TEMIVARSKI Z BO RNIK

TEMIVARSKI ZBORNIK

MS

MATICA SRPSKA

MATICA SRPSKA Temivarski odbor The Timisoara Comittee of the Matica Srpska MATICA SRPSKA Comitetul Timioara

YU ISSN 0354-6721

TEMIVARSKI ZBORNIK
THE TIMISOARA REVIEW CULEGERE DE STUDII TIMIOARA

5
Glavni i odgovorni urednik /Editor in Chief/ Redactorul ef i responsabil dr Duan Popov Urednitvo /Editorial Board/ Redacia Stevan Bugarski (pomonik gl. urednika), mr ore uri, dr Vojislav Mati, dr Miqa Radan Glavni urednici dr Boidar Kovaek (19912000), dr Miodrag Jovanovi (20002005), dr Duan Popov (2005)

NOVI SAD 2008

SADRAJ CUPRINS CONTENTS

LANCI I RASPRAVE ARTICOLE I STUDII ARTICLES AND TREATISES Vladika L u k i j a n ( P a n t e l i ), Ouvan identitet SPC u Rumuniji (razgovor sa preosveenim episkopom Lukijanom, episkopom budimskim i administratorom Temivarske srpske eparhije) S-a pstrat identitatea BOS in Romnia (interviu cu Preasfinitul Lukijan, episcop al Budei, administrator al Eparhiei Srbe a Timioarei Preserved Identity of The Serbian Orthodox Church in Romania (talk with the Reverend Lukijan, Episcope of Buda, Administrator of the Timisoara Serbian Eparchy) . . F r a n c A n t o n i u s f o n K l i m t a j n (Franz Antonius von Klimstein), Dou jubilee memorabile: 17162006: 290 de ani de la eliberarea Timioarei, 17172007: de ani de la eliberarea Belgradului Dva znaajna jubileja: 17172007: 290 godina od osloboewa Temivara, 1717 2007: godina od osloboewa Beograda Two Significant Jubilees: 290th Anniversary of the Liberation of Timisoara, that is Belgrade . . . . . Q u b i v o j e C e r o v i , Dositej i ustanika Srbija Dositej i Serbia Rsculat Dositej and the Rebellious Serbia . . . . . . . . . . Q u b o m i r S t e p a n o v, Dimitrije P. Tirol (17931857) Dimitrije P. Tirol (17931857) Dimitrije P. Tirol (17931857) . . . . . . . B o i d a r P a n i , Srpska vojska u Novom Aradu za vreme primirja 19181919 Armata srb la Aradul Nou n perioada armistiiului din 19181919 Serbian Army in New Arad during the 19181919 Truce . i v a M i l i n, Pola veka slavistike na Zapadnom univerzitetu u Temivaru Semicentenarul slavisticii la Universitatea de Vest din Timioara Half a Century of Slavic Studies at the West University in Timisoara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S t e v a n B u g a r s k i, Zemaqska srpska narodna stranka, politika partija Srba u Rumuniji 19341938 Partidular Regnicolar al Poporului Srbesc, partid politic al srbilor din Romnia 19341938 State Serbian National Party, Political Party of the Serbs in Romania 19341938 . M i o d r a g M i l i n, Partidul Comunist Romn i minoritile Rumunska komunistika partija i mawine Romanian Communist Party and the Minorities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . M i q a N. R a d a n, Romanski i grki leksiki elementi u karaevskim govorima. Opti prikaz Elemente lexicale romanice i greceti n

11 25 39

51

75

81

115

graiurile caraovene. Prezentare general Romance and Greek Lexical Elements in the Carasovean Dialects. A General Overview . . . . . . S t e v a P e r i n a c, Leksike hipostaze pretka Ipostazele lexicale ale strmoului Lexical Hypostases of Ancestor . . . . . . . . . . S t e v a n B u g a r s k i, Primeri karaevskog govora Exemplificare a graiului caraovean Examples of Carasovean Speech . . . . . . . . . PRILOZI I GRAA NOTE I DOCUMENTE CONTRIBUTION AND MATERIALS S t e v a n B u g a r s k i, O Srbima u Tolvadiji Despre srbii din Tolvadia On the Serbs in Tolvadia . . . . . . . . . . . . . . . . . OCENE I PRIKAZI CRITIC I RECENZII CRITIQUES AND REVIEWS S p a s o j e G r a h o v a c: Slavomir Gvozdenovi, Koliko Kosova u meni Slavomir Gvozdenovi, De cte pri Kosovo Slavomir Gvozdenovi, How much Kosovo in me . . . . . . . . . . . . . . . . . . S p a s o j e G r a h o v a c: Ivo Munan, Zaqubqeni Orfej Ivo Munan, Orfeu indragostit Ivo Munan, Orpheus in Love . . . . . . . . S p a s o j e G r a h o v a c: Drago Mirjani, Zanemela je od tuge ravnica Drago Mirjani, A amuit cmpia de tristete Drago Mirjani, The Plain is Mute with Sorrow . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . S p a s o j e G r a h o v a c: Ivo Munan, emu slui glava Ivo Munan, La ce servete capul Ivo Munan, What Head is for . . . . . . . S i n i a J o k i : Qubivoje Cerovi, Srbi u Aradu Ljubivoje Cerovi, Srbii din Arad Ljubivoje Cerovi, The Serbs in Arad . . . . . . Saradnici u ovom broju Zbornika Colaboratorii din prezentul numr al periodicului Collaborators in this issue of the Collection of Papers . . Registar imena linosti Indice de nume Name Index . . . . . . Registar geografskih imena Indice geografic Geographic Index . . .

131 147 159

171

179 181

182 183 185

189 195 203

TEMIVARSKI ZBORNIK

Za izdavaa Prof. dr Duan Nikoli Prevodi na engleski Dr Predrag Novakov Prevodi na rumunski Florijan Ursulesku Lektor i korektor Tatjana Pivniki-Drini Tehniki urednik Vukica Tucakov Kompjuterski slog Mladen Mozeti, GRAFIAR, Novi Sad tampa KriMel, Budisava

CIP Katalogizacija u publikaciji Biblioteka Matice srpske, Novi Sad 94(=163.41)(498)(082) TEMIVARSKI zbornik = The Timisoara Review = Culegere de Studii Timioara / glavni i odgovorni urednik Duan Popov. 1994, 1 . Novi Sad : Matica srpska, Temivarski odbor, 1994. 25 cm ISSN 0354-6721
COBISS.SR-ID 37976332

tampawe ovog Zbornika omoguilo je Ministarstvo za nauku Republike Srbije

LANCI I RASPRAVE
UDC 271.222(498)

V l a d i k a L u k i j a n (P a n t e l i )

OUVAN IDENTITET SRPSKE PRAVOSLAVNE CRKVE U RUMUNIJI Razgovor sa preosveenim episkopom Lukijanom, episkopom budimskim i administratorom Temivarske srpske eparhije vodio je dr Duan Popov
Kako ocewujete pobonost i uopte verski ivot Srba u Rumuniji? Kada o ovome govorimo, treba imati na umu vie faktora: Srbi su kao i ostali iteqi Rumunije iskusili najgori vid komunistike diktature Deea i aueskua. Srbi su bili bukvalno odseeni od matice u svakom, pa i verskom pogledu, od 1948. do 1989. S obzirom na ove ali i druge iwenice, pravoslavni Srbi su ouvali svoj verski identitet i svoju pobonost. Moemo slobodno rei da je pobonost Srba u Rumuniji na visokom nivou. Svakako, to se ispoqava na razliite naine: razliito u selima, razliito u gradovima, razliito u Klisuri i Poqadiji, razliito u gorwem Banatu, razliito u Banatskoj Crnoj Gori, razliito pored manastira itd. Koji je sadawi status Pravoslavne srpske eparhije temivarske sa stanovita crkvenog prava SPC i graanskih zakona Rumunije? U novodonetom Zakonu o verama u Rumuniji Srpska pravoslavna eparhija temivarska je priznata u rangu sa ostalim crkvama Rumunije. Kakvi su odnosi sa Rumunskom pravoslavnom crkvom? Sa Rumunima, pa i sa Rumunskom pravoslavnom crkvom, postoji mnogovekovna saradwa i uzajamno potovawe. Posebno to su Rumuni kao i Srbi, pravoslavan narod, znai imamo jednu veru, jedno krtewe, zajedniko priee. To je najvee jedinstvo to postoji u hrianstvu. Osim toga, svetenici obeju crkava, kao i verni narod, zajedno

8 bogoslue i prisustvuju bogosluewima kad god se za to ukae prilika. Gledano sa vieg crkvenog nivoa, episkopi su veoma esto zajedno, esto zajedno bogoslue, zajedno nastupaju prema treima. Ima prilino mnogo takvih lepih povoda i prilika. S obzirom da je broj Srba mali, a broj crkava znatan, da li rumunska drava materijalno pomae odravawe i opravku srpskih crkava? Rumunija je vie puta pomogla Srpskoj pravoslavnoj eparhiji temivarskoj. Naveo bih samo neke primere: trasirawe puta do manastira Bezdina, dovoewe struje u taj manastir, rekonstrukcija manastira Svetog Georgija, pomo prilikom sanirawa hrama Svetog Georgija u Stanevu i dr. iwenica je da su zbog 50-godiwe pauze u opravkama crkava i manastira u vreme komunizma, mnoge nae svetiwe u veoma jadnom stawu, kao, na primer, hram u Parcu, hram manastira Zlatice, manastira Bazijaa, manastirski kompleks u Svetom Georgiju, konaci u manastiru Bezdinu spisak je podui. Da li srpski svetenici i crkveni slubenici imaju kakva primawa od drave na ime plata ili su plaeni iskquivo od parohija? Svetenstvo i neklirikalno osobqe primaju plate od drave Rumunije, kao i svi drugi verski slubenici u Rumuniji. Jedino episkop ne dobija nita. Svakako i da parohije uestvuju u izdravawu svetenika i neklirikalnog osobqa. Koji je status penzionisanih srpskih svetenika i uopte crkvenih slubenika? Postoje dva penzionisana svetenika koji su jo na parohijama. Ostali penzioneri imaju svoja primawa od drave. Da li je obezbeen dovoqan broj svetenika za postojee parohije? Od postojeih 56 parohija 45 su popuwene. Postoje svreni bogoslovi i za popunu ostalih parohija, to e i biti, nadamo se, u dogledno vreme. Kako se obezbeuje obnova svetenikog kadra, odnosno kako se i gde koluje svetenski podmladak? Svetenstvo je autohtono, svi su rodom iz Rumunije. Stariji kadar je zavrio bogoslovske ustanove pri Rumunskoj pravoslavnoj crkvi, a noviji kadar, poev od 1989, kolovao se u Srbiji, najvie u bogoslovijama u Prizrenu i u Sremskim Karlovcima.

9 Da li se u kolama predaje veronauka i kako u tome uestvuje Srpska eparhija temivarska? Veronauka je obavezni predmet u celoj dravi Rumuniji. Naa kolska omladina 100% pohaa veronauku. Eparhija odreuje verouiteqe, a to su veinom nai svetenici i teolozi. Ovde je vano pomenuti da se posledwih 10 godina odravaju letwi kampovi u manastirima Zlatici, Svetom Georgiju i Bezdinu kroz koje preko leta proe oko 400500 dece. Svrha ovih kampova je liturgijsko uee dece u bogosluewima. Sva naa deca znaju otpojati celu liturgiju. Kakvo je stawe monatva u Eparhiji, s obzirom da postoji pet srpskih manastira? Od postojeih pet manastira tri imaju svoje monatvo. Ali to je jo veoma malo s obzirom na potrebe Eparhije temivarske. Na kraju, s obzirom na vrtoglavi pad broja Srba u Rumuniji izmeu dva uzastopna dravna popisa sa 29.080 (1992) na 22.561 (2002), to iznosi itavih 22,5%, kako procewujete perspektivu wihovog verskog ivota?

Svetenstvo Temivarske eparhije, sa administratorom Eparhije preosveenim Lukijanom (Panteliem)

10 Naa pawa je usredsreena na kvalitet jer kvantiteta nema. Zato je Eparhija temivarska okrenuta misiji u svom narodu: radi se sa odraslima, postoji 30 crkvenih horova odraslih, ali i 10 deijih horova. tampa se asopis Eparhije temivarske i to ve preko 80 godina, pa ak i u vreme komunizma bio je tampan. Radi jaawa verskog ivota naroda potrebno je organizovati ea poklonika putovawa i po Rumuniji, a naroito po svetiwama matice, za koje na narod u Rumuniji zna veinom samo po uvewu. Ali potrebno je da poklonici matinih zemaqa dou i posete svoje sunarodnike u Rumuniji i meusobno se upoznaju i zblie.

UDC 94(497.11) 94(498)

Franz Antonius von Klimstein

DOU JUBILEE MEMORABILE

17162006: 290 DE ANI DE LA ELIBERAREA TIMIOAREI 17172007: 290 DE ANI DE LA ELIBERAREA BELGRADULUI

SAETAK: Autor razmatra dogaaje koji su doveli do osloboewa Temivara i Beograda od Turaka i opisuje retku ikonu, na kojoj su, uz presvetu Djevu s Mladencem predstavqene vedute Beograda, odnosno Temivara, i prikazane opsade gradova od austrijske vojske koje su donele pobedu nad Turcima. KQUNE REI: Temivar, Beograd, Turci, osloboewe, presveta Djeva.

Istoria Banatului are un trecut profund marcat de evenimente deosebite, perioadele panice i nfloritoare alternnd cu rzboaie i distrugeri masive. Cnd vorbim de Banat, atunci se subnelege Banatul ntreg, Banatul istoric de la Dunre la Mure i de la Tisa pn la Carpaii Meridionali. Aceast regiune nu are doar o istorie deosebit, ci n acelai timp i caracteristici etnografice specifice, precum i o geografie unic. Particularitile respective i influeneaz mai mult sau mai puin contient pe locuitorii care populeaz regiunea, i din acest punct de vedere este de dorit ca tocmai evenimentele importante care nu sunt prezente in viaa de fiecare zi, s fie popularizate pentru a intra n contiina fiecruia. Un astfel de eveniment este i eliberarea Timioarei (1716), respectiv a Belgradului (1717) de ctre prinul Eugeniu de Savoya-Carignan. Dac vorbim de eliberarea numitelor orae, este evident c ele fuseser ocupate iniial de ctre o putere opresoare, situaia implicnd la un moment dat necesitatea de a fi eliberate. i ntr-adevr astfel a fost situaia acestei zone a Europei la nceputul secolului al XVIII-lea. ntregul Banat istoric a fost ocupat i incorporat Imperiului Otoman, fiind o provincie distinct, un paalc n cadrul acestui imperiu. Deja n anul 1526, dup btlia de la Mohcs este nimicit regatul medieval maghiar, n care era inclus i Banatul. Prin politica de aliane familiale, Casa de Habsburg motenete coroana regilor Ungariei, acest lucru conducnd la iniierea luptei pentru eliberarea acestei ri, cu toate inuturile i provinciile

12 ei de odinioar. n serviciul acestui deziderat politic se vor implica mai multe personaliti europene, cel mai vestit i cel mai important printre acestea fiind prinul Eugeniu de Savoya-Carignan. El s-a nscut la Paris, la data de 18 octombrie 1663. Deoarece n Frana i-a fost refuzat efectuarea stagiului militar, a intrat n serviciul militar imperial austriac la Viena. Dup anul 1689 a luat parte activ la campaniile austriece mpotriva Franei i statelor italiene. ncepnd cu anul 1697, prinului i-a fost ncredinat conducerea suprem a armatei n campaniile antiotomane, el nregistrnd o rsuntoare victorie la Zenta n data de 11 septembrie 1697. Din anul 1703 i-a fost conferit i preedinia Consiliului Aulic de Rzboi. n cursul lunii octombrie a anului 1716 prinul Eugeniu reuete s alunge trupele otomane de ocupaie, elibernd astfel oraul Timioara. Eliberarea celui mai important ora al Banatului a adus o mare schimbare n viaa oamenilor acestei regiuni, Imperiul Otoman fiind de acum, mpins la sud de Dunre. Operaiunile militare de eliberare au fost puse sub comandamentul suprem al prinului Eugeniu. Armata imperial se bucura ns de participarea direct i a altor personaliti ale secolului al XVIII-lea. Contele maghiar Plffy, avea sub conducerea sa avangarda armatei imperiale, care numra 16 regimente de cavalerie. Ducele Alexandru de Wrttemberg comanda la rndul su un numr de 12 batalioane de infanterie. Aceste dou corpuri de armat ajunser naintea zidurilor cetii Timioarei numai la cteva sptmni dup marea victorie de la Petrovaradin. Astfel ntreaga armat imperial habsburgic era concentrat n jurul capitalei Banatului. Forele turceti, n numr de 20.000 de clrei, trimise de Imperiul Otoman n sprijinul cetii asediate Timioara, au ncercat n ziua de 23 septembrie strpungerea din exterior a inelului de asediu format de trupele imperiale, ns aciunea a rmas fr succes. Pierderile armatei turceti venite n ajutorul asediailor au fost att de mari, nct a fost nevoit s se retrag peste Timi, i apoi la scurt timp chiar i peste Dunre. Dup mai multe asalturi ale imperialilor, brea realizat de acetia n zidul de la Palanca Mare avea mrimea potrivit pentru a se porni un atac decisiv, plnuit pentru data de 1 octombrie. De menionat este faptul, c Timioara acelei epoci avea patru cartiere diferite: Cetatea, Castelul (azi Muzeul Banatului), Palanca Mare i Palanca Mic. Atacul de la 1 octombrie a costat multe viei omeneti i s-au depus eforturi deosebite de ambele pri ale zidurilor. Printre rnii se aflau att prinul Alexandru de Wrttemberg, ct i fiul cel mare al paei Ahmed Aga. Situaia ngrijirii rniilor n cetatea Timioarei, n condiiile asediului imperial era deosebit de precar. Din acest motiv paa Ahmed Aga apeleaz la prinul Eugeniu rugndu-l s-i trimit un medic pentru salvarea vieii fiului su. n timpul unei ncetri temporare a focului Prinul Eugeniu i-a rspuns paei, trimindu-i un chirurg din armata imperial (se pare chiar medicul personal al prinului). n semn de mulumire paa i va trimite 6 cai deosebii i foarte valoroi. La 7 octombrie 1716 sosea n sprijinul armatei asediatoare un mare numr de piese de artilerie de la Buda, care oferea posibilitatea executrii de foc continuu timp de aproape o sptmn asupra Timioarei. Capitularea fortificaiei devenea astfel doar o chestiune de timp. La 12 octombrie, la orele

13 11:30 oraul de pe Bega a semnalizat cu steaguri albe capitularea garnizoanei otomane. n data de 17 octombrie turcii, adic garnizoana compus din 12.000 de oameni sub arme, au prsit pentru totdeauna Timioara. Prinul Eugeniu a intrat n ora pe poarta Forforoza (pe locul acesteia se afl azi, la captul strzii Eugeniu de Savoya, aa zisa Cas a prinului Eugeniu). Numeroase desene i stampe ilustreaz asediul oraului precum i cucerirea lui de ctre trupele imperiale. Una dintre cele mai frumoase dar mai puin cunoscute imagini este icoana Sfintei Fecioare Maria a Victoriei". Este vorba de un desen n tu, colorat i realizat pe o coal de pergament, care la rndul ei este aplicat pe lemn. Dimensiunile stampei sunt: 82x59 cm. Lucrarea nu este datat dar este posibil a aproxima executarea ei pe la anul 1720. Conform inscripiei n limba latin, care se afl n partea inferioar a lucrrii, icoana fusese pictat de un preot din Verona, pe-atunci n vrsta de 66 de ani. Acesta a lucrat timp de doi ani la realizarea icoanei, n semn de mulumire precum i de aducere aminte perpetu a ajutorului Sfintei Fecioare Maria acordat armatei cretine imperiale, cu ocazia celor dou btlii de la Timioara i de la Belgrad. Acest ajutor a constat dintr-o cea favorabil armatelor imperiale, care au putut folosi din punct de vedere tactic procedeul camuflrii. ntr-adevr armata imperial, sub conducerea prinului Eugeniu a ajuns la 16 august 1717 pe timp de cea sub zidurile cetii Belgradului atacnd i lund prin surprindere forele otomane, la adpostul ceei. Aceste evenimente deosebite sunt reprezentate pe icoan; ba chiar i ceaa mistic, cea care acorda un sprijin foarte valoros, este ilustrat la picioarele Sfintei Fecioare. n partea dreapt este redat cetatea Timioarei, iar n partea stng cea a Belgradului. Este, probabil, unica reprezentare a celor dou ceti ntr-un singur tablou. Pe fundalul imaginii se mai poate vedea i btlia de la Belgrad din 16 august 1717. Dar pe icoan evenimentele istorice nu au un rol dominant; ele nu sunt motivele principale ale operei de art. n centrul desenului se afl Sfnta Fecioar Maria mpreun cu Pruncul Isus, aflat n braele ei. n mna dreapt a Sfintei Fecioare se afl un sceptru, Micul Prunc innd n ambele mini o crj episcopal cu captul superior n form de cruce. Fecioara cu Pruncul este ncowurat de o mulime de capete de ngerai, fiind totodat reprezentat ca Regin a Cerului, n mantie albastr cptuit cu hermelin. Capul ei este nconjurat de un numr de dousprezece stele aurii, fiind astfel redat conform descrierii din Apocalipsa Sfntului Ioan (12, 1) ca marele semn al cerului. Ca i Imaculata picturilor din epoca baroc, Sfnta Fecioar a Victoriei st pe un glob pmntesc ncowurat de arpele pcatului originar. Cu piciorul drept ea calc semiluna, ceea ce constituie, iari, un simbol al victoriei cretinilor asupra trupelor otomane. Cu piciorul stng ea calc arpele care ine mrul lui Adam n gur, acesta fiind totodat dobort de crja din mna Pruncului. Victoria asupra armatelor otomane este prezentat ca rezultat al istoriei mntuirii, conform Sfintei Scripturi, unde profeii i vizionarii anun victoria Femeii asupra arpelui diabolic. Dar aceasta nu se ntmpl din puterea proprie a Sfintei Fecioare, ci din puterea Micului Prunc, Fiul Sfnt. El este cel care zdrobete cu crja capul arpelui, El este cel ce aduce mntuirea. Astfel de

14 icoane ale epocii baroce sunt numite n mod curent: Sfnta Fecioar Maria a Victoriei". Textul n limba latin, format din cinci rnduri de la baza imaginii, este att o rugciune, ct i o descriere a capodoperei:
Jesum, & SSm Matrem eius victoriarum Themisuarij, ac (mira fauente nebula) Belgradij Auctricem, coeli Imperatricem, vos omnes Angeli orate pro nobis, votisque Archiducum; Alleluia, & diuturna Regnantis incolumitate; Alleluia. Opus integri biennij ad perenne marianorum munerum gratum monumentum per sacerdotem veronensem aetatis cadentis. 66 annorum valde laborioso calamo (Dei adiuuante Gratia) depictum jn charta membrana. Si dignum clementer judicabitur: Gratia secundum clementiam, & ferventioribus quocunque tempore precibus pro votis (ut supra) recognoscenda.

Traducerea care urmeaz este o tlmcire liber, util pentru a se nelege ntregul context:
Voi ngeri cu toii, invocai-l pe Isus i pe preasfnta Sa Maic, furitoarea victoriei de la Timioara [cu ajutorul unei miraculoase cee] i Belgrad, Regina Cerului, pentru noi, pentru [mplinirea] jurmintelor arhiducilor [de Habsburg], aleluia, i pentru prosperitatea continu a domnitorului, aleluia. [Este] opera a doi ani plini pentru perpetua amintire recunosctoare a darurilor Sfintei Fecioare Maria, pictat cu pensula, cu mult trud pe pergament [cu ajutorul graiei Divine] de un preot din Verona, n naintata vrst de 66 de ani. i dac cu ndurare este primit prezentul dar [al preotului slujitor care picteaz], atunci s fie aceasta o mulumire pe msura milei [Sfintei Fecioare Maria] precum i o cinstire a Fericitei pururea Preacuratei Fecioare cu obinuite dar mereu mai fierbini rugciuni pentru [mplinirea] juruinelor [arhiducilor de Habsburg].

