UVOD-osnovne pretpostavke kompjuterizacije proizvodnih sistema i procesa

1. PRIMJENA KOMPJUTERA U PROIZVODNOM PROCESU

CIM - Computer Integrated Manufacturing (proizvodnja integrirana raunarom)

1.1 Sastavnice elemenata proizvodnih sistema 1.2. Kompjuter u sreditu proizvodnje 1.3. Nivoi upravljanja u proizvodnim sistemima 1.4. Kompjuterizacija periferala 1.5. Decentralizirano upravljanje
Bez proizvodnje nema napretka. Svaka drava mora proizvoditi, ali ne sve, ve ono to najbolje zna i moe. Drava bez uspjene proizvodnje nema mogunosti da preivi, ve je osuena na odumiranje i nestanak. M. Jurkovi, RIM-1999.

UVOD-osnovne pretpostavke kompjuterizacije proizvodnje

Trendovi u svijetu
Viak roba i usluga (30%) Globalno usmjeravanje, nema izolacije Meunarodna proizvodnja i globalizacija Velika konkurencija Trendovi u organizaciji Kako smanjiti rizike i trokove? Kako nadmudriti konkurenciju? Organizacijska rjeenja!

Tehnoloki razvoj obuhvata:

1. 2. 3. 4. 5. 6. Inovativne procese Razvoj nauke i intenzitet IR Oslanja se na aktere i nacionalnom sistemu inovacija Rast produktivnosti Procese obrazovanja Razvoj procesa za stvaranje nove vrednosti, uslovljeni su promenama tehnologije

7. 8. 9.

Informacione i komunikacione tehnologije Povecanje kvaliteta zivota Ekoloska dimenzija

Pokazatelji

Nauk a

Tehnologija Praksa

Vrijeme

1. PRIMJENA KOMPJUTERA U PROIZVODNOM PROCESU - CIM Computer Integrated Manufacturing (proizvodnja

integrirana raunarom)
Svaka velika promjena poinje odreivanjem konanog cilja.

Ostvarivanje cilja uzrokovat e brojne promjene u mnogim elementima organizacije - redizajniranje procesa, spajanje novih prilika i strategija, promjena organizacijske strukture i odnosa u i izvan poduzea, izrada nove infrastrukture informacijske tehnologije, promjena menederskog posla...

Evolucija proizvodnje
Razvoj proizvodnje poiva na: razvoju proizvodnih i tehnolokih procesa, razvoju proizvodne opreme, razvoju metoda i organizacije proizvodnje, primjeni raunara u proizvodnom i poslovnom sistemu, razvoju i primjeni inovacija i implementaciji znanja. Tokom vremena razvijale su se razliite teorije i metode proizvodnje i organizacije od kojih su: 1. klasina teorija, 2. neoklasina teorija, 3. moderna teorija i 4. neomoderna teorija.

Vrijeme Inovacije umno?ene u?enjem Kvaliteta Vrijeme Cijena / produktivnost Kvaliteta proizvodnje.

Na slijedeoj slici 2.1. dat je prikaz razvoja

Cijena / produktivnost Inovativna

proizvodnja

Efikasnost

Brza proizvodnja Fleksibilna proizvodnja Kvalitetno orijentirana proizvodnja Ekonomska proizvodnja

Cijena / produktivnost Kvaliteta Cijena / produktivnost Proizvodni program fleksibilnost Kvaliteta Cijena / produktivnost

Slika 2.1. Evolucija razvoj proizvodnje kao posljedica promjene u potranji

Vrijeme

Primjena i uloga raunara u proizvodnji

Od samih poetaka industrijalizacije proizvodnje osnovni cilj voenja proizvodnje bio je pokuaj njene realizacije uz to veu proizvodnost, a to manje trokove. Za tu su se

svrhu u razdoblju industrijske revolucije, do pojave raunara, koristili i razliiti vidovi industrijalizacije proizvodnog procesa, ali su se svodili na ogranienu mehanizaciju u okviru procesa ime se uz usavravanje i poboljavanje procedure izvrenja smanjivalo uee radnik-posluilac pri rukovanju strojevima i ostalom proizvodnom opremom. Klasina ''kruta'' automatizacija imala je odreena ogranienja, kao nefleksibilnost i visoke cijene izrade, te je bila isplativa prevenstveno kod visokoserijske i masovne proizvodnje. Novi pomak u tehnologiji nastaje inovacijama u podruju razvoja i primjene raunara, i to ve 50-tih godina prolog stoljea (digitalno raunalo), te preko 70-tih godina (mikroprocesori), uvodei novi termin informatika revolucija. Njezino su sredstvo bile inovativne kompjuterske tehnologije koje su kao rezultat omoguile neophodnu fleksibilnost automatizacije kroz integraciju i optimizaciju proizvodnih aktivnosti, to u stratekom razvoju vodi ka proizvodnji s bitno novim karakteristikama ''integriranoj proizvodnji (CIM) ''. Takve karakteristike omoguuju ekonomsku uspjenost proizvodnje i pri manjim serijama, to ukazuje da informatika revolucija donosi snane promjene, istog nivoa jakosti kao i industrijska revolucija. Na osnovu analiziranog stanja kao potreba namee se pitanje uvoenja adekvatnih informacijskih sistema kao ''nervni'' sistem ukupnog proizvodnog sistema, posebno za voenje kompleksnih proizvodnih procesa sa raznolikim, sloenim i meusobno zavisnim fazama odvijanja procesa u okviru sloenih proizvodnih sistema.

Problem je posebno izraen kod velikog broja varijanti vrlo sloenih proizvoda gdje je kao rezultat cijelog niza meusobno zavisnih faza procesa javlja ogroman broj razliitih (konstrukcijskih, tehnolokih, planskih, nabavnih, proizvodnih, prodajni, financijskih, operativni itd.) informacija, koje se u okviru informacijskog sistema primaju, obrauju, te se upravlja njihovim tokom. S obzirom da su informacije razliite po strukturi, obimu i brzini toka, za tako sloene uvijete odvijanja proizvodnog procesa, a posebno u uvjetima pojedinane i maloserijske proizvodnje dovoljno je efikasno upravljanje proizvodnim resursima mogue je ostvariti samo uz efikasnu automatsku obradu informacija putem raunara. Bez primjene informatike tehnologije u sloenim proizvodnim sistemima to nije mogue. Raunari kao temelj nove tehnoloke revolucije predstavljaju tehniki vrlo razvijen sistemski alat koji omoguuje djelovanje proizvodnje kao sistema. Pri tome je razvoj raunara u upravljanju proizvodnim procesima proao kroz nekoliko osnovnih faza: 1. Primjena u okviru proizvodne opreme za njeno upravljanje NC strojevi, roboti, ureaji za posluivanje, manipulaciju i transport. 2. Integracija pojedinanih strojeva u sisteme obradni moduli, elije, FPS + razni dodatni ureaji (ureaji za pranje, kontrolu, suenje, termiku obradu, itd.), i sve to uz DNC upravljanje. 3. Pri tome se za rjeavanje proizvodnih problema javljaju koncepti:

5. Osnova (computer aided desing) to podrazumijeva razvoj, kao CAD funkcioniranja CIM-a podrazumijeva: upotrebu ra?unara projektiranje, temeljnog organizaciju konstrukcije i slino, a podrano raunarom, CAM (computer aided manufacturing) pri emu se to odnosi na izvrenje elementa automatizacije, integracija zasnovana na zajedni?kim bazama sekundarnih proizvodnih aktivnosti kao: manipulaciju, skladitenje, transport podataka, podran raunarom, kao i zaokruene tehnoloke grupe proizvodne opreme poznate pod FMS (flexibile manufacturing systems), odnosno FPS (fleksibilni primjena FPS-a u proizvodnji itd. proizvodni sistemi), te fleksibilne proizvodne elije kao zaokruene organizacijsko-proizvodne cjeline, CAP, CAQ, CAD/CAM u interakciji takoer djeluju u okviru proizvodnih sistema rjeavajui odreene proizvodne probleme. 4. CIM (computer intergrated manufacturing) to predstavlja fazu raunarom integrirane proizvodnje koja je jo u tijeku, a u okviru formiranja tvornica budunosti koje ukljuuju CIM-podsisteme. Tome se u razvoju tei, ali kompletni CIM koncept nije nigdje u potpunosti primijenjen, i predstavlja ciljni koncept. Takvim se konceptom omoguuje integralna obrada informacija u cilju voenja proizvodnje i rjeavanje zadataka u okviru tehnikih i organizacijsko-gospodarskih funkcija modernog industrijskog poduzea.

1.1. Kompjuterizacija proizvodnje

U novije vrijeme pojavljuju se dopune pojmu CIM, kao ICIM ili CIMS. U prvom sluaju dodato je prvo slovo rijei Inteligent, dok u drugom sluaju zadnje slovo znai Systems, tako da bi kompletnija oznaka mogla biti ICIMS (Inteligent Computer Integrated Manufakturing Systems) [14] . Sistem CIM jeste integracija: 1. kompjuterizovanih aktivnosti, 2. paket programa (programskih aplikacija: namjenski softver i hardver ukljuujui planiranje i kontrolu, vrijednosne sisteme, kompjuterski pomoni dizajn, CAD/CAM i CAPP/CAE). 3. proizvodne i druge opreme opreme, 4. informacija i podataka menadmenta, 5. resursa (materijalnih, energetskih, oprema,.), 6. organizacionih jedinica i 7. otoka automatizacije. Prema nekim autorima CIM predstavlja fundamentalnu strategiju integriranih proizvodnih vjetina i sistema u poduzeu kroz primjenu raunara i njegove periferije.

Gdje se u proizvodnji primjenjuje kompjuter?

Proizvodnja podrana raunarom (Computer AidedManufacturing-CAM) ukljuuje raunarsko nadgledanje, voenje proizvodnje numeriki upravljanim strojevima ili robotima, te optimizaciju cijelog procesa. Koncepti koji se primjenjuju kod CAM- (Computer Aided Manufacturing primjena raunara u proizvodnji): upravljanje kvalitetom (QM-Quality Management) primjena raunara u planiranju i osiguranju kvalitete proizvoda (CAQComputer Aided Quality) upravljanje zalihama, materijalima (MRP-Material Resources Planning) pravovremena proizvodnja bez zaliha-proizvodnja u pravo vrijeme (Just In Time -JIT) oblikovanje podrano raunalom (Computer Aided DesignCAD) planiranje (tehnolokih-obradnih) procesa podrano raunarom (CAPP - Computer Aided Process Planning) planiranje proizvodnje pomou raunara (CAP-Computer Aided Planning esto se koristi i PPS Production Planning Systems CAP...)

 primjena raunara u svim inenjerskim aktivnostima pri razvoju

proizvoda (CAE- Computr Aided Engineering) ako su sve ove aktivnosti meusobno potpuno integrirane

Computer Integrated Manufacturing-CIM

Primjena raunara koristi se u svim djelatnostima i aktivnostima gdje se tei skraivanju vremena odvijanja odreenih aktivnosti, smanjenju trokova, humanizaciji rada, poveanju kvalitete rada i sl. Primjenom raunara omogueno je mijenjanje postojee humanizacije rada u odvijanju poslovnih procesa u poduzeima. Poslovi i zadaci u svakodnevnom poslovanju pri kojima se koristi raunar zahtjevaju relativno malo poznavanje raunarske tehnike, meutim u

podruju tehnikih disciplina zahtijevi su puno vei, pa esto se trae i visoka znanja. Tako u proces konstruiranja, projektovanja tehnologije tj. obradnih i proizvodnih procesa, gdje se obavlja odreena transformacija ideje u odgovarajui projekat koji omoguuje izradu novog proizvoda znanje je glavna prednost u odnosu na konkurenciju. Onaj tko rijeava odreeni problem, sastavlja problemski prostor na osnovu informacija iz razliiti izvora, gdje koristi:

 iskustva sa slinom ili analognom problemskom okolinom, programe za rjeavanje koji su sadrani u dugoronom pamenju i koji se mogu uopiti, informacije koje se prikupljaju za vrijeme rjeavanja problema i koje omoguuju promjenu prostora, slinih rjeenja i iskustava. Konstruisanje novih tehnikih sistema, sklopova i dijelova u skladu s novim potrebama i dostignutim stepenom razvoja nauke, tehnike i tehnologije je stalan proces koji se odvija u konstrukcionim, tehnolokim irazvojnim odjelima tvornica i instituta. Tako npr.: CAD oznaava primjenu raunara u razvoju proizvoda. Razvojem grafike raunarske tehnologije termin CAD poprima dananje znaenje, koje oznaava kreiranje, mijenjanje, analizu, sintezu, prikazivanje i simulaciju stanja konstrukcije raunarom. CAM oznaava primjenu raunara u proizvodnji, a prije svega se odnosi na simulaciju izrade proizvoda na odgovarajuim obradnim sistemima i generiranje upravljakih informacija za numeriki upravljane alatne strojeve.

Tabela 1. Pregled znaenja termina

S novim tehnologijama problem vie nee biti kako pronai i do ovjeka proslijediti informaciju ve Termin CAD Znaenje Computer Aided Design primjena raunara u svim fazama konstrukcijskog procesa Computer Aided Design and Documentation izrada tehnike dokumentacije (crtea, CADD tehnikih opisa, lista materijala, sastavnica itd.) pomou raunara Computr Aided Engineering primjena raunara u svim inenjerskim aktivnostima pri CAE razvoju proizvoda Computer Aided Manufacturing primjena raunara u proizvodnji, NC programiranju, CAM upravljanje izradom, rukovanjem i skladitenje Computer Aided Planning planiranje proizvodnje pomou raunara (esto se koristi i PPS CAP Production Planning Systems) CAPP Computer Aided Process Planning- planiranje procesa pomou raunara) CAQ Computer Aided Quality primjena raunara u planiranju i osiguranju kvalitete proizvoda Computer Integrated Manufacturing planiranje, nadzor i upravljanje svih faza oblikovanja i CIM izrade proizvoda pomou raunara, odnosno integracija CAD, CAM, CAP, CAQ tehnologija DDL Data Definition Language jezik za definiranje podataka DML Data Manipulation Language jezik za manipulaciju podataka DBMS Database Management Systems (SUBP) sistem za upravljanje bazom podataka Structured Query Language jezik za pretraivanje, sortiranje, upisivanje i brisanje podataka SQL u bazi podataka Computer Aided Material Requirements planning gospodarenje materijalom (sirovinama, CAMPR poluproizvodima, proizvodima) pomou raunara

kako da njegov mozak dovoljno brzo (i kvalitetno) procesira potrebnu informaciju Dakle, nije rjeenje samo u tehnologiji, ve je rjeenje u nama.
Funkcijsko podruje Planiranja i upravljanja Trino funkcijsko podruje Ope i pomone funkcije
Proizvodna funkcija

CI B
CIM

Financijska funkcija

Kadrovska funkcija

Informacijska funkcija Slika 1.3. CIM kao pogled na CIB

Danas su proizvodna poduzea organizirana u skladu sa radnim zadacima koje treba izvriti. Tehniki i ekonomsko-komercijalni zadaci kao to su: projektiranje proizvodnog programa, razvoj i konstrukcija, kalkulacije i prodaja, nabava i skladitenje, priprema proizvodnje, projektiranje kapaciteta i upravljanje proizvodnjom, izrada i montaa, odravanje i servis, rasporeeni su po pojedinanim odjeljenjima unutar poduzea gdje radne zadatke im kvalitetnije izvravaju specijalisti za pojedina podruja. Primjenom koncepta CIM-a, do danas je na toj ideji razvijen velik broj razliitih sistema koji zbog obiljeja koja im daju raunari, komunikacije i programska podrka predstavljaju zapravo informacijske sisteme.

Graa im je preteno otvorena to omoguuje primjenu opreme razliitih proizvoaa kao i nadogradnju sistema od strane korisnika. Klasini CIM
Prijem narudbe Prijem narudb e

Konstrukcija

CA D

CAPP

PPS

Priprem a rada

CAM

Obrada Montaa

CAQ

Slika 1.4. Utjecaj CIM-a na odvijanje aktivnosti (klasini i CIM sistem)

CIM koncept uvodi se postupno i modularno, pri emu se oekivane prednosti primjene CIM koncepta ogledaju u: skraenju proizvodnog ciklusa, rjeavanju uskih grla, porastu raznolikosti varijanti pri razvoju, razvoju CAD-CAM sistema, poboljanju komunikativnosti meu organizacijskim cjelinama kao na slici 1.4., poveanju produktivnosti, boljem iskoritenju kapaciteta, integraciji aktivnosti, porastu kvalitete itd. Strateko usmjerenje poduzea s obzirom na trite, konkurenciju i unutranje odnose je preobrazba iji je cilj raunarom integriran i upravljan proizvodni sistem. Jedan model sistema CIM proizvodnje prikazan je na slici 1

TEHNIKA BAZA PODATAKA

PROIZVODNA BAZA PODATAKA

POSLOVNA BAZA PODATAKA

BAZA PODATAKA za upravljanje sistema

TEHNIKI SISTEMI

FLEKSIBILNI PROIZVODNI SISTEMI Stanina proizvodnja

PROIZVODNO PROJEKTNI I UPRAVLJAKI SISTEM

JIT

CAD

GT

CAM CAPP

MRP II
Robotika

AVGS &

AS/RS

Model sistema CIM CAD Computer Aided Design (raunarom podrano projektiranje). CAM Computer Aided Manufacturing (raunarom podrana proizvodnja). CAPP Computer Aided Process Planning (raunarom podrano planiranje procesa). JIT Just in time (proizvodnja u pravo vrijeme). MRP II Manufacturing Resorces Planning (planiranje proizvodnih sredstava). GT Grupna Tehnologija. U informacijskom smislu CIM je integralna obrada informacija i podataka za rjeavanje tehnikih, organizacijskih i gospodarskih zadataka unutar industrijskih poduzea, kako to prikazuje slika 3.4., na kojima su prikazane funkcije organiziranja CIM sistema.

