kada , tada je :
()

()

Ako je piramida n-tostrana (n > 3), ona se dijagonalnim presjecima moe razloiti na n-2
trostranih piramida
. Ako povrine baza tih piramida obiljeimo sa
, onda je :
() (
) (
) (
)
()

MATEMATIKA
132

6.6.5 Valjak

Valjak je oblo geometrijsko tijelo, omeeno sa dva podudarna kruga koji lee u
paralelnim ravninama i dijelom zakrivljene plohe. Krugove nazivamo baze valjka, a
zakrivljenu plohu nazivamo omota valjka.
Visina valjka je meusobna udaljenost baza. Kod uspravnog valjka visina je spojnica sredita
baza. Valjak je rotaciono tijelo to znai da nastaje rotacijom pravougaonika oko jedne svoje
stranice.

Slika6.6.5.1Valjak

Povrina valjka je:
( )
DOKAZ:

Slika6.6.5.2Povrina valjka

M-je pravougaonik sa stranicama H i

( )

MATEMATIKA
133

Zapremina valjka je:

DOKAZ:

Slika6.6.5.3Zapremina valjka

Iskoristimo formule za zapreminu rotacionog tijela oko y ose.

U ovom sluaju je rotacija pravca x=r oko y ose na intervalu (0,H).
Sada imamo:

6.6.6 Kugla

Kugla je skup svih taaka prostora ija je udaljenost od sredita manja ili
jednaka polupreniku r. Omeena je sferom poluprenika r, tj. skupom taaka prostora ija je
udaljenost od sredita jednaka r.
Meu svim tijelima datog obima, kugla ima najmanje oploje (omota).

MATEMATIKA
134

Slika6.6.6.1Kugla

Povrina kugle je:

DOKAZ:

Slika6.6.6.2Povrina kugle

Iskoristimo formule za povrinu omotaa rotacionog tijela oko x ose.

U ovom sluaju je rotacija krunice
oko x ose na intervalu (-r,r).

( )

MATEMATIKA
135

Zapremina kugle je:

DOKAZ:

Dokaimo na dva naina:

(I)
Kavalijerov princip: Ako svaka ravan sijee likove
jednakih povrina, onda je:

(
) (
)
Posmatrajmo valjak,kupu i poluloptu.

Slika6.6.6.3Zapremina kugle
Presjekom ravni koja je paralelna sa bazama dobijamo kruni prsten i krug.

Slika6.6.6.4Kruni prsten i krug

Zapremina lopte je:

MATEMATIKA
136

(II)

Slika6.6.6.5Zapremina kugle

U ovom sluaju je rotacija krunice
oko x ose na intervalu (-r,r).

Sada imamo:
(
( ) (

MATEMATIKA
137

6.6.7 Kupa

Kupa je geometrijsko tijelo ogranieno jednim djelom obrtne konusne povri i krugom.
Krug je osnova kupe.
Omota kupe je dio konusne povri, a vrh konusne povri je ujedno i vrh kupe.
Normalna du na osnovu, ije su krajnje take vrh kupe i centar osnove, naziva se visina H.

Slika6.6.7.1Kupa
s-izvodnica kupe.
H-visina kupe.

Povrina kupe je:
( )

DOKAZ:

Slika6.6.7.2Povrina kupe

M je povrina krunog isjeka.
MATEMATIKA
138

Slika6.6.7.3Kruni isjeak

( )

Zapremina kupe je:

DOKAZ:

Slika6.6.7.4Zapremina kupe

Iskoristimo formule za zapreminu rotacionog tijela oko y ose.

U ovom sluaju je rotacija pravca
oko y ose na intervalu (0,H).

Sada imamo:
MATEMATIKA
139

6.6.8 Zarubljena kupa

Zarubljena kupa nastaje rotacijom pravouglog trapeza oko kraka koji predstavlja visinu
trapeza.

Slika6.6.8.1Zarubljena kupa

Povrina zarubljene kupe je:
,
( )-

DOKAZ:

Slika6.6.8.2Povrina zarubljene kupe

MATEMATIKA
140

Slika6.6.8.3Povrina krunog prstena

Sada imamo da vrijedi:

( )

( )
Konano imamo:

( )
,
( )-

Zapremina zarubljene kupe je:

)
DOKAZ:

Slika6.6.8.4Zapremina zarubljene kupe

( )

MATEMATIKA
141

Iz slinosti kupa imamo:

Sada imamo:

Iz algebarskih identiteta imamo da vrijedi:
( )(
)
Uvrtavanjem u formulu imamo:

)

6.6.9 Kuglina kapa

Slika6.6.9.1Kuglina kapa

Povrina kugline kape je:
(
)
DOKAZ:

Slika6.6.9.2Povrina kugline kape

Posmatrajmo rotaciju krunice
, ( )-
oko y ose.
MATEMATIKA
142

Slika6.6.9.3Povrina kugline kape

, ( )-
*
( )
, ( )-
)

Povrina odsjeka (kalote ili kapice) je:

DOKAZ:

, ( )-
*
( )
, ( )-

MATEMATIKA
143

Zapremina kugline kape je:

( )

DOKAZ:

Slika6.6.9.4Zapremina kugline kape

Posmatrajmo rotaciju krunice
, ( )-
oko y ose.
,
, ( )-
-
*
, ( )-
, ( )-
,, ( )-
( )
( )
( )

MATEMATIKA
144

6.6.10 Kuglin isjeak

Slika6.6.10.1Kuglin isjeak

Povrina kuglinog isjeka je:
()
DOKAZ:

Slika6.6.10.2Povrina kuglinog isjeka

Povrina kuglinog isjeka je jednaka zbiru povrine kalote i povrini omotaa kupe.

Slika6.6.10.3Omota kupe

()

MATEMATIKA
145

Zapremina kuglinog isjeka je:

DOKAZ:

Slika6.6.10.4Zapremina kuglinog isjeka

( )
( )
)
Imamo da vrijedi:
( )
()

MATEMATIKA
146

7. Realne funkcije

Neka je dat skup D R. Ako je svakom x D po nekom zakonu (pravilu) pridruen jedan i
samo jedan y R, tada kaemo da je na skupu D denirana realna funkcija f realne
promjenljive x .
Pravilo po kojem se vri pridruivanje oznaavamo sa f, odnosno y = f(x), x D.
Ovdje je x argument ili nezavisno promjenljiva, a skup D (esto se obiljeava i sa
) je
deniciono podruje ili domena funkcije f.
Broj
, pridruen vrijednosti
argumenta x, zove se vrijednost funkcije u taki x =
i
oznaava se f(
). Skup svih vrijednosti funkcije f oznacava se
i zove se kodomena
funkcije f.
Primjeri realnih funkcija su: linearna funkcija, kvadratna funkcija, eksponencijalna i
logaritamska funkcija i trigonometrijske funkcije.

Definicija7.1
Elementarnim funkcijama nazivamo one funkcije koje se dobivaju iz osnovnih
elementarnih funkcija pomou konanog broja aritmetikih operacija i konanog broja
komponiranja osnovnih elementarnih funkcija.

Algebarske funkcije su one elementarne funkcije koje su dane pomou kompozicije
racionalnih funkcija, potenciranja s racionalnim eksponentom i sa etri osnovne raunske
operacije.

Transcedentne funkcije su one elementarne funkcije koje nisu algebarske.
Tu spadaju eksponencijalne, logaritamske, trigonometrijske, ciklometrijske, hiperbolne i area
funkcije.

MATEMATIKA
147

7.1 Linearna funkcija

Grafik linearne funkcije je pravac koji se esto zadaje u eksplicitnom obliku
gdje je sve objanjeno u jednaini pravca iz analitike geometrije u ravnini.

Slika7.1.1Grafik linearne funkcije

7.2 Kvadratna funkcija

Kvadratna funkcija ili polinom drugog stepena je funkcija oblika
()
gdje su realni brojevi.

Broj a se naziva vodei koeficijent polinoma, broj b se naziva linearni koeficijent, a broj c se
naziva slobodni lan.

7.2.1 Grafik,tjeme i nultake kvadratne funkcije

Grafik kvadratne funkcije se naziva parabola; ako je a<0 parabola ima otvor prema dolje, a
ako je a>0 parabola ima otvor prema gore.

Slika7.2.1.1Parabola

Nultake kvadratne funkcije su brojevi
koji mogu biti kompleksni za koje je

vrijednost funkcije 0.

MATEMATIKA
148

Nultake kvadratne funkcije se lako mogu nai pomou formule:

DOKAZ:

Dokaz se provodi svoenjem na potpuni kvadrat.
()

Dodamo li lijevoj i desnoj strani jednakosti broj
imamo:

Iz ovog slijedi:

Kako su dva rjeenja imamo:

Krai zapis je:

Broj D gdje je
se naziva diskriminanta kvadratne funkcije.

Broj nultaaka kvadratne funkcije ovisi o vrsti rjeenja kvadratne funkcije, tj. ovisi o
vrijednosti potkorjene veliine (diskriminante).

MATEMATIKA
149

- Ako je D<0 funkcija nema realnih nultaaka, i parabola sijee y osu u taki (0,c).
- Ako je D>0 funkcija ima dvije razliite nultake u kojima graf sijee x osu.
- Ako je D=0 funkcija ima jednu nultaku u kojoj graf dira x osu.

Slika7.2.1.2Nultake parabole

Tjeme kvadratne funkcije je taka (
) koja ima koordinate:

(
*
DOKAZ:

Posmatrajmo funkciju

(I) (diferenciranjem):

Tada je tjeme funkcije taka ekstrema (minimum ili maksimum), a izvod funkcije u taki

mora bit jednak nuli pa vrijedi:

Uvrtavanjem vrijednosti
u polaznu jednainu imamo:
*

MATEMATIKA
150

(II) (geometrijski):

Slika7.2.1.3Tjeme parabole

Primjenimo formulu za koordinate sredita dui AB.
(
) (
) (
)
Tada vrijedi:

Iz vietovih formula za polinom drugog stepena imamo da je
pa vrijedi:

Uvrtavanjem vrijednosti
u polaznu jednainu imamo:
*

Iz ovog zakljuujemo da je osa simetrije parabole pravac:

MATEMATIKA
151

- Ako je a<0 kvadratna funkcija ima svoju najveu vrijednost ili maksimum.
- Ako je a>0 kvadratna funkcija ima svoju najmanju vrijednost ili minimum.