Originalul icoanei se afl n Abaia benedictin din Seitenstetten, n provincia Austria Inferioar. Prinul Eugeniu a fost unul dintre cei mai importani consilieri ai Casei Imperiale i Regale de Habsburg. Rzboaiele victorioase de eliberare a Ungariei au fost primite pretutindeni cu mare bucurie i satisfacie. Pentru marea victorie a eliberrii ntregului Banat, dar mai ales a eliberrii cetilor Timioara i Belgrad, prinul Eugeniu a fost decorat de papa Clement al XI-lea cu o sabie i o plrie de onoare. Acest gest de preuire era rezervat exclusiv personalitilor cu merite deosebite. Prinul Eugeniu a fost un mare promotor al artelor frumoase i unul dintre cei mai importani Mecena ai epocii baroce. Josef Bernhard Fischer von Erlach i Johann Lukas von Hildebrand s-au aflat printre arhitecii si preferai. Sub conducerea acestora a fost ridicat palatul de iarn din Himmelpfortgasse precum i magnificul palat Belvedere din Viena. Prinul Eugeniu de Savoya-Carignan s-a stins din via la Viena, n data de 21 aprilie 1736, fiind nhumat n Catedrala Sfntul tefan din capitala imperiului pe care l-a slujit. Printre multele instituii bnene, Episcopia Romano-Catolic de Timioara a marcat evenimentul scurgerii a 290 de ani de la eliberarea Timioarei i a Belgradului. n cadrul unei festiviti solemne a fost lansat o mic expo-

15 ziie, precum i un concert n Domul din Piaa Unirii, Catedrala noastr Episcopal. Comemornd evenimentele ce s-au petrecut acum 290 de ani n oraul Timioara, Arhiva Diecezei Romano-Catolice de Timioara a emis o not comemorativ 290" avnd pe avers redat scena capitulrii garnizoanei otomane n faa prinului Eugeniu de Savoya, iar pe revers imaginea icoanei Sfintei Fecioar Maria a Victoriei", descris n cuprinsul prezentului articol.

Franc Antonius fon Klimtajn

DVA ZNAAJNA JUBILEJA

17162006 290 godina od osloboewa Temivara 17172007 290 godina od osloboewa Beograda

U istorijskoj prolosti Banata bilo je znaajnih dogaaja. U wemu su se razdobqa mira i prosperiteta smewivala s razdobqima ratovawa i masovnih unitavawa. Govorei o Banatu podrazumevamo celokupni Banat, istorijski Banat od Dunava do Moria i od Tise do Junih Karpata. Ta oblast ima ne samo svoju osobitu istoriju ve i specifina etnografska obeleja, kao to ima i jedinstvenu geografiju. Dotine posebnosti mawe-vie svesno utiu na stanovnitvo ovog kraja, pa je stoga poeqno popularisati upravo znaajne nesvakidawe dogaaje, kako bi se urezali u svest svakog pojedinca. U takve dogaaje spadaju i osloboewe Temivara (1716), odnosno Beograda (1717), od strane princa Evgenija Savojskog-Kariwanskog. Kad je re o osloboewu spomenutih gradova, oito je da su oni prethodno bili pod okupacijom neke strane ugwetake sile, te je vremenom nastala potreba da se oslobode. Takvo je doista bilo stawe ove zone Evrope na poetku H veka. Celokupni istorijski Banat bee pod okupacijom, uklopqen u Otomansko carstvo, gde se vodio kao zasebna provincija, zapravo paaluk. Ve 1526. godine, nakon Mohake bitke, unitena je Maarska sredwovekovna kraqevina, kojoj je pripadao i Banat. Politikom porodinih alijansi Habzburki dom je nasledio krunu maarskih kraqeva, to je uslovilo poetak borbe za osloboewe Maarske sa svim wenim nekadawim pokrajinama i provincijama. Za ostvarewe toga politikog ciqa zaloilo se vie evropskih linosti, od kojih je najslavniji i najvaniji bio princ Evgenije Savojski-Kariwanski. On je roen u Parizu 18. oktobra 1663. Poto u Francuskoj nije bilo mogunosti da se posveti vojnoj karijeri, stupio je u austrijsku carsku vojnu slubu u Beu. Nakon 1689. aktivno je uestvovao u austrijskim pohodima protiv Francuske i protiv italijanskih drava. Poev od 1697. godine povereno mu je vrhovno rukovoewe armijom u antiotomanskim pohodima, a na dan 11. septembra 1697. postigao je znaajnu

16 pobedu kod Sente. Od 1703. pripalo mu je i predsednitvo Dvorskoga ratnog saveta. Tokom oktobra 1716. princ Evgenije uspeva da odagna osmanlijske okupacione trupe i tako oslobodi grad Temivar. Osloboewe najvanijega banatskog grada donelo je velike promene u ivotu qudi ovog regiona, poto je time Otomansko carstvo potisnuto juno od Dunava. Vojne operacije za osloboewe stavqene su pod vrhovnu komandu princa Evgenija. U carskoj vojsci neposredno su, meutim, uestvovale i druge znaajne linosti H veka. Maarski grof Palfi komandovao je prethodnicom carske armije, koju je saiwavalo 16 kowikih pukova. Vojvoda Aleksandar Virtemberki predvodio je 12 peadijskih bataqona. Ova dva vojna korpusa stigla su pred bedeme temivarske tvrave svega nekoliko nedeqa nakon velike petrovaradinske pobede. Tako je itava habzburka imperijalna vojska bila koncentrisana oko prestonice Banata. Turske snage od oko 20.000 kowanika, koje je Otomansko carstvo poslalo u pomo opsednutoj temivarskoj tvravi, pokuale su 23. septembra da izvana probiju opsadni obru imperijalnih trupa, ali im to nije polo za rukom. Gubici turske vojske pritekle u pomo opsednutima bili su toliki i takvi da se morala povui preko Tamia a ubrzo posle toga i preko Dunava. Nakon vie juria imperijalne vojske, brea probijena na zidu Velike Palanke bila je dovoqno iroka da bi se krenulo u odluujui napad, planiran za 1. oktobar (napomiwemo da je tadawi Temivar imao etiri kvarta: Grad, Zamak gde je danas Muzej Banata, Veliku Palanku i Malu Palanku). U napadu 1. oktobra poginulo je mnotvo vojnika i uloeni su ogromni napori sa obe strane bedema. Meu rawenicima nali su se i princ Aleksandar Virtemberki, i stariji sin pae Ahmet-age. Situacija oko nege rawenika u temivarskom gradu tokom imperijalne opsade bila je izuzetno teka. Stoga se Ahmed-aga obratio princu Evgeniju i zamolio ga da mu poaqe lekara koji bi mu spasao sina. U toku jedne od privremenih obustava vatre, princ Evgenije se odazvao painoj molbi i poslao mu hirurga iz imperijalne vojske (izgleda da je to bio wegov lini lekar). U znak zahvalnosti paa e mu poslati est skupocenih rasnih atova. Na dan 7. oktobra 1716. u pomo osvajakoj vojsci pritie iz Budima veliki broj artiqerijskog orua, ime je stvorena mogunost za gotovo jednonedeqnu neprekidnu paqbu na Temivar. Time je kapitulacija utvrewa postala samo stvar vremena: 12. oktobra u 11,30 asova grad na Begeju oznaio je belim zastavama kapitulaciju otomanskog garnizona. Na dan 17. oktobra Turci, odnosno garnizon koji je saiwavalo 12.000 qudi pod orujem, zauvek su napustili Temivar. Princ Evgenije uao je u grad kroz kapiju Forforoca (na tom se mestu, to jest na samom kraju danawe ulice Evgenija Savojskog, danas nalazi takozvana Kua princa Evgenija). Brojni crtei i litografije ilustruju opsadu grada i wegovo osvajawe od strane imperijalnih trupa. Jedna od najlepih ali mawe poznatih slika jeste ikona Svete Djeve Marije Pobednice. Re je o crteu

17 tuem, obojenom i izraenom na listu pergamenta, a privrenom na drvenu podlogu, veliine 82 h 59 cm. Rad nije datiran, ali se moe rei da je nastao negde oko 1720. godine. Shodno latinskom zapisu koji se nalazi u dowem delu slike, ikonu je izradio svetenik iz Verone, kome je tada bilo 66 godina. On je radio oko dve godine na realizaciji te ikone, a u znak zahvalnosti i veite uspomene na pomo koju je sveta Djeva Marija pruila hrianskoj carskoj vojsci prilikom dveju bitaka temivarske i beogradske. Ta se pomo odnosila na maglu koja je pogodovala carskim armijama, omoguujui im da taktiki pribegnu postupku kamuflae. Zaista, carska vojska pod komandom princa Evgenija stigla je pod zidove beogradske tvrave 16. avgusta 1717. i, zahvaqujui magli, mogla je da prepadne osmanlijske snage. Na ikoni, meutim, dominantnu ulogu nemaju istorijski dogaaji; nisu oni glavni motivi umetnikog dela. U centru crtea nalazi se sveta Djeva Marija s Bogomladencem u naruju. Sveta Djeva dri u desnoj ruci skiptar, a Bogomladenac obema rukama dri episkopsku taku, iji je gorwi deo u obliku krsta. Djeva s Bogomladencem okruena je mnotvom aneoskih glava, a predstavqena je ujedno i kao nebeska kraqica, u plavom ogrtau postavqenom hermelinom. Glavu joj okruuje dvanaest zlaanih zvezda, ime je prikazana, shodno opisu iz Otkrovewa svetog Jovana (12,1), kao veliki nebeski znak. Poput Preiste na slikama iz baroknog doba, sveta Djeva Pobednica stoji na zemaqskoj kugli koju okruuje zmija iskonskog greha. Desnom nogom ona gazi polumesec, to je takoe simbol pobede hriana nad otomanskim trupama. Levom nogom gazi zmiju u ijim je ustima Adamova jabuka, a zmiju gwei i taka iz ruku Bogomladenca. Pobeda nad otomanskom vojskom prikazana je kao ishod istorije spasewa, shodno Svetom pismu, gde proroci i vizionari najavquju pobedu ene nad avoqom zmijom. Do pobede se, meutim, ne dolazi sopstvenom snagom svete Djeve, ve snagom svetog Sina, Bogomladenca. On takom razmrskava zmijinu glavu, on je donosilac spasa. Takve ikone iz baroknog doba obino nose naziv Sveta Djeva Marija Pobednica". Tekst na latinskom od svega pet redova podno slike podjednako je molitva i opis samoga remek-dela. Evo wegovog sadraja u slobodnom prevodu, koji e doprineti boqem razumevawu celokupnog konteksta:
Vi aneli, svi skupa, molite se Isusu i Wegovoj presvetoj majci, koja je [pomou udesne magle] omoguila pobede kod Temivara i Beograda, kraqici neba, za nas, radi [ispuwewa] zakletvi [habzburkih] nadvojvoda, aliluja, i za daqi prosperitet Vladara, aliluja. [Ovo je] delo raeno tokom dve pune godine, za veitu blagodarnu uspomenu na darove svete Djeve Marije, a naslikao ga je [milou Bojom], uz mnogo truda, kiicom na pergamentu svetenik iz Verone u ve poodmaklom 66-godiwem uzrastu. Pa ako ovaj dar [slueeg svetenika] bude milostivo primqen, neka on bude zahvalnost srazmerna milosti [svete Djeve Marije] kao i astvovawe blaene i doveka preiste Djeve, uz uobiajene ali uvek sve toplije molitve za [ispuwewe] zakletvi [habzburkih nadvojvoda].

18 Original ikone nalazi se u Benediktinskoj opatiji u Zajtentetenu, u provinciji Dowa Austrija. Princ Evgenije bio je jedan od najvanijih savetnika carskog i kraqevskog Habzburkog doma. Pobedniki ratovi za osloboewe Maarske primqeni su svuda s velikom radou i zadovoqstvom. Za veliku pobedu u oslobaawu celokupnog Banata, a posebno grada Temivara, kao i Beograda, papa Kliment H obdario je princa Evgenija sabqom i poasnim eirom. Tako znaajan gest bio je rezervisan samo za izuzetno zaslune linosti. Princ Evgenije bio je velik promoter umetnosti i jedan od najvanijih mecena baroknog doba. Jozef Bernard Fier fon Erlah i Johan Lukas fon Hildebrand bili su meu wegovim najcewenijim arhitektima. Pod wihovim nadzorom podignut je zimski dvorac u Himelpfortgaseu, kao i velianstveni dvorac Belvedere u Beu. Princ Evgenije Savojski-Kariwanski preminuo je u Beu 21. aprila 1736. i sahrawen je u Sabornoj crkvi svetoga Stefana u prestonici carstva kojem je sluio. Meu brojnim banatskim ustanovama, Temivarska rimokatolika biskupija obeleila je dvestodevedesetogodiicu osloboewa Temivara i Beograda. U okviru te javne sveanosti prireena je mala izloba i odran koncert u Biskupskoj crkvi (na Trgu ujediwewa). Uz komemoraciju dogaaja koji su se zbili u Temivaru pre 290 godina, Arhiv Temivarske rimokatolike dijeceze izdao je komemorativnu notu 290", na ijem je licu prikazana scena kapitulacije otomanskog garnizona pred princom Evgenijem Savojskim, a na naliju ikona Svete Djeve Marije Pobednice opisana u ovom lanku.

19

Darovi pape Klimenta H Evgeniju Savojskom

20

Komemorativna nota 290" tampana u Temivaru 2006.

21

Ikona Sveta Djeva Pobednica sa vedutama Beograda i Temivara

22

Opsada, Temivar 1716.

Opsada, Temivar 1716.

23

24
TWO SIGNIFICANT JUBILEES: 290th ANNIVERSARY OF THE LIBERATION OF TIMISOARA, THAT IS BELGRADE Franz Antonius von Klimstein Summary The author events that led to the liberation of Timisoara and Belgrade from the Turks and describes a rare icon representing, along with The Most Holy Virgin with the Child, the vedutas of Belgrade, that is Timisoara; these vedutas represent the siege of these cities by the Austrian army which brought victory over the Turks. It is probably the case of a unique artistic painting which represents Timisoara and Belgrade together.

UDC 94(497.11)1804/1813" 821.163.41.09 Obradovi D.

Qubivoje Cerovi

DOSITEJ I USTANIKA SRBIJA U povodu dvestogodiwice od prelaska Dositeja Obradovia u Srbiju

SAETAK: Najznamenitiji predstavnik srpskog prosvetiteqstva i racionalizma H veka, Dositej Obradovi, roen 1739. u akovu, preao je mukotrpan put od manastirske kelije do sluaonica modernih evropskih univerziteta. Dositejev ivot iz temeqa se izmenio kada je izbio Prvi srpski ustanak. Na prve vesti o ustanku, u Trstu, u kojem je boravio u to vreme, organizovao je prikupqawe materijalne pomoi srpskim ustanicima. Tih dana nastala je wegova nadaleko uvena Pjesan na insurekciju Serbijanov. U Beograd je doao 1807. godine, poto je prethodno obavio niz znaajnih poslova za ustaniku Srbiju, pre svega na diplomatskom planu. Svoj nacionalni program na poqu prosvete i kulture, koji je izradio poto se upoznao sa vrhunskim evropskim dostignuima, Dositej je u praksi ostvario u Srbiji. To je inio kao direktor svih kola, kada je, odmah po postavqewu, otpoeo sistematski rad na otvarawu ne samo osnovnih nego i sredwih i strunih kola. Dositej je 1808. inicirao otvarawe Velike kole u Beogradu, koja e se razviti u univerzitet. Dve godine kasnije, Dositejevim zalagawem, u Beogradu je otvorena Bogoslovija. Vod Karaore 1811. godine postavio je Dositeja za prvog ministra, odnosno popeiteqa prosvete Srbije. Samo posle nekoliko meseci, Dositej je umro. Sahrawen je u porti Saborne crkve u Beogradu. Na nadgrobnoj ploi ispisane su rei koje je sastavio on sam: Ovde wegove srpske kosti lee; on je svoj rod qubio". KQUNE REI: Prvi srpski ustanak, Beograd, Dositej Obradovi, Karaore Petrovi, Velika kola, Bogoslovija, popeiteq prosvetenija.

Dositej Obradovi, kwievnik, filozof, pedagog i narodni prosvetiteq, jedna je od najznaajnijih i najuticajnih linosti srpske istorije H i poetkom HH veka. Roen 1739. godine u akovu kao Dimitrije, ve u detiwstvu pokazao je sklonost prema itawu i razmiqawu. Pod snanim uticajem verskog zanosa, proitao je sve kwige koje su se nalazile u mesnoj crkvi. I u Temivaru, gde je uio kapamaxijski zanat, sve slobodno vreme provodio je u itawu. eqa za stica-

26 wem znawa odvela ga je u frukogorski manastir Hopovo. Tamo ga je primio iguman Teodor Milutinovi, koji ga je uzeo za svog aka. Na dan manastirske slave svetog Teodora Tirona, 1758. godine Dimitrije se zakaluerio i dobio monako ime Dositej. U Karlovcima ga je rukopoloio mitropolit Pavle Nenadovi, iji je rad na podizawu kulture i prosvete meu austrijskim Srbima bio od epohalnog nacionalnog znaaja. Ovde je upoznao i istoriara Jovana Rajia, koji je studije zavrio na kijevskoj Duhovnoj akademiji. Pomno itajui i razmiqajui, u Dositeju se rodila eqa da ode makud u svet, gde bi se moglo togod nauiti". Tim povodom zapisao je: Ta, zar bi mogao Zlatousti ovako umno, ovako slatko besediti, da nije uio. Mora se uiti, pa kako bilo". U takvom raspoloewu naputa manastir, da bi 1761. godine dospeo na Dalmatinsko Kosovo, gde je uio srpsku decu. Tamo je upoznao narodni ivot, lepote istog jezika, narodnu mudrost, to mu je mnogo znailo u projektovawu nacionalog preporoda svoga naroda. Ovde je sastavio Bukvicu, poznatiju kao Dositejev bukvar, koja se u rukopisu godinama irila Dalmacijom. e za sticawem znawa pokrenula ga je na puteestvija po svetu. Tako je 1765. dospeo u manastir Stawevii iznad Budve, gde ga je u jeromonaha proizveo crnogorski mitropolit Vasilije Petrovi. Posle Krfa i Peloponeza, Dositej je boravio u Hilandaru. U Smirni, u koli Jeroteja Dendrina, usvojio je grku verziju prosveenosti i reformatorskih ideja. Stekavi puno kolsko obrazovawe, koje se u pravoslavnom svetu moglo postii", preko Albanije i Venecije, vratio se u Dalmaciju, gde je 1770. godine zavrio tri spisa: Iica, Hristoitija i Venac od Alfavita. Sredwoevropsko prosvetiteqstvo Dositej je usvojio u vreme boravka u Beu, gde je dospeo 1771. godine i proveo est godina. Dajui asove iz grkog jezika, uio je latinski i savremene evropske jezike. Ovde je upoznao Konstantina Filipidisa i Atanasija Dimitrijevia Sekerea, propagatore terezijanskih i jozefinistikih reformi meu pravoslavnima u Habzburkoj monarhiji. eqan znawa, 1777. godine Dositej je dospeo u Slovaku. Boravei u Pounu/Bratislavi, na tamowem Evangelistikom liceju, upoznao se sa idejama evropskog racionalizma. Slovake visoke kole bile su nosioci ideje panslavizma. Pored sticawa znawa najviih intelektualnih dometa, omoguavale su generacijama studenata, meu kojima i Srbima, da se pripreme i osposobe za borbu za nacionalnu emancipaciju. U Modri je sluao predavawa filozofa Fridriha Baumajstera. Dok je iveo u Slovakoj, kao svetski putnik uman, iskusan i zabavan", vian tada modernoj konverzaciji na francuskom jeziku, Dositej je bio rado vien u intelektualnim krugovima. esto je boravio i na imawu Beewenija u Pezinku. U ovom gradiu, u blizini Modre, poeo je da pie ivot i prikquenija. Po povratku iz Slovake odluio se da doe u zaviaj, kako bi mogao posetiti srodnike moje, pokloniti se grobovima roditeqa mojih i celovati meni svetu zemqu u kojoj wihove poivaju kosti". Kada je do-

27 ao u Srpski Semarton, emotivno potresen zabeleio je: Padnem na ovu preasnu zemqu, izqubim je i suzama orosim". Posle dvogodiweg boravka meu Srbima u Trstu, gde je stekao velikog prijateqa i potovaoca u Haralampiju Mamuli, parohu srpske pravoslavne crkve Svetog Spiridona, 1781. godine sa ruskim arhimandritom Varlaamom odlazi u Italiju, gde je obiao nekoliko gradova u kojima se upoznao sa kulturom ove drevne zemqe. Iz Livorna odlazi na grko ostrvo Hios, gde ui kod Nikolasa Argentiosa. Potom ga je put odveo najpre u Carigrad, da bi dospeo u Moldaviju, gde je u Fokawu boravio kod plemike porodice Bala, kao i u Jai, kod moldavskog mitropolita. O boravku u Moldaviji, Dositej je zapisao: Kako sam ovde blaeno prolee i leto proveo, opisati nije mi vozmono. K jeseni polaze trgovci za Lajpcih, a ja imam blizu trista dukata. Evo, dakle ovo elajemo vreme za Germaniju i daqe". Posle kraeg boravka u Karlovcima, tada najznaajnijem duhovnom i kulturnom centru srpskog naroda gde je iveo Zaharija Stefanovi Orfelin, jedan od najprosveenijih Srba svoga doba koji ga je podstakao da ide u svet i stie znawa, otisnuo se u Nemaku i dospeo u Hale. Univerzitet u ovom gradu bio je nosilac ideja prosveenosti. Energino ustajui protiv sujeverja i katolicizma, razvijajui teoriju prirodnog prava, irei ideje pijetizma, protagonisti ovog uewa, polazei od teze da je svako dobro to ga uine qudi neposredno delo boanske milosti, zalagali su se za versku toleranciju. Zato su na ovaj protestantski univerzitet pristup imali pripadnici mnogih religija. Meu wima se naao i Dositej, na koga su najsnaniji utisak ostavila predavawa Johana Eberharda iz filozofije i teologije. Definiui svoje uewe, Eberhard je istakao: Sve moralno dobro zavisi od saznawa, a zlo od nedostatka saznawa dobroga. Zato princip glasi: ivi po normama razuma to je racionalizam". Polazei od reenog, na bazi sopstvenih promiqawa, Dositej je oblikovao sopstveni didaktiko-prosvetiteqski pogled na svet koji je izrazio u Pismu Haralampiju, 1783. godine. Naputajui Hale, odbacio je sveteniku odoru, zamenivi je graanskim odelom. Posle boravka u Lajpcigu, gde je tampao nekoliko svojih dela, u nastojawu da to boqe upozna qude i zemqe i obogati svoja saznawa, Dositej odlazi u Francusku i obilazi nekoliko gradova. Na wega je izuzetan utisak ostavio Pariz. Naputajui ga, zapisao je: Kako mi je muno bilo iz Pariza poi! Ali, to u? Nuda je tvra od elika. Kakvih bi se prekrasnih kwiga tu moglo nakupovati!" U Londonu se upoznao sa delima vodeih engleskih filozofa. Upravniku Britanskog muzeja darovao je svoje tri kwige. Bio je prvi Srbin kojem je u Londonu postavqena spomen-ploa, na kojoj pie: Ovde je 1784. iveo Dositej Obradovi, istaknuti srpski pisac, ministar prosvete u Srbiji". Ovenan slavom, nazvan Srpski Sokrat, dospeo je u Rusiju na imawe generala Simeona Zoria, od koga je dobio finansijska sredstva za tampawe svojih dela.

28 Kao poznavalac klasinih i ivih evropskih jezika, neumorno i sa velikim entuzijazmom prouavao je dela pisana na wima. Polazei od ideja filozofije racionalizma Montewa i Loka, teorije drutvenog ugovora Hobsa i Rusoa, adaptacijom wihovih dela, otvara novu epohu prosvete u Srba. Osamdesetih i devedesetih godina H veka, tampao je svoje najznaajnije radove u kojima izlae svoj program drutvenih reformi i kulturno-prosvetnog rada. U Lajpcigu je tampao: Pismo Haralampiju (1783), ivot i prikquenija (1783) i Sovjeti zdravago razuma (1784). U Beu je tampao Basne (1788), kao i Sobranije raznih naravouitelnih veej (1793). Wegovi radovi na pristupaan nain izlau prosvetiteqske ideje H veka, prilagoene potrebama srpskog naroda. Slobodarskim idejama, koje su odgovarale srpskoj graanskoj klasi u nastajawu, osvojio je wene simpatije, tako da je postao najitaniji pisac svoga vremena. Wegova prosvetiteqska aktivnost bila je usmerena na to kako narod izbaviti i osloboditi od tiranstva, gluposti i varvarstva" i kako svet razuma ak do prostih seqana i do samih pastirskih koliba rairiti". elei da tekovine kulture postanu dostupne prostom narodu, zalagao se za uvoewe narodnog jezika u kwievnost. Celokupnim stvaralakim delom, svome narodu otvarao je vrata evropske kulture. Boravei u Beu u vreme austrijsko-turskog rata (17871791), kada se oekivalo da e Srbija biti konano osloboena od vekovnog osmanskog ropstva, Dositej je 1789. godine ispevao Pjesan o izbavqeniju Serbije. Uzviknuo je: Serbija je mila izbavqena! Nema vie oxa ni ludi axija, nema ni goderqivi janiara". Radost je, meutim, bila kratkog veka. Sukob sa Pruskom i nemiri u Ugarskoj, uslovili su povlaewe austrijske vojske iz Srbije, kojom su ponovo zavladali Turci. Dunav i Savu, po ko zna koji put, prelazile su kolone srpskih izbeglica, a pojedini krajevi u Srbiji gotovo su opusteli. Sledeu priliku da iskae oduevqewe, Dositej je morao da eka vie od decenije. Dositejev ivot iz osnova se izmenio kada je izbio Prvi srpski ustanak. Tada je boravio u Trstu, gde je po drugi put dospeo 1802. godine na poziv srpske trgovake kolonije. Transki trgovci su mu namenili 2.000 forinti godiwe da ui srpsku decu i stvara svoja dela. U Veneciji je tampao kwigu Etika ili filosofija naravouitelna (1803), prema italijanskom filozofu Franesku Soaveu. Na prve vesti o dizawu ustanka 1804. godine, Dositej, koji je u transkoj sredini uivao veliki ugled, organizovao je prikupqawe materijalne pomoi ustanicima. Lino je priloio 400 forinti, to je inilo polovinu wegovog imetka. Transki brodovlasnici i trgovci priloili su zamana finansijska sredstva: uro i Pero Teodorovi 4.000 forinti, Drago Teodorovi 1.500 itd. Srbi u Trstu su tom prilikom sakupili 17.000 forinti. Oduevqen pobedama ustanika, Dositej je ispevao nadaleko uvenu Pjesan na insurekciju Serbijanov, za koju je akademik Slavko Gavrilovi u tekstu Srbi u Habsburkoj monarhiji od kraja H do sredine HH veka

29 napisao da je sadravala stihovnu parafrazu ustanikog nacionalnooslobodilakog programa i pre nego to su ga do kraja jasno sagledale i same voe u Srbiji". irom Srpstva, uli su se stihovi:
Vostani Serbije, mati naa mila! I postani opet to si prije bila! Bosna, sestra tvoja, na tebe gleda, Hercegova zemqa i ernaja Gora, Daleke drave i ostrovi mora."