1.2. Sastavnice elemenata proizvodnih sistema

U opem znaenju izraz sastavnica predstavlja cjelokupan sklop strukturnih, tehnolokih i operativnih proizvodnih podataka (proizvodnog sistema), s kojima definiramo strukturu proizvoda i postupke izrade.
Projektovanje proizvoda Upravljanje proizvodnjom Proizvodn i sistem Projektovanje proizvodnih i tehn. procesa

Proizvodnja

Sastavnice elemenata proizvodnog sistema Proizvodni sistemi slue za ostvarivanje ciljeva proizvodnje i stvaranje nove vrijednostiproizvoda. To je skup razliitih elemenata uvezanih tako da kao cjelina mogu dati bolji rezultat proizvodnje nego to bi ih dali njegovi dijelovi samostalno.

Teko je napraviti granicu bilo kojeg proizvodnog sistema jer je, u principu, svaki sistem sastavljen od podsistema ali je istovremeno i dio nekog veeg sistema. Proizvodni sistem obuhvata skup tehnolokih sistema i drugih tehnikih, informacionih i energetskih struktura koji na odreen nain obezbjeuju izvravanje postavljenih ciljeva proizvodnog procesa Unutar proizvodnog sistema vri se transformacija ulaznih veliina u nizu postupaka promjene stanja u izlazne veliine projektovanog kvaliteta i vrijednosti. Elementi koji direktno utjeu na razvoj proizvodnih sistema su:

sposobnost predvianja dogaaja brzina usvajanja novih tehnolokih rjeenja implementacija novih tehnologija i procesa kvalitet postupaka promjene stanja elemenata sistema kvalitet organizacije sistema kvalitet upravljanja postupcima promjene stanja efikasnost i kvalitet funkcija sistemske podrke (logistike) kvalitet i pravovremenost implementacije reinenjeringa sistema

Klasifikacija proizvodnih sistema Obzirom na razliite kriterije klasifikacije postoje i razliite vrste proizvodnih sistema:

1. Statiki - dinamiki proizvodni sistemi. Statiki sistem podrazumijeva stalnost (konstantnost) vrijednosti svih njegovih elemenata i veza unutar sistema i tokom vremena, dok dinamiki podrazumijeva odreene promjene u elementima i vezama u funkciji vremena, a promjenom stanja transformira i prenosi energiju, materiju i informacije izmeu elemenata sistema. 2. Deterministiki - stohastiki prizvodni sistemi. Deterministiki (unaprijed zadan) sistem je takav sistem koji se moe proraunati, unaprijed definirati svi elementi i relacije unutar sistena i vremena kao i njegovo ponaanje u budunosti, dok se stohastiki ili nedeterministiki sistemi ponaaju razliito tokom vremena i realizacije, te se ne mogu proraunati nego samo prognozirati. Na osnovu teorije sluajnih procesa, npr. kao vremenska prognoza. 3. Otvoreni - zatvoreni proizvodni sistemi. Ova podjela se uspostavlja prema postojanju veza sistema sa okolinom i da li se vri razmjena materijala, informacija i energije. 4. Sloenost proizvodnog sistema podrazumijeva broj elemenata njihove veze i interakciju izmeu elemenata sistema pa se u ovoj klasifikaciji sistemi dijele na: jednostavne, sloene i vrlo sloene proizvodne sisteme. U principu, najvei broj (gotovo svi) proizvodnih sistema je u opem smislu dinamian, orijentiran prema cilju, stohastian, otvoren i kompleksan.

Proizvodno poduzee kao sistem Proizvodni proces predstavlja ukupan proces rada proizvodnog sistema to znai da podrazumijeva sve aktivnosti tokom pretvorbe ulaznih vrijednosti (inputa) u projektovane izlazne veliine (outpute) proizvodnog sistema na putu stvaranja nove vrijednosti. Proizvodni proces vri se na tehnolokim i obradnim sistemima. Mogu se podijeliti na:

proizvodnju sirovina proizvodnju dijelova i

montau.

Proizvodni i tehnoloki sistemi Svaka proizvodnja, svaki organizovan ljudski rad predstavlja sloen sistem. Tehnoloki sistem se po pravilu javlja kao dio sireg sistema i rezultat je integralnog djelovanja ljudi u radnim procesima. Struktura proizvodnog i tehnoloskog sistema odredjuju tri faktora; 1. sloenost tehnologije, 2. sloenost proizvoda 3. koliina proizvoda i 4. sistem upravljanja. Tehnoloki sistemi po svojoj prirodi ubrajaju se u vjetacke, otvorene, dinamike i stohastike sisteme. Tehnoloki sistemi se izuavaju kako u sferi proizvodnje tako i van nje, pa je njihova osnovna podjela na; 1. proizvodne i 2. neproizvodne. 1. Proizvodni tehnoloski sistemi mogu se definirati kao skup objekata (alata, materijala, sredstava za rad, projektovane tehnologije, ljudskog rada i gotovih proizvoda) sa

relacijama koje postoje izmedju ulaznih elemenata (alata, materijala, sredstava za rad, projektovane tehnologije, ljudksog rada) sa jedne strane i izlaznih elemenata (gotovi proizvodi) sa druge strane, posmatranih preko njihovog atributa (cene, kolicine i kvaliteta). 2. Neproizvodni tehnoloski sistemi javljaju se u svim vanproizvodnim delatnostima ljudi (obrazovanje, zdravstvo, kultura) U okviru proizvodnog tehnoloskog sistema izdvaja se proizvodni i tehnoloski proces u kome se obavlja transformacija ulaza sistema u eljeni izlaz. Tehnoloki proces predstavlja povezivanje tehnolokih operacija radi pretvaranja nizih u vie upotrebne vrednosti uz svrsishodno djelovanje ovjeka. Operacije sireg, proizvodnog procesa mogu biti: 1. tehnoloke (operacije kojima se neposredno menjaju karakteristike predmeta rada, da bi se na osnovu tih promena dobili proizvodi sa novim upotrebnim vrednositima); 2. ostale netehnoloke operacije (operacije kojima se ne mijenjaju karakteristike predmeta rada, ali su neophodne u procesu proizvodnje da bi se tehnoloki proces mogao obaviti); Sutina proizvodnog tehnoloskog sistema je medjusobna uslovljenost i medjuzavisnost svih elemenata (objekata sistema) pri obavljanju funkcije transformacije materijala iz jednog oblika u drugi korisniji oblik, pri cemu je njegova upotrebna vrijednost na izlazu vea pod dejstvom svrsishodnog, organizovanog korisnog ljudskog rada.

Veze izmedu tehnolokih sistema Sagledavanje veza i uticaja dva ili vise tehnoloskih sistema u kojima dijeluje jedna ili vise tehnologija kojima preduzece raspolaze znacajan je pocetni korak analize s krajnjim ciljem da se operativno upravljenje u preduzecu uini sto kvalitetnijim.
Sluaj 1. Ulaz Tehnoloski proces Izlaz Sluaj 2.
TP1

obradni proces Xi
TP1 TP4 TP2 TP3

TP2

TPn

Tehnoloski sistemi mogu biti: 1. 2. medjusobno uslovljeni tehnoloski sistemi kod kojih izlaz iz jednog sistema predstavlja ulaz u drugi sistem (sluaj 1.) povezani ulaznim elementima tehnoloki sistemi povezani sa jednim ili vise ulaznih elemenata

3. 4.

nezavisni tehnoloski sistemi koji nemaju niti jedan zajedniki element (sluaj 2.)

1.2.1. Uvod u proizvodne sisteme

1.2.1.1. Osnovni koncept sistema Sistem ono to je sastavljeno, sastav, sistem, cjelina; prema izvjesnom gleditu ureena i od raznovrsnih stvari ili saznanja sastavljena cjelina, skup ureenih dijelova (npr. u matematici po logikim naelima ureena raznovrsnost matematikih tvorevina kao jednaina, taaka, krivih, povrina), oblik ureenja ili upravljanja dravom, nainu rada, cjelishodno sastavljena cjelina.[1] Sistem je grupa stvari ili dijelova koji su meusobno povezani u radnu cjelinu po odreenoj zakonitosti. 1.2.1.2. Definicija sistema Sistem je skup veeg broja aktivno sposobnih jedinica (elemenata, komponenti, faktora, ....) koje mogu biti fizike ili apstraktne, prirodne ili vjetake. Zavisno od uvjeta u kojima se sistem posmatra daju se slijedee parcijalne preciznije definicije:

1. Teorijska (osnovna) definicija: Sistem je skup meusobno povezanih aktivnih jedinica. 2. Strukturna (statika) definicija: Sistem je skup meusobno povezanih aktivnih jedinica koje se nalaze u odreenom okruenju. 3. Funkcionalna (transformaciona) definicija: U sistemu se vri transformacija ulaza, koji se dobije iz okruenja, u izlaz, kojise predaje okruenju i pri tome se trai odreeno maksimiranje procesa transformacije. Transformacioni proces SISTEM Slika.1. Funkcionalna definicija sistema [1] 4. Proceduralna (dinamika) definicija: Sistem sadri niz proceduralnih, logikih aktivnosti koje izvravaju postavljenu funkciju sistema. 1.2.1.3. Vrste sistema

Postoji vie vrsta sistema, iako je prihvatljiva podjela na tri osnovne grupe: Prirodni. Tehniki. Organizacioni sistemi. Pod prirodnim sistemima podrazumijevaju se oni sistemi koji egzistiraju ovjeka, na primjer, bioloki, geoloki, kosmiki itd. Tehniki sistemi su u osnovi prirodni sistemi koji funkcioniraju naprimjer obradni sistemi, energetski sistemi itd. bez utjecaja

pod kontrolom ovjeka,

Organizacioni sistemi predstavljaju kombinaciju tehnikog sistema i ovjeka. Pored navedene podjele sistemi mogu biti: Prosti i sloeni. Statiki i dinamiki. Deterministiki i stohastiki. Otvoreni i zatvoreni.

Sloenost sistema je odreena veliinom protoka informacija i njihovom strukturom.

Da li e sistem biti otvoren ili zatvoren zavisi od toga, da li postoji veza izmeu ulaznih i izlaznih veliina. U koliko veza postoji radi se o zatvorenim, a u suprotnom radi se o otvorenim sistemima. Sistem modela Apstraktne prezentacije realnog sistema ili ponaanje odreenog sistema ine sistem modela. Zavisno od simbolike opisa sistema postoje slijedei modeli sistema: 1. Fiziki model U ovom sluaju sistem je predstavljen odgovarajuim fizikim modelom, na osnovu rezultata ispitivanja, fizikog modela predvia se ili se proraunava (npr. dimenziona analiza) ponaanje realnog sistema. 2. Shematski (grafiki) model. Opis sistema pomou blok dijagrama, grafika, crtea i slino predstavlja grafiki ili ematski model sistema. 3. Matematiki (analitiki) model. To je najvii nivo apstraktne transformacije modela.

1.2.2. Sistemi i procesi u proizvodnom inenjerstvu

1.2.2.1. Meusobni odnosi sistema u proizvodnom mainstvu Proizvodno mainstvo predstavlja zajedniki sadrilac cjelokupnog mainstva u fizikoj realizaciji razliitih dobara a odnosi se na sredstva i metode proizvodnje prvenstveno metalnoj industriji. U okviru proizvodnog mainstva mogu se definisati slijedei sistemi: Poslovni sistem. Proizvodni sistem. Tehnoloki sistem. Sistem za oblikovanje. Obradni sistem.

SISTEM PRIPREME

SISTEM ODRAVANJ A

INFORMACIONI SISTEM

SISTEMI OBEZBJEENJA USLOVA RADA

PROIZVODN I SISTEM

TEHNOLOKI SISTEMI

SISTEMI TRANSPORTA

SISTEM SKLADITA

SISTEMI KONTROLE

Slika 1.2. Struktura proizvodnog sistema Zk PROIZVODNI

Xi

Yi PROIZVODNI PROCES
PROIZVOD

SISTEM

Slika 1.5. Model proizvodnog sistema

Okosnicu proizvodnog sistema predstavlja proizvodni proces u kojem se vri transformacija materijala, energije i informacija u gotov proizvod. Tehnoloki sistem je obuhvaen proizvodnim sistemom, sadri kompleks ili skup inilaca u kojima se od polufabrikata ili drugih sirovina dobiju gotovi dijelovi ili sklopovi. To je npr. linija ili grupa maina gdje se izvode odreene aktivnosti i operacije, tako da se od polufabrikata dobije gotov dio. Obradni sistem u okviru tehnolokog sistema je maina alatka ili grupa maina alatki koja izvodi skup odreenih operacija ili drugim rijeima maina alatka ili grupa maina sa radnikom koji vri upravljanje predstavlja obradni sistem, naravno i automatska maina sa automatskim upravljanjem predstavlja jedan obradni sistem.

Elementi obradnog sistema su: Alatni stroj. Proces koji se izvodi na stroju. Sistem upravljanja (runo ili automatski). Obradni sistemi na bazi numerikog i kompjuterskog upravljanja su sloeniji, jer, pored standardnih podsistema, sadre podsisteme za NC ili CNC upravljanje, automatsku izmjenu alata i obradaka, mjerenje itd. Mainski sistem se sastoji od vie podsistema i to: podsistem maina, podsistem alata, podsistem pribora I podsistem obradka. Podsistem maina se sastoji od jedne ili vie maina alatki sa potrebnom instalacijama i prateim agregatima. Pored jednog ili vie alata za proces obrade i kontrole, podsistem alata obuhvata elemente potrebne za stezanje, regulau i promjenu alata. Podsistem pribora obuhvata sve standardne, univerzalne kao i pomone pribore potrebne za stezanje i pozicioniranje alata i obradka. Obradni proces se sastoji od procesa obrade i pomonog procesa. Procesi obrade su: procesi rezanja (struganje, glodanje, buenje i dr.), procesi plastinog deformisanja (sabijanje, istiskivanje, izvlaenje i dr.) i drugi procesi koji direktno uslovljavaju transformaciju obradka u smislu projene fiziko-hemijskih osobina, oblika, mjera i dr. Mainski sistem se sastoji od vie podsistema: Podsistem maina.

31

 Podsistem alata. Podsistem pribora. Podsistem obratka. Podsistem maina se sastoji od jedne ili vie maina alatki sa potrebnom instalacijama i prateim agregatima. Pored jednog ili vie alata za proces obrade i kontrole, podsistem alata obuhvata elemente potrebne za stezanje, regulau i promjenu alata. Podsistem pribora obuhvata sve standardne, univerzalne kao i pomone pribore potrebne za stezanje i pozicioniranje alata i obradka. Procesi obrade su: procesi rezanja (struganje, glodanje, buenje i dr.), procesi plastinog deformisanja (sabijanje, istiskivanje, izvlaenje i dr.) i drugi procesi koji direktno uslovljavaju transformaciju obradka u smislu projene fiziko-hemijskih osobina, oblika, mjera i dr. Ulazne informacije se odnose na vie skupova informacija i to: Skup informacija o tehnikim i drugim karakteristikama maine (raspon brojeva okretaja, posmaka, snaga pogonskog motora, gubitak radnog prostora maine, najvea deformaciona sila kod procesa ekia). Skup informacija o priborima (podaci o veliini sile stezanja, brzini stezanja, tanosti i dr.). Skup informacija o pripremku (materijal, polazne mjere, tanost). Skup informacija o reimima obrade (dubina rezanja, posmak, broj obrtaja ili brzina i stepen deformacije).

32

 Skup informacija o upravljanu obradnim procesima kao i ostale informacije koje su date tehniko-tehnolokom dokumentacijom. Ulazna energija slui za savladavanje otpora u obradnom sistemu i obezbjeenje potrebnog kretanja elemenata obradnog sistema u ostvarivanju obradnog procesa. Ulazni materijal se sastoji od pripremka i pomonog materijala. U pomoni materijal spadaju sredstva za hlaenje i podmazivanje. Izlaz iz obradnog sistema sastoji se od: Informacije. Energije. Materijala. Izlazne informacije predstavljaju transformisane ulazne informacije a odnose se na skup informacija koje definiu: Kvalitet obrade u smislu tanosti ostvarenih mjera poloaja i oblika povrina i kvaliteta obradnih maina. Proizvodnost. Ekonominost obradnog sistema.

Znaaj proizvodnih sistema

33

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15.