7.2.2 Tok kvadratne funkcije

Ako je a<0 onda za:
(

Ako je a>0 onda za:
(

7.2.3 Znak kvadratne funkcije

Ako je a<0 onda za
vrijedi:
(
) (
) ()
(
) ()
Ako je a>0 onda za
vrijedi:
(
) ()
(
) (
) ()

7.2.4 Konveksnost i konkavnost kvadratne funkcije

Za realnu funkciju kaemo da je konveksna (udubljena) na intervalu ako je:
(
*
(
) (

Za realnu funkciju kaemo da je konkavna (ispupena) na intervalu ako je:
(
*
(
) (

Teorema7.2.4.1
Kvadratna funkcija ()
je za sve vrijednosti argumenta x konveksna

ako je a>0, a konkavna za a<0.

DOKAZ:

(*) konveksna a>0
()

MATEMATIKA
152

Iskoristimo formulu za konveksnost:
(
*
(
) (
) ,(
) (
) -
)
(

(**) konkavna a<0
()

Iskoristimo formulu za konkavnost:
(
*
(
) (
) ,(
) (
) -
)
(

7.2.5 Pripadnost nultaaka datom intervalu

Za kvadratnu funkciju se moe postaviti zadatak da se odrede koeficijenti a,b i c tako da
njene realne nultake (jedna ili obe) budu u intervalu ( )

Posmatrajmo tri sluaja:
1. kada lei samo jedna nultaka,
2. lee obe nultake,
3. ne lee nultake.
MATEMATIKA
153

1. Neka kvadratna funkcija ima dvije realne nultake od kojih lei samo jedna, (D>0):

Slika7.2.5.1Jedna nultaka pripada datom intervalu

Tada vrijedi: () ()

2. Posmatrajmo kada lee obe nultake:

Slika7.2.5.2Obe nultake pripadaju datom intervalu

Tada vrijedi: () ()

3. Posmatrajmo kada ne lee obe nultake:

Slika7.2.5.3Nultake ne pripadaju datom intervalu

Tada vrijedi: () ()
MATEMATIKA
154

7.3 Eksponencijalna funkcija

Definicija7.3.1
Neka je a>0 i a realan broj. Funkcija ()
definirana za svaki realan broj x se

naziva eksponencijalna funkcija, gdje se broj a naziva baza, a broj x se naziva eksponent.

Svi grafovi eksponencijalnih funkcija prolaze kroz taku (0,1).
Za a>1 funkcija je strogo rastua, a za 0<a<1 funkcija je strogo opadajua.
Grafovi eksponencijalnih funkcija s bazama koji su reciproni brojevi su simetrini u odnosu
na y osu.

I nverzna funkcija eksponencijalne funkcije je logaritamska funkcija.

Grafik eksponencijalne funkcije je dat na sljedeoj slici:

Slika7.3.1Eksponencijalna funkcija

Zbog injektivnosti eksponencijalne funkcije vrijedi:

()

()
() ()

()

()
() ()

()

()
() ()

()

()
() ()

()

()
() ()

MATEMATIKA
155

7.4 Logaritamska funkcija

Definicija7.4.1
Neka je a>0 i a realan broj. Funkcija ()
koja svakom pozitivnom broju x

pridruuje realan broj
za koji vrijedi
se naziva logaritamska funkcija ili

logaritam po bazi a.

Svi grafovi logaritamskih funkcija prolaze kroz taku (1,0).
Za a>1 funkcija je strogo rastua, a za 0<a<1 funkcija je strogo opadajua.

Grafovi logaritamskih funkcija s bazama koji su reciproni brojevi su simetrini u odnosu na
x osu.
Grafik logaritamske funkcije je dat na sljedeoj slici:

Slika7.4.1Logaritamska funkcija

Logaritmiranje i antilogaritmiranje (veza eksponencijalne i logaritamske funkcije):

Vrijedi:

Zbog injektivnosti logaritamske funkcije vrijedi:

()
() () ()

()
() () ()

()
() () ()

MATEMATIKA
156

LOGARITAMSKA PRAVILA

Logaritam proizvoda:
( )

DOKAZ:

Iskoristimo osobinu stepena:

Sabiranjem logaritama imamo:
()
Mnoenjem stepena imamo:

( )
Konano uvrtavanjem u (1) imamo:
( )

Logaritam kolinika:

DOKAZ:

Iskoristimo osobinu stepena:

Oduzimanjem logaritama imamo:
()
Djeljenjem stepena imamo:

Konano uvrtavanjem u (2) imamo:

MATEMATIKA
157

Logaritam stepena:

DOKAZ:

Svodi se na pravilo logaritam proizvoda.
(
||
+
||

Logaritam korjena:

DOKAZ: (slijedi iz prethodnog jer vrijedi
)

Promjena baze logaritma:

DOKAZ:

Neka je

Posljedica tog je sljedea jednakost:

Prirodni logaritam (baza je broj e) je u oznaci lnx.

MATEMATIKA
158

7.5 Trigonometrijske funkcije

Trigonometrijske funkcije su: sinus, kosinus, tanges i kotanges.
Trigonometrijska krunica ima poluprenik 1. Posmatrajmo rotaciju proizvoljne take na
trigonometrijskoj krunici u nekom vremenskom intervalu. Tada dobijamo dva grafika
sinusoida i kosinusoida prikazani na slici:

Slika7.5.1Funkcije sinus i kosinus

Pozitivno orijentirani ugao: Neka su a i b dva polupravca sa zajednikom poetnom takom
O. Pretpostavimo da se pravac a vrti oko take O u smislu suprotnom kretanju kazaljke sata
sve dok se ne poklopi s polupravcem b. Ugao to ga je na taj nain proao polupravac a
nazivamo pozitivno orijentiranim uglom.
Negativno orijentirani ugao: Ukoliko dolazimo do drugog kraka ugla rotacijom prvog kraka
oko vrha ugla u smislu kretanja kazaljki sata, onda govorimo o negativno orijentiranom uglu.
Amplituda: Najveu ordinatu take grafa sinusoide ili kosinusoide nazivamo amplituda.

7.5.1 Definicija trigonometrijskih funkcija na trigonometrijskoj krunici

Definicija7.5.1.1
Sinus ugla na trigonometrijskoj krunici jednak je ordinati take koja se dobije presjekom
prave koja sadri drugi krak ugla i trigonometrijske krunice.

Definicija7.5.1.2
Kosinus ugla na trigonometrijskoj krunici jednak je apscisi take koja se dobije presjekom
prave koja sadri drugi krak ugla i trigonometrijske krunice.

Definicija7.5.1.3
Tanges ugla na trigonometrijskoj krunici jednak je ordinati take koja se dobije presjekom
prave koja sadri drugi krak ugla i tangentne ose.

MATEMATIKA
159

Definicija7.5.1.4
Kotanges ugla na trigonometrijskoj krunici jednak je apscisi take koja se dobije
presjekom prave koja sadri drugi krak ugla i kotangentne ose.

7.5.2 Definicija trigonometrijskih funkcija na pravouglom trouglu

Definicija7.5.2.1
Sinus ugla u pravouglom trouglu jednak je odnosu naspramne katete i hipotenuze.

Definicija7.5.2.2
Kosinus ugla u pravouglom trouglu jednak je odnosu nalegle katete i hipotenuze.

Definicija7.5.2.3
Tanges ugla u pravouglom trouglu jednak je odnosu naspramne katete i nalegle katete.

Definicija7.5.2.4
Kotanges ugla u pravouglom trouglu jednak je odnosu nalegle katete i naspramne katete.

7.5.3 Grafiki prikaz trigonometrijskih funkcija:

Graf funkcije sinus naziva se sinusoida.

Slika7.5.3.1Sinusoida

Graf funkcije kosinus naziva se kosinusoida.

Slika7.5.3.2Kosinusoida

MATEMATIKA
160

Graf funkcije tangens naziva se tangensoida.

Slika7.5.3.3Tangensoida

Graf funkcije kotangens naziva se kotangensoida.

Slika7.5.3.4Kotangensoida

MATEMATIKA
161

U sljedeoj tablici su date vrijednosti trigonometrijskih funkcija za neke uglove:

x
stepeni 0 30 45 60 90 120 135 150 180
radijani 0

sin(x) 0

1

0
cos(x) 1

0

tg(x) 0

1

0
ctg(x)

1

0

Tabela7.5.3.1

7.5.4 Parnost-neparnost i periodinost trigonometrijskih funkcija:

Funkcija cosx je parna funkcija: cos(x)=cosx
Funkcija sinx je neparna funkcija: sin(x)=sinx
Funkcija tgx je neparna funkcija: tg(-x)=-tgx
Funkcija kotangens je neparna funkcija: ctg(-x)=-ctgx

Funkcije sinus i kosinus su periodine funkcije sa osnovnim ili temeljnim periodom 2:
sinx=sin(x+2k )
cosx=cos(x+2k )

Tangens i kotangens su periodine funkcije s osnovnim ili temeljnim periodom :
tgx=tg(x+ )
ctgx=ctg(x+ )

MATEMATIKA
162

7.5.5 Svoenje na prvi kvadrant

Neka je x otar ugao tj. ugao iz prvog kvadranta.
Tada vrijedi:
.
/ .
/
( ) ( )
(
* (
*
( ) ( )

.
/ .
/
( ) ( )
(
* (
*
( ) ( )

.
/ .
/
( ) ( )
(
* (
*
( ) ( )

.
/ .
/
( ) ( )
(
* (
*
( ) ( )

MATEMATIKA
163

7.5.6 Znak trigonometrijskih funkcija

I II III IV
sin + + - -
cos + - - +
tg + - + -
ctg + - + -
Tabela7.5.6.1

7.5.7 Trigonometrijski identiteti

Osnovni trigonometrijski identitet je:

DOKAZ

Posmatrajmo sliku:

Slika7.5.7.1osnovni trigonometrijski identitet

Primjenom pitagorine teoreme na trougao ONM imamo da vrijedi:

Iz definicije trigonometrijskih funkcija na pravouglom trouglu imamo:

()

()
Kvadrirajmo i saberimo jednakosti (1) i (2):

MATEMATIKA
164

Znak + se uzima ako je ugao iz prvog i drugog kvadranta, a znak ako je iz treeg i etvrtog.

Znak + se uzima ako je ugao iz prvog i etvrtog kvadranta, a znak ako je iz drugog i treeg.
Neka je

Zakljuujemo da vrijedi:

Postoje funkcije za koje vrijedi:

Za trigonometrijske funkcije vrijede sljedee formule:

MATEMATIKA
165

MATEMATIKA
166

7.5.8 Adicione formule

Formule koje iskazuju vezu izmeu trigonometrijskih funkcija zbira i razlike uglova,
nazivaju se adicione formule, i to:
( )
( )
( )
( )
( )

( )

( )

( )

DOKAZ:

Posmatrajmo sljedeu sliku: Slika7.5.8.1Adicione formule.

(*) Uoimo jednakosti:
sin(x+y)=CD=OF=OG+GF (1), OA=OB=OC=1, GF=HE, HF=GE.