Pavle Ivi i Jovan Kai u radu Kulturna istorija Srba u HH veku, konstatuju: Ono to je Dositej pevao o Prvom srpskom ustanku postaje opte mesto u srpskoj kwievnosti celokupnog romantiarskog perioda: propast srpskog naroda na Kosovu, petvekovno ropstvo, ustanci protiv Turske i vaskrs nove srpske drave". Izbijawe Prvog srpskog ustanka predstavqalo je nov podsticaj razmiqawima o osloboewu svog naroda, kojem se obraao s goruim i punom qubavi srcem". Svome narodu Dositej je predvideo zavidni uspon. Proao je mnoge zemqe, upoznao mnoge qude, i ba zbog toga bio je uveren da od Srba izabranije nacije nee biti"; samo kad nauka i prosveta dou meu wih. U Trstu, sagledavajui viziju nove Srbije kao jedno od najznaajnijih pitawa, Dositej je vidi u osnivawu kole po uzoru na onu Jeroteja Dendrina. Smatrao je da osloboena Srbija mora da dobije takav zavod, pa je tim povodom zabeleio: U osloboenoj od Turaka Serbiji, kupiemo dom i sjenoizobilni vertrograd". U tim vremenima, Dositej se itavim svojim biem okrenuo ustanicima, to je izazvalo podozrivost austrijske policije. Konfidenti su poeli revnosno da prate svaki wegov korak i da o tome izvetavaju nadreene policijske organe iznosei podatke o wegovom patriotskom i antiaustrijskom raspoloewu. Posebnu pawu izazvale su wegove rei da su austrijske provincije preko Save i Dunava, a posebno wegov rodni Banat, nekad bile srpske zemqe. Na taj nain, stoji u jednom konfidentskom izvetaju, podstie narod na misao o usvajawu ovih provincija". Nije proteklo mnogo vremena, kada se Dositej odluio da pree u Srbiju, o emu pie sinovcu Grigoriju Obradoviu, direktoru pravoslavnih kola u Banatu: Ako Bog d takvo dobro izmewenije stvari u Srbiji, kao to nas novine obnadedavaju, rado bih u zemqu praroditeqa preao". Wegov potovalac i sledbenik, kwievnik Grigorije Trlaji, profesor univerziteta u Petrogradu, pozvao ga je da stavi svoje duhovne i intektualne snage u slubu naroda. Poslao mu je i pesmu posveenu ustanicima: Oj, dakle brao, da sloimo ruke, da iz zemqe proteramo Turke"! Mitropolit karlovaki Stefan Stratimirovi, uputio mu je pismo, pozivajui ga da pree u Srbiju i posveti se podizawu prosvete. Svoje obraawe zavrava reima: Vi jeste i moete biti narodu svome prepolezan".

30 Kada se odluio da pree u postojbinu svojih predaka, Dositej je konstatovao da kad treba braniti otaastvo i slobodu, onda je duan svak, ako je do potrebe, i ivot svoj poloiti". Odluan u nameri da pree u zemqu predaka, Dositej u vreme Napoleonovih ratova, posle okupacije Trsta, 25. juna 1806. godine, naputa ovaj grad i odlazi u Srem. Pavle Solari, naunik, pesnik i oduevqeni pristalica Dositejev koji je u to vreme boravio u Trstu, opisao je wegov rastanak sa prijateqima: U naveerje onoga jutra, poizoprostivi se Sokrat na sa svima svojim prijateqima, okruen bude ot nekoliko, pree k tomu otbranih mladih qubimaca svojih i vozqubi s wima, u predgradskom jednom vertiu nasamo, u letweg veera tihosti i blagovojnoj zelenini, veerati. Po veeri u gradu, u serbskoj kafani, pod znamenijem 'Zvjezde polarne', bude nas vie, gde jagmeim nam jot koji kratki as u drueskom kolu s Nastavnikom, dojdje ondewi gospodar weki i saznavi o bivem: To je, Gospodine, ree, prava weka tajna veera? i eto ih oko vas ba dvanaestorice! to, zgledavi se, najdjemo da po sluaju tako i bejae". Ustaniko vostvo sa vodom Karaorem Petroviem na elu, 7. avgusta 1806. godine, upuuje poslanicu Srbima u Trstu, kojom ih poziva da pomognu oteestvu koje se sad onako koleba na poqu Kosovu". Ujedno se seaju wihovih ranijih priloga, pa kau: Blagodarimo, jer rez takva obodrewa radosno idemo i veselo ginemo za slavu optu i vau i nau, koje slave uesnici svi moete biti; otvoren put imate samo ako hoete. Neki pak i to nam poruuju, da bi se dosad neto vie moglo uiniti za izbavqawe otaxbine nego to je uiweno. I to je istina. Bi sumwe vie i sve bi to elimo dosad uiweno bilo, kad bi svaki togod i utoliko samo otaxbini pomogao, ukoliko blagodetni qudi jedan drugoga privatno pomau. A prinueni smo vam kazati da je dosad vrlo malo bilo tako plemenite nae srpske brae koji bi ime god boqe otaxbini pomogli osim samo lepom rei, uzdisawem i izjavom svojih krasnih eqa, a svak zna da onde gde se trai hrane, oruja, baruta i olova, od samih eqa i uzdaha pomoi nema. Zato, predraga brao, kad nas je preblagi tvorac spodobio da ba mi koji sada u ovo vreme ivimo i pri ovoj prilici, koju nai stari nisu imali za osloboewe otaxbine svoje, a potomci teko da e je imati. Zato govorimo vam: sada je, sad, i nigda. I stoga kad ste nas, koji smo ovde, pobudili da svi slono, dokle je srpske jedne kapi krvi, neprijatequ popustiti neemo. To je ve jedanput vreme da i vi od vae strane date pomoi otaxbini". Poslanicu su u Trst doneli izaslanici iz Zemuna, u vremenu dok je tamo boravio Dositej, pa se moe osnovano pretpostaviti da je u wenom saiwavaju aktivno uestvovao. Po dolasku u Srem, u Karlovce, uspostavio je neprekidnu vezu sa mitropolitom Stefanom Stratimiroviem i sa srpskim ustanicima. Naime, voe ustanka, nepismeni seqaci i ono malo svetenika i stoarskih trgovaca, traili su savete i podrku od svojih sunarodnika, koji su iveli severno od Save i Dunava. Srbi iz Austrije pokazali su

31 ivo interesovawe za ustanak, uzevi aktivno uee za vreme itavog wegovog trajawa. Nikakva sila nije mogla da sprei wihove veze sa ustanicima, ije su voe dobro znale kome treba da se obrate. Prvi meu wima bio je Dositej. Iz Karlovaca, septembra 1806, konsultujui mitropolita Stratimirovia, Dositej je uputio pismo ustanikim prvacima Jakovu Nenadoviu, Mateji Nenadoviu i Boi Grujoviu (Teodor Filipovi, koji je do dolaska u ustaniku Srbiju bio profesor Univerziteta u Harkovu) koje se odnosilo na unutrawe ureewe i kulturni preobraaj Srbije. U wemu je dao niz razborito smiqenih i ubedqivo obrazloenih sugestija o najvanijim politikim, vojnim, socijalnim, ekonomskim, kulturnim i verskim pitawima, koja duboko zasecaju celokupan ivot u Srbiji. Na kraju, poziva ustanike voe na patriotsku svest, reima: Proklet svaki, koji svoju vie voli negoli optu korist qubi! Sada vi radite za potomstvo, a ne za vas. Toliko hiqada dua gledaju na vas, hoete li to dobro za potomstvo uiniti. A ta velim hiqada, toliko miliona dua Boga mole, da togod dobro uinite". Na inicijativu mitropolita Stefana Stratimirovia, Dositej je otiao u Smederevo, gde se naao sa vodom Karaorem. Bilo je to u vremenu kada su brojne pobede nad Turcima uvrstile samopouzdawe ustanika. One su podstakle kquno pitawe, ije se reewe postavilo pred vostvom ustanika kako u uslovima graanske revolucije urediti i braniti svoju dravu. Kada je stupio na tlo Srbije, u blizini Smedereva, rekao je: Kako mi se celi ivot kratak ini dok smederevske nisam video predele"! Tada su se u ovom gradu, na skuptini, okupile srpske ustanike stareine, da bi se usaglasile u odgovoru Porti na wene predloge o miru. Naime, posle ustanikih pobeda nad turskom vojskom, ocenivi da je nastupio povoqan trenutak, vostvo ustanka poverilo je diplomatsku misiju trgovcu Petru Iku, koji je prethodno u vie mahova dokazao svoje pregovarake sposobnosti sa Austrijom i Turskom. Na Porti je izdejstvovao povoqne uslove za mir. Naime, sultan Selim ponudio je zakquewe mira pod uslovom da Srbija i daqe ostane u vazalnom statusu. Prihvatio je mogunost da Srbija plaa danak odsekom". Sultanov poverenik sa mawim turskim vojnim odredom bio bi prisutan u Beogradu, a Srbi bi vrili sve carske i narodne slube i bili odgovorni sultanu. Porta se sloila da se janiari i krxalije i ostali nepoeqni Turci proteraju, a Srbi da uvaju svoje granice. Dogaalo se to u vreme Napoleonove agresije na sredwu Evropu, pa je Rusija poslala armiju i zauzela rumunske zemqe, kako bi onemoguila prodor Turske, francuske saveznice. Srbija je u takvim okolnostima bila dobrodola za obezbeewe desnog boka ruskoj armiji. Zato je Turska u oekivawu rata sa Rusijom, pokuavala da paralie srpsko-rusku vojnu saradwu. U tom kontekstu treba posmatrati Karaorevu odluku da ponudi saveznitvo Ruskom dvoru. Tada je po eqi voda Karaora, Dositej, krajem novembra 1806. godine, krenuo u diplomatsku misiju u Bukuret, gde je trebalo da uskladi vojne i diplomatske akcije. Naime, vodu se

32 uinio najpogodnijom linou ueni Dositej, koji je raspolagao respektabilnim ivotnim iskustvom, poznavao jezike, vladao evropskim manirima. Jo jedan vaan razlog opredelio je voda da u Bukuret poaqe Dositeja, a to je wegovo poznavawe rumunskog jezika. Ruska vojska sa generalom Miheqsonom na elu, stigla je Bukuret 14. decembra 1806. godine. Nekoliko dana kasnije, Dositej je bio primqen kod wega. Upoznao ga je sa dogovorom stareina u Smederevu, s ime se ovaj sloio. Na kraju uspeno okonane misije, marta 1807. godine, general Miheqson uruio je Dositeju Zlatni krst, odlikovawe koje mu je dodelio ruski car Aleksandar Romanov. General Miheqson je tim povodom zabeleio: Karaore mi je poslao jeromonaha Dositeja. Jeromonah Dositej je uen ovek i poznat po svojim spisima meu austrijskim Srbima. Ovamo je doao iz qubavi prema svojoj brai, da bi im pomogao svojim znawem". Miheqson je Dositeju napomenuo kako se Rusija zalae da se odbace pregovori u Carigradu, jer Porta nije bila spremna da Srbiji d nezavisnost. Naglasio je da Srbi treba da postanu ruski saveznici. Tim povodom, Miheqson je zapisao: Ako Turska imperija ne eli da uvai vae zahteve, mi emo morati da snabdemo Srbe orujem". Napomenuo je da Srbi mogu da raunaju na pokroviteqstvo ruskog cara. Vreme je potvrdilo ispravnost Miheqsonove rei. Poto je izvetena o razgovoru Dositejevim sa Miheqsonom, Skuptina je odluila da se rat sa Turskom nastavi. Karaore i ustanike stareine bili su zadovoqni rezultatima Dositejeve misije, pa je wegov ugled u Srbiji jo vie porastao. Dositeju su bila otvorena vrata Srbije! ekajui na paso, jo neko vreme je boravio u Zemunu, odakle je poseivao frukogorska sela i manastire. Posetio je i manastir Hopovo, odakle je svojevremeno poao u svet". Poto je dobio paso, 18. avgusta 1807. godine, Dositej je laom preao u Beograd. Poneo je rukopise i kwige, koje je smestio u zgradi Praviteqstvujueg sovjeta. U Beogradu je pompezno doekan. Uesnici navode da se pola grada sleglo na obalu Save, a da su topovi sa tvrave pozdravili wegovo stupawe na tlo Srbije. Mnogi su mu ruku celivali. O torestvenom" doeku, Dositej je zapisao: Sad sam se ponovo podmladio, sad ve nizato ne marim, doekao sam sve". U pismu koje je, tim povodom, vojvoda Petar Nikolajevi Moler, uputio Dositeju, kae se: Nije samo praznik Preobraenija darovao vas Belgradu i Serbiji, zajednom oteestvu, nego ravno tako i vi preobraenije nam svima dadoste". U zemqu svojih predaka, Dositej je stupio sa planovima da je izvue iz mraka vekovnog ropstva. Srbiju je video kao model prosveene drave u nastajawu, sa svojim mestom meu narodima. Wegov dolazak predstavqao je in praktine primene naela za koja se itavog ivota borio". Ostavio je za sobom ivot salonske filozofije, stupivi na prostor koji se suprotstavqao sili. im je preao u Beograd, Dositej je od svoje skromne uteevine kupio kuu, namenivi je za potrebe tamparije. O svojoj nameri pisao je svojim zemunskim prijateqima: elim vas u svojem domu videti, ko-

33 ji sam u Belgradu za tampariju kupio i priugotovio, ako Bog izvoli blagopoluan darovati mir i ako se ova prekrasna zemqa u dobro uredenije i stawe postavi". Oigledno je da se sa svojim zemunskim prijateqima angaovao da podigne tampariju u Beogradu. Javni poslovi, meutim, spreili su ga da za ivota ostvari ovu zamisao. To je ostvareno tek posle tri decenije, kada je osnovana Kwaevska tipografija, gde su publikovana Dositejeva dela. Odmah po dolasku u Beograd, bio je smeten u Pain konak, dotrajalo i oronulo zdawe na Kalemegdanu. Poto se razboleo, bez neophodne nege, Dositej je, na poziv domaina, preao u kuu Petra Novakovia ardaklije, koji je bio linost od izuzetnog poverewa voda Karaora. ardaklija je iz Beograda, gde se uspeno bavio trgovinom, pre izbijawa austrijsko-turskog rata, 1787. godine, preao u Austriju. U vreme Koine krajine, ukquio se u frajkore, stekavi in rihtmajstera, odnosno kapetana. Dobivi penziju za zasluge u ratu protiv Turaka, raskono je iveo u Budimu, Peti i Beu. Pre dolaska u Srbiju mnogo je putovao, upoznao prilike u Evropi, nauio evropske jezike. Lazar Arsenijevi Batalaka, istoriar Prvog srpskog ustanka, za wega je rekao: Umeo se ponaati u otmenijem drutvu i izazvati potovawe prema sebi". Kada je izbio Prvi srpski ustanak, odmah je doao Karaoru s kojim se poznavao iz austrijskih dobrovoqakih (frajkorskih) eta. Meu ezdesetak najvienijih Srba na saboru u Ostrunici naao se i on. Dositej je ovo prokomentarisao reima: ardakliju je promisao neba na veliku polzu ove zemqe ovde uputila". Po osloboewu Beograda, 1806. godine, kada su se prodavale turske kue, ardaklija je kupio jednu od najboqih u gradu. Ovde se Dositej ugodno oseao, to se moe zakquiti iz wegove zabeleke: Sada ti u lepoj varoi s qubeznim mojim prebivam ardaklijom, kako god mojoj rodenija kui; i ako nikada za preselenije sa ovog sveta nisam mnogo mario, sada zaista ne marim". O ugledu Dositejevom svedoi pismo Karaora koje je uputio ardakliji, a u kojem ga moli da ga on i Dositej izvetavaju o prilikama u Beogradu i o postupcima vlasti jer mi niko pravije nee kazati nego vi, jer danas malo pravde ima". Dositej je to poverewe stekao jo od prvih dana dolaska u Srbiju. O tome Boidar Kovaevi u kwizi Dositej Obradovi u Prvom srpskom ustanku kae: Dositej je od prvih dana uticao, zraio, zadobijao poverewe i ugled nikakvim drugim sredstvima i moima, nego samo svojim dobrim osobinama. Dositejev ugled i porast potovawa prema wemu u to vreme moe se najboqe pratiti po austrijskim poverqivim izvetajima sa granice; oni se Dositejem sve ee bave i pridaju mu sve vei znaaj". ardaklija je imao veliki uticaj na Karaora. Prve kupovine oruja i municije za ustanike, ile su preko wega. Na samom poetku ustanka, ukazivao je vodu Karaoru na neophodnu pomo i pokroviteqstvo Rusije. U tom smislu Sovjet je poslao ardakliju u Petrograd, da Carski dvor obavesti o stawu u Srbiji i zatrai rusku pomo. Po zahtevima Karaora, odlazio je u Carigrad i Bukuret.

34 Petar ardaklija umro je 1808. godine. Na wegovom grobu govorio je Dositej. Pomenuo je da su umrli mnogi srpski junaci. Naglasio je da wihova kao i ardaklijina slava vo vjeki ivi i prebiva". Na ardaklijinom grobu postavqena je ploa sa natpisom koji je sainio Dositej. Posle ardaklijine smrti postavilo se pitawe ko e se starati o Dositeju i wegovim potrebama. Iako je sluio narodu, za to nije primao nikakvu platu. U susret mu je, meutim, izaao ruski izaslanik Konstantin Rodofinikin koji mu je omoguio da stanuje u wegovom prostranom konaku, gde je bilo mesta i posluge na pretek. Rodofinikin je u Srbiju doao posredstvom Petra ardaklije. itavo vreme boravka u Srbiji od 1807. do 1810. godine, zalagao se da Karaore vodi vojnike poslove, a da unutrawu upravu i spoqnu politiku vodi on sa Sovjetom. U tom ciqu, Rodofinikin je pokuao da u zakon o ureewu drave, koji se tada radio, unese i odredbe koje bi ograniile Karaorevu vlast. Zbog toga je doao u sukob sa Karaorem, kada je napustio Srbiju. Dositej je uestvovao u radu Praviteqstvujueg sovjeta, sastavqajui pisma i utiui na donoewe odluka u vezi sa otvarawem kola i vaspitawem dece. Novembra 1807. Praviteqstvujui sovjet postavio ga je za direktora svih kola u Srbiji i upravnika zavoda za vaspitawe omladine u Beogradu", ureenog po zapadnoevropskom uzoru. Januara 1808. godine, kao vaspita Karaorevog sina Alekse, poduava i drugu decu, o emu kae: Izobraavam malenu deicu i budui rod qudski". Ubrzo, 18. januara 1808. godine, Dositej je i zvanino postavqen za sovjetnika, zadravi poloaj direktora kola, to znai da je ve tada praktino bio popeiteq prosvetenija. Odmah po imenovawu, otpoeo je sa sistematskim radom na otvarawu ne samo osnovnih nego i sredwih i strunih kola. Tako je, krajem 1807. godine, u Beogradu otvorena dvorazredna gimnazija. Prvog septembra 1808. godine, zahvaqujui Dositejevoj inicijativi, u Beogradu je otvorena Velika kola, koja je imala tri razreda. Na sveanosti uprilienoj tim povodom, istakao je da posle turskog ropstva vaqa da se staramo da izbavimo duu nau od suawstva duevnog, to jest od neznawa i slepoe uma". Velika kola je bila kombinacija pravnog i filozofskog fakulteta, sa predmetima iz vojne akademije i bogogoslovije. Propau ustanka, 1813. godine, Velika kola prestala je sa radom. U vreme kwaza Miloa Obrenovia 1833. godine obnovqena je Velika kola, da bi 1838. u Kragujevcu poeo sa radom Liceum ili Velika kola. Dve godine kasnije, zaslugom Dositeja, u Beogradu je otvorena Klirikalna kola, poznata kao Bogoslovija. Wome je rukovodio Vientije Raki, koji je svojevremeno boravio u Trstu. Wen zadatak bio je da sprema svetenike za potrebe crkve i verski ivot srpskog naroda. Zbog velike zauzetosti, u vreme boravka u Beogradu, Dositej nije objavqivao radove iz kwievnosti i filozofije. Jedino je posvetio pesme Rodofinikinu, nadgrobno slovo Petru Novakoviu ardakliji, a

35 sainio je i testament Jastuk groba moga, koji je izgubqen u vreme propasti ustanka, 1813. godine. U istorijskim vremenima u kojima se odluivala sudbina Srbije, radio je poslove od optenarodnog interesa. Bio je dravni sekretar za prepisku sa Rusima, zatakavao sukobe Karaora sa ustanikim stareinama i Rodofinikinom, skupqao priloge za malawe beogradske Saborne crkve, vodei posebno rauna da se ikonostas ukrasi likovima srpskih svetiteqa i junaka, obilazio bolesnike i rawenike. U Dositeju se jo vie uvrstila misao da na narod treba da tei nezavisnosti i, koliko god je mogue, da se u prvom redu oslawa na sopstvene snage, ali da pri tom ne odbija pomo koja mu se nudi sa strane, posebno iz Rusije. Tokom itave 1808. godine, Karaore se esto obraao Dositeju traei savete. Poznato je da je te godine, Dositej u ime Karaora i Sovjeta, u Bukuret pisao devet pisama ruskom generalu Prozorovskom. To je bio razlog da austrijska pijunaa poiwe sve intenzivnije da prati Dositejevo kretawe. Posebnu pawu vezama Dositeja sa ruskom komandom posvetio je general Simben, zapovednik vojske na granici prema Srbiji. O linoj hrabrosti i patriotizmu Dositejevom, svedoi podatak da su sredinom 1809. godine, posle ustanikog poraza na Kamenici, iz straha od turske osvete mnogi prebegli u Austriju. Tada se Karaore oajan i klonuo" obratio Dositeju sa pitawem ta vaqa initi. Dositej mu je odgovorio: Ja sam dobegao u svoje oteastvo, pa sad, ako ono strada, neka i mene pogaze turski kowi"! Ohrabrivao ga je reima da se uzda u snagu svoga naroda i sopstvenu: Ti si se, gospodaru, s ovim narodom podigao da zbaci jaram tiranstva turskoga sa srpskoga vrata. Turske si sile, kao i ova sadawa to je doekivao, nadbijao i iz Srbije isterivao i bez iije pomoi". Posle privremene krize u srpsko-ruskim odnosima nastaloj povlaewem Rodofinikina, u ciqu izmirewa, vod je sazvao skup u manastiru Vraevnica, gde su se okupile ustanike stareine. Tada je u Bukuret 12. decembra 1810. uputio delegaciju, u ijem su se sastavu nalazili vojvode Milan Obrenovi, Milenko Stojkovi, kao i Dositej Obradovi. Doavi u Bukuret, traili su od generala Kamenskog, komandanta ruske vojske u Vlakoj, da im prui vojnu pomo, to je ovaj prihvatio. U to vreme Karaore je preduzeo mere da uredi pitawe vladavine i ureewa zemqe. Na Boi, 1810. godine, uspeo je da skuptina stareina dotadawi Praviteqstvujui sovjet, kao izvrnu vlast, razdeli po resorima. Tada je donet nov ustav koji je regulisao poloaj i odnose centralnih organa vlasti prema unutrawopolitikom i spoqnopolitikom stawu ustanka. U tom ciqu uspostavqena su popeiteqstva, odnosno ministarstva, u est resora: pravosue (Petar Dobrwac), unutrawi poslovi (Jakov Nenadovi), inostrani poslovi (Milenko Stojkovi), finansije (Sima Markovi), vojni poslovi (Mladen Milovanovi) i prosveta (Dositej Obradovi). Karaore je proglaen za poglavara Srbije i glavnokomandujueg ustanike vojske.