Jedan od glavnih temelja razvoja moderne proizvodnje Moderni proizvodni procesi Porast produktivnosti procesa Porast tanosti. kvaliteta i pouzdanosti procesa Skraenje ciklusa proizvodnje (rad sa koncentriranim alatima) Bolje iskoritenje energije i vremena rada Proizvodnja sloenih proizvoda Bolje iskoritenje materijala Vei stepen automatizacije-tvornice bez ljudi Vea profitabilniost Vii nivo ugraenih znanja Mogunost optimizacije procesa rada iri asortiman proizvoda u proizvodnji Vea konkurentnost proizvodnje Vea zatita radne sredine

1.2.3. Klasifikacija i vrste proizvodnih sistema

Postoje razliite klasifikacije obradnih sustava, a jedna je od njih nastala evolucijom u odreenom razdoblju:

srednji BROJ ISTIH veliki DIJELOV

1. konvencionalni obradni i proizvodni sustavi s runim upravljanjem, 2. konvencionalni obradni sustavi s krutom automatizacijom, 3. obradni sustavi s numerikim (NC) i raunalnim upravljanjem (CNC), 4. obradni sustavi s adaptivnim upravljanjem (ACC), 5. fleksibilni obradni i proizvodni sustavi, 6. visokobrzinski obradni sustavi s kinematikom tapnog mehanizma, 7. obradni sustavi brze izrade (RP), 8. inteligentni obradni i proizvodni sustavi i 9. rekonfigurabilni sistemi 10. holonski proizvodni sistemi 11. bioniki sistemi 12. Fraktalni sistemi 13. Distribuirani proizvodni sistemi 14. Virtualni proizvodni sistemi

Transfer linije

FTS FT
Obradni centri

Rekonfigurabil -ni fleksibilni sistemi

Porast fleksibilnosti Porast produktivnosti

NC maine

Konvencionalne alatne maine

mali

velika

srednja

mala SERIJA

35

Slika 6.1. Prikaz konmvencionalnih, modernih i rekonfigurabilnog proizvodnog sistema

1.2.4. Evolucija proizvodnih sistema

EVOLUCIJA: Razvojne epohe obradnih i proizvodnih sustava Stara epoha u proizvodnji 1700-1870 epoha runo upravljanih obradnih strojeva: - obradni strojevi (1717) do pojave prvih automatskih strojeva (1873) 1870-1900 epoha mehanike automatizacije obradnih sustava: - jednovreteni i vievreteni automati Nove epohe u proizvodnji 1900-1955 epoha predraunalnoga numerikog upravljanja: - kruta automatizacija - automati s mehanikim upravljanjem 1955-1990 epoha raunalnog numerikog upravljanja - alatni NC i CNC strojevi, obradni centri CNC, DNC i ACC upravljani - fleksibilni obradni i proizvodni sustavi 1990-2000 epoha znanja - paralelni kinematiki mehanizam: - alatni strojevi s paralelnom kinematikom - visokobrzinski obradni strojevi 2001-2010 epoha inteligentnih i integriranih tehnolokih i proizvodnih sustava: - obradni sustavi brze izrade prototipova (Rapid Prototyping) Blia budunost u proizvodnji

ri

Proizvodnost

Tro?kovi

do 2020.

epoha rekonfigurabilnih sustava i inteligentnog upravljanja: - rekonfigurabilni obradni i proizvodni sustavi - inteligentna proizvodnja i inteligentne tvornice

Moderni obradni i proizvodni sustavi

Moderni obradni i proizvodni sustavi jedan su od vanijih temelja suvremene i profitabilne proizvodnje. Dakako, to nije dovoljno za znaajniji iskorak na svjetsko trite, ali je uvjet bez kojega se ne moe organizirati moderna proizvodnja. U modernoj proizvodnji sve vie se prelazi na raunalno, adaptivno i inteligentno upravljane fleksibilne sustave. Danas proizvoai proizvodne opreme u tehnoloki razvijenim zemljama demonstriraju nove inteligentne obradne sustave te preuzmaju novu marketinku strategiju s ciljem da ponude industriji sofisticiranu proizvodnu opremu. Ve je stvarnost da se prelazi s proizvodnje pojedinanih strojeva na proizvodnju cjelovitih rjeenja automatskih proizvodnih sustava i tvornica. To pokazuje da se u prvi plan stavlja proizvodni zadatak, odnosno tehnologija i tehnoloki proces. Novi razvojni pravci proizvodne opreme poivaju na iznalaenju nedostataka kod fleksibilnih proizvodnih sustava (FPS) i transfernih linija (TL), dvaju graninih tehnolokih rjeenja sa suprotnim tehnolokim i ekonomskim obiljejima (slika 7.127.).
Veliki Visoka Posebni strojevi Linij e Strojevi za pojedinanu izradu Obradni cent NCstrojevi Univerzaln i strojevi Niska elij e Otoci Specijalni sistemi Transfern e linije

Asortiman

Mali Niski

Fleksibilni obradni

sistemi
Visoki

Mala

Veliina serije

Velika

Slika 7.127. Prikaz konvencionalnih i modernih obradnih sustava Dok TL imaju krutu automatizaciju i slue za proizvodnju uglavnom jednog proizvoda u velikoj koliini, dotle FPS proizvode irok asortiman proizvoda u manjim koliinama. FPS su sastavljeni od CNC strojeva, obradnih centara, robota i drugih jedinica. Meutim, visoka cijena tih sustava navela je istraivae da potrae izlaz u popunjavanju slobodnog prostora koji postoji izmeu tih sustava, uzimajui pri tome dobre osobine jednog i drugog sustava i odbacujui njihove nedostatke (slika 7.129.). Tako su predloeni rekonfigurabilni proizvodni sustavi (RPS) koji ine sintezu dobrih osobina FPS i TL, gdje su kapacitet, modularnost, cijena izraenog proizvoda i funkcionalnost temelji novoga proizvodnog sustava. Osnovna osobina RPS poiva na brzoj izmjeni vlastite strukture, hardvera i softvera s ciljem prilagoavanja proizvodnoga kapaciteta u okviru formirane skupine dijelova prema zahtjevima trita. Drugi trend razvoja nakon 30 godina nastanka Stewartova mehanizma je primjena tapnog mehanizma za gradnju obradnih centara. Istraivanja se izvode i vezana su za gradnju alatnih strojeva i industrijskih robota. Taj mehanizam ima est stupnjeva slobode s vie varijacija i loginija je primjena za gradnju industrijskih robota, nego alatnih strojeva. Obradni centri utemeljeni na tome mehanizmu imaju do 10 puta vee brzine u odnosu na konvencionalne (15 000 - 40 -1 000 min ), slika 7.130. 1.2.4.1. Kriteriji izbora sistema Tehniko-tehnoloki kriteriji - Usklaenost obradnog sistema i proizvoda.

- Tehnike karakteristike sistema (tanost obrade-greke sistema, brzine obrade, gabaritidimenzije, pogonska energija, broj alata, sistem stezanja obratka, automatizacija, sistem uptravljanja,...). - Tehnoloke karakteristike (hrapavost obraene povrine, koncentracija operacija i alata, reimi obrade, vrijeme obrade, ciklus obrade, mogunost optimizacije ciklusa obrade, greke obrade u procesu rada,...). - Sistem kontrole obrade i proizvoda i postojanost alata i njegova zamjena. Trokovni kriteriji Ciklus obrade je vremenski dui kod FPS nego kod TL te je i proizvod skuplji. U sadanjim uvjetima na turbulentnom tritu rijetko se moe oekivati da kapacitet TL bude potpuno iskoriten, to pokazuje i podatak da u proizvodnji automobila iskoristivost kapaciteta iznosi od 50-60%. Oekivanja su bila da e FPS eliminirati nedostatke TL to je donekle i ostvareno, ali jo uvijek nedovoljno, posebno kod velikh serija. Prelaskom s jedovretenih CNC strojeva na vie radnih vretena poveane su prednosti FPS.

NC alatni strojevi

Fleksibilne elije FPS Fleksibiln e transferne linije

Transferne linije

Relativni proizvodni trokovi u odnosu na porast koliine proizvodnje za razliite proizvodne sustave

1.2.4.2. Fleksibilni proizvodni sistemi-sastavni elementi

Tenje da se sve aktivnosti u okviru proizvodnog procesa obuhvate automatizacijom dovela je do razvoja proizvodnog sistema sa visokim stepenom integracije automatskog upravljanja proizvodnim procesima, koji se nazivaju fleksibilnim proizvodnim sistemima (FPS).[1] Pod fleksibilnim proizvodnim sistemom podrazumjeva se sistemska i interakcijska povezanost osnovnih dijelova proizvodnje, poev od opreme, toka materijala i upravljanja, pa do organizacionih i tehnikih procedura i programa, koji su, takoer, dio sistema.[1]. Fleksibilni proizvodni sistemi su sistemi koji sadre vie automatizovanih radnih elija koje su tako povezane, preko automatizovanog sistema transporta, da je mogua istovremena obrada predmeta razliitih oblika.

Pro iz o dni v zahtj evi Simu acija l

F S O s ecifikacije p

P a iranje l n

D toteka a p dataka o

A ti la

S ovi ir d lo vi ije Pa l n lan i ra ja s n

FLEKSIBIL I OBR D I N A N S S T V U A
Izvrno ra unal o S n ic ta e (u z/i zlaz) la Tra s o npr ter

G to i o v dij elovi

MIS izvjeta j

Sustavo e rato p r

Po ons i g k o e rato p ri

O r avan d je

Uprava

Slika 5.2. Struktura fleksibilnog sistema [7]

1.2.4.3. Upravljanje fleksibilnim proizvodnim sistemom

Ako se upravljanje definie kao regulisanje ulaza da bi se dobio traeni izlaz, a pri tome je izlaz definisan planom, onda je jasno zato je planiranje (CAP) osnova upravljanja i zato su te dvije funkcije povezane. Zadatak upravljanja je da sprovede definisani plan, a to znai da se upravljanjem integriu materijalni i informacioni tokovi i njihovi elementi.U optem smislu upravljanjem se u odreeno vrijeme i u odreeni oblik organizacije dovode odreeni materijal, alat, energija, konstrukcioni (CAD), projektni (CAM) i kvalitetno-upravljaki (CAQ) podaci. Ovi podaci generiu izvrne naredbe i izvrne zahvate za NU (numeriko upravljanje) maine i robote, a preko povratnih podataka se prati tok izvravanja i preduzimaju akcije ako doe do nekog odstupanja od planiranog. Da bi se uskladili svi ovi procesi potrebno je donijet velik broj odluka koje se moraju realizovati po nekom redu. Sutina upravljanja je dakle donoenje odluka, izvravanje aktivnosti koje proizilaze iz odluka i praenje-kontrola izvravanja tih aktivnosti u fleksibilnoj proizvodnji. Svaka jedinica sistema moe imati posebno upravljanje raunarom ili automatiku. Kada se takvi otoci automatike skupe zajedno, upravljanje raunarom svake jedinice ne moe vie biti nezavisno i baviti se nazavisnom informacijom, ve treba biti proslijeeno iz jednog raunara u drugi, stvarajui most unutar jednog fleksibilnog obradnog sistema. Upravljanjem se usklauje rad svih procesa i funkcioniranje fleksibilne proizvodnje kao to je prikazano na slici 5.4.

PLANIRANJE

ENERGIJOM

UPRAVLJANJE

ODRAVANJEM

PRIPREMOM SKLADITEM TRANSPORTOM IZRADOM MONTAOM KONTROLOM

Slika 5.3. Povezanost planiranja, upravljanja, procesa i funkcija fleksibilne proizvodnje [1] Centralni raunar mora koordinirati rad svih ostalih pojedinih raunara unutar sistema, zbog toga to ni jedan jedinini raunar nema dovoljno iroku kontrolu da bi mogao odluivati za cijeli integralni sistem. Donoenje odluka, izvravanje i kontrola aktivnosti podrani su glavnim kompjuterom, procesnim kompjuterom koji pokriva podruje pojedinih procesa i mikroprocesorima koji su ugraeni u numeriki upravljane maine i robote. Hijerarhija ovih raunara je prema sljedeem redosljedu:

 Glavni (host) raunar. Procesni raunar. Mikroprocesori. Naravno svaka nova tehnoloka dostignia u razvoju raunara e unaprijedit i razvoj sistema upravljanja koji zajedno ine jednu cjelinu.

1.2.4.4. Vrste fleksibilnih proizvodnih sistema

U fleksibilne proizvodne sisteme se ubrajaju: Fleksibilne obradne elije. Fleksibilni obradni centri, NC i CNC sistemi. Fleksibilne transfer linije. s automatskim transportom izmeu elija, bez meuskladita. Transport izvravaju obino odreena vrsta robota koja moe zadovoljit efikasnost transporta.

SERIJA

VELIKI

Transf linije FMS

SREDNJI

MALI sistemu [1] MALI

NC i CNC sistemi
SREDNJI VELIKI

Slika 5.4. Asortiman serija izradaka ovisno o obradnom

ASORTIMAN PROIZVODA

Na slici 5.6. prikazan je fleksibilni obradni sistem sastavljen od obradnih centara i kompleksom paletnog sistema
Obradni centar CNC upravljanje Obradni centri

CNC upravljanje

Centralni raunar Obradci

Transportni sistem

Slika 5.5. Fleksibilni obradni sistem s transportom paleta za obradke [15]

Na slici 5.6. prikazana su tri stupnja gradnje fleksibilne automatizacije, od numeriki upravljane alatne maine do fleksibilnog obradnog sistema. Lijeva strana opisuje osnovna svojstva pojedinog stupnja, a desna mogue dodatke koji ine slijedei stupanj gradnje.

Samostojei stoj Pojedinana ili serijska proizvodnja Runa izmjena obradaka Intenzivno posluivanje Pogon pomou buene vrpce Male do srednje serije Viestruko ponavljanje serije na godinu esto mijenjanje asortimana Organiziranje pogona

NC ALATNA MAINA AIA (automatska izmjena alata) AIO(automatska izmjena obradaka) Viestanina obrada Spremnik programa (CNC) OBRADNI CENTAR

Ogranieni asortiman Srednje serije Raznolika obrada Taktni protok Rad u tri smjene Sigurnost Izmjena naloga bez zastoja

Spremnik obradaka ili paleta Proirenje spremnika alata Ureaj za ulaganje i odlaganje obradaka Povezivanje svih funkcija raunarom Sistem za nadzor Ureaj za pranje, suenje i hlaenje Integrirani mjerni sistem

FLEKSIBILNA OBRADNA ELIJA 47

Beztaktna obrada Neovisnost o veliini serije Samozapoljavanje sistema Samoorganiziranje sistema Fleksibilna automatizacija

Viestrojni koncept Transportni sistem obradaka Logistika alata Automatska obrada voena vodeim raunarom i DNC-om FLEKSIBILN I OBRADNI SISTEM

Slika 5.6. Tri stepena gradnje fleksibilne automatizacije od NC maina do fleksibilnog obradnog sistema [5]

1.2.4.5. Fleksibilne elije Fleksibilna elija ili stanica se definira kao skup obradnih maina koje mogu automatizirano obraivati razliiti prizmatini ili rotacijski obradci u pojedinanoj ili maloserijskoj proizvodnji. S obzirom na vrstu obradaka i obradu, dijele se na: Fleksibilne obradne stanice, Fleksibilne tokarske stanice i Fleksibilne brusne stanice. Meutim, fleksibilna stanica moe sadravati vie osnovnih modula istovjetnih ili raznovrsnih. Fleksibilna obradna elija moe biti sasvim jednostavno izvedena. ili sloena s vie komponenti kao na slici 5.7. Fleksibilne proizvodne elije, koje predstavljaju kombinaciju raunarom numeriki upravljanih maina, robota i perifernih ureaja, pogodne su za fleksibilnu proizvodnju bez prisustva radnika posluioca.

U tom smislu, fleksibilne elije imaju slijedee karakteristike: Sistem radi bez prisustva radnika. elija je fleksibilna za izradu razliitih tipova proizvoda u malim serjama. Jednostavno je podeavanje i lako izvoenje procesa obrade. Lako se prati tekui proces itd.

Obradne centri Robot - manipulator

Slika 5.7. Fleksibilna obradna elija [15]

Fleksibilna elija u cjelini se sastoji od niza maina razluitog tipa, obino bar: jedan obradni centar ili tokarski centar, uz dodatak skladita paleta, ureaja za pranje, suenje i hlaenje, te mjernog ureaja. Sve maine u eliji, kao i procesi, upravljani su direktnim numerikim upravljanjem. Osnovne komponente fleksibilne elije su: obradnoi modul, koji je obino obradni centar, tokarski ili brusni centar, sistem za posluivanje, skladite alata, pribora, obradaka i mjernog alata, mjerni ureaji, ureaji za numeriko upravljanje te ureaji za pranje, suenje i hlaenje.[4]

Fleksibilna elija je samostalni obradni sistem, koja, ovisno o tehnolokom zadatku, moe raditi autonomno ili u sastavu fleksibilnog obradnog sistema. Fleksibilna obradna elija je osnovna konfiguracija fleksibilnog obradnog sistema,a sastoji se od numerikih upravljane obradne maine ili obradnog centra, tokarskog ili brusnog centra dopunjena ureajima za vremenski ogranien automatski program za kompletnu obradu izradaka. 1.2.4.6. Obradni centri
Obradni centar je potpuno autonoman i visokoautomatiziran stroj jer ima automatsku izmijenu alata, pribora i obradaka. Kompletan se tehnoloki proces obradka programira, program se unese u memoriju raunarunara koje potom vode itav proces obrade (CNC). Danas su obradni centri dostigli visok stepen razvitka, i po konstukciji, i po namijeni,i po stupnju automatizacijeU tom razvoju razlikujemo vie podjela obradnih centara,uglavnom izvrenih prema osnovnoj ili dominantnoj obradi koja se izvodi na tom obradnom centru pa tako imamo:

Obradni centri za tokarenje ( horizontalni i vertikalni ). Obradni centri za glodanje ( vertikalni,horizontalni i portalni ). Obradni centri za buenje. Obradni centri za bruenje, itd.

Proces obrade se vodi na CNC mainama.