MATEMATIKA
167

Slika7.5.8.1Adicione formule

(

OG=OE

Sada je:
(2)

Sada je:
(3)

Ukoliko jednakosti (2) i (3) uvrstimo u (1) dobijamo sljedee:
( )

(**) Uoimo jednakost
-cos(x+y)=OD=CF=CH-HF (4)
Kako su dui CH i HF pozitivne, a u naem sluaju je vrijednost kosinusa ugla x+y
negativna, otuda dolazi minus ispred.
MATEMATIKA
168

Sada je:
(5)
HF=GE

Sada je:
(6)
Jednakosti (5) i (6) uvrstimo u jednakost (4):
( ) ()
( )

Ako u dokazanim formulama izvrimo smjenu dobijamo:
( ) () ()
( ) () ()

Iskoristimo li osobinu parnosti i neparnosti trigonometrijskih funkcija imamo:
( )
( )

Formulu za ( ) emo dobiti na osnovu formule
.
( )
( )
( )

( )

( )

MATEMATIKA
169

Analogno prethodnom vrijedi:
( )
( )
( )

( )

( )

Formulu za ( ) emo dobiti na osnovu formule
.
( )
( )
( )

( )

( )

Analogno se dobije ( ) i to:
( )
( )
( )

( )

( )

Napomena: Formule ( ) ( ) se mogu dobiti smjenom iz formula
za ( ) ( )

MATEMATIKA
170

7.5.9 Trigonometrijske funkcije dvostrukog ugla:

Trigonometrijske funkcije dvostrukog ugla raunamo prema formulama:

DOKAZ:

Primjenimo adicione formule:
( )
( )
( )

( )

Ukoliko stavimo da je x=y onda imamo:
( )
( )
( )

( )

Sada dobijamo traene formule:

MATEMATIKA
171

7.5.10 Trigonometrijske funkcije polovine ugla

Trigonometrijske funkcije polovine ugla raunamo prema formulama:

DOKAZ:

Na osnovu osnovnog trigonometrijskog identiteta
i formule
imamo da vrijede sljedee formule:
()

()
(*) saberimo jednakosti (1) i (2):

(**) oduzmimo formule (1) i (2):

Iz ove dvije formule se mogu nai formule:

MATEMATIKA
172

Iz ovih formula se mogu izvesti formule poznate kao formule sniavanja stepena i to
smjenom x=2x:

7.5.11 Transformacije zbira i razlike trigonometrijskih funkcija u proizvod

To su formule oblika:

DOKAZ:

(*) iskoristimo adicione formule za sinus:
( ) ()
( ) ()
Neka je
Izrazimo x i y preko i .

Saberimo formule (1) i (2):

MATEMATIKA
173

Oduzmimo formule (1) i (2):

(**) iskoristimo adicione formule za kosinus gdje je
:
( ) ()
( ) ()


7.5.12 Transformacije proizvoda trigonometrijskih funkcija u zbir ili razliku

To su formule oblika:

,( ) ( )-

,( ) ( )-

,( ) ( )-
DOKAZ:

Ponovo iskoristimo adicione formule:
( ) ()
( ) ()
( ) ()
( ) ()

( ) ( )

,( ) ( )-

MATEMATIKA
174

( ) ( )

,( ) ( )-

( ) ( )

,( ) ( )-

7.6 Ciklometrijske funkcije

Arkus funkcije ili ciklometrijske funkcije su inverzne funkcije odgovarajuih restrikcija
(ogranienja) trigonometrijskih funkcija.
Naime, ni jedna od trigonometrijskih funkcija nije bijekcija (funkcija ne moe biti bijekcija
im je periodina). Meutim, u primjenama se esto javlja potreba za njihovim inverzima, pa
su inverzi definirani za pogodno odabrane restrikcije koje jesu bijekcije.
Pri tome se najee biraju restrikcije na odgovarajui interval koji je najblii nuli.
Na sljedeoj slici vidimo da je restrikcija sinusa na intervalu 0
1 bijekcija.
Arkus sinus je inverzna funkcija te restrikcije pa vrijedi:

, - 0
1

Slika7.6.1Arcsinus i sinus funkcija

MATEMATIKA
175

Funkcija arkus kosinus je inverzna funkcija restrikcije funkcije na intervalu , - i
vrijedi:

, - , -

Slika7.6.2Arckosinus i cosinus funkcija
Funkcija arkustangens je inverzna funkcija restrikcije funkcije na intervalu 0
1 i
vrijedi:

/
Slino, funkcija arkus kotangens je inverzna funkcija restrikcije funkcije na
intervalu , - pa vrijedi:

( )

Slika7.6.3Arctangens i tangens funkcija

MATEMATIKA
176

Funkciju , moemo nacrtati koristei vezu:

DOKAZ:

Uzmimo da je:

Tada je:
, -

7.7 Hiperbolne funkcije

Hiperbolne funkcije definiramo pomou eksponencijalne funkcije
. Veze izmeu
hiperbolnih funkcija sline su vezama izmeu trigonometrijskih funkcija.
Sinus hiperbolni je funkcija definisana na sljedei nain:

a kosinus hiperbolni je funkcija:
, -

MATEMATIKA
177

Funkcije prikazane su na sljedeoj slici:

Slika7.7.1Funkcije sinus hiperbolni i kosinus hiperbolni

Vidimo da je sinus hiperbolni neparna, a kosinus hiperbolni parna funkcija te da je sinus
hiperbolni strogo rastua funkcija. Kosinus hiperbolni se jo zove i lananica, jer lanac
objeen o dvije take u gravitacijskom polju zauzme oblik dijela te krivulje.
Za funkcije vrijedi:

( )
( )

MATEMATIKA
178

( )

Slino kao kod trigonometrijskih funkcija, tangens hiperbolni definiramo kao odnos sinusa
hiperbolni i kosinusa hiperbolni, a kotangens hiperbolni kao odnos kosinusa hiperbolni i
sinusa hiperbolni, tj.
( )

*+ ( ) ( )

Funkcije prikazane su na sljedeoj slici:

Slika7.7.2Funkcije tangens hiperbolni i kotangens hiperbolni

MATEMATIKA
179

7.8 Area funkcije

Area funkcije su inverzne funkcije hiperbolnih funkcija. Primijetimo da su sve hiperbolne
funkcije bijekcije, osim pa za kosinus hiperbolni inverznu funkciju definiramo
restrikciju .
Area funkcije se ponekad oznaavaju i s velikim poetnim slovom kao npr. .
Funkcije area sinus hiperbolni, area kosinus hiperbolni, area tangens hiperbolni i area
kotangens hiperbolni definirane su redom na sljedei nain:

/

, - , -

/

( )

( ) ( ) *+

Pokaimo da vrijede gornje jednakosti:
()

Naimo inverznu funkciju gornje funkcije, tj. arsh x funkciju.

(uzimamo znak + zbog definitnosti)

MATEMATIKA
180

Sada je:
)
(
() (
/

()

Naimo inverznu funkciju gornje funkcije, tj. arch x funkciju.

(uzimamo znak + zbog definitnosti)

Sada je:
)
(
() (
/

()

Naimo inverznu funkciju gornje funkcije, tj. arth x funkciju.
(

MATEMATIKA
181

( )(

( )(
( )
(

Sada je:

()

()

Naimo inverznu funkciju gornje funkcije, tj. arcth x funkciju.
(

( )(

( )(

Sada je:

()

MATEMATIKA
182

Funkcije prikazane su na sljedeim slikama:

Slika7.8.1Funkcije areasinus i areakosinus

Slika7.8.2Funkcije areatangens i areakotangens

MATEMATIKA
183

8. Skupovi i operacije sa skupovima
8.1 Skupovi, podskupovi i prazan skup

Skup je kolekcija objekata. Objekte te kolekcije koji formiraju skup nazivamo elementima
toga skupa. Za element skupa ponekad kaemo da je lan tog skupa.
Ako je X skup, da bi iskazali injenicu da je x element skupa X, piemo xX. Ako x nije
element skupa X, piemo xX.
Kantor je prvi uveo vanu korespidenciju izmeu skupova, definisao beskonane i dobro
ureene skupove. Definisao je, takoe, kardinalne i ordinalne brojeve i dao njihovu
elementarnu aritmetiku.
Skup koji ima konano mnogo elemenata
zapisujemo ovako:
*
+.

Ako je x skup, moemo formirati skup {x} koji sadri samo element x, pa imamo x{x}.
Skup koji ima samo jedan element nazivano singleton.
Za dva skupa kaemo da su jednaka ako sadre iste elemente i isti broj elemenata.
Ako su skupovi X i Y jednaki piemo X = Y, a ako nisu jednaki piemo XY.

Za skup kaemo da je konaan skup ako ima konano mnogo elemenata.
Ako skup nije konaan, kaemo da je beskonaan i konaan skup ne moe biti jednak
beskonanom skupu.
Skup A je ekvipotentan skupu B ako imaju isti broj elemenata i piemo AB , (jednakobrojni
skupovi).
Za skup X kaemo da je beskonaan ako i samo ako je ekvipotentan svom pravom podskupu.
Za skup X kaemo da je podskup skupa Y ako je svaki element skupa X takoer element
skupa Y, a tu injenicu zapisujemo ovako XY.
Svaki skup je sam sebi podskup. Dakle, za svake skupove X imamo XX.

Napomenimo sljedeu vrlo korisnu matematiku injenicu:
Dva skupa X i Y su jednaka ako i samo ako je XY i YX.
Ovo znai da su dva skupa jednaka ako imaju iste elemente, tj. ako su elementi prvog skupa
elementi drugog skupa i obrnuto: elementi drugog skupa su elementi prvog skupa.
Ako je XY i XY kaemo da je skup X pravi podskup skupa Y i piemo XY; npr.
{0,3}{0,2,3,4}.
MATEMATIKA
184

Ako skup X nije podskup skupa Y pisaemo XY.
Skup svih podskupova skupa X oznaavamo sa P(X), i nazivamo ga partitivni skup skupa X.
Npr. svi podskupovi skupa {0,1,2} su:
, {0}, {1}, {2}, {0,1}, {0,2}, {1,2}, {0,1,2}.
Skup koji nema elemenata nazivamo prazan skup, i oznaavamo ga sa .

Teorem8.1.1
Skup bez elemenata je podskup svakog skupa.

DOKAZ:

Neka je X bilo koji skup. Pretpostavimo da nije podskup skupa X. Iz ove pretpostavke
moramo doi do kontradikcije. Poto skup nije podskup skupa X, tada prema definiciji
koncepta podskup, postoji element skupa koji nije lan skupa X. Ali, ovo je nemogue,
jer skup nema elemenata. Prema tome, skup ne moe imati elemenata koji nisu u X pa
mora biti .