36 U skladu s tim, Karaore je 18. januara 1811. godine doneo ukaz o postavqewu Dositeja Obradovia za ministra, odnosno popeiteqa prosvete Srbije. U ukazu stoji: Visokoueni g. Dositej Obradovi, zdravstvujte! Trudi vai, oteestvu rtvovani, istina revnost dovoqno nam dokazana, i svima poznato visokouenije vae, obratilo je moje i celogo narodweg sobranija vnimanije na vas: vsego vospominanije vozbudilo nau priznatelnost. V znak nae priznatelnosti, a vaeg otliija i nagradenija, opte saglasno izbiramo, imenujemo, i postavqamo Vas lenom Soveta i popeiteqem prosvetenija narodwa. Uveritelnu nadedu imam, da ete vi ohotno, prilikom ovom polzovati se, kojom nebrojne vae zasluge za oteestvo, u novom vawejem delu jote umnoiti, i tako besmrtno ime u veitim oteestva kwigama ostaviti doista moete. elei da skoro delo naloeno vam preduzmete, i vama blagopoluno zdravqe, jesam vam blagonakloni Vrhovni naroda srpskog Vod, Georgije Petrovi, u Beogradu, 18 januara 1811". Dositej se zajedno sa vojvodom Milenkom Stojkoviem (Milan Obrenovi je umro u Bukuretu), 29. januara 1811. godine vratio u Beograd. Ubrzo je u Beograd stiglo pet stotina ruskih vojnika sa etiri topa, ime je misija uspeno okonana. Pre polaska, ruski komandant u Vlakoj general Kamenski naredio je svojim oficirima i vojnicima da se ne meaju u unutrawe stvari u Srbiji. Sa wima je doao novi ruski izaslanik Nedoba, koji je svojevremenio bio pomonik Rodofinikinu. Sredinom februara 1811. godine, na prvoj sednici Praviteqstvujueg sovjeta, Dositej je podneo predlog kojim je predoio da po Austriji treba da se vrbuju mladi, i to je vie mogue kolovani qudi koji e, poto neko vreme budu prisustvovali senatskom radu u Beogradu biti upotrebqeni za voewe poslova po okruzima". Predlog je prihvaen, pa je u Austriju poslan poverenik da trai mlade qude, prvenstveno rodom iz Srbije, a ako to nije mogue i druge koji dobro poznaju zemqu, a pravilno znaju i druge jezike, i da ih poqe u Beograd". Dunost popeiteqa prosvetenija, odnosno ministra prosvete, Dositej nije dugo vrio. Umro je u Beogradu, 28. marta 1811. godine, od zapalewa plua. Vest o wegovoj smrti brzo se rairila Srpstvom. Lazar Arsenijevi Batalaka je zabeleio da je Dositejeva smrt duboko ganula voda Karaora koji je neutean ostao". Pogrebu su prisustvovale sve ustanike vojvode i stareine sa Karaorem na elu. Pogreb je obavqen sveano, a posmrtni ostaci Dositejevi sahraweni su u porti Saborne crkve u Beogradu. Na nadgrobnoj ploi ispisane su rei koje je sam sastavio: Ovde lee wegove srpske kosti. On je qubio svoj rod". Posledwe dane Dositeja Obradovia opisao je kwievnik Sima Milutinovi Sarajlija u pesmi Neuvenost. Dositejeva smrt inspirisala je kwievnika Lukijana Muickog da ispeva odu Seni Dositeja Obradovia, koji je usnuo venim snom pravednika u Bjelom Gradu, novom pozoriu miica srbskih". Jernej Kopitar, koji je i ranije pohvalno govorio o Dositeju, napisao je: Meu Srbima, on je prvi, koji je svojim spisima, zamenio staroslovenski jezik novim govorom svojih seqaka".

37 U Pomeniku znamenitih qudi, Milan . Milievi navodi da je po smrti Dositejevoj nareeno da se wegove stvari rasprodaju. I rasprodato je sve to je imao za nepuna dva sata: Zar sve rasprodaste? upita predsednik Saveta Mladen, Requ Banaanina, poznatog domiqana i aqivca, koji je bio na toj rasprodaji. Sve ode kao alva, odgovori Reqa. udne mi tekovine jednog filosofa, rei e na to Mladen, sva ode za as! E, Boga mi, kad na tvoju doe red, rekne Reqa, imaemo posla taman dve godine! A danas niko ne zna ni za kue, ni za duane bogatoga Mladena, a Dositejeva se svaka stvarica uva kao kakva svetiwa", zakquuje Milan . Milievi. Meu ono malo stvari koje vlast posle smrti Dositeja nije rasprodala, ostao je rukopis drugog dela Sobranija na uvawu kod pomiwanog Dositejevog zemqaka Reqe, koji mu je bio beskrajno privren. Pavle Solari je objavio ovo delo, pod naslovom Mezimac. Bilo je, izgleda, jo rukopisa, ali oni nisu pronaeni. Aktivnom saradwom sa vostvom Prvog srpskog ustanka i svojim svestranim ueem u politikom izgraivawu i kulturno-prosvetnom uzdizawu tek osloboene Srbije, Dositej je asno zavrio svoj ivotni put i ostao do kraja dosledan nacionalnim stremqewima i ivim, demokratskim, revolucionarnim tradicijama naroda iz kojeg je ponikao i ijoj je srenijoj budunosti beskrajno bio posveen u jednoj od najznaajnijih epoha wegove istorije. I na kraju, pomenimo Dositejevo zavetawe: Naui od mudrijega, to ti je velika korist. I naui drugog koliko moe: to ti je velika zadubina".
LITERATURA Banovi, A.: Pedagoko-prosvetiteqsko delo Dositeja Obradovia, Beograd 1956. Gavela, .: Dositej Obradovi, Beograd 1950. Gavrilovi, S.: Vojvodina i Srbija u vreme Prvog ustanka, Novi Sad 1974. Gavrilovi, S.: Srbi u Habsburkoj monarhiji od kraja H do sredine HH veka, Istorija srpskog naroda, Kwiga peta, Beograd. Dositej Obradovi, Dela. Izbor i pogovor Nikola Grdini, Beograd 2007. Dositej Obradovi 1. Iz wegovih dela sastavio Tihomir Ostoji, Novi Sad 1911. Dositej Obradovi 2. Iz wegovih dela sastavio Tihomir Ostoji, Novi Sad 1911. Dositej Obradovi. Izbor priredio Dragoqub Pavlovi, Sarajevo 1960. Dositej Obradovi. Izabrana dela, Beograd 2005. Ivi, Pavle i Kai, Jovan: Kulturna istorija Srba u HH veku, Istorija srpskog naroda. Kwiga peta, Beograd, Jevti, B.: Obrazovawe u shvatawima Dositeja, Beograd 2003. Kovaevi, B.: Dositej Obradovi u Prvom srpskom ustanku, Beograd 1953. Kora, S.: Dositej Obradovi ili Put do miqewa, Zagreb 1989. Kosti, M.: Dositej Obradovi u istorijskoj perspektivi H i HH veka, Beograd 1952. Milievi, M. .: Pomenik znamenitih qudi u srpskog naroda novijega doba, Beograd 1888. Cerovi, Q.: Znameniti Srbi u rumunskim zemqama, Novi Sad 1993.

38
DOSITEJ I SERBIA RSCULAT Ljubivoje Cerovi Rezumat Pe cnd a nceput Rscoala srbilor sub Karadjordje n 1804, Dositej (de natere din Ciacova) se afla la Trieste i era naintat n vrst, dar a fost entuziasmat de ideea eliberrii poporului su de sub jugul otoman. Aa a luat fiin vestita sa poezie, cu titlul care s-ar traduce: Cntec la insurecia celor din Serbia. Fr ntrziere a intrat n legtur cu rsculaii i le-a fcut mai multe servicii, mai ales de ordin diplomatic. In anul 1807 a venit la Beograd, devenind confident i sfetnic al temutului conductor al Rscoalei, Karadjordje. Pe teritoriul deinut de rsculai Dositej a nceput s pun n practic planul su de reforme culturale. Numit n funcia de director al tuturor colilor, a depus eforturi pentru nfiinarea att a colilor elementare, ct i a celor medii. In 1808 a pus la dispoziie casa n care locuia pentru deschiderea naltei coli a lui Dositej Obradovi}, punnd astfel bazele Universitii de astzi. Doi ani mai trziu, tot la insistenele sale, va lua fiin la Beograd i un Seminar Teologic. Pentru meritele i pentru prestigiul de care se bucura, Dositej a fost numit chiar n funcia de ministru al culturii, fiind primul care a purtat acest titlu n Serbia. Rmnnd cu rsculaii i n momentele cele mai grele ale confruntrilor militare, a murit la Beograd n anul 1811. Este nmormntat n curtea Bisericii Patriarhiei, iar pe piatra funerar este nscris epitaful pe care el nsui 1-a alctuit: Aici odihnesc oasele sale srbeti; el i-a iubit neamul".

DOSITEJ AND THE REBELLIOUS SERBIA Ljubivoje Cerovi Summary The most important representative of the Serbian Enlightenment and Rationalism in the 18th century, Dositej Obradovi, was born in 1739 in akovo, and had a difficult path from the monastery cell to the lecturing-halls of modern European Universities. Dositej's life changed essentially when The First Serbian Uprising broke out. Upon the first news about the Uprising, in Trieste, where he lived at the time, he organized the collection of material support for the Serbian rebels. His widely famous Pjesan na insurekciju Serbijanov was created these days. He came to Belgrade in 1807, after completing a series of sifnificant tasks for the rebellious Serbia, primarily on the diplomatic plane. His national programme related to education and culture, which he developed after familiarizing with the highest European achievemnts, Dositej realized in practice in Serbia. He did as the director of all schools, when he, immediately upon appointment, began with the systematic work in the opening not only of the elementary, but also of secondary and professional schools. In 1808, Dositej initiated the opening of The Great School in Belgrade, which would develop into the university. Two years later, the theological school was opened in Belgrade due to his endevour. The leader Karaore appointed Dositej the first minister, that is popeitelj, of education in Serbia. Just several months after that, Dositej died and was buried in the narthex of the Orthodox Cathedral Church in Belgrade. The following words were written on his tombstone, prepared by Dositej himself: Here lie his Serbian bones; he loved his nation".

UDC 929 Tirol D.

Qubomir Stepanov

DIMITRIJE P. TIROL (17931857) Viaa i opera*

ABSTRACT: Lucrarea ncearc s readuc la lumin prestigioasa activitate a lui Dimitrije P. Tirol, personalitate de marc din istoria cultural a srbilor bneni i nu numai, la 150 de ani de la moartea sa. CUVINTE CHEIE: Dimitrije P. Tirol, Ciacova, Timioara, Beograd, Banatskij almanah, Tamivarskij kalendar, Societatea Iubitorilor de Literatur Srb din Timioara, Societatea de Lectur Srb din Timioara (Fabric).

Repere biografice. Dimitrije P. Tirol s-a nscut n data de 30 mai 1793 la Ciacova, din prinii Panta i Magdalina1, ntr-o familie de comerciani, avnd firma Zur Tyrolen", de la care va deriva i numele de familie. Dup ce a absolvit coala elementar n localitatea natal, prinii l-au trimis s-i continue studiile la Brist, la Timioara i Kecskemet, apoi a absolvit gimnaziul la Mez-Breny i Filozofia la Liceul Evanghelic din Bratislava. A intenionat s studieze dreptul, dar la chemarea tatlui a revenit acas n 1813, pentru a prelua conducerea afacerilor comerciale2. Moartea tatlui la 2 octombrie 18153 este un moment de cumpn pentru viitorul tnrului Dimitrije: mpreun cu mama hotrte s lichideze afacerile la Ciacova i s se mute la Timioara, unde au existat alte perspective, att pentru comer, ct i pentru alte activiti. Prin urmare, n anul 1816 este deja la Timioara continund tradiia comercial a familiei. Aici i gsete i viitoarea soie, Hristina, fiica lui Mihail Hristiforov (Nicifor). Cstoria este oficiat n biserica catedral din Timioara (Cetate) la 14 octombrie 18174.

* Sintez dup volumul n limba srb: Stevan B u g a r s k i, Qubomir S t e p a n o v, Dimitrije P. Tirol. ivot i delo, Timioara 2007. 1 Direcia Judeean Timi a Arhivelor Naionale (n continuare DJTAN), Fond Parohia Ortodox Srb Ciacova, Registrul 7, Botezai 17891797, poziia nr. 385/04.06.1793. 2 Glasnik Drutva srbske slovesnosti", H, Nekrolozi, pag. 320. 3 DJTAN, Fond Parohia Ortodox Srb Ciacova, Registrul 11, Decedai 18041820, poziia nr. 865/1815. 4 DJTAN, Fond Parohia Ortodox Srb Timioara (Cetate), Registrul 7, Cununai 1812 1852, poziia nr. 27/1817.

40 Casele la Timioara5. Familia Tirol a locuit iniial n Timioara (Cetate), n casa cu nr. 87/97/98, proprietate a mamei Magdalina din anul 1818. Din comparaia planului strzilor Timioarei de la nceputul secolului al XIX-lea cu cel actual, rezult c numrul cadastral menionat corespunde cu str. Vasile Alecsandri nr. 8. Familia Tirol a rmas proprietara casei pn n anul 1826. Cldirea i-a pstrat aproape neschimbat structura original pn n zilele noastre. Familia a avut n aceeai perioad nc o proprietate, un sla sau cas de vacan, n cartierul Maierele, actualul Elisabetin. De fapt, este vorba de dou imobile, cu numerele cadastrale 107/133/121 i 134/166/152, nregistrate ca proprietate a Hristinei Tirol. Cartierul Elisabetin a suferit transformri radicale la nceputul secolului XX, i acest fapt ngreuneaz localizarea imobilelor respective. Comparnd toate elementele disponibile, s-a putut aprecia c s-au aflat la actualele adrese Piaa crucii nr. 3, respectiv str. Mitropolitul Varlaam nr. 6. Ambele au fost vndute n anul 1927 i nu s-au pstrat; actualele cldiri de la adresele menionate sunt de dat mai recent. Dup ce familia Tirol, n urma peregrinrilor prin Belgrad, Odesa i Zemun, s-a rentors la Timioara, a cumprat o cas n cartierul Fabric, pe numele soiei Hristina. Casa a figurat sub numr cadastral 850/306/265, iar fa de configuraia actual ar corespunde aproximativ cu nr. 30 de pe Calea Dorobanilor. n baza testamentului Hristinei casa a revenit nepoatei Elena, fapt ntrit, tot prin testament, i de Dimitrije P. Tirol6. Ocupaiile. Familia cu tradiie n comer se atepta ca Dimitrije s continue tradiia. Dup o anumit perioad de ncercri nereuite n afaceri comerciale, el renun la aceast activitate i se angajeaz ca funcionar la poliia oreneasc. Nici aici nu-i gsete astmpr, renun la slujb i se dedic n ntregime literaturii srbe n sensul cel mai larg al cuvntului. n anul 1818 a publicat prima carte, iar n anul 1827 a editat primul almanah al srbilor din Banat. Activnd pe trmul literaturii, Dimitrije P. Tirol a avut legturi cu personalitile culturale i tiinifice ale timpului, printre alii i cu dr. Jovan Steji, originar din Arad, care se afla la Belgrad n slujba familiei domnitoare Obrenovi. De la acesta afl c n Serbia se nfiineaz o tipografie. Informaia i trezete dorina de a se implica n activitatea tipografic i editorial, i n urma unor ntlniri cu Jevrem Obrenovi, fratele cneazului Milo, se hotrte s treac cu familia n Serbia. Soii Dimitrije i Hristina au trecut n Serbia n luna octombrie 1830 i s-au aezat la Belgrad, unde au cumprat o cas. Dimitrije s-a apucat de lucru cu hrnicie: scria, traducea, consilia n domeniul economic i cultural, fcea corecturi, aduna prenumerani, participa la misiuni oficiale ordonate de autoriti, prezida examene colare, etc.7 Dar viaa n Serbia lui Milo Obrenovi
Capitol ntocmit n baza crilor funciare i hrilor istorice ale Timioarei. DJTAN, Fond Primria Timioara, Testamente, Testamentul Hristinei Tirol din 11. 05. 1849, ntocmit la Zemun, respectiv Testamentul lui D. P. Tirol din 29. 03. 1857, semnat la Timioara. 7 Branko P a v i e v i , Kazivawe starih Trebjeana, Niki 1973, Predgovor, pag. XIII.
6 5

41 nu a fost nici pe departe aa cum i-a nchipuit-o: relaiile publice au fost mult mai complexe dect n zona din care provenea, iar metodele de conducere i comportamentul autoritilor au fost mult sub ateptrile sale. Nici veniturile realizate n urma muncii lui infernale nu l-au mulumit i de aceea a acceptat s fie i educator copiilor lui Jevrem Obrenovi. n anul 1839 merge cu fiul lui Jevrem la Odesa n calitate de nsoitor, educator i nvtor. La Odesa a avut posibilitatea s se ntlneasc cu descendenii conaionalilor emigrai n Rusia cu un secol n urm, a cunoscut intelectuali de elit autohtoni, s-a documentat n legtur cu istoria slavilor. n toamna anului 1841 a revenit la Belgrad i curnd a fost numit la conducerea Tipografiei de Stat, pe care va ncerca s o reorganizeze. Situaia politic devine ns instabil i el se simte nevoit ca n luna august 1842 mpreun cu soia s se refugieze la Zemun, apoi la Timioara. ntre timp i muriser, la interval scurt unul dup altul, fratele i cumnata, rmnnd orfani nepotul Dimitrije G. Tirol i nepoata Marina. Astfel i-a revenit suplimentar n sarcin creterea, educarea i colarizarea nepoilor. ntruct nepotul Dimitrije manifesta talent n domeniul artelor plastice, a hotrt s-l trimit la Academia de Arte din Viena ncepnd cu toamna anului 1855; posibilitile materiale fiindu-i modeste, i-a obinut o burs minim din partea Comunitii Ortodoxe Srbe din Timioara (Cetate)8. Se poate presupune c a continuat s se ocupe de literatur, s se documenteze, s scrie, s participe activ la viaa Comunitii Srbe, s se ocupe de nepoi. Din pcate, n timpul evenimentelor din anii 18481849 a fost nevoit din nou s se refugieze la Zemun. La revenire a gsit casa rvit, o parte din manuscrise distruse, trebuia s-i caute mijloace de trai, au aprut i unele probleme de sntate Dar, tenace cum era, se angreneaz n proiecte noi: izbutete s obin nfiinarea Catedrei de limb i literatur srb la Gimnaziul Superior (de 8 clase) i devine primul ei profesor, fiind i director al colilor generale srbe din Timioara. Activitatea de la catedr i-a oferit satisfacii, dar l-a i solicitat: n scurt timp a elaborat manualele strict necesare. Paralel cu activitatea de la catedr i de ndrumare a colilor srbe, el s-a lansat i n alte activiti din sfera cultural: a iniiat nfiinarea Societii de Lectur Srb din Timioara (Fabric) i, n cadrul acesteia, a demarat editarea unui calendar-almanah. Eforturile, vrsta, condiiile modeste n care tria (ajunsese s primeasc o milostenie din partea Comunitii Srbe) i-au grbit, se pare, sfritul. Singuratic i uitat se stinge din via n casa familial din Fabric la 18/30 martie 18579. Activitatea pe trmul literar. n perioada n care a activat D. P. Tirol noiunea de literatur era foarte complex i insuficient de clar definit. Din punctul lui de vedere, acela al renaterii trzii, literatur era tot ce a fost scris, indiferent de domeniu. De pe aceast poziie el este scriitor, i n opul su lite8 Comunitatea Ortodox Srb din Timioara (Cetate), Arhiv, Registrul de procese verbale 18561858, hotrrea nr. 8/21.01.1856. 9 DJTAN, Fond Parohia Ortodox Srb din Timioara (Fabric), Registrul 3, Decedai 18531895, poziia ne 335/1857.

42 rar trebuie cuprins tot ce a tradus sau a scris din domeniul istoriei, geografiei, limbii, statisticii i n final cel al beletristicii. Interesul pentru istorie l-a manifestat n mai multe direcii: adunarea materialului documentar, publicarea documentelor eseniale din evul mediu, prelucrarea i publicarea studiilor bazate pe documentare. Scrierile istorice reprezint aproape jumtate din creaia sa literar, i ele se pot mpri n trei grupe mari: scrieri ce se refer la Banat i la srbii din Banat, scrieri care se refer la istoria slavilor n general, i biografii ale unor personaliti. Printre primele sale scrieri istorice se numr traducerea-adaptarea unei pri din lucrarea lui F. Griselini referitoare la istoria Banatului; traducerea a fost publicat n: Banatsk almanah din 1827, 1828 i 1829, Svetovid" din 1852 i Tamivarsk kalendar din anii 1854, 1855, 1857 i 1858. Din opera original a selectat fragmente care se refer ndeosebi la Timioara sau la srbii din Banat, dar deseori a i completat textul cu informaii noi care i-au fost la ndemn. n publicaiile periodice pe care le edita, Tirol a introdus rubrici permanente n care publica texte scurte sau comentarii referitoare la istoria i cultura slavilor i istoria srbilor. n perioada ct a stat la Odesa a avut posibilitatea s realizeze o bogat documentare n domeniul istoric, n special legat de istoria slavilor. Rezultatul acestor cercetri au fost cteva studii i traduceri: Vozsaedinene unta s Pravoslavnom crkvom u Rusko Imperi (Moscova, 1841); Dokazvan da su slavnski narodi primili hristanstvo ot pre Kirila i Meqod (Beograd, 1841), Odrivak iz Venelinove Istor o Slovenima (Beograd, 1841). Cercetarea vieii i activitii unor personaliti marcante ale srbilor a fost o alt preocupare a lui D. P. Tirol. Texte mai scurte le publica n periodice, iar studiile mai ample n cri separate, cum au fost biografiile lui Dimitrij Maksimovi Knjaevi, respectiv Mihail Andrejevi Miloradovi (ambele aprute la Beograd n 1841). Dimitrije P. Tirol a avut preocupri constante i n domeniul geografiei. Una din direciile principale a fost elaborarea diferitelor hri ale Serbiei i Banatului. Lucrrile de referin din domeniul cartografiei pot fi hrile Banatului, dar mai ales cartea Politiesko zemlopisane za upotreblenie srbske mladei (Beograd, 1832), o ampl lucrare despre continente, ri, coordonate, vecini, populaie, relief, clim, flora, fauna, bogiile subsolului, culte, organizare social, instituii culturale, orae, colonii, limbi vorbite De fapt era un adevrat manual-enciclopedie pentru tinerii studioi, dar i pentru informarea unui public larg. Avnd n vedere faptul c prima jumtate a secolului al XIX-lea a stat sub semnul tatonrilor i disputelor pentru stabilirea alfabetului, regulilor gramaticale i a ortografiei limbii srbe moderne, a fost de ateptat ca Dimitrije P. Tirol s se implice i n aceste activiti. O prim experien a realizat-o tra-

43 ducnd o scurt gramatic a lui Vuk Karadi n limba german n anul 182310. n anul 1827 public la Viena cartea Slavenska gramatika prvi red na Srpskom jeziku izjaswena Prva sveska, folosind noua ortografie a lui Vuk Karadi; este prima carte srbeasc (n afara celor ale lui Vuk), tiprit cu aceast ortografie. Urmtoarea lui carte n domeniul gramaticii este Nemaka gramatka za upotreblene srbske mladei tiprit la Buda n 1830. Dei cu titlul de gramatic, lucrarea este un fel de manual complex pentru nvarea limbii germane. Dintre lucrrile din domeniul limbii mai trebuie evideniate: Kleine Grammatik der serbischen Sprache fr Deutsche (Novi Sad, 1841) i Obteupotrebiteln pravopis srbskog ezka za upotreblene uee se srbske mladei (Timioara, 1852), ambele folosite drept manuale la catedra de limba srb a Gimnaziului, unde era titular. n domeniul beletristic D. P. Tirol s-a afirmat att ca autor original, ct i ca traductor. Cea mai important pare s fie cartea-manual Ogledi srbskog kniestva za gimnazalnu mlade, tiprit la Timioara n 1855, dar despre care nu se tie dac a fost finalizat. Relauiile cu Vuk Karadi au cunoscut mai multe etape. Iniial D. P. Tirol a fost unul dintre cei mai importani discipoli ai lui Vuk. n perioada 18221824 a i gzduit pe soia lui Vuk, Ana, cu cei doi copii (Sava i Rozalia, nscut la Timioara), purtndu-le grij pn la venirea lui Vuk din Germania n aprilie 1824. O preocupare permanent a avut-o i n a colecta abonamente (prenumeraii") pentru crile lui Vuk, a se ocupa de distribuirea i vnzarea acestora. Tot pentru Vuk a cules folclor, a notat cuvinte cu circulaie local, a tradus, a achiziionat cri vechi i manuscrise. Din corespondena vast care s-a pstrat, reiese c se informau reciproc despre evenimentele importante i i fceau reciproc diferite servicii, dar rzbate i nota de superioritate pe care i-o atribuia Vuk fa de mai tnrul Dimitrije. La maturitate s-a distanat oarecum de reforma lui Vuk, elabornd un sistem propriu de ortografie, bazat pe regulile cele mai uzitate de scriitorii vremii. Societile culturale. Unul dintre cele mai importante demersuri ntreprinse de Dimitrije P. Tirol la Timioara a fost nfiinarea Societii Iubitorilor de Literatur Srb (Drustvo qubiteqa kwiestva srbskog), n anul 1827, la numai un an de la nfiinarea Societii literare denumit Matica srbska, la Pesta. Dup mai multe ntlniri publice pe parcursul anului 1827, s-au cristalizat principiile de organizare i funcionare a societii, iar eruditul arhimandrit Pavle (Kengelac) de la mnstirea Sfntul George a fost mputernicit s redacteze o ntmpinare ctre autoriti n vederea nregistrrii societii. Procedura s-a prelungit, Dimitrije P. Tirol ntre timp a prsit Timioara, astfel c Societatea nu a mai fost finalizat. Dintr-o scrisoare a lui Tirol ctre Vuk Karadi
10

Publicat n 1824 la Berlin sub titlul: Wuk's Stephanovitsch Kleine Serbische Grammatik.