Orijentacije radi navodimo potrebna automatska pomona vremena koja se troe na obradnim centrima: Promijena pojedinog alata 2-15 sekundi. Promijena pribora ili glave s vie alata 20-60 sekundi. Promijena palete s obracima 15-45 sekundi. Moemo zakljuiti da obradni centri imaju vrlo kratka automatska vremena centriranja i stezanja alata i izradaka, uz velike pomone brzine i to za sve osi upravljanja X,Y,Z,te rotaciske osi A,B,C, upravljane servomotorima. Obradni centri postiu visoke tanosti pozicioniranja i obrade uz pomo vodilica stroja, koje su obloene specijalnim (teflonskim) vrpcama i vretenima voenim recirkulaciskim matricama (leajima). Obradni centri slue za obradu najsloenijih izradaka uz upotrebu konturnog upravljanja i cirkularne intrpolacije. Namjenjeni su za potpunu obradu krupnih dijelova, naroito kuita, sa to manje stazanja i bez dodatnog pribora za kontrolu i stezanje. Na slici 5.8. prikazan je osnovni model jednog obradnog centra.

Slika 5.8. Osnovni model obradnog centra [15]

Obradni centar je osnovni modul fleksibilne obradne elije ili sistema, koji moe raditi samostalno ili u proizvodnom sistemu i izvriti transformaciju obradka u gotov proizvod .

1.2.4.7. Podjela fleksibilnih proizvodnih sistema

Prema vrsti upravljakih jedinica

Fleksibilne proizvodne elije se prema upravljakim jedinicama mogu podijeliti na elije na: centraliziranii i decentralizirani sistem upravljanja. Ako se svakom elijom FPS upravlja iz centralnog raunara onda se ovakvo upravljanje zove centralizirano upravljanje.
VODEI RAUNAR

Neobraeni komad

Obraeni komad

Slika .5.9. Centralizirano upravljanje [1]

Decentralizirano upravljanje ima za svaku eliju poseban sistem upravljanja a veza izmeu elija se ostvaruje pomou posebnih senzora koji omoguuju kontrolu redosljeda aktiviranja pojedinih elija.Svaka maina mora imati programsku memoriju odgovarajueg kapaciteta da bi mogla preuzeti sve programe.

VODEI RAUNAR

Neobraeni komad

Obraeni komad

M1

M2

M3

M4

M5

Slika 5.10. Decentralizirano upravljanje[1]

Upravljanje moe biti i kombinacija ova dva to je i est sluaj a ono omoguuje veu fleksibilnost i sigurniju kontrolu proizvodnje.

sljede?oj slici 5.14

Na
Skladite naprava

Skladi?te dijelo

. prikazan je podruje zadataka DNC raunara za automatizaciju izrade.

1 2 3 4 5 - - -

DNC - raunar

Mjesto opremanj a

Terminal

Strg Stezno mjesto

Transport

Strg

Strg
Maina za pranje Mjerne main e

CNC alatna main

Stanica za pranjenje

Slika 5.14. Podruje zadataka DNC raunara za automatizaciju izrade [1] Slika 5.16. Portalni robot kao transportni sistem za srednje teine [1]

Da bi se postigla vea fleksibilnost sistema i visok nivo integracije u arhitekturi upravljanja potrebno je pri projektovanju FPS pripremiti: Modularno upravljanje. Koncept sa bazama podataka. Modularni upravljaki sistem FPS sa bazama podataka u FPS fiziki je smjeten izmeu CNC maina, mjernih ureaja, sistema za rukovanje materijalom i skladitem. Upravljaki sistem FPS je veoma sloen sistem. Funkcionisanje ovako sloenog sistema omogueno je primjenom raunara.Imajui u vidu sloenost FPS, kao i sloenost upravljakog sistema, upravljake aktivnosti FPS mogu se sistematizovati u tri osnovne cijeline (slika 5.22.) [18]: Upravljanje proizvodnjom FPS. Adaptivno upravljanje procesima obrade. Upravljanje odravajem.
MODEL UPRAVLJANJA FPS

1
UPRAVLJANJE PROIZVODNJOM

ADAPTIVNO UPRAVLJANJE PROCESIMA

UPRAVLJANJE ODRAVANJEM

Slika 5.23. Model upravljanja FPS [1]

1.2.4.8. Upravljanje proizvodnjom FPS

Upravljanje fleksibilnom proizvodnjom ima osnovni cilj da obezbjedi pravilno odvijanje projektovanog redoslijeda rada sistema. Priroda ovog upravljakog sistema je takva da sistem upravlja simultanim aktivnostima u toku rada i donosi potrebne upravljake odluke kod nekih novih pojava u sistemu.. Taj cilj se postie programskim sistemom za upravljanje (sofware) svim resursima FPS pomou upravljakog hardvera. Programski sistem za upravljanje proizvodnjom, odnosno, za upravljanje, koordinaciju i sinhronizaciju proizvodnje sastoji se od slijedeih funkcionalnih podsistema ili modula (slika 9.2.): Auriranje baze podataka. Planiranje i priprema. Upravljanje. Izvjetavanje. Definiranje veza za komunikacioni sistem. rada fleksibilne

Auriranje baze podataka, kao funkcionalna cjelina i jedan od modula programskog paketa upravljanja proizvodnjom FPS, podrazumjeva i obuhvata unos i auriranje dvije vrste podataka i to: osnovnih (baznih) podataka i : podaci o sistemu, podaci o alatima, podaci o steznim priborima, podaci o predmetima rada, strukturni podaci. upravljakih radni nalozi, podataka: tehnoloka dokumentacija, NC- programi, podaci o alatima, podaci o paletama.

Planiranje i priprema ima funkciju da prema radnim nalozima i planovima obrade, omogui planiranje svih potrebnih resursa. Funkcija modula "planiranja i pripreme" proizvodnje prethodi samoj proizvodnji, jer treba da se pripremi proizvodnja, a na osnovu ove funkcije formira slijedea upravljaka dokumentacija neophodna za samo odvijanje procesa fleksibilne proizvodnje: lista potrebnih NC programa, lista potrebnih alata sa sastavnim elementima, lista potrebnih paleta sa sastavnim elementima. Upravljanje fleksibilnom proizvodnjom, preko upravljanja bazom podataka i osnovnim funkcijama planiranja i pripreme proizvodnje, vri se preko centralnog raunara u FPS. Centralni raunar povezuje i koordinira rad cijelog FPS i predstavlja, po hijerarhiji, najvii, III nivo upravljakog sistema FPS. Osnovna koncepcija upravljanja fleksibilnom proizvodnjom razvijena je na nivou elije, a radom elije upravlja elijski raunar ( elijski kontrolor). Ovo predstavlja drugi nivo upravljakog sistema FPS. Poznato je da se svaki FPS sastoji od jedne ili vie fleksibillnih proizvodnih elija ( FP) [18].
UPRAVLJANJE PROIZVODNJOM FPS

1.

Auriranje baze podataka

2.

Planiranje i priprema

3.

Upravljanje

4.

Izvjetavanje

Slika 5.24. Upravljanje proizvodnjom FPS

5.

Definisanje veza

Upravljanje i sinhronizacija svih resursa u proizvodnoj eliji vri se pomou upravljakog programa koji je ugraen u algoritam upravljanja. Upravljakim programom koordiniraju procesi koji upravljaju pojedinim cijelinama lokalne automatizacije

II Upravljaki nivo

I Upravljaki nivo
PRIPREMA ALATA CRC PLC CNC PLC PLC CNC

ALAT

MANIPULATOR

OBRADA

TRANSPORT

SKLADITE KONTROLA

Slika 5.26. Upravljaki sistem FPS [1]

Izvjetavanje ima kibernetski zadatak da uspostavi povratni tok informacija u sistemu. Ustvari, ovaj modul predstavlja skup svih programa koji omoguavaju dobijanje raznih izvjetaja o resursima u proizvodnji i izvjetaja o tome kako tee proces proizvodnje. Definisanje veza sa komunikacionim sistemom predstavlja odreivanje odgovarajuih interfejsa sa procesnim programima koji komuniciraju sa segmentima lokalne automatizacije. S obzirom na velik broj komunikacionih veza taj problem se prevazilazi ugradnjom lokalnih raunarskih mrea (Lokal Area Networks-LAN) sa fiber optikim prenosnim sistemima velikog kapaciteta, slika 9.3.

1.2.4.9. Upravljanje na nivou sistema FPS DNC sistem

U razvoju fleksibilnih proizvodnih sistema u poslijednje vrijeme sve se vie pridaje znaaj razvoju viih formi sistema, kao to je npr. sam nivo sistema . Po tom osnovu posebno se radi i na razvoju specifinih modela upravljanja na nivou sistema FPS. Osnovu sistema upravljanja na viem nivou FPS (sistem, mrea) ini koncept tzv. direktnog numerikog upravljanja DNU ( Direct Numerical Control DNC ). Koncept upravljanja DNC ima pored osnovnih funkcija i neke dodatne koje znatno proiruju primjenu i mogunosti DNC sistema u upravljanju fleksibilnom proizvodnjom. Znai pored osnovnih funkcija DNC sistema kao to su upravljanje programima i distribucija NU podataka i podataka za maine, DNC sistem ima i funkcije proirenja ,kao to su: Korekcija NU podataka. Sastavljanje NU programa. Centralno izvoenje NU funkcija. Upravljake informacije za tokove materijala i sl. Na slici 5.27. prikazana je koncepcija povezivanja i upravljanja FPS na viem nivou.

CENTRALNI RAUNARSKI SISTEM

Upravljaki raunarski modul (procesni raunar)

PC

PC

PC

TRANSPORTNO

SKLADINI

SISTEM

NC Manipulator MEUFAZN O SKLADITE

NC Manipulator MEUFAZN O SKLADITE

NC

MEUFAZNO SKLADITE

NC Obradni sistem Obradni sistem

CNC

Slika 5.27. Sistem upravljanja FPS na viem nivou [1]

Konkretna realizacija strukture upravljanja FPS se znatno razlikuje od sistema do sistema, odnosno kod razliitih firmi. To moemo primjetiti analizirajui slijedee blok sheme upravljanja firmi Sharmann i Verner und Kolb , slika 5.28. i slika 5.29.[6].

UPRAVLJANJE FPS

Upravljanje u realnom

Resor informacionih

Formiranje izvjetaja

Upravljanje stanicom

Status instrumenata

Izvjetaj proizvodnog

Upravljanje sistemom

Status upravljakog

Izvjetaj za instrumente

Upravljanje optereenjem

Status pripreme

Upravljanje transportom

Status paleta

Upravljanje u situaciji havarije

Status ureaja

Odgovori na pitanja

Slika 5.28. Upravljanje FPS firme Sharmann [1]

UPRAVLJANJE FPS

Upravljanje u realnom vremenu

Organizaciono upravljanje

Upravljanje svim ureajima i prijem

Sumiranje i statistika obrada

Organizacija dijaloga sa operatorom

Resor BP i upravljanja

BP paleta

BP instrumenat a

BP pripreme

BP upravljakih podataka

Slika 5.29. Upravljanje FPS firme Verner und Kolb [1]

1.3. Kompjuter u sreditu proizvodnje

Razvijeni sistemi za automatizovano projektiranje tehnolokih procesa polaze od geometrijskog modela proizvoda koji slui kao osnova za prepoznavanje dijelova i kasnije za tehnoloko modeliranje procesa izrade. Zbog toga kod savremenih sistema sve je vea tenja da se proces projektiranja proizvoda (CAD) to vie priblii procesu projektiranja tehnologije (CAPP) i programiranju za proizvodnju (CAM), to vodi integraciji ovih sistema. Cilj je modernih CAPP sistema da se utjecaj tehnologa na projektiranje tehnolokih procesa svede na minimum, te tako iskljui subjektivizam tehnologa, a ukljue standardne metode i postupci koji trebaju osigurati kvalitet proizvoda.
500 400
CAD/CAM

Pove?anje produktivnosti

CIM

CAD / CAPP/CAM

300 200
CA D

Slika 5.21. Poveanje produktivnosti primjenom CA tehnologija [

Konvencionalni

3 Godina

1.3.1. CAD/CAM SISTEMI U sadanje vrijeme, CAD/CAM integrirani sistemi obuhvataju sve postupke raunarom podrane izrade proizvodne dokumentacije, kao to je crtanje radionikih nacrta te obrade informacija za numeriko upravljanje maina. CAD/CAM sistem daje podrku inenjerima u svim tehnikim podrujima kao to su: razrada i oblikovanje dijelova prorauni elemenata i konstrukcija izrada crtea dokumentacija testiranje proizvodna dokumentacija proizvodnja Cilj povezivanja CAD i CAM sistema je racionalizacija protoka informacija od konstruisanja proizvoda pa sve do njegove izrade. Time se postie pribliavanje procesa konstruisanja (CAD) i proizvodnje (CAM). CAD/CAM sistem se moe podijeliti u tri nivoa. Prvi dio obuhvata oblikovanje, konstruisanje i analizu sastavnih elemenata proizvoda ( slika2.4), Drugi pripremu informacija za proizvodnju.

 Trei nivo predstavlja izvravanje samog procesa proizvodnje.

CAD

MKE analiza

Simulacije dijelovanj a

Povezivanj e sa CAM

Izlazi:

crtei,datoteke

Analiza CAD geometrije, redukcija, pripreme

Povratna veza radi korekcije geometrije

Slika 2.4. Konstruisanje i analiza proizvoda (1. nivo)] 1.3.1.1. Uvoenje CAD sistema

Za uvoenje CAD sistema postoji vie razloga: Poveanje produktivnosti konstruktora, to sniava trokove i skrauje vrijeme projektovanja. Poboljanje kvalitete konstruiranja. CAD sistem vri temeljnu analizu, provjeru veeg broja moguih rjeenja i mogunosti pojave greaka pri konstruisanju, to dovodi do poboljanja procesa konstruisanja. Komuniciranje pomou CAD sistema omoguava bolje inenjerske nacrte, uvoenje standardizacije kod pratee dokumentacije. Kreiranje baza podataka: u procesu izrade konstrukcione dokumentacije proizvoda (geometrija, specifikacija materijala, potronja materijala) kreiramo veliki dio potrebne baze podataka [1].

Pri uvoenju CAD tehnika potrebno je uzeti u obzir sljedee injenice: Potrebna je promjena organizacije proizvodnje. Nemogue je oekivati velike rezultate primjene visokih tehnologija u proizvodnji, ako ne postoji adekvatna organizacija. Pri uvoenju novih tehnologija mora aktivno sudjelovati vodstvo preduzea.

 Mora se uspostaviti sistemsko odravanje opreme. Servisna i sluba odravanja mora biti efikasna. Struan i educiran kadar predstavlja osnovu za efikasno io kvalitetno iskoritavanje opreme i dr. [1]

1.3.1.2. Funkcije CAD sistema CAD sistemi obuhvataju nekoliko vanih funkcija, koje su podijeljene u etiri osnovna funkcionalna podruja (slika 2.1): geometrijsko modeliranje inenjerska analiza ispitivanje i evaluacija konstrukcije automatsko crtanje.

GM EOMETRIJSKO ODELIRANJE

UTVRIVANJE UVJETA

DEFINIRANJE PROBLEMA

SINTEZA

ANALIZA I OPTIMIZACIJ A

INENJERSKA ANALIZA

EVALUACIJA

PROVJERA I EVALUACIJA

PREZENTACIJA

AUTOMATSKO CRTANJE

Slika 2.1. Upotreba raunara pri konstruisanju

1.3.1.3. Geometrijsko modeliranje Tokom geometrijskog modeliranja projektant zadaje komande i unosi podatke na temelju kojih se formira geometrijski model objekta projektiranja. Osnovni ciljevi geometrijskog modeliranja su vizualiziranje i dokumentiranje. S obzirom na mogui broj prikazanih dimenzija objekta, geometrijske modele dijelimo na: 2D (dvodimenzionalne) modele, 2 D modele, 3D (trodimenzionalne) modele. Dvodimenzionalni ili ravninski modeli omoguavaju modeliranje objekata u ravnini i to osnovnih te izvedenih objekata. Osnovni objekti, odnosno konstrukcijski primitivni, jesu: taka, duina, elipsa, krunica, paralelogram i trokut. Neki izvedeni objekti, ali ne svi, mogu se analitiki opisati. Za analitiko opisivanje objekata koriste se matematike formule ili povezivanje osnovnih objekata Boolovim operatorima. Izvedeni objekti to se mogu analitiki opisati su, na primjer: luk krunice, kruni isjeak, unija trokuta i kruga. Geometrijsko modeliranje, koritenje osnovnih konstrukcijski primitiva, je primjena analitiki metoda, jer se ovi primitivi mogu uvijek opisati analitikim formulama. Linijsko prostorno modeliranje vrlo je slino dvodimenzionalnom modeliranju. Linijski modeli, odnosno modeli rubnih linija, omoguavaju geometrijsko modeliranje jednostavnijih objekata to su ogranieni ravnim plohama. Osnovni elementi linijskog modeliranja su rubne linije koje ograniavaju plohe modeliranja. Take spajanja dvije ili vie linija zovu se tjemena. Modelima rubnih linija mogu se prikazati i prostorni objekti koji su ogranieni zakrivljenim plohama, ali tada su na modelu vidljivi samo bridovi tijela. Zbog toga se takvi modeli esto

nazivaju i iani modeli. Konstrukcijski primitivi linijski prostornih modela su kao i kod dvodimenzionalnih modela take, linije, elipse i paralelogrami. Modeli rubnih linija imaju ograniene mogunosti predstavljanja prostornih objekata jer su na njima vidljivi i oni bridovi koji su na objektima u realnom svijetu sakriveni. Opravdanost i nunost primjene 3D modeliranja ovisi o vie imbenika, npr. o utjecaju tree dimenzije na produktivnost i kvalitetu projektiranja te ekonominost. U nekim podrujima primjene 3D sistema, na primjer u urbanizmu i vizualnom oblikovanju industrijskih proizvoda, primjena 3D modeliranja je dominantna. Modeliranje trodimenzionalnih objekata temelji se na dvije metode: analitikoj metodi misaonog ralanjivanja objekta projektiranja na jednostavnije dijelove i izrade modela objekta to se sastoji od standardnih prostornih elemenata, metodi aproksimacije oblika objekta, interpoliranjem segmenata ploha i prostornih objekata. Izbor metode ovisi o obliku objekta, ali i nainu obrade ili izrade objekta. Analitika metoda primjenjuje se kod modeliranja objekata koji se izrauju tokarenjem, bruenjem i drugim postupcima kod kojih je predmet obrade uvren. Rezultat modeliranja trodimenzionalnih objekata su volumenski modeli (engl. Solid models). Osnovni prostorni primitivi u volumenskim modelima jesu kugle, stoci, valjci, elipsoidi i paralelopipedi. Kod ovih se modela koristi analitiki postupak povezivanja prostornih primitiva pomou Boolovih operatora [5]. 1.3.1.4. Inenjerska analiza Pri inenjerskom projektiranju i konstruiranju upotrebljava se vie tipova inenjerskih analiza:

 izraunavanje deformacija i napona analiza toplotnih pojava i prenosa toplote rjeavanje diferencijalnih jednadbi, koje opisuju dinamiko ponaanje sistema. Za ove analize upotrebljavaju se neka standardna ali i specijalna programska rjeenja i metode. Neka od standardnih rjeenja su: analiza djelovanja masa metoda konanih elemenata (MKE) analiza sastavljanja ili montae proizvoda analiza izrade.