Korolar8.1.1
Postoji najvie jedan skup bez elemenata.

DOKAZ:

Neka su
skupovi bez elemenata. Prema gornjem teoremu, mora biti
, pa prema tome, mora biti
.

Teorem8.1.2
Ako je || , tada je |()|
.

DOKAZ:

Da bi formirali jedan podskup skupa X treba da za svaki element skupa X odluimo da li je
lan tog podskupa ili nije. Budui da skup X ima n elemenata, i budui da za svaki element
imamo dvije mogunosti da ili ne, postoji
moguih podskupova skupa X.

MATEMATIKA
185

Teorem8.1.3
Skup cijelih brojeva je prebrojivo beskonaan.

DOKAZ:

Predstavimo skup Z cijelih brojeva u obliku Z = Z+ Z {0}, gde Z+ oznaava skup svih
pozitivnih ,a Z skup svih negativnih celih brojeva. Jasno, Z+ i Z su prebrojivo beskonani
skupovi, a {0} je konaan skup, pa prema teoremu * (Unija prebrojivo beskonanog skupa i
konanog skupa je prebrojivo beskonaan skup) dobijamo da je i Z prebrojivo beskonaan
skup.

Teorem8.1.4
Skup racionalnih brojeva je prebrojivo beskonaan.

DOKAZ:

Skup Q racionalnih brojeva moemo predstaviti u obliku Q = Q+ Q {0}, gde su Q+ i
Q redom skupovi pozitivnih i negativnih cijelih brojeva. Svaki racionalan broj aeQ moe se
na jedinstven nain predstaviti u obliku razlomka a = p/q, gde je p e Z, q e N i p i q su
uzajamno prosti brojevi. Prema tome, Q+ ~ NN i Q ~ NN, dok imamo da je NN ~ N.
Dakle, Q+ i Q su prebrojivo beskonani, pa prema teoremi * (Unija prebrojivo
beskonanog skupa i konanog skupa je prebrojivo beskonaan skup) imamo da je i Q
prebrojivo beskonaan skup.

Teorem8.1.5(Kantor)
Otvoreni interval (0,1) realnih brojeva je neprebrojivo beskonaan.

DOKAZ:

Primjetimo prvo da proizvoljan realni broj iz otvorenog intervala (0,1) ima decimalni zapis
oblika 0.x
1
x
2
x
3
. . ., gde je x
k
e {0, 1, 2, . . . , 9} za svako k e N. Meutim, takav zapis ne
mora biti jedinstven jer se, na primer, broj 1/4 moe zapisati u obliku 0.2500000 . . ., ali
takoe i u obliku 0.249999 . . ..
Da bi se dobio jedinstven zapis, dogovoriemo se da se svaki broj koji ima konaan broj
nenula decimala (racionalan broj), recimo k nenula decimala, umesto u obliku 0.x
1
x
2
. . .
x
k
0000 . . . predstavi u obliku 0.x
1
x
2
. . . x
0k
999 . . ., gde je x
0k
= x
k 1
.

MATEMATIKA
186

Drugim rijeima, zadnja nenula decimala se smanjuje za 1 a umesto nula koje idu za njom se
ubacuju devetke. Brojevi zapisani na taj nain imaju jedinstven zapis, to znai da ako je x =
0.x
1
x
2
x
3
... i
y = 0.y
1
y
2
y
3
..., pri emu je x
k
y
k
, bar za jedno keN, tada je x y. Ovo je kljuna injenica u
ostatku dokaza na koji sada prelazimo. Pretpostavimo sada da je skup (0,1) prebrojivo
beskonaan, tj. da se moe predstaviti u obliku niza (0,1) = {a
1
, a
2
, a
3
, ... , a
k
, ...}.

Svaki element iz ove liste ima decimalni zapis napravljen u skladu sa prethodno donjetim
dogovorom, pa imamo sljedeu emu:
a
1
= 0. a
11
a
12
a
13
. . . a
1k
. . .
a
2
= 0. a
21
a
22
a
23
. . . a
2k
. . .
a
3
= 0. a
31
a
32
a
33
. . . a
3k
. . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
a
k
= 0. a
k1
a
k2
a
k3
. . . a
kk
. . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
gdje je svako a
ij
e{0, 1, 2, . . . , 9}.

Uoimo sada b koji ima decimalni zapis oblika b = 0.b
1
b
2
b
3
... b
k
..., pri za svako k e N vai sljedee:
b
k
= 5 ako je a
kk
5 , b
k
= 1 ako je a
kk
= 5 .
Tada je be(0,1), dok sa druge strane imamo da za svako keN je b a
k
, jer je b
k
a
kk
, to znai da be
ne moe biti u intervalu (0,1). Kako smo kontradikciju dobili pod pretpostavke da je interval (0,1)
prebrojivo beskonaan, to zakljuujemo da je taj interval ipak neprebrojivo beskonaan, to je i trebalo
dokazati.

Teorem8.1.6
Skup svih realnih brojeva je neprebrojivo beskonaan.

DOKAZ:

Kao to smo ranije dokazali, skup R je ekvipotentan sa intervalom <0,1>, pa ukoliko bi R bio
prebrojivo beskonaan, tj. ekvipotentan sa N, tada bi takav morao biti i interval <0,1>, to
smo u prethodnom teoremom dokazali da nije sluaj.

MATEMATIKA
187

Teorem8.1.7
Skup I svih iracionalnih brojeva je neprebrojivo beskonaan.

DOKAZ:

Skup R realnih brojeva se moe napisati u obliku R = QI. Kako je Q prebrojivo
beskonaan, to bi u skladu sa teoremom * prebrojiva beskonanost skupa I povukla za sobom
i prebrojivu beskonanost skupa R, to, kao to smo dokazali, nije sluaj. Prema tome, I ne
moe biti prebrojivo beskonaan.

8.2 Razlika skupova

Neka su X i Y skupovi. Skup elemenata skupa X koji nisu u skupu Y, tj. skup {xeX: xeY}
nazivamo razlika skupa X i skupa Y i piemo X \ Y.
Npr. {1,2,3,4} \ {3,4,5,6} = {1,2}, a skup N \ 2N je skup neparnih prirodnih brojeva.
Za skupove X i Y vrijedi:
(1) X \ X = C,
(2) X \Y _ X,
(3) X \ C = X,
(4) X \ Y = C X _ Y.

Ako je skup X fiksiran (superskup), za podskup X \ Y skupa X koristimo oznaku Y
c
.
Skup Y
c
nazivamo komplement skupa Y u X.
Za dati supeskup X, vrijedi:
(1) (Y
c
)
c
= Y,
(2) X
c
= C,
(3) C
c
= X.

MATEMATIKA
188

8.3 Presjek skupova

Neka su data dva skupa X i Y. Moemo da posmatramo skup elemenata koji su zajedniki za
ova dva skupa. Taj skup nazivamo presjek skupa X i skupa Y, i, oznaavamo ga sa XY. npr.
X = {0,1,2,3,4} i Y = {1,3,4,6} : XY = {1,3,4}.
Za dva skupa, iji je presjek prazan skup, kaemo da su disjunktna ili razdvojena .
Vrijede slijedee osobine:
(1) XX = X,
(2) XY _ X,
(3) XY = YX,
(4) XY = X X _Y,
(5) (XY)Z = X(YZ),
(6) XC = C,
(7) (X \ Y)(Y \X) = C,

U opem sluaju, ako je X = {A
i
: ieI} skup skupova indeksiran skupom indeksa I, tada
presjek svih ovih skupova iz X oznaavamo sa
.
Dakle,
(ieI)(xeA
i
).
Ako je skup X dat bez indeksnog skupa, tada presjek svih elemenata skupa X oznaavamo sa
X. Dakle, imamo yeX ako i samo ako ako je yeX za svako xeX.

8.4 Unija skupova

Neka su data dva skupa X i Y. Moemo posmatrati skup elemenata koji su u skupu X ili u
skupu Y. Taj skup zovemo unija skupa X i skupa Y,i oznaavamo ga ovako XY.
Npr. X = {0,1,3,5,7}, a Y = {1,2,5,6}, tada je XY = {0,1,2,3,5,6,7}.
Vrijede slijedee osobine
(1) XX = X,
(2) X _ XY,
(3) XY = YX,
(4) XY = X Y _ X,
(5) (XY)Z = X(YZ),
(6) XC = X.
MATEMATIKA
189

Veze izmeu i (presjeka i unije) nazivamo De Morganovi stavovi:
X(YZ) = (XY)(XZ),
X(YZ) = (XY)(XZ),
( )

( )

U opem sluaju, ako je X = {A
i
: ieI} skup skupova indeksiran skupom indeksa I, tada uniju
svih skupova skupa X oznaavamo sa
.
Dakle, xe
(-ieI)(xeA
i
).
Prema tome, imamo yeX ako i samo ako ako postoji xeX takvo da je yeX.
Gornju reenicu moemo da zapiemo i u formalnom obliku
yeX (-x)(xeX . yeX).

8.5 Direktni proizvod dva skupa

Bilo koja taka T ravni RR moe se predstaviti sa dvije koordinate x i y to piemo u obliku
T = (x,y). Jedino svojstvo para (x,y) koje treba da znamo je sljedee:
(x,y) = (a,b) x = a i y = b.
Trebalo bi par (x,y) definisati tako da gornja osobina vrijedi.
Skup {{x},{x,y}} ima traenu osobinu, tj. vrijedi
{{x},{x,y}} = {{a},{a,b}} x = a i y = b.
Za dva skupa X i Y, definiemo XY kao skup svih ureenih parova (x,y) za xeX i yeY:
XY = {(x,y): xeX . yeY}.
Taj skup nazivamo direktni proizvod skupa X i skupa Y.

Lema8.5.1
Za skupove X i Y vrijedi XY _ P(P(XY)).

DOKAZ:

Neka su xeX i yeY po volji uzeti elementi, a znamo da je x,yeXY. Prema tome, {x} i
{x,y} su podskupovi skupa P(XY), pa {x},{x,y} su elementi od P(XY). Odavde sljedi da
je {{x},{x,y}} podskup skupa P(P(XY)).
Dakle, XY _ P(P(XY)).

MATEMATIKA
190

8.6 Formalizacija

Pogledajmo definiciju podskupa :
X _ Y ako i samo ako je svaki element skupa X element skupa Y.
Trebali bi tu definiciju napisati u kraem zapisu.
Ovdje ako i samo ako znai:
Ako je X_Y, tada je svaki element skupa X element skupa Y i ako je Y_X, tada je svaki
element skupa Y element skupa X.
Frazu ako i samo ako zapisujemo simbolom i definiciju podskupa zapisujemo ovako:
X_ Y svaki element skupa X je element skupa Y.
Analizirajmo frazu:
Svaki element skupa X je element skupa Y.
Moemo je reformulisati na sljedei nain:
Za svako t, ako je t element skupa X tada je t element skupa Y.