44 aflm c scopurile pe care i le-au propus erau: de a crea mprejurri i modaliti pentru ca poporul srb s se cultive; de a sprijini i dezvolta cultura literar srb. Se avea n vedere: publicarea i difuzarea manuscriselor literare srbe; organizarea unei biblioteci (o gsim atestat pe lista prenumeranilor la Banatsk almanah pentru anul 1827); acordarea de premii n bani pentru diferite opere; editarea unei reviste; acordarea de burse elevilor etc. Este regretabil faptul c zborul Societii a fost frnt nc de la decolare. Dei avea gustul amar al experienei de la Timioara, imediat ce a sosit la Belgrad D. P. Tirol a nceput s fac planuri pentru constituirea unei societi tiinifice i literare dup modelul celei concepute la Timioara. Mai mult, a ntocmit n 1832 i a publicat n 1835 proiectul unui statut, Naertan Ustava Uenoga Srbskoga Drutva. Dar nici n acest caz nu a fost norocos. Autoritile au amnat sine die nfiinarea. Abia n anul 1841 prin decretul domnitorului din 7 noiembrie a fost nfiinat Societatea Drutvo srbske slovesnosti, care ulterior a devenit Academia Srb de tiine i Arte. Printre primii opt membri ai Societii, numii prin decret n 1842, a fost i Dimitrije P. Tirol, i nc cu atribuii de conducere. Ct a stat la Odesa, a intrat n legtur cu conductorii Societii de Istorie i Antichiti, a colaborat i a fost ales membru al Societii, fapt de care era mndru. Dup ce a revenit la Timioara n 1851 D. P. Tirol a demarat aciunea de nfiinare a unei biblioteci-societi de lectur, care s-a finalizat cu constituirea Societii de lectur n cartierul timiorean Fabric (Drustvo italita u temivarskom predgradiy Fabriki). Societatea a fost aprobat de autoriti la 6 noiembrie 1851, a avut Statut propriu: Ustavi Drustva italita u temivarskom predgrady Fabriki (tiprit n anul urmtor la Timioara) cu text bilingv german i srb. Aceast Societate de lectur avea ca membri oameni cinstii fr deosebire de stare i naionalitate". Societatea a nfiinat o sal de lectur n cartierul Fabric, unde se puteau citi ziare, periodice, cri care se vor procura n limita fondurilor de care dispune Societatea". Sala de lectur funciona zilnic: vara ntre orele 622 i iarna ntre orele 821, avea personalul de serviciu, lumin si nclzire. La data respectiv n Timioara mai funciona doar o bibliotec german, tot n cartierul Fabric. Din conducerea Societii au fcut parte personaliti de seam ale srbilor timioreni: arhimandritul Samuilo (Mairevi), preedinte; dr. Toma Stefanovi, medicul oraului, vicepreedinte; comerciantul Georgije Marko Ljota, casier; Dimitrije P. Tirol, secretar. Dup 23 ani de activitate Societatea avea aproape 150 de membri11. Dup moartea lui Tirol, activitatea ei scade n intensitate, dar continu pn spre finele secolului. Dintre aciunile mai deosebite ntreprinse trebuie menionate balurile organizate n vederea strngerii fondurilor, dotarea ncperilor bibliotecii cu portretele lui Dositej Obradovi, Sava Tekelija i Jovan Raji, realizate de nepotul lui Dimitrije P. Tirol, pe nume Dimitrije G. Tirol, devenit pictor academic.
11

Spisak lenova Drustva italita fabrikog u Temivaru, Temivar 1854.

45 Editarea almanahurilor. n bogata sa activitate D. P. Tirol a avut i preocupri editoriale. Nu a reuit, dei a dorit, s editeze un periodic, dar s-a remarcat prin redactarea i editarea almanahurilor. Se pare c fcea acest lucru cu plcere, paralel cu scrierea i editarea altor cri. Almanahul se deosebea de o revist literar: era anuar, calendar cu structur variabil partea calendaristic, date astronomice, statistici, informaii interesante, sfaturi practice, texte moralizatoare, tiinifice, beletristice i distractive, ceea ce nu a fost deloc uor de a se gsi n prima jumtate a secolului al XIX-lea. Sub aceast perspectiv se apreciaz drept o oper remarcabil de pionierat redactarea i editarea anuarului Banatsk almanah12 de ctre Dimitrije P. Tirol pentru anii 1827, 1828 i 1829. Structura celor trei numere este asemntoare cu publicaiile similare editate n limba german pe teritoriul Imperiului, cu specificarea c au n plus o serie de materiale legate de specificul local, de exemplu: descrierea istoric a Banatului dup Griselini, descrierea apelor minerale de la Buzia cu constribuia dr. Georgije okrljan, corespondena unor personaliti din Banat, tiri despre srbii din Timioara i mprejurimi. Majoritatea textelor erau ale lui Tirol, dar au fost i colaboratori. Interesant, nu s-au nserat texte din Dositej Obradovi. Tirol este primul care-i mut centrul activitii sale editoriale dintr-un mediu strin n Banat, pe teritoriul Voivodinei, la Timioara13. Cu anul 1827 se deschide perioada editrii crilor srbeti la Timioara; pentru c Banatski almanah este prima publicaie aprut la Timioara n limba srb"14. Acestei publicaii i-a urmat o bogat i divers activitate editorial n limba popular prin cri i scriituri ocazionale pe teren propriu, adic pe teritoriul Voivodinei15. Dimitrije P. Tirol a avut i la Belgrad mai multe tentative de a edita reviste, ziare, periodice. I-a reuit s editeze un almanah cu calendar, Uran, pentru anii 1837 i 1838. Cu experiena dobndit la Timioara, acest demers a fost mai facil. Revenind la Timioara n 1851, dup ce a nfiinat Societatea de Lectur din Timioara (Fabric), s-a gndit s editeze un anuar, din vnzarea cruia s sprijine financiar Societatea. Aa a aprut Tamivarsk kalendar pentru anii 18541858 (deci, un an i dup moartea lui D. P. Tirol). Din punct de vedere al coninutului, Calendarul a respectat, n mare, structura publicaiilor anterioare. Unele teme, precum cea referitoare la descrierea Banatului de ctre Griselini, au fost reluate, continuate, repetate, lrgite, altele noi au fost introduse, precum a fost publicarea unor documente de arhiv legate de istoria Banatului. Colaboratori au fost att condeiele locale, ct i autori consacrai. Dei
12

Al treilea n spaiul etnic srbesc, dup ce primul apruse n 1815, iar cel de al doilea n

1826.
13 Dr Stevan J o v a n o v i , O Banatskom almanahu Dimitrija Tirola, Zbornik Matice srpske, Serija drutvenih nauka, nr. 4/1952, pag. 6162. 14 Dr Miodrag M a t i c k i, Letopis srpskog naroda, Beograd 1997, pag. 423. 15 Dr Stevan J o v a n o v i , op. cit., pag. 6061.

46 a beneficiat de o larg publicitate la apariia fiecrui numr, impactul lui asupra cititorilor a fost mai mic dect cel n cazul anuarului Banatsk almanah. Concluzii. Dimitrije P. Tirol a aprut pe scena cultural ntr-un spaiu periferic al poporului srb, ntr-un timp de frmntri istorice, culturale i lingvistice, la scurt interval dup ce Dositej Obradovi a trecut la cele venice (1811) iar Vuk Stefanovi Karadi abia ncepuse opera sa reformatoare. Entuziast, dar cu studii incomplete, el s-a angajat trup i suflet n frmntrile poporului su din prima jumtate a secolului al XIX-lea, renunnd de bun voie la viaa linitit de comerciant provincial. Tnr i ambiios el a venit la Timioara cu planuri mari. Dei a avut oarecare baz material dup ce lichidase afacerile i gospodria la Ciacova, i la Timioara i cumprase o cas solid n centrul Timioarei, unde i-a deschis o prvlie, zeia Fortuna l-a prsit, i a fost nevoit s abandoneze comerul. Poate c acesta a fost momentul de rscruce care l-a mpins spre literatur, spre tumultul evenimentelor literare i culturale srbeti. Ptrunderea sa n cercurile literare srbe a fost sub semnul modestiei, n umbra altora. Modest a rmas toat viaa, dei opera l ndreptea s fie seme. Meninerea sa n cadrul cercurilor literare elitiste s-a datorat hrniciei sale, unei munci asidue i folositoare, abnegaiei cu care se dedica unor idei, renunrilor personale, rbdrii de care a dat dovad, iscusinei de a alege calea de mijloc, puterii de a trece cu vederea chiar unele nedrepti. n timpul celor mai aprige lupte pentru alfabetul, ortografia i limba srb propriu-zis, a reuit s menin o echidistan ntre tradiionalitii i reformatorii radicali i s ntrein un echilibru, realiznd ceea ce astzi numim o a treia cale, calea sa proprie. De mare importan a fost pentru epoca respectiv meninerea unei continuiti line n transformarea, modernizarea i crearea limbii srbe literare. ntruct i-a extins prea mult spectrul preocuprilor, nu a reuit s aprofundeze multe din problemele tratate. Cu o energie debordant i un spirit organizatoric deosebit a ncercat s fie folositor att naiunii srbe n ntregul ei, ct mai ales conaionalilor si bneni, respectiv timioreni. A fost deschiztor de drumuri n mai multe domenii. A lsat o oper variat, bibliografia sa cuprinznd numeroase publicaii monografice. A fost atent i tandru cu propria familie, dar n acelai timp i cu familiile altora. Cu toate acestea, a murit bolnav, uitat, neglijat, totui fr s se plng. Nu s-a pstrat pn n zilele noastre nici mcar locul lui de veci. Poate c aceste rnduri pot ine loc de piatr funerar.

DIMITRIJE P. TIROL ivot i delo Qubomir Stepanov Saetak Dimitrije P. Tirol se poigrao sudbinom. Da je ostao u akovu, gde je roen 30. maja 1793, mogao je biti, kao otac mu Panta, ugledan trgovac, mogao je iveti pristojno, bez veih briga i nevoqa. Sangvinik po temperamentu, mlad

47
i ambiciozan, on je dao pticu iz ruke za vrapca na grani: rasprodavi oevinu, doao je u Temivar. U gradu su tada iveli plemii sa grbovnicama i sigurnim prihodima sa poseda, visoki intelektualci kolovani u Peti i Beu, trgovci na veliko i malo sa znatnim kapitalom; vojnika u kasarnama bilo je dvaput vie nego graana. Sam Dimitrije bee mlad, nedokolovan, neiskusan; trgovina mu, izgleda, nije leala (ili nije ila, to nije jedno te isto, ali vodi istom ishodu), sitna dravna sluba ga nije privlaila; imao je u vlasnitvu kuu u samom srcu Grada, s gospodskim salonom u kojem je supruga svirala na klaviru, i pokuavao da se dri gospodski, a ipak nije mogao prodrti u sam vrh drutva, gde su bili temivarski episkopi, manastirski arhimandriti, okruni protoprezviteri, lekari, generali, gradski kapetani, potomci uvenih urika, Malenica, Mucula, Duka, Tekelija, Kalinovia i drugih. Po svojim nekim sklonostima okrenuo se takozvanom kwiestvu, srpskim kwievnim i kulturnim tokovima. To wegovo stupawe u kwievne krugove nije bilo spektakularno, to bi se reklo: na velika vrata; uao je skromno i ostao skroman, uglavnom u senci drugih, koje se, dodue, nije ni klonio. Wegovo odravawe u tim krugovima temeqilo se na vrednoi, na mukotrpnom, korisnom radu, na samoodricawu, na portvovawu, na strpqewu, na spremnosti da outi i kada ima ta da kae, na visprenosti da ne prenagli, da se ne zameri, da se dri zlatne sredine u usijanoj atmosferi spora oko kwievnoga jezika i pravopisa. U tom sporu bio je blizak obema stranama, uvek ostavqao dovoqno prostora za saradwu sa svakom, a sam je oformio neki svoj put, bez iskquivosti, bez nadmenosti, temeqei se, po svojoj sopstvenoj proceni, na najznaijnijim ostvarewima srpskih umova toga doba. I to je u Temivaru primio Vuka, a wegovu suprugu Anu s dvoje dece drao zatim u svojoj kui itave dve godine, bilo je s wegove strane nastojawe da se priblii glasovitim kulturnim poslenicima u Srpstvu, i da ga oni zapaze. Materijalne koristi od tih veza nije imao, vie je svoga rtvovao, nego to se optim okoristio. Porodici je bio odan: iz Temivara je u Beograd otiao tek po majinoj smrti, nekretnine je kupovao na ime supruge, po wenoj smrti odrekao se prava na nasledstvo da bi se ispotovala wena posledwa voqa izraena u testamentu, svojski se zauzeo da izvede na put sinovca Dimitrija G. Tirola, sve to je imao zavetao je wemu i sinovicama itd. Kao kwievnik bio je, u krajwem, naelno blizak i Dositeju: gde god je mislio da bi togod bilo na polzu srpskom narodu, nastojao je da prevede i objavi; otuda u wegovoj bibliografiji etrdesetak monografskih publikacija. Razlikovao se od Dositeja po ratrkanosti interesovawa, po zanesewatvu, po uurbanom i ponekada ishitrenom, neprobirqivom prihvatawu istonika do kakvih je dolazio. Otuda su i wegovi istorijski napisi pouzdani i nepouzdani koliko i izvori po kojima su izraeni. U pogledu jezika i pravopisa osobito je pohvalno wegovo nastojawe da definie obteupotrebiteqnost ono to se u narodu i kwiestvu primi, i svi po pravilama toga [] piu". U svakom pogledu Dimitrije P. Tirol je uinio mnogo, i u mnogim pravcima je meu prvima rasvetqavao vidike i perspektive. Otvarao se postepeno od rodnoga Banata ka Srpstvu uopte i ka vascelom Slovenstvu, pojmivi najzad da je posla i irine nesagledivo mnogo, a da se negde, ipak, mora stati. Profesorski posao u Temivaru bio mu je predah pred smiraj. Stao je na dan smrti, u Temivaru 18. marta 1857. godine.

48
DIMITRIJE P. TIROL Life and Work Ljubomir Stepanov Summary Dimitrije P. Tirol played with his destiny. If he stayed in akovo, where he was born on May 30, 1793, he could have been, like his father Panta, a respectable merchant, he could have lived comfortably, without any great worries and troubles. Sanguine by temper, young and ambitious, he exchanged the bird in hand for a bird in the bush: having sold the inheritance from his father, he came to Timisoara. At the time, that city was inhabited by noblemen with coats of arms and sure income from their estates, high intellectuals educated in Pest and Vienna, retailers and wholesale merchants with a significant capital; there were twice more soldiers in the barracks than the citizens. Dimitrije himself was young, insufficiently educated, inexperienced; it seems that trading did not suit him (or he was not successful in it, which is the same and leads to the same outcome), minor civil service was not attractive to him; he owned a house in the very heart of the city, with an aristocratic drawing-room in which his wife played the piano, and he tried to keep up the noble appearance, but couldn't reach the very top of the society where the Timisoara bishops, monastery archimandrities, district protopresbyters, doctors, generals, city captains, the offspring of the famous families uriko, Malenica, Mucula, Duka, Tekelija, Kalinovi and others lived. Following some of his inclinations, he turned to the so-called sphere, the Serbian literary and cultural trends. His entrance into the literary circles was not spectacular, in grand style as one may say; he entered modestly and remained modest, mostly in the shadow of others from which he, actually, did not try to get away from. His stay in these circles was based on diligence, on hard, useful work, on self-denial, on sacrifice, patience, readiness to keep his mouth shut even when he had something to say, on skill not to be hasty, not to offend, to keep to the golden mean in the heated atmosphere of the dispute about the literary language and ortography. In that dispute, he was close to both sides, always leaving enough space to co-operate with each of them, shaping his own way, without being exclusice, without arrogance, relying, according to his own assessment, on the most important achievements of the Serbian minds of that age. The fact that he received Vuk in Timisoara, and then kept his wife Ana with two children in his house for the entire two years, indicated his intention to get closer to the renowned cultural figures in the Serbian nation, and to be noted by them. He did not have any material profit from these relations, he rather sacrificed more of his own than benefited from them. He was faithful to his family: he left Timisoara and went to Belgrade only after his mother's death, he bought real estates to his wife's name, and after her death gave up his right for inheritance fo obey her last wish expressed in her will; he really did his best to bring up his nephew Dimitrije G. Tirol he bequeathed everything he had to him and his nieces etc. As a writer, he was, actually, in principle close to Dositej: wherever he thought something could be of use to the Serbian nation, he tried to translate and publich it; therefore, his bibliography includes about forty monographic publications. He differed from Dositej in the diversity of interests, in his fanaticism, in the hasty and sometimes rash, unselective acceptance of the sources which he obtained. Thus his historical writings are reliable and unreliable as much as the sources on which they are based.

49
As for the language and ortography, one could specially praise his attempt to define obteupotrebiteljnost what is in the nation and literature accepted and everybody writes following such rules" In every respect, Dimitrije P. Tirol did much, and in many directions was among the first to shed light on the visions and perspectives. He opened gradually from his native Banat to the Serbian nation in general and to the entire Slavic world, finally understanding that there is so much endless and diverse work that one has to stop somewhere. Professor's job in Timisoara was his pause before his final peace. He stopped on the day of his death, in Timisoara, on March 18, 1857.

UDC 355.1(=163.41)(489.44)1918/1919"

Boidar Pani

SRPSKA VOJSKA U NOVOM ARADU ZA VREME PRIMIRJA 19181919

SAETAK: U ovom prilogu ukazuje se na linosti i dogaaje u Aradu i okolini pred dolazak srpske vojske u sastavu saveznikih snaga na demarkacionu liniju utvrenu Beogradskim ugovorom o primirju, na delovawe Srpskog narodnog vea u Aradu, kao i na zbivawa u vreme osmomesenog boravka saveznike vojske u ovom delu Pomorija, od 21. novembra 1918. do 27. jula 1919. godine. U sklopu svojih odgovornosti za odravawe reda i mira, srpska vojska je sa banatske strane kontrolisala prelaz peaka i zaprenih vozila preko mosta na Moriu, izmeu Novog Arada i Arada. U tom ciqu, komanda srpske vojske izdavala je pismene propusnice licima koja su, po slubenoj dunosti ili iz drugih razloga, prelazila demarkacionu liniju. Predstavqeno je nekoliko takvih retkih i mawe poznatih istorijskih dokumenata sauvanih u privatnim arhivima. KQUNE REI: srpska vojska, saveznici, demarkaciona linija, Mori, Novi Arad, Aradska tvrava, potpukovnik Dragomir Popovi, Arad, Tabakovii.

Proboj Solunskog fronta septembra 1918. godine imao je dalekosene posledice ne samo na daqi tok vojnih operacija na balkanskom ratitu nego je odluujue doprineo skorom zavretku rata. Nakon pobede Druge srpske armije na Kozjaku 15. septembra 1918. srpska vojska je zajedno sa saveznicima, za samo 45 dana, prevalila u ratnim okrajima preko 500 km i konano oslobodila Srbiju. Beograd je osloboen 1. novembra 1918.1 Gonei neprijateqa, jedinice srpske vojske pod komandom pukovnika Nikole Colovia 6. novembra prele su Dunav i stigle na tlo junog Banata. O tome se u Spomenici osloboewa Vojvodine 1918 kae: Skromnim prevoznim sredstvima od nekoliko amaca, pojedini odredi Moravske divizije kod Velikog Gradita preli su Dunav i zauzeli sledea mesta: Staru Moldavu, Maevi, Srpsku i Rumunsku Poeenu,
1 Ivan B o i , Sima i r k o v i , Milorad E k m e i , Vladimir D e d i jer, Istorija Jugoslavije, Beograd 1973, 400, 401.

52 Radimnu, Suku, Belobreku, Divi gde su u svakom mestu uspostavili red i poredak, te od Belobreke preko brda Lokve uputie se ka Zlatici, Kusiu, Beloj Crkvi, Vrcu i Temivaru " Beogradsko primirje i demarkaciona linija na Moriu Suoena sa neminovnim ratnim porazom nova maarska vlada grofa Mihaqa Karoqija je 25. oktobra 1918. proglasila otcepqewe Maarske od Austrije, a 13. novembra u Beogradu zakquila je Ugovor o primirju sa Saveznikom vrhovnom komandom. Pod takom 1 Ugovor predvia da se u roku od osam dana maarske oruane snage povuku severno od demarkacione linije koja je jednim delom ila dowim tokom Moria do ua u Tisu, a evakuisanu teritoriju da zaposednu saveznike snage. Ostale klauzule ugovora predviaju, izmeu ostalog, demobilizaciju maarske vojske izuzev nekoliko peadijskih i kowikih jedinica za odravawe reda, neometano kretawe saveznike vojske na celoj teritoriji Maarske, deliminu kompenzaciju Srbiji na ime ratne odtete u izvesnom broju inskih vozila i plovnih objekata maarske dunavske flote, trenutno oslobaawe svih ratnih zarobqenika i civila interniranih u maarskim logorima. Na kraju, pod takom 18, potvruje se prestanak ratnih dejstava izmeu saveznika i Maarske. Ugovor su u ime Saveznike vojne komande potpisali: vojvoda ivojin Mii i general Anri, a u ime Maarske vlade Bela Linder.2 Po toj osnovi, srpske i francuske jedinice rasporeuju se na celoj teritoriji Banata. Tako je 15. novembra srpska vojska ula u Temivar,3 a pet dana kasnije stigla je na demarkacionu liniju, reku Mori, na potezu: Lipova Novi Arad Segedin.4 Komandant saveznikih jedinica u zoni Lipova Novi Arad bio je francuski potpukovnik Gespro (Guespereau). Grad Arad ili Stari Arad, za razliku od Novog Arada, sa svojih sedam kvartova (vid. mapu Prilog 1) na desnoj obali Moria, severno od demarkacione linije, ostao je formalno pod maarskom administracijom. U toj vienacionalnoj sredini Srbi su imali dve crkveno-kolske optine: jednu u junom delu grada (kvart ), pri crkvi Svetih apostola Petra i Pavla (Tekelijina crkva), a drugu u Gaju (kvart ) sa crkvom Preobraewa Gospodweg. Novi Arad (JARAD, na mapi Prilog 1) na levoj, banatskoj obali reke, bio je tada jo uvek zasebno seosko naseqe nadomak Arada nastaweno preteno Nemcima. Tu se u velikom luku Moria nalazi Aradska tvrava. Sagraena 17631783, u vreme vladavine Marije Terezije i Josifa , sluila je ne samo kao vojni objekat nego je istovremeno bila i jedna od najozloglaenijih tamnica Habzburke monarhije.
2 Drago W e g o v a n, Prisajediwewe Vojvodine Srbiji, Novi Sad 2004, 232; Alexand r u R o z, Consiliul Naional Romn Central i Grzile Naionale Romne din Arad 1919, Cluj Napoca 1993, 278. 3 Qubivoje C e r o v i , Srbi u Rumuniji, Novi Sad 1997, 393. 4 Alexandru R o z, Aradul Cetatea Marii Uniri, Timioara 1993, 278.