Specijalna programska rjeenja su prilagoena korisniku i omoguavaju rjeavanje njegovih specifinih problema ( npr. proraun voznih karakteristika vozila, ispitivanje sigurnosti vozila itd.) [1], [4]. 1.3.2. CAPP sistem CAPP sistemi imaju jednu od kljunih uloga u okviru CIM integracije i predstavljaju most izmeu CAD sistema namenjenih projektovanju proizvoda i CAM sistema, odnosno obrade zasnovane na NC tehnologiji i primeni robota. Ipak, podruje CAPP sistema jo uvijek nije tako razvijeno kao podruje CAD i CAM sistema.

Slika 4.2. Nivo CAPP raunske podrke Zavisno od metodologije projektiranja tehnologije postoje tri osnovne vrste (CAPP) sistema: 1. varijantna metoda projektiranja, 2. generativna metoda projektiranja i 3. hibridna (kombinovana) metoda projektiranja, koja koristi tipske tehnoloke forme (funkcionalno povezane elementarne povrine loje se grupiu u tipove).

GENERATIVNA METODA Crte, automatski

VARIJANTNA METODA Crte , kodiranje povrina za obradu, grube obrade i tehnoloke informacije o dijelu CAD informacije, automatsko generiranje klasifikacionog broja

HIBRIDNA METODA Crte, kodiranje povrina za obradu dijela, CAD informacije, automatsko prepoznavanje tehnolokih karakteristika

prenos geometrijskih i tehnolokih informacija, CAD informacije, automatski prenos informacija iz CAD

1. Logika za odreivanje vrste i slijeda obrade i maina na osnovu geometrijskih informacija 2. Logika i znanje za odreivanje vrste i slijeda obrade

Logika za odluivanje opisuje odnos izmeu klasifikacionog broja i vrste reoslijeda obrade i maina

1. Logika za odreivanje slijeda i vrste obrade i maina na osnovu tehnolokih informacija, 2. Logika i znanje za odreivanje vrste i slijeda obrade i maina na osnovu tehnolokih informacija

Slika 4.13. Vrste CAPP sistema

TEHNOLOKI

POSTUPAK

Generativni CAPP sistem su bazirani na nezavisnom projektovanju tehnolokog procesa za svaki proizvod ili dio, bez razvrstavanja u odreene grupe ili modifikovanje postojeih standardnih tehnolokih procesa, uz minimalno uee tehnologa . Sistem generie tehnoloki proces na osnovu ugraenog logikog algoritma, koji u sebi sadri odgovarajuu bazu znanja (knowledge base) o projektovanju tehnolokih procesa i bazu podataka raspoloivih proizvodnih resursa. Za razvoj generativnog CAPP sistema je neophodno: Identifikovanje i prikupljanje znanja potrebnih za projektovanje tehnolokih procesa, Jasno i tano opisati dio za koji se projektuje tehnoloki proces u formatu prihvatljivom za raunar, Prikupljeno znanje za projektovanje i podaci o proizvodu moraju biti ugraeni u jedinstvenu tehnoloku bazu podataka.
Baza znanja Baza podataka

CAD sustavi

Analiza podataka

Tehnol. prepoznavanje

CAP P

Tehnol. postupci

Postprocesor

Planiranje i terminiranje proizvodnje

Pravila projektiranja

CAM/CN C

Slika 4.6. Koncept generativnog CAPP sistema

Osnovni koncept generativnog CAPP sitema sadri tri osnovne cjeline i to: Modul za opis djela i prepoznavanje oblika, Modul tehnoloke baze podataka i baze znanja, Logiku za odluivanje zasnovanu na odgovarajuem algoritmu. CAPP sistemi koriste razliite naine za opis djelova: Klasifikacioni brojevi (Codes), Specijalni jezici za lingvistiko opisivanje (Specijal Descriptive Languages), CAD modeli (CAD models). Logika donoenja odluka kod CAPP sistema: Stabla za odluivanje, Tabele za odluivanje, Metode vetake inteligencije (ekspertni sistemi, neuronske mree, genetiki algoritmi, fuzzy logika). Osnovne prednosti generativnih CAPP sistema u odnosu na varijantne su: Bre generisanje tehnolokih procesa, Svaki dio je ulaz sam za sebe, Brzo prilagoavanje promjeni asortimana proizvodnog programa, Relativno lako se povezuje sa drugim djelovima CIM sistema, Laka akvizicija podataka. Potrebna znanja za razvoj CAPP sistema se mogu klasifikovati u slijedee kategorije: Znanje o tehnologijama obrade,

Znanje o obradnim procesima geometrijske i tehnoloke mogunosti pojedinih obradnih procesa, Znanja potrebna za izbor odgovarajuih pripremaka, Znanja o dodacima za obradu, Znanje o mainama alatkama (geometrijske, kinematske i tehnoloke osobine), Znanje o alatima i elementima FSA (geometrija, postojanost, materijali, vrste obrada, itd.), Znanje o priborima (gabariti, tanost, sile stezanja, itd.), Znanje o mernim sistemima (tanost, dimenzije, itd.), Znanje o reimima i drugim parametrima obrade, Znanje za odreivanje redosleda obrada, itd.

Osnovni elementi CAPP sistema su: Baze podataka i Baze znanja o elementima tehnolokog procesa, Logika za odluivanje. Odreeni mehanizmi pomou kojih se primenjuje i upravlja odgovarajua baza znanja. Osnovne integracije aktivnosti u savremenoj proizvodnji: CAD/CAM sistemi, CAD/CAPP sistemi, CAD/CAE sistemi, CAM/CNC sistemi, CAD/CAPP/CAM sistemi, CAPP/PPC sistemi, itd.

Prosje?ni broj sli?n dijelova u grupi

Slika 4.10. Primjena Ca tehnologija u proizvodnji

Varijantni CAPP sustav

Generativni CAPP sustav

Klasino projektiranje tehnolokih postupaka

Broj grupa dijelova

Tablica 7.13. Smanjenje trokova primjenom sustava CAPP Poslovi implementacije CAPP Smanjenje napora pri planiranju procesa Smanjenje poslova izravnog rada Smanjenje utroka materijala Smanjenje potronje papira Smanjenje trokova u postupku obrade Smanjenje trokova u procesu rada Smanjeni trokovi (uteda) % 58-65 10-15 5-10 10-16 12-17 6-10

1.3.3. Raiunarski podrana proizvodnja CAM sistem Pod terminom CAM podrazumjevamo upravljanje pomou raunara s postupcima proizvodnje i montae. Raunarom podrana proizvodnja lako definiemo kao upotrebu raunarskih sistema pri planiranju, upravljanju i kontroli operacija proizvodnog procesa.
Veza raunara sa procesom proizvodnje moe biti: direktna (raunar je direktno, on-line povezan s procesom) indirektna (raunar je izmjeten i povezan je s procesom planiranja i kontrolisanja proizvodnje) [16]. RA?UNAR
PROCES PODACI ZA UPRAVLJA?KI

PROIZVODNE OPERACIJE
SIGNALI

Slika 2.3. Upravljanje proizvodnim operacijama Standardni podsistemi koji se nalaze u sastavu CAM sistema su: NC programiranje Raunarom podrano planiranje Kontrola kvaliteta Fleksibilni proizvodni sistemi Industrijski roboti i transportna sredstva Kontrola proizvodnje Prikupljanje podataka Kontrolisanje podrano raunarom ukljuuje aktivnosti: nadgledanja i prikupljanja podataka vezanih za proizvodni proces u cjelini dok kontrola obradnog procesa se obavlja lokalno na CNC mainama ili runo na osnovu prikupljenih i analiziranih podataka. CAM sistemi obuhvataju i druge operacije koje su indirektno povezane proizvodnim procesom kao to su utvrivanje redoslijeda operacija, upustva za izradu, priprema maine itd.

1.3.4. Kompponente CIM strategije Koncept kompjuterom integrirane proizvodnje (CIM) predstavlja najvii stepen razvoja i integracije hardverskih, softverskih (univerzalnih CA) i telekomunikacijskih komponenti proizvodnog sistema. Unutar ovih komponenti CIM preduzee ima slijedee razvojne komponente: automatizacija proizvodnog procesa (alata, pribora, rada strojeva, transporta materijala), razvoj i ugradnja visokoautomatizirane proizvodne opreme integrirane s robotima, senzorima i automatiziranim transportom u integrirani hardverski dio proizvodnog sistema (CIM u uem smislu), integracija gotovih CA sistema (CAD, CAM, CAP, CAPP, CAE, CAQ, CAMI) s proizvodnom opremom u zajedniki proizvodni sistem za koji se koristi naziv CIM u irem smislu, uvoenje komunikacije putem digitalnih zapisa u cilju brze i tane razmjene podataka i informacija: uputa, poslovne dokumentacije, propisa, poziva, crtea, shema prijdloga uz dvosmjernost u komuniciranju (poiljatelj alje i evidentira, a primatelj daje informacije: primio, prouio, ima primjedbe, prihvatio) i pregleda stanja, ovaj dio se najee rjeava u konceptu ERP sistema, razvoj ERP sistema s visokom integracijom informacijskih procesa u svim funkcijama, razmjena podataka iz procesa digitalnim putem te mogunost pravovremenog informiranja zaduenih za reagiranje prema informacijama iz procesa kao i upravljanje poslovnom, tehnikom i proizvodnom dokumentacijom, uvoenje e-poslovanja s kupcima, dobavljaima, kooperantima, privrednim komorama i bankama, digitalizacija poslovne i tehnike dokumenacije. Automatizacija proizvodnih procesa obavlja se najee na slijedee naine:

 automatizacija prilagoavanjem stroja posebnim zahtjevima procesa i mogunostima automatizacije obradnih i pomonih zahvata u procesu izrade, automatizacija povezivanjem pojedinih operacija na izradi proizvoda (transport, mjerenje, pozicioniranje, namjetanje, skidanje radnih predmeta), spajanje vie operacija inventivnom konstrukcijom alata u jednu operaciju, brojanje napravljenih koliina, automatsko dijagnosticiranje promjene radnih karakteristika, automatizacija mjerenja zahtjevanih kvaliteta mjera i oblika. CIM koncept omoguuje zajedniko informacijsko-tehniko djelovanje svih sudionika u proizvodnji u visokoautomatiziranom sistemu proizvodnog preduzea. Iz prethodnog lako se da zakljuiti da CIM predstavlja dugorono postavljenu dinamiku strategiju razvoja koja u vie faza vodi preko logike i fizike organizacije i integracije pojedinanih funkcija inenjerstva, proizvodnje i marketinga i preko procesa informatike pripreme do automatiziranih proizvodnih pogona i automatiziranih kompleksa za proizvodnju. CIM prestavlja integraciju svih kompjuterom podranih aktivnosti preduzea i njegovog poslovnog okruenja. U ovoj strategiji proizvodnja je shvaena dosta

iroko i obuhvata ne samo proizvodne procese izrade i montae, ve i druge procese koji se odvijaju u poslovnim sistemima. Sada u svijetu postoji dosta referentnih modela CIM sistema koji se i dalje razvijaju u raznim institucijama kao i od strane korisnika i ponuaa raunarske i programske opreme. Neki od uspjeno razvijenih referentnih CIM modela su: model CIM OSA (Open System Architecture) kojeg je Europska zajednica razvila u okviru projekta ESPIRIT (European Strategic Programme of Research and Development in Information Tehnology), model razvijen u Institutu za proizvodne tehnologije u Ahenu, Njemaka, model razvijen na Tehnikom Univerzitetu u Berlinu, Njemaka, model predloen od Udruenja za kompjutere i automatizaciju CASE, (Computer and Automated Systems Association) Drutva za proizvodno inenjerstvo SME (Society of Manufacturing Engineers-USA) model razvijen na Tehnikom Univerzitetu u Sarbrikenu, Njemaka. Da bi CIM model bio cjelovit, interdisciplinaran i sveobuhvatan i da bi se mogao prilagoditi zahtjevima preduzea, potrebno je da posjeduje slijedee osobine [4] : CIM model treba da moe predstaviti nezavisno od brane, veliine preduzea i vrste proizvodnje,

 CIM model je mnogo vie od koritenja kompjutera. U prvom planu se postavlja integracija ovjek - organizacija - tehnika, CIM model treba da uzme u obzir unutranje i spoljanje uticaje kao to treba da pokriva i cjeli ciklus nastanka proizvoda, marketing kao i prikupljanje povratnih informacija, u CIM modelu razliite funkcije i komponente preduzea trebaju se ravnopravno predstaviti, a izostavljenje pojedinih elemenata koji nisu relevantni za odreeno preduzee ne smije se izvriti na raun smanjenja funkcija ostalih elemenata. Uvoenje i realizacija CIM strategije uvijek zavisi od preduzea, CIM modeli ne daju strategiju, ve preduzee treba iz CIM modela da izvede vlastitu strategiju, koja bi bila za njega prihvatljiva. Pri tome treba da se moe poeti sa realizacijom CIM na proizvoljnom mjestu. Ovo je vano za ona preduzea koja imaju rijeenja za pojedina podruja i koja treba da poslue kao jezgro integracije. Da bi se predstavili osnovni elementi (podsistemi) kompjuterom integrirane proizvodnje na slici 2.1. prikazan referentni model CIM strategije u obliku Ydijagrama kojeg je razvio prof. W. Scheer-a Na Tehnikom Univerzitetu u Sarbrikenu [5]. Na ovom dijagramu je vidljivo da se struktura CIM stretegije moe u grubo podijeliti na organizacione i tehnike funkcije, a po nivoima na nivo planiranja i nivo realizacije.

Slika 2.1. Sistem CIM

85

Vidimo da, to se vie proces planiranja pribliava fazi realizacije utoliko se ekonomske i tehnike funkcije sve vie pribliavaju. Isto tako vidi se da svaki od podsistema CIM strategije ima pristup integriranoj bazi podataka. Pored predstavljenih podruja CIM sistema na prethodnoj slici koja ine unutranji svijet svakog preduzea CIM se moe proiriti i sa administrativnim podrujima i aktivnostima. Vidimo da, to se vie proces planiranja pribliava fazi realizacije utoliko se ekonomske i tehnike funkcije sve vie pribliavaju. Isto tako vidi se da svaki od podsistema CIM strategije ima pristup integriranoj bazi podataka. Pored predstavljenih podruja CIM sistema na prethodnoj slici koja ine unutranji svijet svakog preduzea CIM se moe proiriti i sa administrativnim podrujima i aktivnostima. Pri tome se u prvom redu misli na dva podruja: CIB (Computer Integrated Business) Podrazumijeva informaciono-tehniku integraciju razliitih preduzea preko WAN (Wide Area Network) mree, CIE (Computer Integrated Enterprise).

Naglaava integraciju svih raunara koji se nalaze u primjeni i koji pokrivaju cijeli tok izvoenja odreenog naloga. Na slici 2.2. Predstavljen je CIM koncept na primjeru poslovanja alatima. Ovdje se uoava raspored pojedinih funkcija sistema poslovanja alatima na podsisteme CIM-a. Najvei znaaj ovdje predstavlja uspostavljanje meuveza izmeu pojedinih podsistema kao i organizacija baze podataka [6].

Slika 2.2. Raspored funkcija sistema kod poslovanja alatima

Na slici 2.3. vidljivo je da nisu svi podsistemi CIM strategije podjednako zastupljeni u praksi. Na ovoj slici predstavljen je rezultat istraivanja do kojih je doao Centar za proizvodnu tehniku iz Kaizeslauterna u saradnji sa Njemakim udruenjem inenjera [7]. Vidljivo je da se dosadanja primjena pojedinih podsistema CIM strategije koncentrirala uglavnom na konstrukciju i proizvodnju. Dok se podsistemi CAD, PPC (Process Planinng and Control), NC (Numerical Control), DNC, CAE (Computer Aided Engineering) primjenjuju u vie od polovine preduzea. Sistemi za podrku odluivanja DSS (Decision Support System) jedva da se nalaze u upotrebi. Na osnovu prevedenog istraivanja dolo se do podataka da se od svih podsistema najvea komunikacija (ak do 75%) odvija izmeu konstrukcije i proizvodnje.