Za oznaavanje fraze forme ako, onda tj. ako je p onda je q koristi simbolini zapis
p q.
Ovako reformulisana naa fraza ima oblik:
za svako t, teX teY.
Formalizacija nije zavrena: frazu za svako t oznaavamo simbolom (t). Prema tome,
frazu svaki element skupa X je element skupa Y oznaavamo na slijedei nain:
(t)(teX teY).
Konano, definiciju podskupa zapisujemo ovako:
X_Y (t)(teX teY).
Budui da ova definicija vrijedi za sve skupove X i Y, trebalo bi, u principu, pisati:
(X)(Y)(X_Y (t)(teX teY)).
injenicu da je svaki skup sam sebi podskup formalizuje se na slijedei nain:
(X)(X_X).
Formalizujmo jednakost dva skupa. Kao to znamo, dva skupa X i Y su jednaka ako i samo
ako je X_Y i Y_X. Prema tome je:
X=Y (X_Y i Y_X).
Umjesto veznika i koristimo simbol ., tako da gornju frazu zapisujemo u obliku:
X=Y (X_Y . Y_X).
MATEMATIKA
191

Nastavimo sa formaliziranim zapisivanjem reenica. Tako, forma X_Y, je u stvari, skraenica
za formalizovanu reenicu (t)(teX teY), a forma Y_X je skraenica formalizovane
reenice (t)(teY teX).
Dakle vrijedi:
X=Y ((t)(teX teY) . (t)(teY teX)).

Vidimo da je (t)(teX teY) . (t)(teY teX) ekvivalentno sa (t)((teX teY) .
(teY teX)), a da je ovo ekvivalentno sa (t)(teX teY), pa je:
X=Y (t)(teX teY).
Budui da je ovo tano za sve skupove X i Y, imamo:
(X)(Y)(X=Y (t)(teX teY)).

Pogledajmo sada znaenje X=Y. Prema definiciji, za dva skupa X i Y kaemo: X=Y onda i
samo onda ako nije tano X= Y, tj. ako postoji bar jedan element jednog skupa koji nije lan
drugog skupa.
Dakle, X=Y onda i samo onda (ako i samo ako, akko) ako ili postiji bar jedan element skupa
X koji nije u Y, ili postoji bar jedan element skupa Y koji nije u X.
Prvu frazu postoji bar jedan element skupa X koji nije u Y zapisujemo ovako:
postoji bar jedan element teX takav da je teY, tj.
postoji bar jedno t takvo da je teX . teY.
Frazu postoji bar jedno t zapisujemo ovako: (-t).
Frazu postoji bar jedan element skupa X koji nije u Y formalizujemo sljedeim simbolima:
(-t)(teX . teY).
Analogno za frazu postoji bar jedan element skupa Y koji nije u X vrijedi:
(-t)(teY . teX).
Prema tome, X=Y se (djelimino) formalizuje sa:
(-t)(teX . teY) ili (-t)(teY . teX).
Formu iliili krae zapisujemo simbolom v, tako da nejednakost X=Y skupova X i Y
formalizujemo sljedeim nizom simbola:
(-t)(teX . teY) v (-t)(teY . teX).

MATEMATIKA
192

Vidi se da je gornji niz simbola ekvivalentan sa:
(-t)((teX . teY) v (teY . teX)).
Formalizujmo izjavu XcY. Prema definiciji, XcY ako i samo ako je X_Y i X=Y. Upravo
je pokazano kako se formalizuju X=Y i X_Y, pa imamo:
XcY (t)(teX teY) . (-t)(teX . teY).
Istaknimo da teX je formalizacija izjave t nije element od X, pa moemo zapisati i u
obliku (teX).

8.7 Definisanje skupova (podskupova) svojstvima

Neka je dat skup X. Zanimaju nas elementi skupa X koji zadovoljavaju neku osobinu. Npr. za
skup X moemo uzeti skup N prirodnih brojeva i posmatrati svojstvo biti paran broj. Ova
nova kolekcija je podskup skupa N. To je skup svih parnih prirodnih brojeva.
Ako sa S oznaimo svojstvo o kojem je rije, npr. biti paran prirodan broj tada reenicu x
je paran broj biljeimo sa S(x). Dakle, traeni skup iji elementi zadovoljavaju svojstvo S je:
{xeX : S(x)}.
U gornjem primjeru gdje je S svojstvo biti paran broj moemo zapisati u obliku:
{xeN : x je paran}.
Ovaj skup moemo zapisati i u obliku: {2x : xeN}, odnosno u obliku 2N.
Slino 2Z oznaava skup svih parnih cijelih brojeva.
Za realan broj a razmotrimo skup {seQ: s > a}.
Ovaj skup oznaavamo sa <a,+>.
Slino, za dva realna broja a i b definiemo sljedee skupove:
<a,b> = {xeR: a < x < b} (interval)
<a,b] = {xeR: a < x s b}
[a,b> = {xeR: a s x < b}
[a,b] = {xeR: a s x s b} (segment)
<-,b> = {xeR: x < b}
<-,b] = {xeR: x s b}
[a,+> = {xeR: a < +}
<-,+> = R.
Ove skupove nazivamo razmacima u skupu R.
MATEMATIKA
193

8.8 Binarne relacije

Neka su X i Y (neprazni) skupovi. Podskup _ XY nazivamo relacija izmeu elemenata
skupa X i elemenata skupa Y.
Dakle, vrijedi eP(XY).
Skup H
1
= {xeX :(-yeY)((x,y)e)} nazivamo prva projekcija (ili domen) relacije .
Oigledno je da vrijedi H
1
_ X.
Ako vrijedi H
1
= X, za relaciju kaemo da je totalna po prvim koordinatama, ili da je
klase T
1
,u upotrebi je i termin korespodencija.

Skup H
2
={yeY:(-xeX)((x,y)e)} nazivamo druga projekcija relacije (anti-domen,
kodomen, rang).
Jasno je da vrijedi H
2
_ Y. Ako je H
2
= Y, tada za relaciju kaemo da je totalna po
drugim koordinatama, ili da je surjektivna relacija, ili da je klase T
2
.

Ako za relaciju _ XY vrijedi:
(F
1
)(x
1
,x
2
eX)(y
1
,y
2
eY)((x
1
,y
1
)e . (x
2
,y
2
)e . x
1
=x
2
y
1
=y
2
)
tada za tu relaciju kaemo da je funkcionalna po prvim koordinatama, ili da je klase F
1
.
U upotrebi je i termin parcijalna funkcija.
Ako je relacija _ XY korespondencija i parcijalna funkcija, tada za nju kaemo da je
funkcija.

Ako za relaciju _ XY vrijedi:
(F
2
)(x
1
,x
2
eX)(y
1
,y
2
eY)((x
1
,y
1
)e . (x
2
,y
2
)e . y
1
=y
2
x
1
=x
2
)
tada za tu relaciju kaemo da je funkcionalna po drugim koordinatama, ili da je klase F
2
. U
upotrebi je i termin injekcija.
Neka su o _ XY i | _YZ relacije. Relaciju |oo = {(x,z)eXZ : (-yeY)((x,y)eo .
(y,z)e|)} nazivamo proizvod relacija o i |.
Oigledno je da je |oo = C ako i samo ako je H
2
o H
1
| = C.
Neka je _ XY.
Za relaciju
-1
= {(y,x)eYX : (x,y)e} kaemo da je inverz relacije.
Relaciju Id
X
= {(x,x): xeX} na skupu X nazivamo identitet na skupu X, ili dijagonala
skupa X.
MATEMATIKA
194

9. Granina vrijednost (limes) funkcije
9.1 Taka nagomilavanja, unutranja taka, granina taka skupa i limes
funkcije

Neka je Za taku a kaemo da je taka nagomilavanja skupa S ako svaka
okolina take a ( ) sadri bar jedan element skupa S razliit od broja a.
Za taku a kaemo da je unutranja taka skupa S ako postoji okolina ( ) koja je
podskup skupa S.
Taka a se naziva granina taka skupa S ako svaka okolina ( ) sadri taku iz
skupa S razliitu od take a.

Definicija9.1.1
.

()
)

Definicija9.1.2

()

( )( )(
| | |() | )

9.2 Lijevi i desni limes

Limes postoji ukoliko su lijevi i desni limesi jednaki.
()
()

MATEMATIKA
195

9.3 Algebarska kombinacija limesa

Teorem9.3.1
Neka su zadane funkcije , i neka je a taka nagomilavanja skupa A.

()
()
,() ()-
()
()

,() ()-
()
()

[
()
()
]
()
()
()

()
()

1
Neka su funkcionalne funkcije tako da je:
() () ()
()
()
Tada je:
()
2

()
() ()

,()-
9.4 Broj e, odreeni i neodreeni oblici limesa

DOKAZ:

Predstavimo to na trigonometrijskoj krunici:

Slika9.4.1Trigonometrijska krunica

1
Sendvi teorema
2
Teorema o smjeni
MATEMATIKA
196

Sa slike imamo:

Vrijedi nejednakost:

DOKAZ:

Da bi se tano odredio ovaj limes potrebno je iskoristiti formulu za razvoj u red funkcije

(*) Ispitajmo monotonost niza

(I nain)
( )
( )
* (
* (
* (

* (

* (

* (

*
( )

MATEMATIKA
197

Primjenimo nejednakost:

Slijedi:
niz je strogo rastui.

(II nain)
Prema bernulijevoj nejednakosti imamo da vrijedi:
(
(

*
.

(**) Ispitajmo ogranienost niza

Iz bernulijeve nejednakosti dobijamo da je ogranien sa donje strane:
(

Sada bi trebalo dokazati da je ogranien sa gornje strane.
(
( )( )
( )( )( )

MATEMATIKA
198

(
* (
* (
* (

* (

Tako smo dobili da je:
(

(***) Dokaimo da je jednak broju
(
* (
* (
* (

Iz redova funkcija imamo da je:

Konano smo dobili da je:

MATEMATIKA
199

( )

Dokaz slijedi iz prethodnog i to smjenom

DOKAZ:

( )
( )

( )

Sada je:
( )

( )

( )
( )
( )
( )

DOKAZ:

Neka je

( )

Bernoulijeva nejednakost daje sljedee:
(
)
(

MATEMATIKA
200

Iz sendvi teoreme imamo da vrijedi:
)
Konano imamo da je:

9.5 Neprekidnost funkcije

Definicija9.5.1
Neka je realna funkcija i .
Funkcija je neprekidna u taki ako vrijedi:
() ()
) .
/
( )( )( ) (| | |() ()| )

() ()

() ()

Ako je funkcija neprekidna u svim takama skupa tada kaemo da je funkcija
neprekidna na skupu A.