53 Tokom Prvog svetskog rata tu su austrougarske vojne vlasti internirale hiqade srpskih civila iz Bosne i Hercegovine, Srema, Banata, Bake, iz okupirane Srbije, kao i hiqade srpskih ratnih zarobqenika. Utamnieni u mranim, hladnim, memqivim kazamatima tvrave, od gladi, zlostavqawa, zaraznih bolesti tuberkuloze i tifusa, umrlo je preko etiri hiqade Srba, od odojadi i maloletnika do devedesetogodiwih staraca. Kraj tvrave naspram este kapije (obeleena je na mapi: Aradi vr, VI. sz. kapu), na obali Moria, nalazi se najvee od nekoliko grobaqa srpskih interniraca Aradskog logora.5 Arad pred dolazak srpske vojske U Aradu su krajem oktobra 1918. bila u toku velika previrawa. Narod se 31. oktobra okupio u centru grada na Trgu slobode. Masa od preko deset hiqada qudi radnici, demobilisani vojnici i oficiri, dezerteri sa raznih ratita, klicali su slobodi, slavili skori zavretak rata, traili uspostavqawe narodne vlasti. Neki od uesnika mitinga krenuli su prema Aradskoj tvravi, razoruali strau i primorali komandu 33. peadijskog puka da demobilie vojnike i oslobodi preko 900 politikih zatvorenika. Tako je konano prestao da postoji Aradski garnizon austrougarske vojske.6 Od 2. novembra 1918. Arad postaje sedite Centralnog rumunskog nacionalnog saveta koji rukovodi radom lokalnih saveta u Erdequ, Banatu i rumunskim naseqima u Ugarskoj na pripremi Narodne skuptine zakazane za 1. decembar u Alba Juliji radi proglaewa prisajediwewa Erdeqa i Banata Kraqevini Rumuniji. Inae, Centralni rumunski nacionalni savet osnovali su 31. oktobra 1918. u Budimpeti predstavnici Rumunske nacionalne partije (Partidul Naional Romn) i rumunskog ogranka Socijaldemokratske partije Ugarske. Meu osnivaima bili su i Araani, od strane Rumunske nacionalne partije: prof. Vasile Goldi i pravnik tefan io-Pop, a od strane socijalista radnik Joan Fluera.7 tefan io-Pop izabran je za predsednika, a za sedite Saveta odreen je grad Arad. Rumunska nacionalna garda (Garda Naional Romn) osnovana je u Aradu, 1. novembra 1918. Aradski odred imao je oko 50 boraca, uglavnom povratnika sa ratita.8 Poetkom novembra 1918. sve srpske optine u Banatu dobile su iz Novog Sada pournice" da hitno izaberu narodna vea kao organe javnog reda. Tako je Srpsko narodno vee konstituisano u Temivaru
5 Vladimir o r o v i , Crna kwiga. Patwe Srba Bosne i Hercegovine za vreme svetskog rata 19141918, Beograd Sarajevo 1920; Boidar P a n i , Milo K r i s t e a, Sima a r k o v, Andrej K a o r a, Aradska tvrava austrougarski logor za istrebqewe Srba 19141918, Temivar 1994. 6 A. R o z, Aradul Cetatea Marii Uniri, 118, 119. Autor ne navodi da li je meu osloboenima bilo i srpskih interniraca. 7 Isto. 8 A. R o z, Consiliul Naional Romn Central i Grzile Naionale Romne din Arad 1919, 71, 72.

54 10. novembra. U Pomoriju Srpska narodna vea osnovana su u Aradu, Navali, Varjau, Ketfequ, Knezu, Velikom Sempetru, Saravoli, Velikom Semikluu, Nadlaku.9 U Aradu je za predsednika izabran uveni arhitekta Milan Tabakovi, za potpredsednika jeromonah Stefan Ilki, paroh aradski, a za sekretara ore Tabakovi, student arhitekture. Sastanci aradskog Srpskog narodnog vea odravani su u arhitektonskom birou Milana Tabakovia. Wegov sin ore, sekretar (perovoa) vea, vodio je zapisnik.10 Prema porodinom predawu aradskih Tabakovia, braa Ivan i ore isticali su srpsku trobojku na zgradama koje je projektovao i izgradio wihov otac arh. Milan Tabakovi. Bilo je to vreme provizorijuma, bezvlaa, uzavrelih nacionalnih strasti, esto ksenofobinih. Srbi Araani bili su zabrinuti kako za linu bezbednost tako i za bezbednost srpske zajednice u celini, pa su u samoodbrani organizovali svoju Srpsku gardu. O tome na posredan nain svedoi zabeleka iz Delovodnog zapisnika Srpske pravoslavne crkveno-kolske optine aradske (12/25. maja 1924 15/28. marta 1926), u kojoj se istiu posebne zasluge za srpsku zajednicu aradskog veleposednika Milivoja Teleana,11 koji je, u danima kada je ovdawem srpskom ivqu pretila velika opasnost", organizovao i predvodio junaku Srpsku gardu" (Prilog 2). O delovawu Srpskog narodnog vea u Aradu i wegovog predsednika Milana Tabakovia, kome su se tada u raznim prilikama obraali za pomo ne samo Srbi Araani, svedoi dokument pod brojem 26 (Prilog 3), koji je Vee izdalo na ime Rumuna Mojsija Rikuce12 a koji glasi:
br. 26 Srpsko Narodno Vee u Aradu

Iskaznica
Za G. Mojsiju Rikuca Identitet linosti goreimenovanog ovom se [iskaznicom] potvruje.

9 Q. C e r o v i , n. d., 390, 391; Duan P o p o v, Raspoloewe meu Srbima u danawem rumunskom delu Banata u vreme prisajediwewa Vojvodine Srbiji, Temivarski zbornik 2, Novi Sad 2006, 113115. 10 Isto; Vladimir M i t r o v i , Arhitekta ore Tabakovi, Novi Sad 2005, 25. 11 Da li jedino iz rodoqubivih pobuda, ili iz strahovawa od represalija novih rumunskih vlasti zbog svog bezrezervnog angaovawa za srpsku stvar, Milivoj Telean je krajem 1924. godine rasprodao svoju imovinu i odselio se sa porodicom u Kraqevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Nekoliko godina kasnije to isto e uiniti i arhitekta Milan Tabakovi. 12 U citiranim delima aradskog istoriara Aleksandra Roza ime Mojsija Rikuce navodi se dvojako: Mois Ricua i Moise Ricuia.

55
u Aradu 20 H 1918. Milan Tabakovi predsednik (kruni peat Pravoslavnog srpskog parohijskog zvawa u Aradu)

Ovaj rukopisni dokument napisan irilicom, datiran 20. 11. 1918, dan uoi ulaska odreda srpske vojske u Novi Arad, svojeruno je potpisao predsednik Vea Milan Tabakovi. Po rednom broju moe se zakquiti da je za dvadesetak dana od kako je osnovano, Srpsko narodno vee u Aradu izdalo jo dvadeset i pet svojih zvaninih dokumenata. Inae, demobilisani oficir austrougarske vojske Mojsije Rikuca, kapetan po inu, postavqen je 9. 11. 1918. za komandanta aradske jedinice Rumunske nacionalne garde. Sigurnijim zaobilaznim putem pod kontrolom saveznike vojske putovao je po zadatku u Erdeq na razna odredita pa mu je potvrda identiteta na srpskom jeziku od strane aradskog Srpskog narodnog vea mogla biti od koristi. Srpska vojska u Aradskoj tvravi Ovoga puta ne kao zarobqenici pod eskortom austrougarskih vojnika i andara, kako to bee 1915. godine,13 ve pod punom ratnom spremom, jedinice pobednike srpske vojske u sastavu saveznikih snaga ulaze 21. novembra 1918. u Aradsku tvravu, vekovni bastion habzburkog apsolutizma, simbol ohole svemoi esarovine, ali i stratite logor smrti za hiqade srpskih interniraca tokom minulog rata. Zar nije to svedoanstvo ispuwewa one vie, nebeske pravde? Taj trenutak pobednikog slavqa, izraen na tako jednostavan ali i tako upeatqiv nain, zabeleila je fotokamera dvadesetjednogodiweg studenta ora Tabakovia vojnici srpske kraqevske vojske razvili kolo na platou ispred kasarne, u Aradskoj tvravi!14 im je srpska vojska stigla u Novi Arad, komesar Maarske vlade dr Lajo Varjai (dr. Lajos Varjassy), sekretar Aradske trgovake i industrijske komore,15 javio je depeom iz Arada Ministarstvu unutrawih dela u Budimpeti da su 21. novembra u podne, pod komandom jednog potpukovnika, oko 1.200 srpskih vojnika sa est topova zauzeli
13 Samo u jednom danu, 16. 10. 1915, u Arad je stigao transport od 2.430 zarobqenih srpskih vojnika koji su internirani u Aradski logor. Upor. B. P a n i , M. K r i s t e a, S. a r k o v, A. K a o r a, n. d., 60, 64, 65. 14 Kopiju fotografije dobili smo od poznatog beogradskog arhitekte Predraga Pee Ristia, sestria ora Tabakovia, na emu gospodinu Pei Ristiu najsrdanije blagodarimo. 15 A. R o z, Consiliul Naional Romn Central i Grzile Naionale Romne din Arad 1919, 91.

56 Aradsku tvravu u Novom Aradu, odakle su evakuisane porodice oficira i slubenog osobqa komande demobilisanog garnizona austrougarske vojske. U istoj depei komesar izvetava da je posetio srpskog komandanta, koji ga je uverio u svoju dobronamernost i potvrdio da srpska vojska nee praviti nikakve smetwe slubenicima maarske administracije niti e prelaziti demarkacionu liniju.16 Dva dana kasnije, u subotu 23. novembra, u aradskom elitnom hotelu kod Belog krsta" gradske vlasti priredile su banket u poast srpskih oficira u Aradu", o emu je izvetaj u svom prvom broju objavila temivarska Sloga (Prilog 4). Za Rumune iz Austrougarske, Arad je tada bio sredite politikih zbivawa kojima je pripremano prisajediwewe Erdeqa i Banata Kraqevini Rumuniji. Stoga je razumqivo to je dolazak srpske vojske pobudio veliko interesovawe kod novoosnovanih rumunskih organa vlasti u Aradu, s druge strane demarkacione linije. Ve sutradan, 22. novembra, rumunska delegacija na najviem nivou posetila je pukovnika Dragomira Popovia, komandanta srpskih jedinica u Aradskoj tvravi.17 O toj poseti izvetava 23. novembra aradski list Romanul (Romnul). U ime Centralnog rumunskog nacionalnog saveta doli su da pozdrave Srbe, pie Romanul, Wegovo preosvetenstvo Joan Ignatije Pap (Ioan Ignatie Papp), episkop aradski i vrilac dunosti mitropolita erdeqskog,18 dr tefan io-Pop, predsednik Centralnog rumunskog nacionalnog saveta, i major Aleksandru Vlad, komandant Rumunske nacionalne garde. Vladika Joan je toplim reima dobrodolice pozdravio pukovnika Popovia, naglasivi da jednako pozdravqa sav srpski narod iji su sinovi svojom istrajnou tokom sedmogodiweg ratovawa zadivili svet. Rumunski narod u Ugarskoj i Transilvaniji, rekao je vladika, oduvek je gajio qubav i potovawe prema srpskom narodu ne samo zbog wegovih borbenih vrlina i predane qubavi prema rodu svom ve i zato to ova dva naroda ispovedaju istu hriansku pravoslavnu veru. Vladika je pozdrav zavrio prizivawem blagodati i blagoslova Gospodweg na sav srpski rod. Pukovnik Dragomir Popovi je, sa svoje strane, izrazio veliko zadovoqstvo ovakvom dobrodolicom kao i uverewe da e se oduvek dobri odnosi izmeu dva naroda i daqe razvijati na obostranu korist. Zamolio je svoje sagovornike da prenesu pozdrav rumunskom narodu i izrazio im je svoje potovawe i spremnost da im u svakoj prilici pritekne u pomo. Rumunski izaslanici su to sa oduevqewem prihvatili uz klicawe pukovniku Popoviu ivio!". Prevodilac tokom ovog susreta, kae autor izvetaja, bio je na prijateq g. potporunik Aleksandar Tabakovi iz Arada" (Prilog 5). Ime prevodioca, oigledno, pogreno je navedeno. Nema sumwe da se radi o urici TabakoviA. R o z, Aradul Cetatea Marii Unuri, 278. Vojni in komandanta Dragomira Popovia navodimo prema citiranoj dokumentaciji, u kojoj mu jedni pripisuju in pukovnika, a drugi potpukovnika. 18 Posle upokojewa mitropolita erdeqskog Vasilija Mangre (Vasile Mangra), 14. 10. 1918, dunost mitropolita vrio je episkop aradski Joan (Igwatije Pap). Upor. Preot dr. Pavel V e s a, Episcopia Aradului 17061918, Cluj Napoca 2006, 173.
16 17

57 u, studentu arhitekture, potowem uvenom arhitekti oru Tabakoviu. Usled opteg rasula i bezvlaa koje je pred kraj rata vladalo u maarskoj prestonici, on prekida studije i vraa se iz Budimpete u Arad gde je aktivno uestvovao u radu Srpskog nacionalnog odbora.19 Porodino predawe aradskih Tabakovia pamti da su tada braa urica i Ivan, kao to je napomenuto, isticali srpsku trobojku na aradskim zgradama, koje je wihov otac arhitekta Milan Tabakovi projektovao i sagradio. O odnosu u to vreme rumunskih organa vlasti prema srpskoj vojsci svedoi, takoe, i telegram koji je, odmah po ulasku srpskih jedinica u Lipovu, uputio Rumunski nacionalni savet iz Arada komandi Rumunske nacionalne garde u Lipovi. Telegram doslovce glasi: Sledite nareewa Srba jer dolaze kao prijateqi. Nesporazumi koji su se pojavili bie u najkraem roku otkloweni." (Prilog 6). Apel sline sadrine, objavqen u listu Romanul 10/23. novembra 1918, uputio je io-Pop20 Rumunima u naseqima juno od demarkacione linije, pozivajui ih da prime Srbe sa mnogo dobre voqe jer su oni nai prijateqi".21 Oduevqen doek priredili su srpskoj vojsci Srbi Araani, uostalom, kao to je to bivalo svuda u Banatu gde ive Srbi od Dunavske klisure i Poqadije pa sve do Pomorija.22 U prisustvu velikog broja Araana, potpukovnika Dragomira Popovia i srpskih vojnika, lanova Srpskog narodnog odbora sa arhitektom Milanom Tabakoviem na elu, u crkvi Svetih apostola Petra i Pavla odrana je sluba blagodarewa Gospodu za pobedu srpskog oruja. inodejstvovao je paroh aradski jeromonah Stefan Ilki23 koji je u svojoj besedi, izmeu ostalog, rekao: Brao! Jedva jednom, posle vie od etiri godine, posta re slobodna, moemo slobodno govoriti, moemo otvoreno rei ta nam je na srcu. Smemo govoriti o srpskoj slavi, o srpskoj pobedi koja je izvojevana, mada su mnogi drali da e srpski narod biti uniten. Prasnaga, koja je u srpskom narodu, pobedila je i danas se od Jadrana do Arada ori slava srpskog naroda, koja se ima zahvaliti onoj vojsci ijem se junatvu divio ceo svet."24

19 Aleksandar Tabakovi, takoe arhitekta, bio je stric ora Tabakovia. Umro je 1880. veoma mlad, u 24. godini. Upor. V. M i t r o v i , n. d., 19, 24, 25. 20 Osvedoeni prijateq srpskog naroda, dr tefan io-Pop je 1915, u vreme kada su likovali svi srpski neprijateqi, imao hrabrosti da u Maarskom parlamentu razoblii nequdsko postupawe prema srpskim internircima u Aradskom logoru. Zbog toga su mu u parlamentu pretili smru. 21 A. R o z, Aradul Cetatea Marii Uniri, 279. 22 Aradski lekar dr Mirko Tomi sea se da je u detiwstvu sluao od svoje bake kako su Srbi Fenlaani sa crkvenim barjacima izali na kraj sela prema Nemakom Sempetru da doekaju i pozdrave dolazak srpske vojske. 23 Posle smrti prote Stanka upanskog, paroha aradskog, 1918. u Tekelijinoj crkvi u Aradu sluio je kratko, do oktobra 1919, jeromonah Stefan Ilki. 24 Q. C e r o v i , n. d., 396.

58 U Novom Aradu za vreme primirja U sklopu svojih odgovornosti za odravawe reda i mira u Novom Aradu i okolini, srpska vojska je kontrolisala, sa banatske strane, prelaz peaka i zaprenih vozila preko mosta na Moriu izmeu Novog Arada i Arada.25 U tom ciqu komanda srpske vojske, u saradwi sa lokalnim vlastima stare maarske administracije, izdavala je, na ogranieno vreme, pismene propusnice dozvole" (Igazolvny) licima koja su, po slubenoj dunosti ili iz drugih razloga, povremeno ili svakodnevno prelazila demarkacionu liniju. Prelaz je bio dozvoqen svakodnevno od 7 do 20 asova uz dvoasovni prekid u podne od 12 do 14 asova. Obrazac dozvole" tampan je u Aradu dvojezino: na srpskom (irilicom) i na maarskom. Rubrike su popuwavali rukopisno, takoe na oba jezika, slubenici lokalne administracije, odnosno vojno osobqe srpske komande u Novom Aradu. Dozvola je, u stvari, tabak hartije veliine 29 h 15 cm presavijen u obliku triptiha. Fotokopiju jedne takve isprave, koja glasi na ime izvesnog Lasla Vebera iz Novog Arada (Prilog 7), ustupio mi je svojevremeno aradski arhitekta Milo Kristea.26 Na naslovnoj strani gore levo je registarski broj, a na sredini naziv dokumenta. Sledi ime, prezime i zanimawe titulara, a dole u sredini naziv tamparije koja je odtampala obrazac. Navodimo samo tekst na srpskom:
Broj: 653 DOZVOLA za prelazak preko mosta izmeu Novog Arada i Arada za Ime i prezime: Veber Laslo Zanimawe: boln[iki] asistent RTHYL S FIA. ARAD. 38272

Na unutrawoj levoj strani, slede rubrike: mesto i godina roewa, mesto stanovawa, a zatim lini opis, odnosno opisqica". Svakako, nije tamparska greka. Radi se o kovanici, koja u srpskom jeziku, oigledno, nije zaivela.
Mesto i godina roewa: Vilago27 1898 Mesto stanovawa: Novi Arad
25 Most, obeleen na mapi (Prilog 1), nalazio se naspram glavnog ulaza u tvravu. Hiqade iznurenih srpskih interniraca sprovoene su od eleznike stanice kroz grad, pa preko tog mosta u pakao Aradskog logora, odakle mnogi nisu ivi izali. Namesto tog starog, nalazi se danas novi betonski most Decebal" (Decebal). 26 Glavni ahitekt Arada, predava na Temivarskom graevinskom fakultetu, poasni graanin Arada Milo Kristea, bio je aktivan, cewen i potovan pripadnik srpske zajednice u Aradu. Sa pijetetom i sa blagodarnou pomiwemo wegovo ime. 27 Rumunski naziv: irija.

59
Opisqica: Izrast: sredwi Oblik lica: duguqasta Boja kose: crnomawaste Brkovi: " Brada: brijana Oi: crnomawaste Nos: obian Usta: " Osobeni znaci: /

Na sredwoj unutrawoj strani je fotografija Lasla Vebera u austrougarskoj vojnikoj uniformi, a ispod fotografije wegov potpis naspram rubrike:
Svojeruni potpis:

Otisak ovalnog peata sa natpisom na maarskom, iz kojeg se da razabrati samo: TEMESVAR ARAD", delimino prekriva dowi levi deo fotografije. Na desnoj unutrawoj strani gore levo je grb Kraqevine Srbije, a potom stoji:
Odred Novi Arad Br slubeno 15 Marta 1919 Odobravam Dozvola vai: do 1 Maja 1919 god. Pre podne od: 7 sati do 12 sati Po podne od: 14 sati do 20 sati Zastupa Komandant P[ot]pukovnik

Sledi svojeruni potpis komandanta srpskog odreda (ili, moda, wegovog zamenika) i jedva vidqiv trag ovalnog peata. Dole levo je otisak krunog peata kowikog eskadrona francuske vojske sa natpisom: * ESCADRON DE SPAHIS MAROCAINS * LE CAPITAINE COMMANDANT *, to znai da su borci ove jedinice bili Marokanci, iz tadawe francuske kolonije Maroka. U sredini peata je polumesec sa estokrakom zvezdom. Napomena Zastupa" ispred potpisa srpskog komandanta a uz peat jedinice francuske vojske, svakako, svedoi i o komandnom odnosu unutar saveznike vojske na ovom delu demarkacione linije. Kao to je ve reeno, komandant saveznikih jedinica u zoni Lipova Novi Arad bio je francuski potpukovnik Gespro.

60 Na poleini desne strane triptiha" gore su dva neitka rukopisna zapisa: jedan na maarskom, a drugi na francuskom. Ispod je peat sa natpisom: * A. O. CAVALERIE * LE GENERAL *. Na kraju dole, zapis na rumunskom: S fie liber a trece la Aradul Nou i retour. Arad la 20. V. 1919" overen je peatom. To znai da je vaqanost dozvole Lasla Vebera za prelaz u oba pravca produena 20. maja 1919. u Aradu, na neodreeno vreme. Pretpostavqamo da isto glase i dva gorwa zapisa jer je, u vreme provizorijuma, dvovlae stare maarske i nove rumunske administracije u Aradu nadgledala francuska vojska. Propusnice za prelazak demarkacione linije stanovnitvu drugih mesta gde je srpska vojska bila stacionirana izdavala je wena komanda, a overavao potpisom seoski knez. Originalan primerak takve propusnice (Prilog 8), kakvom su Fenlaani 1918/19. godine prelazili most na Moriu odlazei u Arad na pijace, kao porodinu relikviju uva aradski lekar dr Mirko Tomi, a glasi na ime Mie Mikova, dede po majci doktora Tomia.28 Rukopisni obrazac ovog dokumenta je tabak hartije veliine 21,5 h 16,5 cm, presavijen napola. Napisan je irilicom i popuwen linim podacima osobe na ije ime glasi:
Broj dozvole 477 Z a G . M i u M i k o v a B r . k [ u e] 24 iz Fenlaka kom/kojoj se dozvoqava odlazak u St[ari] Arad ima se vratiti 14 og Dec. 1918 god. do 8 asa u vee. Lini opis Star-a, godina Veliina Lice Nos Brkovi Brada 13 og Dec. 1918 god. Rada Momirov knez. 40 sredwa okruglo pravilan uti obrijana

Na poleini:
Vien za N[ovi] Arad 14 og Dec. 1918 god. Rez[ervni] p[ot]porunik Du[an] M. Jovanovi
28

Doktoru Mirku Tomiu blagodarimo za saglasnost da objavimo ovaj dokument.

61 Ve pomenuti kapetan Mojsije Rikuc(i)a ponovo je, marta 1919. preko Temivara i Lugoa, putovao u Sibiu, gde se od 8. 12. 1918. nalazila Vrhovna komanda Rumunske nacionalne garde, pa mu je tab francuske vojske u Aradu izdao propusnicu koju su u Novom Aradu i u Temivaru overile srpske vojne vlasti. Propusnica daktilografisana na tankom prozirnom papiru, na francuskom jeziku, glasi:
ARMEE DE HONGRIE Cavalerie Etat-Majeur 21 LAISSEZ-PASER M. le capitaine RISCUTIA Mose est autois a se rendre SIBIU va TEMESVAR. Le Gnral de GODRECOURT Commandant la Cavalerie de l' A.H. P.O. Le Chef d'Etat-Majeur kruni peat: A.H. CAVALERIE LE GENEAL potpis kruni peat: LE COMMISSAIRE MILITAIRE Pour l'Officier potpis O.G Le 13 mars 1919

Na poleini (Prilog 9) propusnicu su overili istoga dana, 13. marta: komandant odreda srpske vojske u Novom Aradu uz napomenu Vien za Temivar, kao biv. zarobqenik Rumun" i komandant jedinice srpske vojske u Temivaru (Vien za Lugo"). Odlazak saveznike vojske U vreme provizorijuma, u Aradu i Aradskoj upaniji severno od demarkacione linije dolazilo je esto do estokih oruanih sukoba izmeu maarskih vojnih formacija, 23. peadijske divizije pod komandom generala oa (Sos) u sadejstvu sa andarmerijom i odredima Maarske nacionalne garde, i rumunskih civila i odreda tek osnovane Rumunske nacionalne garde. U tim okrajima samo na rumunskoj strani bilo je oko 300 poginulih.29 Jedan od mnogih slinih sukoba izbio je 29. decembra 1918. u Aradu, za vreme posete francuskog generala Ber29 A. R o z, Consiliul Naional Romn Central i Grzile Naionale Romne din Arad 1919, 98100.