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 CAD PPC NC DNC CAQ CAE 100 93 82 76 60 42 33 10 CAP DSS

Slika 2.3. Zastupljenost CIM komponenti u praksi [7]

Realizacija CIM strategije sa njenim administrativnim pdsistemom CIB do sada nije realiziran ni u jednom preduzeu u Njemakoj a 42% preduzea smatra da e to biti ostvareno u narednim godinama.

Problemi se pojavljuju u komunikaciji izmeu ureaja razliitih proizvoaa. ine se veliki napori da bi se dolo do standarda za komunikaciju osvorenih sistema. U projektu koji od 1980. godine vodi General Motors (USA) utvrena je arhitektura i specificiran protokol za komunikaciju u proizvodnom sistemu MAP (Manufacturing Automation Protocol) koji se bazira na OSI (Open System Interconnection) modelu. MAP definira nekoliko servisa kao to je servis za obradu datoteka i njihov prenos izmeu kompjutera i upravljakih ureaja, servis za upravljenje mreom, te servis za upravljanje adresama razliitih ureaja u mreu [7].

1.4. Nivoi upravljanja u proizvodnim sistemima

1.4.1. Pojam i naini upravljanja tehnoloskim sistemima
Upravljanje je ciljem odredjeni informacioni uticaj jednog sistema na drugi, koji tezi da izmeni ponasanje ovog sistema u odredjenom pravcu i treba da obezbedi pravilno funkcionisanje sistema, reprodukciju, razvoj i promene u skladu sa kriterijumima cilja (efiasnisti i efektivnosti). Postoje dva sistema upravljanja: 1. Otvoreni izlazne informacije se ne mjere i te informacije se ne vraaju nazad upravljau

Ulaz

Sistem upravljanja

Izlaz

2.

Zatvoreni izlazne informacije se mjere i te informacije se vraaju nazad upravljau

Ulaz Izlaz

Sistem upravljanja

Mjerni uredjaj

Naini upravljanja proizvodnim tehnolokim procesom razlikuju se prema: 1. 2. 3. 4. nainu proizvodnje veliini serija karakteru proizvodnje opremljenosti rada.

Prema nainu proizvodnje mogua je podjela naina upravljanja proizvodnim tehnoloskim procesom na: 1. upravljanje tehnoloskim procesom jedinne proizvodnje

2. 3.

upravljanje mehanizovanim tahnooskim procesom upravljanje automatizovanim tehnolkim procesom

Ciljevi upravljanja proizvodnim tehnoloskim procesom su oduvek bili isti: 1. 2. 3. 4. poveati produktivnost u smislu efektivnosti i efikasnosti povecati rentabilnost procesa poveati ekonominost i efikasnost rada usmjeravati operacije u tehnolokom procesu ka to uspjenijem pretvaranju nizih u vise upotrebne vrednosti.

4. Sistemi upravljanja Sistemi upravljanja se mogu klasificirati na slijedee sisteme: Konvencionalni sistemi upravljanja. NC sistemi upravljanja. CNC sistemi upravljanja. DNC sistemi upravljanja. Sistemi upravljanja FPS m. Inteligentni sistemi upravljnja.

Konvencionalni sistemi upravljana su takav vid upravljanja kod kojeg glavnu ulogu u sistemu upravljanja ima izvrioc odnosno radnik koji vri upravljanje odreenom alatnom mainom. Sve pripremne radnje za odvijanje procesa obrade na alatnoj maini vre se manuelno tj. runo bez ikakve automatizacije.

Naziv NC (Numerical Control) - potjee od toga to se upravljanje ostvaruje preko odgovarajuih programa sastavljenih od odgovarajuih naredbi definisanih preko numerikih veliina (0 i 1). Programska naredba se sastoji iz simbola koji se registruju na buenoj traci u vidu razliitih kombinacija otvora. Svakom otvoru odgovara signal 0 ili 1 koji se registruje iza itaa buene trake. Na taj nain se ostvaruje numeriko upravljanje. Program za upravljanje NC alatnom mainom se naziva NC izvorni program. NC alatna maina predstavlja sistem koji se sastoji od podsistema: Alatne maine, nosea strukltura i prenosni mehanizam Mjernog sistema Pogonskog sistema Transportnog sistema Sistema alata Upravljake jedinice-upravljaki modul (raunar) Pomonih sistema

Razvoj raunara i nagli pad njihove cjene na tritu omoguio je njihovu primenu u upravljanju alatnim mainama. Pri tome raunar preuzima jedan dio upravljakih funkcija , koje su kod NC maina bile rjeene hardverskim putem. Kompjutersko numeriko upravljanje (Computer Numerical Control CNC) najee se definie kao numeriko upravljanje u koje je integrisan raunar. U njegovoj memoriji su smjeteni programi za realizaciju nekih ili svih funkcija upravljake jedinice. Prema VDI uputstvu CNC se definie kao: numeriko upravljanje koje sadri programabilni raunar za upravljanje radom alatnih maina, mjernih maina ili nekoliko jedinica iste vrste koje simultano izvode radne operacije.

Direktno numeriko upravljanje ( DNC Direct Numerical Control) prema VDI uputstvu se definie kao sistem za direktno numeriko upravljanje veeg broja alatnih maina preko dodatnog procesnog raunara . Na ovaj nain je povean nivo automatizacije uz evidentan visok nivo fleksibilnosti. U optem sluaju DNC sistem ine dva raunara, jedan nadreeni ili veliki raunar 1 i jedan podreeni ili mali raunar 2, koji preuzima odgovarajue programe od raunara 1 i memorie ih u svojoj eksternoj memoriji. Raunar 2 dostavlja odgovarajui program obrade odgovarajuoj NC alatnoj maini. Adaptivno upravljanje (Adaptive Control) je vid upravljanja koji se zasniva na svojstvu adaptacije sistema, a adaptacija ili prilagoavanje sistema je proces mjenjanja osobina sistema radi postizanja najboljeg, ili u krajnjoj mjeri, prihvatljivog funkcionisanja u promenljivim uslovima okruenja. Kod AC maina se reim rada maine mjenja u zavisnosti od veliine poremeajnih dejstava za vrijeme procesa (to nije sluaj kod NC I CNC sistema). Adaptivno upravljanje karakterie zatvorena povratna sprega koja se ostvaruje preko mehanizma za adaptaciju. Razlikuju se: Granino regulisanje (ACC Adaptive Control Constraint) Optimizaciono regulisanje (ACO Adaptive Control Optimisation). Inteligentni sistemi upravljanja - Sistemsko rukovoenje autonomno ili polu autonomno u nesigurnim okolinama sa minimalnim nadzorom i interakcijama sa ljudskim operaterom je openito definisan kao Inteligentni Sistem.Takvi sistemi su vani za kontrole sa posebnim karakteristikama, koje je opisao pored tehnika i metoda nadaleko poznate kao inteligentne upravljake tehnike. Inteligentne maine su u osnovi definisane kao hijerarhijske strukture u zapovijedi inteligencije i izvedba nareene tanosti. 1.4.2. Inteligentno upravljanje

Sistem inteligentnog upravljanja utemeljeni su na umjetnoj inteligenciji i raunarskoj tehnici. 1.4.2.1. Inteligentni proizvodni sistemi Inteligentni sistemi su oni koji su u mogunosti da potpuno autonomno u nepoznatom okoliu uz neznatno uee ovijeka vre povjerene im zadatke. Ureaji ukljueni u inteligentne sisteme organizovani su na hijerarhijskom principu, te se od klasinih sistema razlikuju po fenomenu pojave inteligencije. Znaajne karakteristike inteligentnih sistema su paralelno prikupljanje i obrada informacija. Na osnovu prikupljanih informacija i analize podataka iz prethodno organiziranih i postavljenih baza znanja sistem donosi odluke o aktivnostima koje e poduzeti. Postoji vie definicija za inteligentni sistem od kojih su neke [18]: Sistem je inteligentan ukoliko inteligentno voenje obavlja svoju funkciju u nepoznatoj i nedovoljno strukturiranoj okolini, zato sustav treba imati sposobnost razumijevanja, zakljuivanja i uenja o sustavu koji vodi. Dakle, osnovni je cilj optimiranje ponaanja sustava. Sistem je inteligentan ako u dijelu spremanja informacija (ukljuujui i znanje) i u postupku odluivanja primjenjuje metode adekvatne primjerima iz biolokog svijeta, za koje se moe kazati da su inteligentne, Sistem je inteligentan ukoliko moe djelovati u nestandardnim situacijama koje nisu u potpunosti unaprijed predviene. Trea definicija je najrealnija s obzirom da prema prvoj definiciji danas jo ne postoje adekvatni sustavi, dok je druga definicija previe ograniavajua. Metode inteligentnog voenja su razvijene u podruju umjetne inteligencije (Artificial Intelligence) i u podruju raunarske inteligencije (Computational Intelligence). Danas se postupci raunalne inteligencije smatraju manje inteligentnim jer su im znanja spremljena u simbolikom obliku [19].

Raunarskla inteligencija je ovisna o numerikim podacima koje je pripremio proizvoa, tako da se pri radu ne temelje na znanju. Znanje se koristi pri postavljanju algoritma te nije izravno prisutno pri radu sustava raunalne inteligencije. Prema tomu, sustav jeste sustav umjetne inteligencije kad mu se implementira, odnosno doda znanje u simbolikom obliku kojim se on potpuno slui u svom daljem radu. Primjer sustava raunalne inteligencije jesu umjetne iveve mree (Artificial Neura l Networks) koje treba u fazi uenja opskrbiti s dovoljno numerikih podataka kako bi se formirala struktura mree, nakon ega se rad mree sastoji u jednostavnim numerikim proraunima. Tipian primjer sustava umjetne inteligencije jeste sustav ekspertnog upravljanja (Expert Control), gdje je znanje o upravljanju spremljeno u obliku semantikih mrea, odreenih pravila i procedura. Takoer, neizrazito upravljanje (Fuzzy Control) predstavlja sustav umjetne inteligencije. Ako bi inteligencije klasificirali prema nivou inteligencije tada bi: na vrhu piramide bila prirodna, bioloka ili organska inteligencija koja ini kombinaciju umovanja, pamenja i djelovanja. Na dnu piramide jeste raunalna inteligencija koja sadri algoritme koji donose zakljuke na temelju matematikih postupaka. U sredini ove piramide je umjetna inteligencija koja nastaje integracijom raunalne inteligencije i simbolikih znanja.

Ipak, sistemi raunarske inteligencije nisu manje vani, iako su manje inteligentni, jer je njihova praktina vanost i vea u odnosu na tzv. prave sisteme umjetne inteligencije. Inteligentno upravljanje ima sve veu primjenu kod sistema gdje postojee metode klasinog i naprednog-modernog upravljanja nisu dale oekivane i potrebne rezultate. Sistemi inteligentnog upravljanja utemeljeni na umjetnoj i raunarskoj inteligenciji Inteligentno upravljanje pomou umjetne inteligencije: - Upravljanje ekspertno ili bazama znanja (Expert or Knowledge-Based Control) ima praktina primjena pri inteligentnom upravljanju jer je primjena odreenih zakona automatskog upravljanja nadopunjena heuristikom logikom [20,21]. - Upravljanje s kvalitativnim zakljuivanjem (Qualitative Reasoning Control) je utemeljeno na teoriji kvalitativnog zakljuivanja gdje se upravljani sustav opisuje postupkom kvalitativnog modeliranja [22]. - Neizrazito upravljanje (Fuzzy Control) je u podruju nelinearnih, sloenih sustava nepoznate dinamike utemeljeno na postavljanju pravila upravljanja u obliku AKOONDA (AKO je pogreka pozitivno mala i brzina pogreke negativno velika, ONDA primjeni upravljanje negativno srednje) [23,24]. Inteligentno upravljanje pomou raunalne inteligencije: - Upravljanje neuronskom mreom (Neural Network) se temelji na ivevnoj mrei strukture sloene od vorova sline neuronima koji su organizirani u grupama zvanim

slojevima, od kojih je najpopularniji algoritam unatrane propagacije (back propagation). Upravljanje pomou evolucijskih algoritama se temelji na teoriji evolucijskih raunalnih postupakakoji ine genetiki algoritmi (genetic algorithms) i strukture podataka. Upravljanje metodom diskretnih intervala ima primjenu kod upravljanja procesa sloene dinamike i varijabilnih vrijednosti parametara, pri emu su matematiki modeli vrlo sloeni. Upravljanje s promjenljivom strukturom se esto ubraja u prilagodljivo (adaptivno)upravljanje iako nema mogunosti izravnog uenja o sustavu. Adaptivno upravljanje se esto temelji na matematiki opisanim modelu i matematikom algoritmu adaptacije te mjerenju parametara realnog stanja procesa.

Kombinirani postupci upravljanja - Upravljanje neizrazito-neuronskim mreama (Fuzzy-Neural Networks)se temelji na neizrazito-ivevnim mreama sastavljenim od neizrazitog ivca (fuzzy-neuron) [24]. - Upravljanje neuronsk-fuzi logike (Neural-Fuzzy Control) koristi umjetne neuronske mree kod definiranja neizrazitih skupova kojima se definiraju pravci upravljanja [28]. Inteligentno upravljanje ima sve veu primjenu kod sistema gdje postojee metode klasinog i naprednog-modernog upravljanja nisu dale oekivane i potrebne rezultate.

1.4.3. Kompjuterski podrano upravljanje proizvodnje Tokom izgradnje istraivake strategije u razvoju sistema za kompjuterom podrano upravljanje proizvodnjom u sklopu hipotetikog, raunarom integriranog proizvodnog sistema shvaeno je da tradicionalni pristupi u izuavanju i postavljanju takvih sistema nisu odrivi u svim svojim elementima i da postoji nunost da se uoblii jedan nov prilaz u visokom stepenu saobraen primjeni drugih i sasvim novih tehnolokih sredstava. Na taj nain je nastao koncept CAPM (Computer Aided Production Management) sistema [22] sa razvojnom strategijom i ciljevima kao to ilustrira naredna slika.

Slika 5.1. Elementi prestavljene razvojne strategije CAPM [22]

U strukturalnom smislu, koncept sistema za kompjuterom podrano upravljanje proizvodnjom prilagoen krajnjem cilju i potrebama kompjuterom integrirane proizvodnje u rezultatu istraivanja mnogih strunjaka dobijen je profil predstavljen na slici. Ovdje je vano napomenuti da grupa procesa i aktivnosti vezanih za planiranje resursa za proizvodnju u istraivakom i implementacijskom pogledu, zapravo, i ne predstavlja kritinu oblast jer je stepen njene

izuenosti i u tradicionalnim pristupima upravljanja proizvodnjom [23] i u povienju efikasnosti i efektivnosti proizvodnje u industrijskim proizvodnim sistemima relativno visok. Iz svega toga vidi se da se u datom kontekstu najvie panje mora posvetiti problemima iz CAPC klase.

Slika 5.2. Globalni pregled na ciljnu strukturu CAPM sistema [22] 1.4.1. Mjesto i znaaj kontrole tokova u realizaciji CIM strategije
Na slijedeoj slici prikazana je struktura kompjuterom podranog podsistema upravljanja procesima rada u proizvodnji i ve sa te ilustracije se jasno vidi da informacioni modul CAMFC (Computer Aided Monitoring and Flow Control) predstavlja znaajan vor u zatvaranju upravljakih krugova u proizvodnji (uspostavljanju mnotva upravljakih povratnih sprega).

Ovdje ostaje otvoreno pitanje kako razviti a potom i realizirati (uvesti u funkciju) i uspjeno odravati u funkciji jedan takav informacioni modul, sa takvim znaajem i takvim stepenom sloenosti. Moguih odgovora na to i takvo pitanje ima bar onoliko koliko ima poznatih ili moguih metodolokih puteva u oblasti softverskog inenjeringa i reinenjeringa a jedan od moguih je dat u ovoj analizi.

Slika 5.3. Struktura podsistema za podrku nadzora procesa rada kontrole proizvodnih tokova [22]

1.4.2. Principi i metode automatizacije procesa nadzora i kontrole tokova u proizvodnji

Osnovni princip automatizacije predmetnog procesa je princip razvoja i izgradnje sistema (i dijelova sistema) otvorene arhitekture sa najviim stepenom uvaavanja PSI kriterijuma otvorenosti. Danas ovaj princip lagano prerasta u A2A (Application - to - Application) modifikaciju B2B pristupa elektronskom poslovanju, to je prirodna posljedica novih trendova u razvoju sredstava informacione tehnologije i njihovih primjena. U fundamentu pristupa, prirodno, i dalje ostaju rijeenja iz kategorije otvorenih (PSI) sistema. Automatizacija kontrole tokova u industrijskoj proizvodnji je nesumnjivo i dalje jedan od najkompleksnijih i najdelikatnijih zadataka na putu ka automatiziranom upravljanju proizvodnjom u industrijskim proizvodnim sistemima i ka realizaciji CIM strategije. Zbog te injenice je sasvim prirodna pojava da u toj oblasti globalno postoji najmanji broj realiziranih rjeenja, a u naoj zemlji ih praktino ni nema. Uspostavljanje CIM strategije podrazumjeva definisanje planskih i upravljakih funkcija pojedinih CIM podsistema a takoer i njihovu modularnu strukturu sa potrebnim informacionim resursima. Svaki CIM podsistem u okviru ukupnog koncepta okruen je drugim podsistemima na osnovu logistikih informacionih meuveza. Dio CIM sistema koji se odnosi na upravljanje proizvodnjom je svakako jedan od glavnih podsistema planskih i upravljakih funkcija, i od strukture modela ovog podsistema zavisi efikasnost uvedene CIM strategije u proizodnji.