Definicija9.5.2
Funkcija je uniformno (ravnomjerno) neprekidna na skupu
ako vrijedi:
( )( )(
) (|
| |(
) (
)| )

9.6 Asimptote funkcije (krivulje)

Asimptota krivulje je pravac, koji ima svojstvo da se pribliava krivulji u nekoj njenoj
beskonano dalekoj toki, ali je u toj toki ne sijee niti dodiruje.

Razlikujemo tri vrste asimptota funkcije i to:
Vertikalna asimptota
Horizontalna asimptota
Kosa asimptota

MATEMATIKA
201

Dakle, asimptota moe biti neki pravac koji nije paralelan ni s osi x niti s osi y (kosa
asimptota), ali isto tako neki pravac koji je paralelan s osi x (horizontalna asimptota) ili neki
pravac koji je paralelan s osi y (vertikalna asimptota).
Udaljenost krivulje od asimptote tei prema nuli kada taka na krivulji tei prema
beskonanosti.
Ako se taka neprekidno pomjera po krivulji tako da barem jedna od koordinata x ili f(x) take
T tei ka beskonanosti, pri emu udaljenost od te take do nekog pravca tei prema nuli,
onda se taj pravac naziva asimptota.
Pod udaljenou izmeu krivulje i nekog pravca p podrazumijeva se najmanja (tj. najkraa)
udaljenost izmeu neke take na krivulji neke take na pravcu.

Ako u taki T na krivulji postavimo pravac q okomit na pravac p i ako sa B oznaimo presjek
pravaca q i p, onda je d(T,B) (udaljenost od take T na krivulji do take B na pravcu p)
najmanja udaljenost izmeu krivulje i pravca p.
Ako je pravac p ujedno asimptota krivulje , onda je d(T,B) udaljenost krivulje od asimptote .
S obzirom na prethodno navedeno zakljuujemo da je
( )

Slika9.6.1Udaljenost asimptote i funkcije

MATEMATIKA
202

9.6.1 Vertikalna asimptota

Kaemo da je pravac x=a vertikalna asimptota krivulje u desnoj strani ako vrijedi:
()
Analogno kaemo da je pravac x=a vertikalna asimptota krivulje u lijevoj strani ako vrijedi:
()
Pritom je broj a realan i razliit od

Na sljedeim slikama su prikazane vertikalne asimptote.

Slika9.6.1.1Vertikalna asimptota funkcije u desnoj strani

Slika9.6.1.2Vertikalna asimptota funkcije u lijevoj strani

MATEMATIKA
203

9.6.2 Horizontalna asimptota

U ovom sluaju imamo da je ( ) |() | pa na osnovu nunog uslova za postojanje
asimptote vrijedi:
(() )
(() )

Kaemo da je pravac x=b horizontalna asimptota krivulje u desnoj strani ako vrijedi:
()
Analogno kaemo da je pravac x=b horizontalna asimptota krivulje u lijevoj strani ako
vrijedi:
()
Pritom je broj b realan i razliit od

Ako iz prethodnih identiteta dobijemo da je onda zakljuujemo da funkcija nema
horizontalnu asimptotu.

Slika9.6.2.1Horizotalna asimptota funkcije u desnoj strani

MATEMATIKA
204

Slika9.6.2.2Horizotalna asimptota funkcije u lijevoj strani

9.6.3 Kosa asimptota

Kaemo da je pravac kosa asimptota krivulje u desnoj strani ako je:

()
,() -

Analogno kaemo da je pravac kosa asimptota krivulje u lijevoj strani ako je:

()
,() -
Pritom je , a,b su realni brojevi razliiti od .

Slika9.6.3.1Kosa asimptota funkcije u desnoj strani

MATEMATIKA
205

Slika9.6.3.2Kosa asimptota funkcije u lijevoj strani

Treba da vrijedi uslov za postojanje kose asimptote:

,() ( )-
,() ( )-

Ako jednu od ovih jednaina (isto tako vrijedi za drugu) podjelimo sa imamo:

*
()
*
()
+

Odavde je:

()

Broj b se dobije iz polaznih formula i vrijedi:

,() -

Krivulja presjeca asimptotu ako vrijedi:

() ( )

MATEMATIKA
206

10. Izvodi (derivacije) funkcije

Pretpostavimo da je funkcija f(x) definisana u nekom intervalu (a,b) i da je taka
iz
intervala (a,b) fiksirana. Uoimo neku proizvoljnu taku
iz tog intervala (a,b), koju

zovemo promjenjiva taka intervala (a,b).
Razlika
pokazuje promjenu ili prirataj vrijednosti promenljive x i najee se

obiljeava sa

Slika10.1Promjena promjenjive


Slika10.2Tangenta funkcije u taki A

(
) (
) (

Taj kolinik se naziva se srednjom ili prosjenom brzinom promjene funkcije u intervalu
,

MATEMATIKA
207

) (

Posmatrajmo ta e se deavati kada se taka
pribliava taki
, t st kad
.
Tada pa
) (

Brzina promjene funkcije f(x) u taki
se naziva izvod funkcijei obiljeava sa
)
ili
. Obino se umjesto
stavlja .

Definicija10.1
Izvod funkcije jednak je graninoj vrijednosti kolinika prirataja funkcije i prirataja
nezavisne promjenjive kad prirataj nezavisne promjenjive tei nuli.
()
( ) ()

10.1 Algebarska kombinacija izvoda

Teorem10.1.1
Neka su () () diferencijabilne u taki x. Tada su diferencijabilne sljedee
funkcije:
( )

( )

( )

( )

DOKAZ:

( )

Neka je () () () odnosno
Tada je:
( )

MATEMATIKA
208

Iz definicije izvoda imamo:
()
( ) ( ) () ()
()
( ) ()
( ) ()
()
()
() odnosno

( )

( )

Tada je:
( )

()
( ) ( ) () ()
()
( ) ()
( ) ()
()
()
() odnosno

( )

( )

Tada je:
( )

()
( )( ) ()()
()
( )( ) ()( ) ()( ) ()()
()
,( ) ()-( ) ,( ) ()-()
()
( ) ()
()
( ) ()
()
()
()()
() () odnosno

( )

MATEMATIKA
209

.

Neka je ()
()
()
odnosno

Tada je:

()
( )
( )
()
()
()
( )() ()( )
()( )
()
()( )
( )() ()( )
()
,()-
( )() ()() ()() ()( )
()
()()
() ()
,()-

( )

Neka je () () odnosno
Tada je:
( )

()
( ) ()
()
,( ) ()-
()
( ) ()
()
()

( )

MATEMATIKA
210

10.2 Izvod sloene funkcije

Teorem10.2.1(lanano pravilo)
Neka je ()() ,()- sloena funkcija i neka f ima izvod u taki a , a funkcija g
ima izvod u taki b, gdje je () Tada je:
()
()
,()-
()
DOKAZ:

Za ovaj dokaz koristimo formulu izvoda zapisanu u drugaijem obliku i to:
( ) ()
() ()
Neka je: () ( )
Tada vrijedi:
,( )- ,()-
( ) ()
() ()
()
()
()
neprekidna () diferencijabilna
,( )- ,()-
()
()
()
()
()
()
()
,()-
()
To znai ukoliko je ,()- , tada je izvod te funkcije jednak:
,()-
()
Zbog jednostavnosti pisanja uzmimo da je ,()-
() ()
Tada je:
,()-
()

Npr. neka je ,(())-. Tada je:

,(())-
(())
()

MATEMATIKA
211

10.3 Izvod inverzne funkcije

Teorem10.3.1
Neka je
inverzna funkcija funkcije .

Ako je f diferencijabilna funkcija u taki a i
() onda je
diferencijabilna u
taki () i vrijedi:
(
()
()

DOKAZ:

Tada je
()
( )
(
()
( )
()
( ) ()
( ) ()

Sada je:
(
()
( ) ()
()

10.4 Izvod implicitno zadane funkcije

Neka je funkcija () zadana u implicitnom obliku ( )
Tada implicitno zadanu funkciju deriviramo po pravilima deriviranja lan po lan tako da je y
funkcija od x.
Npr.:

Sada je:

MATEMATIKA
212

10.5 Logaritamski izvod

Teorem10.5.1
Neka je () diferencijabilna funkcija.
Tada je i funkcija () je diferencijabilna pri emu je:
,()-
()
()

DOKAZ:

(tablica izvoda) : ()
odnosno ( ())
()

Kako u naem sluaju f(x) moe biti sloena funkcija, tada je:
,()-
()
()

10.6 Lopitalovo pravilo

Teorem10.6.1
Neka funkcije zadovoljavaju pretpostavke koijevog teorema:
1. Funkcije su neprekidne na (a,b)
2. Diferencijabilne na (a,b)
3.
() ( )
4.
()()
()()
()
()

Neka je c neka unutranja taka intervala (a,b) za koje je:
() ()
Ukoliko postoji tada je:
()
()
()
()

DOKAZ:

Neka je taka unutar intervala (a,b).
Prema koijevoj teoremi je:
() ()
() ()
()
()

MATEMATIKA
213

Tada je:
()
()
()
()

()
()
()
()

()
()

Napomena:
Lopitalovo pravilo koristimo u oblicima: 0
1 0
1.

10.7 Neodreeni oblici

()
()
Tada je:
()
()
,() ()- , -

U tom sluaju vrijede transformacije:
() () ()
()

() () ()
()

Nakon transformacija slijedi lopitalovo pravilo.
Takoer imamo i sljedee sluajeve:
,() ()- ,-
Tada vrijede transformacije.
() () () [
()
()
]

MATEMATIKA
214

10.8 Tablica izvoda i dokazi

FUNKCI J A I ZVOD FUNKCI J E
C (C-konstanta) 0
x 1

sin x cos x
cos x -sin x
tg x

ctg x

arcsin x

arccos x

arctg x

arcctg x

sh x ch x
ch x sh x
tgh x

ctgh x

arsh x

arch x

arth x

arcth x

Tabela10.8.1Tablica izvoda

MATEMATIKA
215

DOKAZ:

()
()
( ) ()

()
()

()
()
( )
()
()
()
()
()
()
()
()
()
()
()

()
()

3

Posljedica toga je:
()
()

()
()
( )
dokazano u broj e
MATEMATIKA
216

Posljedica toga je:
()
()

()
()
( )

()
()
( )

MATEMATIKA
217

()
()
( )
( )
( )
( ) ( )
( )
( )
( ) ( )
()
( )

()
()
( )
( )
( )
( ) ( )
( )
( )
( ) ( )
()
( )
()

Iskoristimo izvod inverzne funkcije.
(
()
()
()
sada je
( )
( )

sada je
( )
( )

MATEMATIKA
218

sada je
( )

sada je
( )
)(
)
(
)(
)
(

MATEMATIKA
219

Koristimo izvod inverzne funkcije.
(
()
()
()
sada je
( )
( )

sada je
( )
( )

sada je
( )

sada je
( )

MATEMATIKA
220

11. Integrali

11.1 Neodreeni integral i raunanje integrala

Definicija11.1.1
Funkcija F je primitivna funkcija funkcije f na intervalu I ako vrijedi:
() ()

Ako je F primitivna funkcija funkcije f onda je i F+C primitivna funkcija funkcije f.