62 tloa (Berthelot). Zato su po wegovoj naredbi 2. januara 1919. mimo klauzula Beogradskog dogovora o primirju, francuske trupe ule u Arad kako bi uspostavile red i spreile daqe sukobe. Za vojnog guvernera grada postavqen je general Godrkur (Godrecourt).30 Zavedene su stroge mere bezbednosti. U tom ciqu rasputene su i Rumunska i Maarska nacionalna garda, zabraweno je noewe kokardi kao i isticawe drugih nacionalnih obeleja (zastava). Stanovnitvo Arada, meutim, nije se pridravalo nareewa vojnog guvernera. Maari su na kapama nosili trake sa natpisom Erdlyrt!" (Za Erdeq!") i svuda po gradu lepili plakate sa porukom Nem, nem, soho!" (Ne, ne, nikada!"). Zato je u lokalnom listu Romanul 5. 02. 1919. objavqeno upozorewe da e protiv prekrioca nareewa francuska komanda postupati prema vojnim zakonima. Ubrzo potom uvedena je i cenzura tampe. List Romanul zabrawen je u periodu od 22. februara do 6. juna 1919, kada ponovo izlazi, ali sa naznakom Censure Franaise". Juno od demarkacione linije, u zoni odgovornosti francuskih i srpskih jedinica od Lipove do Novog Arada, nije bilo slinih meuetnikih sukoba. Tu su saveznike snage, francuske i srpske, odmah po dolasku raspustile Rumunske nacionalne odbore i Rumunsku nacionalnu gardu31 to je, razume se, izazvalo nezadovoqstvo kod Rumuna o emu je izvetavao list Romanul. S tim u vezi tefan io-Pop imao je u Aradskoj tvravi sastanak sa potpukovnikom Dragomirom Popoviem i 8. 12. 1918. preko istog lista obratio se svojim sunarodnicima Rumunima juno od demarkacione linije obavetavajui ih da je radi izbegavawa nesporazuma sa saveznikom vojskom zabraweno svako isticawe nacionalnih zastava rumunskih, maarskih i srpskih. Provizorijum je trajao do kraja jula 1919. godine. Kada su na Pariskoj mirovnoj konferenciji velike sile pobednice u ratu odredile nove granice na tromei Kraqevine SHS, Maarske i Kraqevine Rumunije, francuska vojska povukla se najpre iz Arada (18. jula 1919) a nekoliko dana kasnije (27. jula) i sa teritorije juno od Moria. Tada se i srpska vojska povukla sa dela teritorije Banata, koji je prema odredbama mirovne konferencije pripao Rumuniji, ukquujui i Pomorije.32

30 31 32

Isto, 100, 101. Isto. Isto, 102.

63 Prilog 1

Mapa Arada (RVAI LEXIKON, Budapest, 1912)

64 Prilog 2 Delovodni zapisnik Srpske pravoslavne crkveno-kolske optine aradske (12/25. maja 1924 15/28. marta 1926) 11 Zapisnik redovne sednice Crkvenog odbora [odrane] 1/14 septembra 1924 Br. 148 G. Milivoj Telean, veleposednik u Aradu, lan Crkvene skuptine i Crkvenog odbora, prijavquje svoj odlazak naputawem mesta prebivawa i konano iseqewe u Dravu Srba Hrvata i Slovenaca, usled ega podnaa ostavku na sva asnitva kojima je odlikovan u ovoj crkvenoj opini, podjednom moli za razreewe vrewa istih dunosti koje su mu namewene bile i da se iz zajednice ove crkvene opine pobrie, te da mu se izda otpusnica a o tome zapisniki da se izvesti. Reeno je: Ostavka G. Milivoja Teleana iz gorenavedenih razloga sa aqewem uzima se na znawe; ova crkvena uprava ali to u G. Teleanu gubi jednog od najboqih svojih lanova, koji je u korist crkvene optine delawem svojim mnogo koristio, te u svakom pogledu dunosti marqivo, savesno i tano otpravqao; kao veran sin Srpskoga roda oduevqavao se za svaku srpsku stvar, za srpske ustanove mnogo je rtvovao i ispomagao mnoge Srbe naroito tada kada je ovdawem srpskom ivqu pretila velika opasnost, organizovao je junaku srpsku gardu i stavio im se na elo kao voa i u najkritinijem vremenu zauzeo poloaj u odbranu i ouvawu Srpstva i srpskoga imena posvedoavajui da je vaqan Srbin i dostojan srpskoga imena a to dokazuje i ovaj postupak mu, to prinaajui velike rtve, snaajui ogromne materijalne tete, rasprodavajui svoj imetak, odlazi brai svojoj da im se i na daqe stavi na raspoloewe, da svojim radom koristi i na daqe Srpskom rodu i u novoj postojbini. Ova crkvena optina svoga lana ispraa sa alou to se kree iz nae sredine, a sa blagoslovom i eqom da mu rad u novoj postojbini bude koristan i berietan. Napomena: Zapisnik je vodio uiteq ura Milankovi, perovoa Crkvenog odbora Srpske pravoslavne crkveno-kolske optine aradske.

65 Prilog 3

Prilog 4 Sloga, god. , br. 1/28. 11. 1918, str. 2 Najnovije vesti Banket u poast srpskih oficira u Aradu Varo Arad priredila je u subotu uvee u poast srpskih oficira banket u hotelu kod Belog krsta", na kome je uestvovala sva inteligencija varoi. Naroito je bio veliki broj u maarsku uniformu obuenih oficira, meu kojima i novi komandant mesta, pukovnik Dobak, p[ot]pukovnici Koniges i Grel, major Fidler i drugi. Srpski oficiri iz grada, na elu sa svojim komandantom p[ot]pukovnikom Dragomirom Popoviem, doli u paradnom odelu. Meu wima se nalazio i francuski marveni lekar, porunik Powe. Pri obedu je sedeo p[ot]pukovnik Popovi pored vladinog komesara dr Ludvig Varjama. Prvu zdravicu je odrao dr Varjami, pozdravivi srpske oficire i komandanta kao plemenite qude. P[ot]pukovnik Popovi je odgovorio da ovaj rat nije bio rat naroda. U ovom se ratu borilo za prav-

66 du. Sa radou je primetio da narod nije raspoloen prema srpskoj vojsci neprijateqski. Zdravica je primqena sa gromoglasnim uzvicima ivio!", nato je prisutna vojna muzika intonirala maarsku himnu, koja je od prisutnih stojei sluana. Izvetaj iz temivarskog lista Sloga, uz dunu zahvalnost, navodimo prema velikoduno ustupqenom svojerunom prepisu g. Stevana Bugarskog. Napomene: 1. Po inicijalima F. . rukopisno dopisanim na kraju nepotpisanog izvetaja o ovom dogaaju, g. Stevan Bugarski zakquuje da bi autor mogao biti Fedor ivkovi. 2. Hotel kod Belog krsta", danas Hotel Ardealul", nalazi se u samom centru Arada. 3. To da su srpski oficiri doli iz grada", zapravo znai iz tvrave, jer su Srbi Araani ak i u treoj deceniji HH veka za naziv Aradske tvrave koristili sintagmu Aradski grad, a u vreme Save Tekelije Aradska krepost. 4. Prezime Varjami je, po svoj prilici, pogreno navedeno. Prema aradskim istorijskim izvorima vladin komesar bio je, kao to je ve reeno, dr Lajo Varjai (dr. Lajos Varjassy).

Prilog 5 Romnul", anul VII, nr. 12, din 10/23 noiembrie 1918, p. 23 Consiliul naional romn la colonelul srb Dragomir Popovici Ieri n 21 noiembrie au intrat srbii n cetatea Aradului sub conducerea d-lui colonel Dragomir Popovici. Azi la orele 4 d.a. Consiliul naional romn prin dd. Ioan I. Papp episcopul Aradului, Dr. tefan C. Pop i maiorul A. Vlad s-a prezentat n cetate s aduc salutul su srbilor. P.S. Sa printele Episcop I. I. Papp a rostit ctre d. colonel D. Popovici urmtorul discurs: Domnule comandant, Consiliul naional romn central din Arad v salut prin rostul meu cu stim sincer i cu iubire nefrit, zicndu-v: Bine ai venit!" Salutarea noastr sincer v rog s o primii totodat i la adresa ntregii naiuni srbe, a crei fii au fost obiectul admiraiei generale pentru energia i tenacitatea dovedit n tot cursul rzboiului de apte ani, iar expresiunea iubirei noastre neprihnite s o primii drept rsunet la dragostea de neam, ce v-a nsufleit n lupta purtat spre realizarea idealului avut. Poporul romn din Ungaria i Transilvania i altcum s-a purtat totdeauna cu respect i dragoste fa cu naiunea srbesc i nu numai pentru virtuile militare i a iubirei sale contiente de neam ci i din motivul, c o parte prepon-

67 derent a naiunii romne de pe acest teritoriu, este legat de naiunea srbeasc prin faptul, c mrtutisesc aceeai credin religioas. De aceea eu, ca i episcop pravoslavnic, pe lng salutarea Consiliului nostru naional romn din Arad, v salut i n numele ortodoxiei i implor asupra d-voastr, d-le comandant, ct i asupra naiunei srbeti, dar i binecuvntare ceresc. D. colonel Dragomir Popovici a rspuns urmtoarele: Domnule, M bucur foarte mult de salutul Consiliului naional romn. Naiunea srb i naiunea romn au trit totdeauna n cele mai bune relaiuni, ele avnd vecinic identice interese. Sper, snt chiar convins, c naiunea srb i cea romn i n viitor vor urma n perfect armonie munca lor spre fericirea celor dou popoare avizate la sprijinul mprumutat (sic!). V rog s comunicai naiunei romne salutul meu cordial i V asigur de tot respectul i de tot sprijinul meu." Deputaii romni au aclamat clduros pe d. colonel cu strigte de jivio", iar apoi s-au ntreinut nc mai multe minute cu d. colonel, care s-a desprit de dnii n chipul cel mai clduros. Rolul de tlmaci l-a avut amicul nostru d. sublocotenent Alexandru Tabacovici din Arad. Navod prema: Alexandru Roz, Consiliul Naional Romn Central i Grzile Naionale Romne din Arad 1919, ClujNapoca 1993, 282, 283.

Prilog 6 Telegram Rumunskog nacionalnog saveta iz Arada upuen Rumunskoj nacionalnoj gardi u Lipovi Telegrama nr. 20 din 22 nov. 1918 Ctre Garda naional romn Lipova Urmai poruncile srbilor pentru c vin ca prieteni. Nenelegerile ivite se vor nltura n timpul cel mai scurt. Consiliul Naional Romn Arad L. S. Navod prema: Alexandru Roz, Consiliul Naional Romn Central i Grzile Naionale Romne din Arad 1919, ClujNapoca 1993, 288.

68 Prilog 7

Dozvola za prelaz preko mosta izmeu Novog Arada i Arada, naslovna stranica

Dozvola za prelaz preko mosta izmeu Novog Arada i Arada, unutrawe stranice

69 Prilog 8

Dozvola za odlazak u Stari Arad

70 Prilog 9

Poleina propusnice overene u Novom Aradu i Temivaru. Na prozirnom papiru vide se, sa naslovne strane, dva otiska peata ispod daktilografisanog francuskog teksta.

Na snimku ora Tabakovia: Trenutak slavqa srpski vojnici u Aradskoj tvravi razvili kolo na platou ispred kasarne.

71

Aradska tvrava u velikom luku Moria, danas. U pozadini levo, s june strane tvrave, vidi se gradska etvrt Subcetate" (nije postajala 1919) odakle put na levoj obali Moria vodi u Novi Arad.

Most kod Aradske tvrave (Erzsbet-hd) poetkom HH veka, sruen u ratnim operacijama 1944. godine.

72

Arhitekta Milan Tabakovi, predsednik Srpskog narodnog vea u Aradu 1918/19.

Braa Tabakovi ore (levo) i Ivan (desno), sa jednim roakom, u manastiru Bezdin

73
ARMATA SRB LA ARADUL NOU N PERIOADA ARMISTIIULUI DIN 19181919 Boidar Pani Rezumat Prezenta lucrare trateaz despre evenimentele i personalitile din Arad i mprejurimile sale n perioada de dinaintea sosirii unitilor armatei srbe, mpreun cu cele ale armatelor aliate, pe linia de demarcaie stabilit prin armistiiului de la Belgrad ncheiat ntre aliai i noul guvern al Ungariei. Sunt prezentate, deasemenea, aspecte ale activitii Consililui Naional Srb din Arad precum i evenimentele din perioada de opt luni, ct timp armata srb s-a aflat n aceast parte a Vii Mureului, ncepnd din 21 noembrie 1918 i pn la 27 iulie 1919. n ansamblul sarcinilor sale de meninere a pcii i ordinii, armata srb a efectuat, de pe malul stng al Mureului, controlul circulaiei pietonilor i a atelajelor peste podul de pe Mure dintre Aradul Nou i Arad. n acest scop comandamentul armatei srbe emitea permise de trecere persoanelor care, n interes de serviciu sau din alte motive, trebuiau s treac linia de demarcaie. Sunt prezentate cteva din aceste documente rare, puin cunoscute, pstrate n arhivele personale.

SERBIAN ARMY IN NEW ARAD DURING THE 19181919 TRUCE Boidar Pani Summary This contribution points to the figures and events in Arad and its vicinity before the arrival of the Serbian army within the troops of the allied forces at the demarcation line established in the Belgrade Contract concerning the truce between the allied foces and new Hungarian government. Moreover, this paper points to the activities of the Serbian National Council in Arad, as well as to the events during the eight-month stay of the allied forces in that part of the Mures region, from November 21, 1918, to July 27, 1919. Within its responsibilities to keep peace and order, the Serbian army controlled, from the Banat side, the crossing of pedestrians and horse-drawn carriages over the bridge on the Mures, between New Arad and Arad. To that end, headquarters of the Serbian army issued written passes to the persons who, for business of other reasons, crossed the dermarcation line. The paper presents several such rare and less known historical documents preserved in private archives.

UDC 811.16(498.5)1957/2007"

iva Milin

POLA VEKA SLAVISTIKE NA ZAPADNOM UNIVERZITETU U TEMIVARU 50 godina rusistike i 15 godina srbistike 19572007
SAETAK: Napis ukratko prikazuje poluvekovna ostvarewa univerzitetske slavistike u Temivaru, od wena osnivawa 1957/58. kolske godine do danas. KQUNE REI: Temivar, katedra, slavistika, srbistika, nauni skup, zbornik.

Zalagawem eminentnog pedagoga prof. Nikolaja Apostoleskua (Nicolae Apostolescu), osnovan je 1956. godine, u okviru ondawega Pedagokog instituta u Temivaru,1 prvi Filoloki fakultet u zapadnom delu Rumunije; tada su istovremeno proradila dva odseka: rumunsko-nemaki i nemako-rumunski. U svojstvu dekana novoosnovanoga fakulteta, prof. Nikolaje Apostolesku se izborio da se ve naredne godine osnuju dva nova odseka: rusko-rumunski i srpskohrvatsko-rumunski. Naalost, po nareewu centralne vlasti, srpskohrvatsko-rumunski odsek bio je ukinut ve u samom zaetku, 1957/58. kolske godine, s tim to je upisanim studentima ostavqeno da se opredele za jedan od postojeih odseka na temivarskom Filolokom fakultetu ili da se premeste na srpskohrvatsko-rumunski odsek Fakulteta za slovenske jezike Univerziteta u Bukuretu. Pod takvim okolnostima, u jesen 1957. godine, na temivarskom Filolokom fakultetu otpoeo je rad rusko-rumunski odsek s grupom od 30 studenata i malim kolektivom profesora, koji su udarili temeq banatskoj univerzitetskoj slavistici. Prvobitno su ovaj kolektiv saiwavali Joana Nikolau (Ioana Nicolau), Alfred Hajnrih (Alfred Heinrich), ezar Apreotesej (Cezar Apreotesei) i Galina ernikova (Galina Cernicova), a wima su se uskoro pridruili Teodor Trpa (Theodor Trpcea) i
1 Poev sa kolskom godinom 1962/63. Pedagoki institut je prerastao u Univerzitet, a od 1990. nosi naziv Zapadni univerzitet.

76 Marin Buka (Marin Buc) s Katedre za rumunski jezik i kwievnost. Godine 1959, kada je, uporedo s razvojem odseka, nastavniki kolektiv i brojno ojaao, osnovane su dve katedre: Katedra za ruski jezik, kojom je upravqala Joana Nikolau, i Katedra za rusku kwievnost, kojom je upravqao Alfred Hajnrih; kolske godine 1967/68. ove dve katedre su se ponovo ujedinile u Katedru za ruski jezik i kwievnost, a wen dugogodiwi ef bio je Alfred Hajnrih. U razdobqu 19621986. na ovom odseku je diplomiralo 25 generacija studenata na dnevnoj i 4 generacije na veerwoj nastavi. Nit diplomiranih generacija prekinuta je 1986, poto se ve od 1982/83. kolske godine za ovaj odsek nije odravao prijemni ispit, odnosno nisu upisivani novi studenti. Do obnavqawa je dolo 1990/1991. kolske godine, sada po novoj nastavnoj univerzitetskoj strukturi u Rumuniji: ruski jezik i kwievnost kao struka A (to jest prva specijalizacija), ini jezik i kwievnost kao struka B (to jest druga specijalizacija). Uskoro zatim obnovqen je nekada ukinuti srpskohrvatsko-rumunski odsek; od 1992. do 1999. specijalizacija srpski i hrvatski jezik i kwievnost vaila je kao struka B, a od tada vai kao struka A. Od obnavqawa slavistike na Filolokom fakultetu u Temivaru diplomiralo je na ruskom odseku (kao struka A) 12 generacija profesora, a na srpskohrvatskom 8 generacija (kao struka B) i jo 4 generacije (kao struka A). Katedra vaspostavqena 1990. godine nosi naziv Katedra za slovenske jezike i kwievnosti. Ona je ve od tada pokrenula i struni asopis, od 1991. pod nazivom Probleme de filologie rus", a od 1996. pod nazivom Probleme de filologie slav". Takoe od 1990. godine Ivan Jevsejev (Ivan Evseev), lan ove Katedre, rukovodi doktoratom u oblasti socio-humanistikih nauka, filoloki profil. Tokom proteklih 50 godina na ruskom i na srpskom odseku Filolokog fakulteta radilo je vie od 30 univerzitetskih poslenika (profesora, docenata, predavaa, asistenata i pripravnika), a 18 wih je steklo nauno zvawe doktora nauka. Tom broju vaqa dodati 6 spoqnih saradnika za srpski jezik i kwievnost, i 3 lektora za srpski jezik iz Novog Sada. Na dan 27. jula 1963. pri Katedri za ruski jezik i kwievnost osnovana je Temivarska filijala Udruewa slavista Rumunije. Wen prvi i viegodiwi predsednik bio je ezar Apreotesej, a nasledili su ga Marin Buka i iva Milin. Sedamdesetih godina Katedra je ve bila uspena u sastavqawu i umnoavawu pomonih nastavnih sredstava za studente rusistike. Tada su objavqena i dva kolektivna rada: Dicionar de sinonime rus-romn, I II, 19681970 (prireivai Marin Buka i Ivan Jevsejev), odnosno Limba rus contemporan. Culegere de exerciii, III, 19691970 (prireiva Joana Nikolau). Saradwom Marina Buke i Ivana Jevsejeva objavqivawe radova je nastavqeno, te su objavqeni tomovi: Antonimele limbii ruse. Dicionar (1972), Dicionar tematic rus-romn (1975) i Lexicul fundamental al limbii ruse (1980). Tih godina sastavqen je kolektivno i umnoen rad Gramatica practic a limbii ruse (19761981).

77 Sledea decenija bila je bitna za afirmaciju Katedre na lokalnom i na nacionalnom planu. Dve glavne iwenice karakteriu ovaj period: struno usavravawe nastavnikog kadra i objavqivawe univerzitetskih kurseva i uxbenika. Poetkom sedamdesetih godina nauni stepen doktora nauka imali su Teodor Trpa (1942), Alfred Hajnrih i Marin Buka (obojica 1969); narednih godina odbranili su doktorske disertacije: Ivan Jevsejev (1971), Galina ernikova (1973), Pavel Rozko (Pavel Rozko, 1973), Marija Kiraq (Maria Kirly, 1974), Rihard Srbu (Richard Srbu, 1974), Vasile Simionese (Vasile Simionese, 1976), Ilije Ladislav urik (Ilie-Ladislau Gyurcsik, 1977), iva Milin (1978), Valentin Moldovan (Valentin Moldovan, 1978), Silvija Ivawuk (Silvia Ivaniuc, 1980), Trajan Nadaban (Traian Ndban, 1981); to nastojawe ka usavravawu nastavqeno je, te su postali doktori nauka Valerija Nistor (Valeria Nistor, 1992), Marija Andrej (Maria Andrei, 1998), Mihaj Radan (Mihai Radan, 1999) i Maca Caran (Maa aran, 2007). Brojni univerzitetski kursevi i uxbenici objavqeni u ovom periodu mogli bi se svrstati u sledee tematske grupe: 1. Lingvistiki predmeti: 1.1. Savremeni: Limba rus contemporan. Fonetica i Fonologia (1970) i Limba rus contemporan. Lexicologia (1974) Ivana Jevsejeva; Limba rus contemporan. Sintaxa (1976) Gabrijele Hajva (Gabriela Haiva); Limba rus contemporan. Morfologia (1977) Marina Buke i Ivana Jevsejeva; Limba rus pentru studenii Facultii de tiine Economice (1980) ive Milina. 1.2. Istorijski: Gramatica istoric a limbii ruse (1970) i Istoria limbii ruse literare (1971) Marina Buke; Manual de limba slav veche (1972) Teodora Trpe; Gramatica comparat a limbilor slave (1972) Ekaterine Fodor (Ecaterina Fodor) i Marina Buke; Lecii de paleografie i limb slav veche (1978) Pavela Rozkoa. 2. Istorija kwievnosti: Istoria literaturii ruse, IIII (19741975) Alfreda Hajnriha; Istoria literaturii ruse vechi (1975) i Istoria literaturii ruse sovietice (1979) Trajana Nadabana; Istoria literaturii ruse (secolele X XVIII) (1979) Ilija Ladislava urika. 3. Pomoni kursevi i prirunici: ndreptar pentru practica pedagogic (1974) Teofane Korubeanu Botez (Teofana Corubceanu Botez) i Galine ernikove; Curs audiovizual de limba rus (1976) i Curs de civilizaie rus (1977) Galine ernikove; Probleme de metodic a predrii limbii ruse (1978) Marije Kiraq. Poev od 1970. tampana su nastavna sredstva i u raznim izdavakim kuama: Gramatica practic a limbii ruse (1980) Marina Buke i Galine ernikove; kolektivni kurs Limba rus contemporan (1982), prireiva Ivan Jevsejev; Gramatika srpskog jezika. Morfologija (1996), Valentina Moldovana i Mihaja Radana; Teoria traducerii artistice (2000) i Istori russko kultur (2001) Valentina Moldovana. Rezultati naunih istraivawa, zapoetih negde oko 1960, nastavqaju se do danas i uoblieni su kao referati ili saoptewa na lo-