1.4.3. Efikasnost rjeavanja planskih i upravljakih funkcija u preduzeu uvoenjem CIM strategije

Polazne komponente CIM strategije odnose se na hardver, sistemski softver, komunikacione sisteme, realizaciju softver paketa prorgama kao i na maine i robote. Ako se ovome dodaju razliiti proizvodni programi, kao i tipovi proizvodnje, razliite mogunosti investiranja, razliita raspoloiva znanja i druge specifinosti, sasvim je jasno da e se CIM strategija meusobno razlikovati. Iz ovog proizilazi da svaka industrija treba da razvije svoju CIM strategiju i to za: pojedinanu i maloserijsku proizvodnju, srednjeserijsku i velikoserijsku proizvodnju i masovnu proizvodnju. Usvojeni modeli CIM - koncepta treba da integriraju tehnologije (proizvodne, informacione, komunikacione), informacione resurse i elemente poslovanja (organizacione jedinice, aktivnosti, funkcije). Respektirajui karakteristike hijerarhijskih vie razinskih struktura potrebno je utvrditi pravo na intervenciju podsistema /modula/ vieg nivoa kao i zavisnost podsistema viih nivoa od stvarnih performansi podsistema na viim nivoima. Usvojeni modeli treba da omogue iroku primjenu naunih metoda po modulima, razdvojenih na upravljanje proizvodnjom kako zajednikih, tako i individualnih elemenata finalnog proizvoda. Prethodna injenica je preduslov za funkcioniranje modula na najbolji nain, koje treba tehnoloki tako postaviti da od analize i informacija iz prethodnih modula zavisi kvalitet i obrada podataka u narednim modulima. Ovako koncipirana uzajamna, meuzavisnost izmeu modula omoguava upravljanje proizvodnjom na najbolji nain [24].

1.4.4. Struktura i funkcioniranje CIM-a i modula u podsistemu upravljanja proizvodnjom Da bi efikasno rjeili planske i upravljake zadatke u proizvodnji u metalopreraivakoj industriji model treba da je jednako primjenjiv u svim strukturama proizvodnje. Struktura predloenog modela za upravljanje proizvodnjom ima slijedei izgled: modul analiza prodaje, modul upravljanja asortimanima, modul za grubo i fino terminiranje, modul upravljanja trokovima i modul upravljanja zalihama.

Postojei sistemi za upravljanje proizvodnjom (MRP II MOZAJKUS XXI, SISTEM SARA, PLANIS) uglavnom rjeavaju probleme vezane za operativno upravljanje proizvodnjom. Sadrina tih poslova je takva da se njima obuhvataju razni procesi stanja sa vrlo malo optimizacije. Model koji se predlae je tehnoloki i sadrajno tako koncipiran da obuhvata kompletnu problematiku upravljanja proizvodnjom. Modul analiza prodaje daje polazne podatke modulu upravljanja asortimanom. Modul upravljanja asortimanom ima osnovni cilj da suenjem asortimana izvri izbor financijskih najatraktivnijih proizvoda. Daljnjim suenjem asortimana na principima grupne tehnologije smanjuju se trokovi proizvodnje. Izbor zajednikih elemenata odreuje se matematiki, a ovi elementi se suavaju (grupiu) po principima grupne tehnologije, i za njih se obrazuje srednjeserijska i velikoserijska proizvodnja. Dalje, ovaj modul dostavlja polazne podatke modulu za grubo i

fino terminiranje. Podaci iz ovog modula neophodni su modulu za upravljanje trokovima, dok se podaci iz modula za grubo i fino terminiranje i modula za upravljanje trokovima koriste za funkcioniranje modula za upravljanje zalihama. U svim modulima je mogue primjenom poznatih naunih metoda doi do optimalnog rjeenja. Predloeni sistem rjeava terminiranje kako zajednikih tako i individualnih elemenata. Prvo se rezerviraju kapaciteti za pojedinane proizvode, a nakon toga se ostali slobodni kapaciteti koriste za rezerviranje i fino terminiranje serijskih elemenata, tako da zadovolje potrebe svih proizvoda koji se planiraju sa istom ili skoro istom dinamikom. Modul upravljanja zalihama vodei rauna o statistikom karakteru odreenih parametara daje rjeenja za utvrivanje momenata narudbe kao i za koliinu narudbi. Modul prati aktualni trend potronje sa planskom potronjom materijala i utvruje kada e zaliha pasti na signalnu ili minimalnu zalihu. Signalna ili minimalna zaliha se utvruje na osnovu ciklusa nabavke i stvarne potronje materijala, koja moe biti normalna, ubrzana ili usporena. Na slijedeoj slici prikazan je CIM koncept koji sadri slijedee CIM podsisteme: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. projektovanje proizvoda (CAD) projektovanje tehnologije (CAM) upravljanje kvalitetom (CAQ) upravljanje proizvodnjom (CUP) upravljanje dijagnostikom i odravanjem (UO) upravljanje knjigovodstvom (UK) upravljanje tehnolokom elijom (FTS)

CUP podsistem upravljanja proizvodnjom sastoji se iz slijedeih modula: analize i prodaje,

upravljanje asortimanima, grubo i fino terminiranje, upravljanje trokovima i upravljanje zalihama.

Slika 5.4. Struktura CIM-a u podsistemu upravljanja proizvodnjom Za projektovanje i realizaciju CIM-strategije, ne postoje nauke ili teorije koje bi se egzaktno primjenile. Teorija koja se koristi u tehnolokim sistemima jo uvijek je vie empirijska, opisna ili formalna i bez odgovarajuih teorijskih modela. Nauke kao to

su teorija informacija, nauka o kompjuterima, teorija sistema, kibernetika, teorija upravljanja, samo su dio baze nauka ijim bi se modificiranim oblastima mogli da definiraju dovoljno vjerni modeli da bi se koristili u projektovanju CIM-strategije. Prijedlozi mogueg poboljanja efikasnosti kao i otklanjanja problema u proizvodnji rjeava se projektovanjem optimalne 1 strukture CUP podsistema upravljanja proizvodnjom u okviru CIM strategije. Pri strukturiranju odgovarajueg CUP podsistema upravljanja proizvodnjom proizvodno preduzee u metalskoj industriji potrebno je na odgovarajui nain uzeti u obzir posebnosti preduzea (tip proizvodnje, proizvodni program tehnologije, kao i utjecajne faktore iz okruenja), a sve da bi poboljali kvalitet CIM strategije.

1.5. Kompjuterizacija periferala

Kompjuterizacija periferala u naelu moe se postaviti u dva oblika: kompjuterizacija periferala proizvodnog sistema podrazumijeva kompjuterizaciju neproizvodnih funkcija, kao: podsistem raunovodstva (PR), podsistem financiranja (FP), sistem nabave i praenja zaliha materijala i rerzervnih dijelova, podsisitem planiranja proizvodnje, podsistem planiranja proizvodnje i praenje proizvodnje, podsistem planiranja proizvodnje (PLAPE) i praenje proizvodnje, (plan prodaje, plan pripreme, plan proizvodnje, planovi resursa).

 Kao glavni ''MAINFRAME'' raunar (veliko raunalo) s odreenom periferijom koju sainjavaju manji raunari i terminali meusobno povezani u mreu. Procesiranje se obavlja na velikom raunaru, a svaki korisnik na priferiji ima s njim veze, npr: podsistem raunovodstva (PR), ima manjih razlika te se moe prilagoditi potrebama automatiziranog informacijskog sistema (AIS) za razliite tipove poduzea, podsistem financiranja (FP), uz potrebna prilagoavanja moe se primijeniti za razliite AIS, kod svih sistema AIS postoje zajednike potrebe za sistemom odravanja (ODOPS) i Osiguranja kvalitetom (OSKVA), podsistem definicije proizvoda, tehnologije i materijala te nabave i praenje zaliha materijala i rezervnih dijelova su razliite za razliite tipove AIS, podsistem planiranja proizvodnje (PLAPE) i praenje proizvodnje (PRAPE), mogu se uz odreena prilagoavanja upotrijebiti kod razliitih vrsta poduzea i poslova u poduzeima (plan prodaje, plan pripreme, plan proizvodnje, planovi resursa Najznaajniji doprinos razvoju proizvodnje pored proizvodne opreme proizvodnih tehnologija dali su raunari. Razvoj raunara u velikoj mjeri omoguio je ubrzani razvoj programskih sistema i programa (softvera) koji s raunarskom opremom (hardver) predstavljaju raunarsku podrku procesu proizvodnje. Na slici 5.6. dat je prikaz trendova razvoja informacijskih tehnologija.

Korisnik o suelje

Ispis na tampa

>

Linijski mod

>

Zaslonski rad (full screen) Obrada transakcija OLTP

>

GUI

>

Multimedija

>

Nain obrade Baza podatak a

Slijedna (bstch) Sekvencijalna

>

On line

Kooperacijska obrada RDMMS realizacijske baze

>

Klijent-server heterogene mree

>

>

>

ISAM

DBMS >

>

Objektivne baze

1960

1970

1980

1990

2000

Slika 5.6. Trendovi razvoja informacijski tehnologija Ovi trendovi su moda sada ve zastarjeli, poto je razvoj raunarske opreme u stalnom i nezaustavljivom razvoju: glavni raunari ili vie povezanih raunara za kontrolu i upravljanje radom kompletne mree raunarske upravljake strukture CIM sistema, serveri za upravljanje radom pojedinih lokalnih mrea i posebne zadatke (komunikacija, memorisanje podataka, povezivanje grafikih kartica, tampanje), radne stanice za rad programskih sistema i programa na radnim mjestima za razvoj, nadgledanje i rad korisnika informacijskih sistema,

 raunari (najee PC) za upravljanje radom pojedinih linija, maina i transportne opreme, raunari (mikroprocesori) za upravljanje radom proizvodne i transportne opreme. 1.5.1. Softverske komponente Softverske komponente sadre programe koji su neophodni za efikasno obavljanje funkcija poduzea. Mogu se podijeliti u skupine, i to [10] : informacijski sistem poduzea, gotovi paket programi (C-softver), pomoni programi, upravljaki programi; potrebi za rad hardverske opreme, mreni programi, programi za simulaciju i modeliranje.

Tipovi informacijskih sistema se dijele na osnovu tipa poduzea u kojima se primjenjuju. Na osnovu toga informacijski sistemi nisu isti za sva poduzea, ali se mogu naglasiti zajednike karakteristike, kao to su: zajedniki podsistem Baza zajednikih podataka (BAZAP), povezuje sve posisteme u poduzeu, podsistem raunovodstva (RP), ima manjih razlika te se moe prilagoditi potrebama Automatiziranog informacijskog sistema (AIS) za razliite tipove poduzea, podsistem financiranja (FP), uz potrebna prilagoavanja moe se primijeniti za razliite AIS,

 kod svih sistema AIS postoje zajednike potrebe za sistemom odravanja (ODOPS) i Osiguranja kvalitetom (OSKVA), podsistem definicije proizvoda, tehnologije i materijala te nabave i praenje zaliha materijala i rezervnih dijelova su razliite za razliite tipove AIS, podsistem planiranja proizvodnje (PLAPE) i praenje proizvodnje (PRAPE), mogu se uz odreena prilagoavanja upotrijebiti kod razliitih vrsta poduzea i poslova u poduzeima (plan prodaje, plan pripreme, plan proizvodnje, planovi resursa). Integracija softvera predstavlja jedan od znaajnih zadataka koje treba rijeiti kod razvoja softvera za CIM koncepciju. Zadaci integracije su: integracija programa i podataka na razini obrade, integracija programa i podataka na razini modula, integracija programa i podataka na razini podsistema, integracija programskih paketa i informacijskih sistema, integracija cjelokupnog softvera za CIM koncept. Integracija programa i podataka na razini obrade: postie se organizacijom podataka i jedinstvenim sistemom oznaavanja. Na slici 5.10. dat je primjer integracije kod definiranja sastavnice proizvoda. Proizvodni elementi sa svojim karakteristikama definirani su u tablici '' Proizvodni elementi'', zadravajui istu oznaku proizvodnog elementa i u tablici ''Sastavnica'' mogue su zajednike obrade ovih dviju tablica (dobivanje raznih oblika sastavnica proizvoda).

PROIZVODNI ELEMENTI IB1 NAZIV NACRT DIM

SASTAVNICA IBP

IBn

IB1

IBn

Slika 5.10. Integracija na nivou obrade Integracija podataka i programa na nivou modula: predstavljaju sloeniji problem, gdje se obino radi o modulima koji se razvijaju nezavisno (u sluaju parcijalne informatizacije poduzea). Na slici 5.11. dat je primjer takve integracije modula zaliha materijala i materijalnog knjigovodstva.

MATERIJALNO KNJIGOVODSTVO (MK)

ZALIHE MATERIJALA (ZM)

BAZA PODATAKA (MK)

CIJENE MATERIJALA I REZERVNIH

BAZA PODATAKA (ZM)

DOKUMENTI PROMETA (PR, PO, IZ, OT)

BAZA PODATAKA (AISP)

Slika 5.11. Integracija modula zaliha materijala i materijalno knjigovodstvo Modul Materijalno knjigovodstvo (MK) vri obradu dokumenata prometa iz skladita (ulaz dokumentom primka PR, povrat dokumentom povratnica PO, izlaz u proizvodnju dokumentom izdatnica IZ, otprema dokumentom otpremnica OT), na koliine dodaje vrijednosti i rasporeuje nastale trokove po nosiocima i mjestima trokova.

Modul Zalihe materijala (ZM) sadre tehnike i upravljake podatke o materijalima, stanju na skladitu i rezervacijama za proizvodne naloge. Prijenos podataka izmeu baza podataka odvija se dokumentima ili prijenosom podataka u definisanom programskom jeziku. Na slici 5.12. dat je primjer integracije modula Zahtjevi za materijalom, Narudbe materijala i Zalihe materijala:

ZAHTJEV ZA MATERIJALOM (MZ)

ZALIHE MATERIJALA (ZM)

BAZA PODATAKA (MZ,NM) NARUDBE MATERIJALA (NM)

BAZA PODATAKA (ZM)

BAZA PODATAKA (NAZAL)

Slika 5.12. Integracija u podsistemu Nabava i Zalihe (NAZAL)

Integracija pored zajednike organizacije podataka predstavlja i racionalizaciju u nainu rada svake funkcije i postojee dokumentacije.
MARKETING
PROIZVODI/OPERACIJE Interaktivni marketing Automatizacija prodaje Oglaavanje i promocija Istraivanje trita

UPRAVLJANE LJUDSKIM RESURSIMA Kompenzacione analize BP o znanjima uposlenih Predvianjekadrovskih potreba FINANCIJE Ke menadment Kredit menadment Investicioni menadment Budet Finansijsko planiranje i predvianje

Planiranje proizvodnih resursa Upravljanje i funkcioniranje proizvodnim resursima Procesna kontrola

POSLOVNI INFORMACIONI SISTEMI

RAUNOVODSTVO

Procesiranje narudbi Kontrola skladita Uplata/isplata Plate Glavna knjiga

Informacioni sistemi proizvodne firme

117

Integracija cjelokupnog softvera za CIM koncept ovisi o specifinostima poduzea. Kod primjera poduzea procesne industrije integracija se obavlja po razinama. Na prvoj razini obavlja se integracija pojedinanih programa, razvijenih za korisnika i univerzalnih programa za mjerenje, crtanje i izradu rezervnih dijelova. Na drugoj razini obavlja se integracija informacijskog sistema odravanja, informacijskog sistema poduzea i analognih podataka kao rezultata kontinuiranih mjerenja u proizvodnom procesu. Na treoj razini obavlja se integracija s uredskim informacijskim sistemom i modulima optimizacije i simulacije, koji se ugrauju u Informacijski sistem na taj nain da ulazne podatke formiraju iz postojee baze podataka. Na etvrtoj razini obavlja se integracija ekspertnih sistema, proizvodne opreme, transportne opreme te komunikacijskog sistema u CIM sistemu.

Planiranje materijalnih potreba Raspore?ivanje naloga u prozvodnim halama Planiranje kapaciteta Kontrola rada u proizvodnim halama Kontrola cijene proizvoda Kontrola ma?ina Kontrola robota Kontrola kvaliteta Kontrola procesa

Proizvodni IS podrava CIM

Sistemi za izvoenje/ funkcionisanje proizvodnje Inenjerski sistemi
Kompjuterski pomognuti dizajn (CAD)

Sistemi za planiranje proizvodnih resursa

Predvianje proizvodnje Rasporeivanje naloga za proizvodnju

Kompjuterski pomognuti ininjering Kompjuterski pomognuti proces planiranja

Simulacija proizvoda i pravljenje prototipova

Kompjuterski integrisana proizvodnja (CIM)

Strateko, taktiko i operativno koritenje ljudskih resursa organizacije

Staffing Trening i razvoj Administracija

Strateki sistemi

Planiranje po trebnih
radnika

Plan i r a nje Pla n a s ljed n i ka lje

Cijena u g ovora Predvianje Predvi anje

plata pla

Predvianje radne snage u o kruenju

Taktiki sistemi

Anal i za c i j ene Ana r a dne snage i snage budeta

Uparivanje Upa riva potreba i m ogunosti ogu nost

Efektivnost Efektivnost kompenzac ioni kom penza h p a keta

Operativni sistemi

Uprav l j a n j e Upra

Evaluacija r a da Eva luacija

Kontrola p l a te Kont

Primjer IS finansijskog menadmenta

Finansijski IS

Ke menadme nt

Investicion i menadme nt

Kapitalne investicije/ budet

Fianasijsko planiranje

Predvianje i upravljanje keom

Upravljanje kratkoroni m i drugim vrijednosnim papirima

Evaluacija rizika i povrata kapitalnih investicija

Predvianje i finansijskih performansi i finansijske potrebe

1.5.2. Struktura integriranog informacionog sistema Raunari imaju sposobnost da pojedine odsjeke proizvodnih aktivnosti integriraju, a takoer i fleksibilno automatizuraju, to omoguuje prijelaz upravljakog procesa u jedno vie

stanje optimiranosti. Stoga je za sloene proizvodne sisteme nuna primjena raunara koja formiraju adekvatan informacijski sistem koji prima informacije iz proizvodnog procesa, obrauje ih i upravlja njihovim tijekom kako bi se uspjeno rijeili proizvodni problemi, posebno prevledavajuih tipova proizvodnje (maloserijska proizvodnja). Suvremeni integralni informacijski sistem sastoji se u osnovi od slijedeih strukturnih elemenata kako bi mogli normalno funkcionirati: Hardware (oprema), Softwere (programi), Dataware (baza podataka), Lifeware (kadrovi radno osoblje), Orgware (organizacija rada).