Teorem11.1.1
Ako su
primitivne funkcije funkcije f na intervalu I onda se one razlikuju za

konstantu, tj.

DOKAZ

() ()
() ()
Oduzmemo li ove dvije formule imamo:
()
()
,
()
()-

Slijedi da je:
()
() odnosno
()
()

Definicija11.1.2
Neodreeni integral funkcije f na intervalu I je skup svih njenih primitivnih funkcija na
intervalu I i pie se:
() ()
() ()

Izraz f(x) nazivamo podintegralna funkcija, a izraz f(x)dx nazivamo podintegralni izraz.

Teorem11.1.2
Neka su f i g integrabilne funkcije.
Tada je:
,() ()- () ()
() ()

MATEMATIKA
221

11.1.1 Metoda supstitucije

Teorem11.1.1.1
Neka je F(x) primitivna funkcija funkcije f. Neka je diferencijabilna funkcija. Tada
postoji (())
() tako da je:
(())
() (())
DOKAZ
[(())]
((()))
(())
()
[(())]
(())
()
Sada je:
(())
() |
()

()
| () ()
Konano je:
(())
() (())

11.1.2 Metoda parcijalne integracije

Teorem11.1.2.1
Neka su integrabilne funkcije. Tada vrijedi:

DOKAZ

Iskoristimo izvod proizvoda.
( )
()

Imamo da vrijedi:
( )

Tako treba da vrijedi za ostale funkcije koje su date u sljedeoj tablici.
Na osnovu gornje formule i formula za izvod nekih funkcija mogu se dokazati formule u
tablici.
MATEMATIKA
222

11.1.3 Tablica neodreenih integrala i dokazi

FUNKCIJA f(x) INTEGRAL FUNKCIJE PO x ()
k (k-konstanta) kx+C
( )
||
sin x -cos x+C
cos x sin x+C
tg x +C
ctg x +C
arcsin x

arccos x

arctg x

)
arccctg x

)
sh x ch x+C
ch x sh x+C

-ctg x+C

tg x+C

-cth x+C

th x+C

+C

|| ||
+C
|+C
/+C
+C

Tablica11.1.3.1Tablica neodreenih integrala

MATEMATIKA
223

DOKAZ:

()
()

()

( )

()
|

()
|

|

()
|

|

()

|

|

()

|

|

()
|

MATEMATIKA
224

|

()
|

()
|

)

()
|

)

()

)

()

)

()
|
MATEMATIKA
225

()
|

()
|

()
|

()

()
) (

()
Na osnovu gornje formule imamo:
.
/ ( )

()
[ .
|
MATEMATIKA
226

()
( )( )
|
( )( )
(| | | |)
|

|

()
)

.
/

()
/

MATEMATIKA
227

11.2 Odreeni integral i raunanje

Neka je () neprekidna funkcija na intervalu [a,b] s grafikim prikazom:

Slika11.2.1Neprekidna funkcija na intervalu [a,b]

elimo izraunati povrinu lika (pseudotrapeza) omeenog x osom, pravcima x=a i x=b i
lukom AB krive y.

Slika11.2.2Povrina dobijenog lika

Podjelimo interval [a,b] takama
gdje
, - na n
podintervala duine
gdje je

Na tim podintervalima konstruiimo n pravougaonika gdje je visina svakog pravougaonika
jednaka najveoj vrijednosti funkcije na tom podintervalu.
Neka su visine opisanih pravougaonika redom jednake
, tj. vrijedi:
-
Prvi pravougaonik ima visinu
i irinu
pa je njegova povrina jednaka
.
Drugi pravougaonik ima visinu
i irinu
pa je njegova povrina jednaka
.
Openito, povrina i-tog pravougaonika jednaka je
, pa je suma povrina svih

opisanih pravougaonika jednaka:

MATEMATIKA
228

Ova suma se naziva integralna suma funkcije f na intervalu [a,b]. Ukoliko interval [a,b]
podjelimo na to vie podintervala dobijamo traenu povrinu, pa vrijedi:

Ako postoji limes kada n tei beskonanosti tj. kada duine podintervala tee nuli, onda
granina vrijednost te sume jednaka je povrini traenog lika pa je:

Ta granina vrijednost naziva se odreeni (rimanov) integral u granicama od a do b
i oznaava se sa:
()

Dakle, odreeni integral funkcije f je granina vrijednost sume povrina opisanih
pravougaonika tj. predstavlja povrinu ispod krivulje f u granicama x=a i x=b.

Posmatrajmo sume:

gdje je
minimum funkcije, a

maksimum funkcije na intervalu ,
-

Ove sume se nazivaju DONJ A i GORNJ A DABUOVA SUMA funkcije f na intervalu
[a,b].

Funkcije e biti integrabilna ako donje i gornja Dabuova suma tei ka istom broju, a to e se
dogoditi ako je funkcija neprekidna.

To znai, ako je funkcija f neprekidna na intervalu [a,b], onda je ona i integrabilna na
tom intervalu.

MATEMATIKA
229

Osobine odreenog integrala:

()
()
,() ()-
()
()
()
()
()
() () , - ()
()
() () , - ()
() () , - ()
()

()
()
()

11.2.1 Teorem o srednjoj vrijednosti

Teorem11.2.1.1
Neka su neprekidne funkcije na intervalu , - i neka je () stalnog znaka.
Tada postoji , - tako da je:
() () ()

DOKAZ

Neka je minimum funkcije, a maksimum funkcije na datom intervalu. Tada je:
() , -
Pretpostavimo da je ()
Tada vrijedi:
() ()() ()
MATEMATIKA
230

()
()()
()

()()
()

Kako je neograniena ona poprima sve vrijednosti izmeu brojeva pa postoji broj
, - takav da je:
()()
()
()
() () ()

Analogno se dokazuje kada je ()

Teorem11.2.1.2
() ()
()
DOKAZ
() ( ) () ()
()

()
()
()
()
( )() ()
() ()

MATEMATIKA
231

11.2.2 Netwon-Lajbincova formula

Navedimo teoremu koja je osnovna (fundamentalna) za Netwon-Lajbincovu formulu, jer
preko nje se dokazuje ta formula.

Teorem11.2.2.1
Neka je , - neprekidna funkcija u taki t=x. Tada funkcija () , -
ima izvod u taki x i vrijedi:
() ()
DOKAZ
()
( ) ()
()
()
() ()

Teorem11.2.2.2
Neka je , - neprekidna funkcija (integrabilna), i neka je F proizvoljna primitivna
funkcija funkcije . Tada vrijedi:
()
() ()
DOKAZ
() ()
() ()
() ()
()
() () ()
() ()
() ()
() ()
()
()
() () ()
() () () ()
Ukoliko formule (1) i (2) izjednaimo imamo:
()
() () ()
() |
() ()

MATEMATIKA
232

11.2.3 Smjena promjenjivih u odreenom integralu

Teorem11.2.3.1
Neka je , - neprekidna funkcija, i neka je , - , - neprekidna.
Tada za () () vrijedi:
()
(())
()
DOKAZ

()
() ()
() ()
,(())-
(())
() (())
()
(())
() (()) |
(()) (()) ()

11.2.4 Parcijalna integracija u odreenom integralu

Teorem11.2.4.1
Neka su integrabilne funkcije. Tada vrijedi:

DOKAZ

Iskoristimo izvod proizvoda.
( )
()

MATEMATIKA
233

11.2.5 Primjena odreenog integrala

Raunanje povrine:
|()|

Zapremina rotacionog tijela:

()

Duina luka krivulje:
,
()-

Povrina omotaa rotacionog tijela:
() ,
()-

MATEMATIKA
234

Sadraj:
1. Algebarski identiteti ............................................................................................................ 1
2. Stepeni (potencije) i korijeni ............................................................................................... 2
3. Polinomi .............................................................................................................................. 3
3.1 Jednakost polinoma ........................................................................................................... 3
3.2 Djeljenje polinoma ............................................................................................................ 4
3.3 Najvei zajedniki djelitelj polinoma ............................................................................... 4
3.4 Racionalna funkcija .......................................................................................................... 5
3.5 Parcijalni razlomak ........................................................................................................... 5
3.6 Nultake polinoma ............................................................................................................ 5
3.7 Bezuov teorem .................................................................................................................. 6
3.8 Osnovni teorem algebre .................................................................................................... 6
3.9 Jednake nultake ............................................................................................................... 7
3.10 Hornerov algoritam ......................................................................................................... 8
3.11 Rastav polinoma po potencijama .................................................................................... 9
3.12 Svojstva nultaaka polinoma ........................................................................................ 10
3.13 Vietove formule za polinom drugog stepena ............................................................... 10
3.14 Vietove formule za polinom treeg stepena ................................................................. 11
4. Nizovi ................................................................................................................................ 12
4.1 Aritmetiki niz ................................................................................................................ 12
4.2 Geometrijski niz .............................................................................................................. 14
5. Kompleksni brojevi ........................................................................................................... 18
5.1 Algebarski (standardni) oblik kompleksnog broja .......................................................... 18
5.2 Trigonometrijski oblik kompleksnog broja .................................................................... 23
5.3 Eksponencijalni (Eulerov) oblik kompleksnog broja ..................................................... 26
6. Geometrija ......................................................................................................................... 28
6.1 Trougao ........................................................................................................................... 43
6.1.1 Pravougli trougao ..................................................................................................... 55
6.1.2 Jednakostranini trougao .......................................................................................... 58
6.1.3 Jednakokraki trougao ............................................................................................... 61
6.1.4 Povrina trougla........................................................................................................ 65
6.1.5 Duine teinica u trouglu ........................................................................................ 70
6.1.6 Heronovske formule ................................................................................................. 71
6.1.7 Duine simetrali uglova u trouglu (bisektrise) ......................................................... 74
MATEMATIKA
235