1.5.2.1. Hardware (oprema) Hardware predstavlja materijalni dio raunara (sklopovska oprema). Odnosi se na raunare kao opremu, pri emu je ta oprema prola razvojni put u okviru 5. osnovnih generacija: 1. 2. 3. 4. Generacija Generacija Generacije Generacija 46-56 elektronske cijevi, 57-63 tranzistori, 64-81 integrirani sklopovi ipovi, 82-90-te mikroprocesori i programski jezici 4. generacije,

5. Generacija 2000-te CAD/CAM, AI; baze znanja, ekspertni sistemi, mree, Internet. Mogui oblici koritenja hardverske opreme jesu: 1. Glavno ''MAINFRAME'' raunalo (veliko raunalo) s odreenom periferijom koju sainjavaju manja raunala i terminali meusobno povezani u mreu. Procesiranje se obavlja na velikom raunaru, a svaki korisnik na priferiji ima s njim veze. 2. Mini raunalo 3. ''Mikro'' raunalo (PC-personal computer) koje se za potrebe informacijskog sistema sa ostalim raunarima povezuje u mreu LAN (local area network). Zajednika im je baza podataka koja se aurira od strane korisnika, i na raspolaganju je svima u istom trenutku (rad u realnom vremenu). Oprema (hardware) se kod svih tipova raunara temelji na etiri osnovne funkcionalne jedinice: ulazno/izlaznu omoguuje transfer informacija, upravljaku upravlja radom raunala, memorijsku omoguuje skladitenje informacija, aritmetiko/logiku omoguuje procesiranje informacija. Osnovno to hardver kao sklopovska oprema treba omoguiti jeste: povezanost korisnikih terminala u mrene sisteme, distribuiranu obradu informacija uz rad u realnom vremenu,

 centraliziranu bazu podataka , mogunost aplikacije snanih operativnih sistema i primjenu modernih programskih jezika (baze podataka, metode pretraivanja, organizacija aplikativnog softvera). 1.5.2.2. Software (sistem programa) Softver predstavlja nematerijalni dio raunara, tj. Program bez kojeg hardver ne funkcionira. Pri tome razlikujemo dvije osnovne grupe softvera: operacijski softver koji se nabavlja zajedno sa hardverom i koji sinhronizira rad etiri osnovne funkcionalne jedinice raunara, aplikacijski softver koji slui za rjeenje odreene praktine aplikacije. Operacijski softver namjenjen je racionalnom koritenje elektronikih raunala kroz povezivanje upravljakih, kontrolnih i standardnih programa na nain da rade samostalno gotovo bez intervencije ovjeka. U uskoj svezi sa stupnjem razvoja operativnog sistema izraen je i tip organizacije elektronikog raunala, pa razlikujemo: batch processing (postupnu obradu) kada se svaki slijedei aplikacijski softver obrauje nakon zavretka ili prekida predhodnog programa (batch odreena koliina koja se obrauje odjednom), time sharing (obrada na principu podjele vremena) kada jedno raunalo posluuje vie korisnika pa vrijeme rasporeuje na njih, iako se svakom ini da radi samo za njega,

 real time processing (obrada u realnom vremenu) kada se neki dogaaj u pravilu obrauje u trenutku njegovog nastajanja kako bi se rezultati odmah iskoristili u procesu upravljanja. Program je stalno aktiviran i za obradu informacija i za upravljanje, multiprogramming (multiprogramiranje) obrada kod koje se na jednom procesoru istovremeno izvodi dva ili vie poslova, a primjenjuje se kod veih raunala, multiprocessing (simulatna obrada) sistem posjeduje vie procesora tako da stvarno a ne samo prividno paralelno izvrava vie programa. Za korisnike su posebno zanimljivi aplikacijski softveri. Naime, s jedne je strane vrlo teko i skupo kreiranje vlastite programske pakete jer su u tom sluaju u ovisnosti o sloenosti proizvodnog sistema neophodna: velika sredstva, visokokreativni kadrovi, dugi vremenski period, te sloeni problemi i potekoe koje se manifestuju u primjeni. S druge strane problemstino je nabaviti skupi gotovo aplikacijski softver za sloene, specifine i promjenama podlone aplikacije kao npr. Planiranje i upravljanje proizvodnjom, jer takav softver treba biti po mjeri korisnika i zadovoljiti njegove specifine potrebe. 1.5.2.3. Banke podataka Sloena struktura proizvodnih procesa rezultira postojanjem veeg broja organizacijskih jedinica-funkcija kojima se obavlja cijeli niz razliitih poslova. Automatizacija rada u okviru pojedinih funkcija postie se izradom razliitih programskih rjeenja koja mora zadovoljiti i uvjet integralnosti odnosno povezanost u radu.

Stoga se projekt automatizacije zasniva na detaljno razraenoj i racionalno organiziranoj skupini podataka koja pokazuje sve relevantne inioce poslovanja i / ili proizvode, i kojima se zajedniki koriste svi programi, a neziva se bankom ili bazom podataka. Fiziki nosilac ovakve baze podataka moe biti magnetska traka, bubanja, disk ili centralni procesor, pri emu su memorirani podaci logiki pohranjeni i u aurnom stanju budui se postupak njihove izmjene provodi samo na jednom mjestu, a mogui je direktan pristup svakom podatku. Baze podataka predstavljaju odreeno skladite informacija. Nakon definiranja organizacijske banke podataka definiraju se i memoriraju znaajke svih dijelova proizvoda kako sa stanovita njihovih opisnih znaajki matini podaci, tako i sa stajalita strukture grae proizvoda strukturni podaci. Znaajke vezane za banke podataka su slijedee: Osnovno pravilo projektiranja baze podataka je da za svaku aplikaciju (primjenjeni softverski modul) ne treba formirati zasebni modul podataka ve jednu, jedinstvenu, zajedniku cjelinu banku podataka. U protivnom e redundanca (ponavljanje) vremenom postati nesavladiva, dovodei do kaosa na informacijskom nivou. Obrada i koritenje podataka iz baze podataka moe i mora decentralizirana i omoguena svim korisnicima preko adekvatnih terminalskih mrea, Na kvalitetu baze podataka znaajno utjee kvaliteta sistema ifriranja.

Kod jednog prosjenog poslovnog sistema iz podruja mainogradnje mogue je razlikovati slijedee datoteke: MATINE DATOTEKE: standardi,repromaterijali, gotovi dijelovi i sklopovi, sastavnice, radno osoblje, tehnoloki procesi, proizvodna oprema, alati i pribori, skladita, trokovi, PROMETNE DATOTEKE: - promet radnih naloga, promet materijala, promet kupaca i dobavljaa, glavna knjiga, upravljanje kvalitetom, RADNE DATOTEKE: - najrazliitija ukrtavanja matinih i prometnih datoteka prilikom izvoenja aplikacija. Neogranienog su asortimana, ali se nakon obrade podataka ponitavaju. 1.5.2.4. Lifware (kadrovi) Ova komponenta integralnog informacijskog sistema predstavlja osoblje za rad sa informacijskim sistemom. Ovaj termin obuhvaa sve sudionike koji sa informacijskim sistemom rade, dakle:

 struno osoblje koje posebnu funkciju ima prilikom projektiranja i odravanja informacijskog sistema prevenstveno kroz timski rad, ali i kod koritenja informacijskog sistema, obueni korisnici bez obzira na razliitost njihovih profesija (zanimanja). 1.5.2.5. Orgware (organizacija is-a) Ova komponenta predstavlja onaj elemenat informacijskog sistema koji sve ostale elemente povezuje u jednu zajedniku cjelinu. Organizacija IS-a obuhvaa vie aspekata i pristupa: organizacija poslovnog sistema koji ipak mora biti prilagoen zakonitostima funkcioniranja IS-a. To podrazumijeva odgovornost svake funkcije, preciznu definiciju protoka informacija, eliminiranje dvojnog informacijskog sistema, povezivanje razdvojenih funkcija u funkcionalnu cjelinu, organizaciju informacijskog sistema u jednu zajedniku cjelinu, organizacija suradnje s korisnicima pri emu distribuirana obrada podataka zahtjeva: banke podataka, kolovanje kadrova, koritenje sklopova opreme i softvera, organizacija suradnje s okruenjem to podrazumijeva potrebu organiziranosti suradnje s kupcima, dobavljaima, statistikim zavodima, bankama, poslovnim partnerima,

 organizacija zatite informacijske funkcije (poslovna tajna) kroz razliite naine: fiziki, lozinkama, spaavanjem podataka. 1.5.2.3. Podaci informacije za menadera to informaciona tehnologija moe uiniti za upravljanje poslovnim sistemom? Osigurava informaciju

1.6. Decentralizirano upravljanje

Standard Oznaka QMS EMS OHSMS Menadment sistem Naziv Quality Management System Menadment sistem kvaliteta Environmental Management System Menadment sistem ivotne sredine Occupational Health and Safety Management System Menadment sistem zdravlja i bezbednosti zaposlenih Corporate Responsibility Social Management System Korporacijski menadment sistem socijalne odgovornosti Financial Management System Finansijski menadment sistem Food Safety Management System Menadment sistem bezbednosti hrane Security Management Systems Menadment sistem bezbednosti Information Security Management Systems Menadment sistem bezbednosti informacija Competence of the Testing and Oznaka ISO 9001:2000 ISO 14001:2004 OHSAS 18001:1999 Korisnik Zinteresovana strana Kupac Zajednica Community Zaposleni

CSRMS

SA 8000

Drutvo - Society

FMS FSMS SMS ISMS CTCL

Sarbanes Oxley Act Akcionari HACCP / Kupac ISO 22000:2005 ISO/PAS 28000:2005 Akcionari Zajednica Community ISO/IEC 27001:2005 Akcionari ISO / IEC Kupac

130

DMS

Integralni informacioni sistem

Marketing Fi na ns ije

Calibration Laboratories Kompetentnost ispitnih i metrolokih laboratorija Dependability Management System Menadment sistem pouzdanosti

17025:1999 IEC 60300 Kupac

R az Informacioni vo sistem j

Proizvodnja

Nevolja je kad se posao dobro obavi iz prvog pokuaja, jer niko ne cijeni kako je to bilo teko.

Menaderska priroda IS-a

Vii menadment Srednji menadment
Direktor marketing a

DIREKTOR

Direktor proizvodnje

Direktor razvoja

Direktor financija

Nii menadment

Visoko-sintetizovani podaci, orjentisani na budunost i podrku stratekom planiranju

Vii menadment
Sumarni, sintetiki podaci, ali sa ipak dovoljno detalja koji omoguavaju efektivnu kontrolu Operativni, svakodnevni podaci, sa visokim nivoom detaljnosti

Srednji menadment

Nii menadment

Promjene u prodruju tehnologije i tehnolokih procesa, proizvodnih i poslovnih sistema odvijaju se veoma brzo, to rezultira pojavom uvoenja novih proizvoda na tritu, odnosno rastom konkurencije. Cilj je ostati konkurentan i imati svoje mjesto i uspjeh na tritu. Da bi smo to postigli potrebno je izvriti poboljanje proizvodnih procesa, redizajn postojeih procesa ili sveukupni reinenjering.

Reinenjering proizvodnih sistema je postupak neprekidnog i radikalnog redizajniranja ili redefiniranja proizvodnje s ciljem postizanja konkurentske prednosti. Uvoenje CIM-a ima razliite razloge, tako npr. preduzea koja uspjeno posluju odluuju se za unapreenje proizvodnje s ciljem da jo vie uvrste postojeu vodeu poziciju, proire poslovnu mo i poveaju opseg poslovanja, dok druga preduzea to rade u elji da dostignu svoju konkurenciju. Svrha procesa je da stvori novu vrijednost za kupca i sav rad usmjeri na zadovoljavanje potreba kupca. Neosporna je injenica da je u sadanjem turbulentom vremenu promjena i izazova informatikih tehnologija i kompjuterskih tehnika postala jedan od najdjelotvornijih naina stjecanja konkurentske prednosti. Nove IT(Informacijska tehnologija) stvaraju nove prilike onim kompanijama koja obiavaju stalno iznova osmiljavati svoje strategije. Sve navedeno upuuje na nezaobilazan znaaj IT u kreiranju i odravanju lanca vrijednosti, poevi od preuzimanja narudbi, pravovremenog naruivanja, skladitenje i distribucije sirovina i materijala do mjesta proizvodnje, razvoja proizvoda, preko trokovno superiorne proizvodnje ukljuujui kontrole kvalitete, pakiranje i skladitenje, pa zavrno sa izlaznom logistikom i profitnom prodajom. Informacioni sistem dizajniran da pomogne preduzeu da dostigne svoj cilj, treba biti baziran na procesu u pet koraka: 1. Identificiranje stanja i ogranienja; 2. Eksploatacija ogranienja;

3. Subordinacija ostalim resursima; 4. Unapreenje ogranienja; 5. Ponavljanje procesa.

U vremenu drastinih promjena, budunost nasljeuju oni koji ue. Oni koji misle da su sve nauili osposobljeni su da ive u svijetu koji vie ne postoji. Eric Hoffer

Poslovni sistemi CIM ireg integracije CIM-koncept je, kao i sve drugo, u stalnom kretanju, razvoju i dopunjavanju. to vie strunjaka bude zadiralo u stvarnu problematiku CIM-a, to e biti vie izmjena i dopuna. Standardiziranje pojmova i odreena poopavanja CAE pridonijet e sreivanju ovog sve kompliciranijeg podruja. Kako se vidi iz slike 9.1., pojavljuju se kratice i nazivi za novo obuhvaena podruja, a poveava se irenje utjecaja CAQ na cijeli CAE. Prema nekim miljenjima, CAQ bi trebao obuhvatiti sve funkcije u CAI. Nije lako prognozirati vrijeme uvoenja pojedinih faza CIM-a, a jo tee ocijeniti CAQ dubinu zahvata [14] .
CAD

CAMS

CAP CIM CAO Finansije CAM Nabava Prodaja Kadrovi Opa uprava CAT Skladita

PPC

+
+

Slika 9.1. Shematski prikaz integriranog informacijskog proizvodnog sistema [3]

CAMA

CIM raunarom podrana proizvodnja (Computer Integrated Manufacturing) CAE raunarom podrano mainstvo (Computer Integrated Engineering) CAQ raunarom podrano upravljanje kvaliteto (Computer Aided Quality) CAD raunarom podrano projektiranje (Computer Aided Design)

CAI

CAMS izbor materijala pomou raunara (Computer Aided Material Selection) CAP raunarom podrano planiranje (Computer Aided Planing)
CAM raunarom podrana proizvodnja (Computer Aided Manufacturing) CAT raunarom podrano ispitivanje (Computer Aided Tasting) CAMA raunarom podrano odravanje (Compter Aided Maintance) PPC planiranje i upravljanje proizvodnjom (Production Planning and Control) CAO raunarom podrano organiziranje (Computer Aided Organizing) CAI raunarom podrana industrija (Computer Aided Industry)

LITERATURA
[1] Jurkovi, M., Tufeki, D.: Tehnoloki procesi, projektiranje i modeliranje, Mainski fakultet, Tuzla, 2000. [2] Tufeki, D. Jurkovi, M.: Fleksibilni proizvodni sistemi, Mainski fakultet, Tuzla, 1999. [3] Jurkovi, M. i dr.: Reinenjering proizvodnih poduzea-razvoj i modernizcija proizvodnje, Univerzitet u Bihau, 2011. [4] Tufeki, D. Jurkovi, M. elo R. Osmanovi: Programiranje NC alatnih maina, Mainski fakultet, Tuzla, 2002. [5] Jurkovi, M.: Matematiko modeliranje i optimizacija obradnih procesa, Tehniki fakultet, Rijeka, 1999. [6] Meanin, V., Jurkovi, M., Viekruna, V.: Tehnoloki procesi automatske proizvodnje, Svjetlost, Sarajevo, 1988. [7] Jurkovi, M.: Matematiko modeliranje inenjerskih procesa i sistema, Mainski fakultet, Biha, 1999.

[8] Jurkovi M.: Tehnoloki i proizvodni sistemi, magistarski studij, Mainski fakultetet, Tuzla, 2007. [9] Jurkovi M.: Fleksibilni proizvodni sistemi, Tehniki fakultet, Biha, 2010.

[10] Jurkovi M. i dr.: Reinenjering proizvodnje-razvoj i modernizacija proizvodnje, Mainski fakultet, Biha, 2007. [11] Jurkovi M., Karabegovi I.: Revitalizacija i modernizacija metalne ndustrije u Bosni i Hercegovini, RIM 97, Mainski fakultet, Biha, 1997.