6.1.8 Tangensna teorema ................................................................................................... 75
6.1.9 Karnovi obrasci ........................................................................................................ 76
6.1.10 Mollweidove formule ............................................................................................. 78
6.2 etverouglovi .................................................................................................................. 79
6.2.1 Kvadrat ..................................................................................................................... 79
6.2.2 Pravougaonik ............................................................................................................ 80
6.2.3 Romb ........................................................................................................................ 81
6.2.4 Paralelogram............................................................................................................. 82
6.2.5 Trapez ....................................................................................................................... 84
6.3 Pravilni mnogougao ........................................................................................................ 86
6.4 Krug ................................................................................................................................ 88
6.5 Analitika geometrija u ravni.......................................................................................... 90
6.5.1 Taka, jednaina pravca i du ................................................................................ 90
6.5.1.1 Eksplicitni (direktni) oblik pravca......................................................................... 91
6.5.1.2 Implicitni (opi) oblik pravca ................................................................................ 92
6.5.1.3 Segmentni oblik pravca ......................................................................................... 92
6.5.1.4 Normalni (Hesseov) oblik pravca ......................................................................... 93
6.5.2 Krunica ................................................................................................................. 100
6.5.2.1 Jednaina krunice .............................................................................................. 101
6.5.2.2 Jednaina tangente u taki krunice .................................................................... 102
6.5.2.3 Uslov da pravac bude tangenta krunice........................................ 103
6.5.2.4 Povrina kruga .................................................................................................... 104
6.5.2.5 Obim kruga (duina luka krunice) ..................................................................... 105
6.5.3 Elipsa ...................................................................................................................... 106
6.5.3.1 Jednaina elipse ................................................................................................... 108
6.5.3.2 Jednaina tangente u taki elipse ........................................................................ 110
6.5.3.3 Uslov da pravac bude tangenta elipse ........................................... 111
6.5.3.4 Povrina elipse..................................................................................................... 112
6.5.4 Hiperbola ................................................................................................................ 114
6.5.4.1 Jednaina hiperbole ............................................................................................. 115
6.5.4.3 Uslov da pravac bude tangenta hiperbole ..................................... 118
6.5.4.4 Konstrukcija hiperbole ........................................................................................ 120
6.5.5 Parabola .................................................................................................................. 121
MATEMATIKA
236

6.5.5.1 Jednaina parabole .............................................................................................. 121
6.5.5.2 Jednaina tangente u taki parabole .................................................................... 123
6.5.5.3 Uslov da pravac bude tangenta parabole .......................................................... 123
6.6 Povrine i zapremine geometrijskih figura (stereometrija) ........................................... 124
6.6.1 Prizma..................................................................................................................... 124
6.6.2 Kocka ..................................................................................................................... 125
6.6.3 Kvadar .................................................................................................................... 127
6.6.4 Piramida ................................................................................................................. 128
6.6.5 Valjak ..................................................................................................................... 132
6.6.6 Kugla ...................................................................................................................... 133
6.6.7 Kupa ....................................................................................................................... 137
6.6.8 Zarubljena kupa ...................................................................................................... 139
6.6.9 Kuglina kapa .......................................................................................................... 141
6.6.10 Kuglin isjeak ....................................................................................................... 144
7. Realne funkcije ................................................................................................................ 146
7.1 Linearna funkcija .......................................................................................................... 147
7.2 Kvadratna funkcija ........................................................................................................ 147
7.2.1 Grafik,tjeme i nultake kvadratne funkcije ........................................................... 147
7.2.2 Tok kvadratne funkcije........................................................................................... 151
7.2.3 Znak kvadratne funkcije ......................................................................................... 151
7.2.4 Konveksnost i konkavnost kvadratne funkcije....................................................... 151
7.2.5 Pripadnost nultaaka datom intervalu .................................................................... 152
7.3 Eksponencijalna funkcija .............................................................................................. 154
7.4 Logaritamska funkcija .................................................................................................. 155
7.5 Trigonometrijske funkcije ............................................................................................. 158
7.5.1 Definicija trigonometrijskih funkcija na trigonometrijskoj krunici ..................... 158
7.5.2 Definicija trigonometrijskih funkcija na pravouglom trouglu ............................... 159
7.5.3 Grafiki prikaz trigonometrijskih funkcija:............................................................ 159
7.5.4 Parnost-neparnost i periodinost trigonometrijskih funkcija: ............................... 161
7.5.6 Znak trigonometrijskih funkcija ............................................................................. 163
7.5.7 Trigonometrijski identiteti .................................................................................... 163
7.5.8 Adicione formule................................................................................................... 166
7.5.9 Trigonometrijske funkcije dvostrukog ugla: ......................................................... 170
MATEMATIKA
237

7.5.10 Trigonometrijske funkcije polovine ugla ............................................................. 171
7.5.11 Transformacije zbira i razlike trigonometrijskih funkcija u proizvod .............. 172
7.5.12 Transformacije proizvoda trigonometrijskih funkcija u zbir ili razliku ............... 173
7.6 Ciklometrijske funkcije ................................................................................................. 174
7.7 Hiperbolne funkcije ...................................................................................................... 176
7.8 Area funkcije ................................................................................................................. 179
8. Skupovi i operacije sa skupovima ................................................................................... 183
8.1 Skupovi, podskupovi i prazan skup .............................................................................. 183
8.2 Razlika skupova ............................................................................................................ 187
8.3 Presjek skupova ............................................................................................................ 188
8.4 Unija skupova ............................................................................................................... 188
8.5 Direktni proizvod dva skupa ......................................................................................... 189
8.6 Formalizacija ................................................................................................................ 190
8.7 Definisanje skupova (podskupova) svojstvima ............................................................ 192
8.8 Binarne relacije ............................................................................................................. 193
9. Granina vrijednost (limes) funkcije ............................................................................... 194
9.1 Taka nagomilavanja, unutranja taka, granina taka skupa i limes funkcije ........... 194
9.2 Lijevi i desni limes ........................................................................................................ 194
9.3 Algebarska kombinacija limesa .................................................................................... 195
9.4 Broj e, odreeni i neodreeni oblici limesa .................................................................. 195
9.5 Neprekidnost funkcije ................................................................................................... 200
9.6 Asimptote funkcije (krivulje) ........................................................................................ 200
9.6.1 Vertikalna asimptota .............................................................................................. 202
9.6.2 Horizontalna asimptota .......................................................................................... 203
9.6.3 Kosa asimptota ....................................................................................................... 204
10. Izvodi (derivacije) funkcije ........................................................................................ 206
10.1 Algebarska kombinacija izvoda .................................................................................. 207
10.2 Izvod sloene funkcije .......................................................................................... 210
10.3 Izvod inverzne funkcije............................................................................................... 211
10.4 Izvod implicitno zadane funkcije ................................................................................ 211
10.5 Logaritamski izvod ..................................................................................................... 212
10.6 Lopitalovo pravilo ....................................................................................................... 212
10.7 Neodreeni oblici ........................................................................................................ 213
MATEMATIKA
238

10.8 Tablica izvoda i dokazi ........................................................................................ 214
11. Integrali ........................................................................................................................ 220
11.1 Neodreeni integral i raunanje integrala ................................................................... 220
11.1.1 Metoda supstitucije .............................................................................................. 221
11.1.2 Metoda parcijalne integracije ............................................................................... 221
11.1.3 Tablica neodreenih integrala i dokazi ................................................................ 222
11.2 Odreeni integral i raunanje ...................................................................................... 227
11.2.1 Teorem o srednjoj vrijednosti .............................................................................. 229
11.2.2 Netwon-Lajbincova formula ................................................................................ 231
11.2.3 Smjena promjenjivih u odreenom integralu ....................................................... 232
11.2.4 Parcijalna integracija u odreenom integralu ....................................................... 232
11.2.5 Primjena odreenog integrala............................................................................... 233

Matematika

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Matematika

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Muhamed Pehlivanovi

su realni brojevi gdje je

(jer ne bi bio polinom n-tog

se nazivaju koeficijenti polinoma.

nazivamo vodei koeficijent, a broj

nazivamo slobodni koeficijent.

se naziva razlomak (kolinik)

je u kanonskom obliku ili skraenom obliku ako je NZD(f,g)=1.

moe napisati u obliku:

je prost (parcijalni razlomak) ako je g=P

( ) je mogue na jedinstven nain prikazati kao zbir

naziva algebarska jednaina

nultaka polinoma () , onda je taj polinom () djeljiv s

() polinom stepena n-1.

() polinom stepena n-2.

() polinom stepena 0 tj. polinom

nultaka polinoma P stepena n.

() takoer moe imati istu nultaku

nije nultaka polinoma

nultaka kratnosti k polinoma P ako se on moe napisati u obliku:

() opi lan niza.

budu lanovi aritmetikog niza:

budu lanovi geometrijskog niza:

- modul kompleksnog broja

- argument kompleksnog broja

u ( ) daje sljedea rjeenja za razliite

/ se izvodi na analogan nain:

i njoj pridruimo broj 1, tako da sve ostale dui uporeujemo sa

kojoj je pridruen broj 1 nazivamo jedinina du.

nazivamo rastojanje taaka X i Y.

koja ima jednaka rastojanja od X i Y nazivamo sredite dui

je ugao iji je vrh centar krunice i kraci poluprenici, a

nazivamo stranice trougla (oznaavamo ih redom a, b, c), a unutranje uglove

su naizmjenini uglovi pa vrijedi

su unakrsni uglovi pa vrijedi

vanjski uglovi trougla. Prema definiciji vanjskog ugla trougla je:

ako i samo ako je jednako udaljena od njenih krajeva.

tj. neka vrijedi

. Tada su trouglovi ACM i BCM podudarni na osnovu stava SSS.

jednako je udaljena od taaka B i C. Istovremeno taka O pripada simetrali dui

. Znai takom O prolaze sve simetrale stranica trougla

simetrale unutranjih uglova trougla ABC.

sijeku u taki S. Prema Teorem6.1.3 taka S koja pripada simetrali

. Znai takom S prolaze sve

teinice trougla ABC i neka se sijeku u taki T. Odaberimo take F i

je srednja linija trougla ABC, a du

je srednja linija trougla ABT.

odredimo taku D tako da je

. Tada su uglovi jednaki to nije tano.

, tada bi na osnovu prvog dokazanog dijela ove teoreme vrijedilo da

Tada je trougao ACD jednakokraki sa

, pa je otar ugao, to znai da je pa je tup ugao.

moemo konstruisati dijagonale, te smo tako dobili trougla gdje

zbir vanjskih uglova u konveksnom n-touglu,i neka je

vanjski ugao u konveksnom n-touglu.

i tri jednake stranice.

( )( )( ) u formulu (1) imamo:

smo produili za istu duinu do take D , a vrhove C i B smo spojili sa D tako da

preko stranica trougla. To je uraeno u prethodnom dokazu

dijagonale, a stranica romba, se rauna preko formula:

) lee na istom pravcu (uslov kolinearnosti):

) dobijamo jednainu tangente:

( ) su fokusi elipse gdje je e linearni ekscentricitet elipse.

udaljenosti taaka elipse od fokusa.