78 kalnim, nacionalnim i meunarodnim naunim skupovima, takoe kao lanci i studije, objavqeni u strunim asopisima ili kao posebna izdawa. Velik broj radova temivarskih slavista objavqen je u univerzitetskom godiwaku Analele Universitii din Timioara. Seria tiine filologice", ali i u drugim periodicima irom zemqe: Caiet de semiotic", Limba romn", Orizont", Probleme de filologie slav", Romanoslavica", Studii i cercetri lingvistice", i u zbornicima: Studii lingvistice (1974), Studii de literatura romn i comparat (1976), Contribuii lingvistice (1983), Didactica modern (19861990), Studii de limbi i literaturi strine (1986, 1988, 1991), Lexicologie i semantic (1987) itd. U mawem ili veem broju slavisti s temivarskoga Zapadnog univerziteta uestvovali su i podnosili saoptewa na meunarodnim kongresima slavista u Varavi (1973), Zagrebu (1978), Kijevu (1983), Bratislavi (1993), Krakovu (1998) i Qubqani (2003); na meunarodnim kongresima profesora ruskog jezika i kwievnosti u Varni (1973), Varavi (1976), Berlinu (1979), Pragu (1982), Budimpeti (1986), Moskvi (1990), Regensburgu (1994) i Sankt Peterburgu (2003); na srpsko-rumunskim i rumunsko-srpskim simpozijumima u Vrcu (1970), Panevu (1972), Zrewaninu (1974), Bukuretu (1976, 1982), Beogradu (1980), Sewu (1994), Begejcima (1995) i Temivaru (2005, 2007), kao i na drugim meunarodnim naunim skupovima u Svrqigu (1998, 2004), Bukuretu (1999), Zajearu (2000), Novom Sadu (2000, 2004), Beogradu (2003), Kijevu (2003, 2006), Varavi (2003, 2006), Minsku (2004), Sankt Peterburgu (2004), Granadi (2004), Beu (2004), Moskvi (2006) i Kragujevcu (2006). U svojim naunim radovima temivarski slavisti su obraivali probleme iz opte i primewene lingvistike, leksikografije, leksikologije, sinonimije, antonimije, homonimije, semantike, simbolike, srpsko-rumunskih kulturnih, kwievnih i lingvistikih odnosa i slino. Marin Buka je uloio velike napore u sastavqawu renika antonima, epiteta, metafora i aforizama; Ivan Jevsejev se bavio pitawima semantike, simbolike i mitologije; Alfred Hajnrih se zaloio za prouavawe ruske kwievnosti HH veka; Rihard Srbu se posvetio izuavawu leksike antonimije i istarsko-rumunskog dijalekta; Mariju Kiraq su posebno privlaili problemi didaktike stranih jezika; iva Milin je dao svoj doprinos prouavawu starih srpsko-rumunskih kulturnih odnosa, odnosno kulture i kwievnosti Srba u Rumuniji; Valentin Moldovan je nastojao da uspostavi granice i proimawa izmeu polisemije i homonimije; Mihaj Radan je struno prouio govore, folklor i etnologiju Karaevaka; Marija Andrej je tragala za skrivenim vrednostima antroponimije i pozabavila se nekim problemima ruske leksike. Ove preokupacije urodile su znaajnim radovima Marina Buke: Dicionar de antonime (1999) i Enciclopedia gndirii aforistice romneti (2006); Ivana Jevsejeva: Dicionar de simboluri i arhetipuri culturale (1884) i Dicionar de magie, demonologie i mitologie romneasc (1998); Alfreda Hajnriha: Tentaia absolutului (1973) i Peregrinrile cuttorului de ideal (1984); Riharda Srbua: Antonimia lexical n limba romn (1977) i Dialec-

79 tul istro-romn (1999); Marije Kiraq: Studii de didactica limbilor moderne (1998) i Aspecte teoretice i practice ale predrii limbii ruse n coal (1998); ive Milina: Din vechile relaii culturale srbo-romne (1999) i Leksikon poratnih Srba poslenika pisane rei u Rumuniji (2004); Valentina Moldovana: Omonimia i polisemia. Limite i interferene (1999); Mihaja Radana: Graiurile caraovene azi. Fonetica i fonologia (2000) i U pohode tajnovitom Karau (2004); Marije Andrej: Antroponimia i conotaia lingvistic (1998) i Aspecte teoretice i practice ale lexicului rus (2000) i dr. Pojednostavqeno, poluvekovni bilans slavistike na temivarskom Zapadnom univerzitetu mogao bi se prikazati i ovako: pedesetak umnoenih nastavnih sredstava za studente rusistike i srbistike, oko 800 naunih priloga objavqenih u strunoj periodici i zbornicima, osamdesetak posebno objavqenih kwiga. Na samom poetku ovoga veka Katedra Univerziteta u Temivaru za slovenske jezike i kwievnosti na Zapadnom univerzitetu u Temivaru organizovala je etiri meunarodna nauna skupa: Studentski nauni skup Srpsko-rumunske veze i proimawa na kulturolokom planu" (2003), Simpozijum Problemi slovenske filologije" (2004), meunarodne interdisciplinarne naune skupove Rumunsko-srpski i optebalkanski kulturni mozaik" (2005) i Meukulturni dijalozi. Pola veka temivarske slavistike" (2007). Za posebne zasluge na naunom planu lanovima Katedre bile su dodeqene pohvale, diplome i nagrade. Visoku nagradu za celokupno nauno delo, Opera omnia, dodelili su Ivanu Jevsejevu Ministarstvo vaspitawa i nastave i Nacionalni savet za nauno istraivawe. Katedra je uspostavila saradwu sa Institutom za ruski jezik Aleksandar Sergejevi Pukin" u Moskvi, s katedrama za srpski jezik Filolokog fakulteta u Beogradu, odnosno Filozofskog fakulteta u Novom Sadu, s Meunarodnim slavistikim centrom i Narodnom bibliotekom u Beogradu, s Generalnim konzulatom Srbije u Temivaru, s Privrednom komorom Vojvodine u Novom Sadu, kao i s drugim ustanovama iz Srbije i Ruske federacije. U okviru te saradwe studenti s ruskog i srpskog odseka mogu povremeno studirati u Moskvi ili u Novom Sadu, usavravati svoja znawa iz oblasti ruskog, odnosno srpskog jezika na letwim seminarima, uestvovati na meunarodnim studentskim skupovima itd. Za studente i profesore srbistike Privredna komora Vojvodine organizuje izlete u Srbiju. Vredna je pomena dobra saradwa sa Savezom Srba u Rumuniji, odnosno sa Zajednicom Rusa Lipovana u Rumuniji. Na poloaju efa katedre od osnivawa bili su: Joana Nikolau (19591967), Alfred Hajnrih (19671973, 19771984), Ivan Jevsejev (19731977), Rihard Srbu (19841990, 20002002), Marin Buka (1990 2000), Marija Kiraq (20022005), a od 2005. godine Mihaj Radan. Alfred Hajnrih i Ivan Jevsejev rukovodili su u dva maha Filolokim fakultetom: Alfred Hajnrih kao prodekan (19691973), odnosno dekan (19731977), Ivan Jevsejev kao prodekan (19801984), odnosno dekan (19901991).

80 Tokom dugogodiweg rada Katedre za slovenske jezike i kwievnosti prirodno je usledilo vieslojno smewivawe nastavnikog kadra. Sadawi wen sastav poneo je na pleima poluvekovno kulturno-vaspitno i nauno breme, koje vredi uvati, dostojanstveno nositi i bar pokatkad priseati se nekadawih neumornih pregalaca.

SEMICENTENARUL SLAVISTICII LA UNIVERSITATEA DE VEST DIN TIMIOARA 19572007 iva Milin Rezumat Lucrarea constituie o scurt prezentare a realizrilor slavisticii universitare timiorene, de la nfiinare n anul colar 1957/58 pn n prezent. nceput cu o secie pentru limba i literatura rus, slavistica Universitii de Vest din Timioara a fost lrgit n anul 1992 cu o secie de limb i literatur srb i croat. Un loc important n cuprinsul lucrrii este acordat activitii Catedrei de limbi i literaturi slave, la care au lucrat de-a lungul celor 50 de ani peste 30 de cadre didactice, dintre care 18 cu titlul tiinific de doctor n filologie. Pe lng activitatea instructiv-educativ, membrii catedrei au desfurat i o bogat activitate tiinific, materializat prin comunicri la ntruniri tiinifice locale, naionale i internaionale, studii i articole publicate n reviste de specialitate i cri tiprite la diferite edituri. Pe plan profesional i tiinific catedra colaboreaz cu institutele de nvmnt superior cu profil filologic din Federaia Rus i din Serbia.

HALF A CENTURY OF SLAVIC STUDIES AT THE WEST UNIVERSITY IN TIMISOARA 19572007 iva Milin Summary This paper briefly reviews the half-century long achievements of the university Slavic studies in Timisoara from their foundation in the academic 1957/58 year. Starting with the Russian department, the Slavic studies were in 1992 extended with the Serbian department, so that the half-century jubilee of the Slavic studies coincided with the 15th anniversary of the Serbian studies. In addition to the general presentation of its long-standing existence, the paper also presents the lecturing and scientific activities of the university staff from the Department of Slavic languages and Literature. Members of the Department prepared and copied numerous reference materials for the students, they took part and had presentations at the local, national and international scientific meetings, published scientific articles and studies in the professional journals and collections of papers; they published their works as separate editions, too, in various publishing houses. The Department of Slavic Languages and Literature co-operates with the institutions for higher philological education in The Russian Federation and in Serbia.

UDC 329.13(498)1934/1938"

Stevan Bugarski

ZEMAQSKA SRPSKA NARODNA STRANKA, POLITIKA PARTIJA SRBA U RUMUNIJI 19341938

SAETAK: U radu se prikazuju zaeci politike delatnosti Srba u Rumuniji, to je uzelo maha tek osnivawem Zemaqske srpske narodne stranke 1934, a prekinuto je naglo nakon samo etiri godine. KQUNE REI: Rumunija, Srbi, politika, Zemaqska srpska narodna stranka.

Pristup. Kada je u jesen 1918. zautalo oruje, a 1919. u leto vojske se povukle, u Rumuniji se zateklo pedesetak mesta gde je srpsko stanovnitvo imalo organizovane crkvene optine.1 Na osnovu meudravnih ugovora granice su zatim neznatno ispravqane. Sa stanovita srpskog stanovnitva, usledile su samo male izmene: 1920. mesta Batawa i Maarski anad pripala su Maarskoj, 1924. Modo i Srpski Pardaw Kraqevini Srba, Hrvata i Slovenaca, a Soka i enej Rumuniji. Tada su se Srbi iz Rumunije (nakon prvoga talasa iseqavawa, koji je pogodio najvie intelektualnu sredinu) najzad prebrojali 1924. godine; ispostavilo se da ih je svega 44.078. Od toga je u daqoj i blioj okolini Temivara ivelo 25.303, u okolini Arada 6.317, a u Poqadiji i Dunavskoj klisuri, udaqeno i loim saobraajnim vezama izolovano 12.458 dua. Od celokupnoga broja Srba, 94,4% ivelo je na selu, a od onih 2.487 (5,6%) koji su bili po gradovima, opet je bilo najvie seqaka u prigradskim naseqima i perifernim kvartovima. Optanata Srba iz Rumunije skoro da nije bilo (osim pojedinaca), tako da opcija za iseqavawe u Kraqevinu Srba, Hrvata i Slovenaca nije ugrozila demografsku sliku, i ona je dugo ostala statina; pri popisu 1930. godine Srba je u Rumuniji bilo 44.413, opet sa oko 95% seoskog
1 Slobodan Kosti, kwige: ematizam Pravoslavne srpske eparhije temivarske u Kraqevini Rumuniji za 1924. godinu, Timioara 1925; Srpska crkva i kola u Rumuniji 1930. godine, Temivar 1931; Srbi u Rumunskom Banatu. Istoriski, brojni, ekonomsko-privredni pregled 1940. godine, Temivar 1940.

82 stanovnitva, upuenog na zemqoradwu. Dravnim popisom iz 1938. zabeleeno je 43.876, a crkvenim iz 1940 43.405 Srba. Intelektualci su bili uglavnom svetenici i uiteqi. Wihov broj je bio u porastu. Godine 1924. bilo je 50 svetenika (od toga svega 11 sa svrenom bogoslovijom) i 57 uiteqa (od toga svega 15 sa svrenom uiteqskom kolom); 1930. svetenika je bilo 53 (od toga 23 sa svrenom bogoslovijom) a uiteqa 62 (od toga 30 sa svrenom uiteqskom kolom); 1940. imali smo 2 lekara, 6 advokata, 1 profesora, 42 svetenika (meu wima pojedinci i sa fakultetskim obrazovawem) i 48 uiteqa. Politiko mrtvilo. Zbog svoga skromnog broja, zbog svoga drutvenog stawa, zbog geografske razdeqenosti, i zbog preih briga, Srbi iz Rumunije nisu bili politiki organizovani, a sa izuzetkom nekolicine (uglavnom iz gradske sredine), ni politiki aktivni. Kada su se 1919. povukle dravne granice, i veina intelektualaca prela u Srbiju, ovde je neko vreme vladalo politiko mrtvilo. Srbi su prionuli organizovawu crkvenog, kolskog, privrednog i kulturnog ivota, oivqavawu i osnivawu itaonica, pevakih, dobrotvornih i sportskih drutava, materinskih udruewa, raznih proizvodnih i potroakih zadruga; politiko organizovawe docno je dolo na red. Takvo apolitiko raspoloewe jo je i podgrevano. Pokreui godine 1921. eparhijski Glasnik, arhimandrit Stefan (Nikoli), arhijerejski zamenik, posebno je naglaavao da se list nee baviti politikom. Posle est godina izlaewa lista, isto je on zakquio:
U samom Srpstvu ovde, Bogu hvala, partijske pocepanosti ili borbe nema.2

Po zanimawu veinom seqaci, nai su orali, sejali, kopali i weli, te obezbeivali sebi i svojima hleb nasuni, a politika im je bila posledwa briga. Jedan jugoslovenski uiteq je to sarkastino sroio ovako:
U kulturnom pogledu na seqak u Rumuniji jo ima neke svoje nazore, iji korijen treba traiti u epohi od koje nas razdvaja sto, a moda i dvjesta godina Predano obrauje svoju plodnu zemqu, a kad doe zima, uiva plodove, veselei se uz au dobrog vina, koje ga okrepqava", a i ograniava, te pogreno misli da je sav ciq ivota u ovome: raditi zemqu, jesti i piti".3

Tu i takvu inertnu masu koristile su rumunske politike partije kada je trebalo skupqati glasove. Nai su na izbore izlazili, jer su smatrali da im je to graanska obaveza, da bi ih neko gonio kada ne bi,
Glasnik, god. , br. 8 / 15. 4. 1926, 62. Spasoje R. V u k a d i n o v i , Na ruevinama. Temivarski vesnik [daqe u napomenama skraeno TV], god. , br. 165 / 17. 5. 1936.
2 3

83 a glasali su onako, vie nasumice. Wima su mnogo vie znaile mesne prilike, izbor kneza i optinara, gde su voleli da imaju svoje qude, a malo ih se ticalo na kakvim su listama. Prethodnice. Za politikim organizovawem na nacionalnoj osnovi posegli su najpre srpski intelektualni i gradski krugovi. Veoma aktivan na tom poqu bio je dr Spasoje Nikoli.4 Prvi pokuaj osnivawa srpske politike partije zabeleen je 1926, ali nije urodio plodom. Godine 1932, meutim, osnovane su dve, obe poznate pod nazivom Srpske stranke, obe bliske rumunskim istorijskim partijama: jedna (osnovana inicijativom dr Spasoja Nikolia i dr Milana Kalinovia) Liberalnoj, druga (osnovana inicijativom Milutina Manojlovia) Nacionalnoj seqakoj. Uz svoje zatitnike one su pokuale da dou do nekog predstavnikog mesta, bar u jednoj od upanija (Tami-torontalskoj, odnosno Karakoj) gde su Srbi bili brojniji. Izbori su odrani decembra 1933, ali smo mi Srbi u Banatu [bili] samo sredstvo, kao uostalom svaki put pri izborima Prilike i iskustvo nalau nam da za budue izbore budemo spremni i sloni".5 Obe srpske stranke ugasile su se, ne stigavi ni da se organizuju, ni da se ozvanie. Ipak, neko iskustvo je steeno, pa se ubrzo pristupilo organizovawu nove partije, koja e poneti naziv Zemaqska srpska narodna stranka u Rumuniji, a skraeno takoe imenovati Srpskom strankom. Zasnivawe Zemaqske srpske narodne stranke u Rumuniji. Potkraj 1933. Milutin Manojlovi je pokrenuo privatni list Temivarski vesnik,6 koji se, mada nezavisan, normalno bavio politikom. U programu koji je listu vlasnik zacrtao, jedan od ciqeva bio je narodna organizacija u formi jedne sveopte narodne stranke, koju e saiwavati svetenstvo, uiteqstvo i svi predstavnici naih institucija i izabrani narodni poverenici. Ova sveopta narodna organizacija bie najvii narodni forum, koji e voditi rauna o svim narodnim potrebama."7 Aprila 1934. listu je zduno pristupio dr Spasoje Nikoli, i sam odavno zagrejan za osnivawe srpske politike partije. To pitawe su tada ponovo zajedniki pokrenuli; nije im zasmetalo to su svojevremeno bili u dva razliita politika tabora. Na osnovu prethodnog dogovora sa uglednijim osobama iz vie mesta", objavqen je Poziv svim crkvenim optinama da 10/23. aprila poaqu po nekoliko izaslanika na dogovor za organizovawe jedin4 To je bivi arhimandrit dr Stefan (Nikoli); on je septembra 1927. godine napustio poloaj, odrekao se ina, zvanino istupio iz pravoslavqa, zasnovao porodicu i daqe se vodio pod mirskim imenom Spasoje. 5 Odluna pobeda vladine stranke pri izborima. TV, god. , br. 7 / 24. 12. 1933. 6 Prvi broj je izaao 12. novembra 1933. 7 Na budui program. TV, god. , br. 10 / 14. 1. 1934.

84 stvene nezavisne Srpske stranke u Rumuniji".8 Poziv je zatim ponavqan u narednim brojevima,9 sve ubedqiviji i navalniji. Konferencija je zakazana za 10 sati, u dvorani Vladianskog dvora.10 Dolo je do pedeset Temivaraca, a iz Varjaa, anada, Saravole, Srpskog Sv[etog] Petra, Navale, Ketveqa, eneja, Nemeta, Diwaa, Srpskog Sv[etog] Martina, Malog Bekereka, Dente, Rudne i Dete do 60 izaslanika dotinih optina". Srbi iz Arada nisu doli, nego su poslali telegrafski pozdrav. Konferenciju je otvorio Milutin Manojlovi i predloio da se od prisutnih izabere najstariji brat za rukovoewe konferencijom". Tako je predsedniko mesto zauzeo anadac Quba Unanski. On je dao re dr Spasoju Nikoliu. Govor dr Spasoja Nikolia prenet je u listu gotovo u celini, i on je dobar izvor za upoznavawe politikih previrawa meu Srbima u Rumuniji 19181933. Tu je pomenuo nemar onih koji se trenutno, obino samo dotle oduevqavaju za srpsku stvar, dok se izbori ne obave i banket ne svri, a posle im je narod i stranka deveta briga", pa onda kako je, u dogovoru s Milutinom Manojloviem i poveim brojem Temivaraca", odluio da jo jedared, i to sada posledwi put, uini sve, da bi se na narod skupio u jedno kolo, u jedinstvenu, nezavisnu narodnu stranku, koja nee samo na hartiji postojati". Mada je dogovor o ciqevima, pravilima i programu stranke tek predstojao, on ga je ve imao saetog ovako:
uvawe Svetiwa naih i unapreewe naroda u svakom pogledu; nemeawe u crkv[ene] stvari, koje u delokrug crkvenih vlasti spadaju, nu rado potpomagawe istih, ako se radi toga ili zastupawa interesa svetenstva stranci obrate; bodro motrewe ivota naih kola i izlaewe u susret uiteqstvu, te pruawe svake pomoi oko ureewa budueg karaktera kola, sporazumno sa narodom i uiteqstvom; negovawe srpskog duha; davawe uputstava i odreivawe pravca lanovima stranke glede delawa im na politikom, kulturnom i ekonomsk[om] poqu; ureewe narodne kancelarije pri stranci prireivawe kulturnih sastanaka; drawe raznih pounih predavawa; prireivawe zabava; osnivawe zemqoradnikih zadruga i drugih udruewa; organizovawe naroda naeg na politikom poqu i uspostavqawe starih, te osnivawe novih srp[skih] zemqoradnikih zadruga sa savezom u Temivaru.

Od prisutnih uzeo je re jo samo Sovra Veselinovi iz Saravole.

Potom je izabran odbor za sastav nacrta Pravila Stranke i kandidacione liste za veliki narodni zbor, koji e se odrati u temivarskom varokom Kinematografu Kapitolu" 13. maja u 9 sati pre podne.

Opirni napis u listu, bez kojeg bi svi ovi detaqi ostali nepoznati, zanimqiv je i sam po sebi. Od pedesetak mesta u kojima su Srbi
TV, god. , br. 22 / 8. 4. 1934. U tom broju je i prvi lanak dr Spasoja Nikolia. TV, br. 23 / 15. 4. 1934; 24 / 22. 4. 1934. 10 O samom dogaaju podaci su preuzeti iz napisa: Konferencija od 23. aprila. TV, god. , br. 25 / 29. 4. 1934.
8 9

85 iveli, zastupqeno je bilo svega petnaest, i to najvie iz okoline Temivara. Iz aradskog kraja nisu doli mnogi, a iz Dunavske klisure i Poqadije ba niko. Samo uee bilo je vie nego pasivno: jedan jedini govornik, Sovra Veselinovi, samo je kratko podrao stavove dr Spasoja Nikolia. O konferenciji je reeno da je sazvana radi izricawa potrebe osnivawa Srpske narodne stranke", ali se ona nije ograniila na izricawe potrebe, nego se upustila u samo osnivawe. Osnivaki scenario bio je istovetan s postupkom koji je dr Spasoje Nikoli osmislio jo 1926: Konferencija, Pripremni odbor, pa Veliki zbor. U Odbor su birani i prisutni i odsutni, ak i iz mesta koja nisu bila zastupqena na konferenciji. I sastav Odbora bio je tako arolik i razuen, da takav odbor nije mogao qudski ni da se sastaje, kamoli da raspravqa; uz to je odreen rok za veliki narodni zbor 13. maja 1934, to znai da je ostavqeno svega dvadesetak dana za izradu programa, statuta i liste predloga za srediwu upravu. Takvi zadaci i takvi rokovi prevazilazili bi mogunosti profesionalnih pravnih i politikih odbora, pa je bilo prozirno da je sve ve osmiqeno u Temivaru od dr Spasoja Nikolia i nekolicine wemu bliskih, te da e se samo izneti u ime Odbora. Poziv naslovqen: Hodite, brao, na veliki narodni zbor, s potpisom dr Spasoja Nikolia, pored patetike i obeawa, sadri i niz znaajnih podataka. Tako se navodi da je na konferenciji 23. aprila 1934. jednoduno i jednoglasno izreena potreba organizovawa srpskog naroda u Rumuniji na politikom, kulturnom i ekonomskom poqu", iako se po izvetaju s konferencije inilo da glasawa nije bilo, nego je predlog dr Spasoja Nikolia preutno prihvaen. Daqe se saoptava da su temivarski lanovi Pripremnog odbora sastavili nacrt Pravila za stranku i da su joj utanaili naziv: Zemaqska srpska narodna stranka, s tim to e se nacrt pretresti jo sa lanovima sa strane". Odbor e sastaviti i listu lica, koja bi imala da budu lanovi Srediweg odbora Stranke i da zauzmu asnika mesta u woj". Srediwi odbor, koji e biti izabran na Velikom narodnom zboru, ima zadau da naredi i sprovede organizaciju mesnih odbora i posvrava najhitnije stvari", a time nadlenost wegovih lanova prestaje, jer e, po nacrtu Pravila, im se sprovede organizacija mesnih podrunica, lanstvo Srediweg odbora po zvawu initi predsednici mesnih odbora a, po izboru, do popuwewa propisnog broja lanovi koje mesni odbori budu odredili. U istom broju lista objavqena su jo dva napisa u vezi sa srpskom politikom. Jedan je zvanini poziv lanovima Pripremnog odbora van Temivara da moraju 12. maja biti u Temivaru", da bi se odrao konani pretres statuta i kandidacija". Drugi je nalovqen: Na znawe! i otkriva neubiajene radwe predviene za osnivawe Srpske stranke:
Na Velikom narodnom zboru mogu uestvovati i re imati samo oni Srbi, koji prethodno dadu obaveznu izjavu da e stupiti u stranku.

86 U nastavku je i tekst izjave:

Ovim obavezno izjavqujem da u odmah po osnitku stupiti u lanstvo Zemaqske srpske narodne stranke u Rumuniji sa svima pravima i dunostima koja su za lanove stranke propisana pravilima koja e Vel[iki] nar[odni] zbor 13. maja t. g. doneti.

Pozvani su izabrani lanovi Pripremnog odbora da ovakvu izjavu napiu kao zaglavqe, potpiu je i porade da i drugi metani u nastavku potpiu (dakle, pristupnica nije morala biti pojedinana); u mestima iz kojih nije bilo lanova u Pripremnom odboru umoqeni su naelno svetenici i uiteqi da to uine. Prijave su se mogle potpisivati i na sam dan zbora, sat vremena pre wegovog poetka. Ovo je dosta udnovato. Obino se pristupa organizaciji kojoj je poznat statut i program, a ovde se zahtevalo da se pristupa programu i pravilima koja e tek biti razmatrana radi usvajawa. Bio je to neprimereni pritisak da se doe do masovnijeg lanstva i od samoga poetka izbegne da na zboru uzmu uee i inomiqenici, koji bi mogli da se usprotive Pripremnom odboru, odnosno wegovom temivarskom jezgru. Zbor je i odran, kako je predvieno, 13. maja 1934. ali ne u bioskopu Kapitol" (u kojem se neposredno pre toga sruio balkon), nego u bati temivarske Pivare, s poetkom u 9 sati. Bilo je prisutno blizu 500 delegata. Predsedavao je Quba Unanski, zapisnik je vodio Milutin Manojlovi, a referisao je dr Spasoje Nikoli. Predsednikov predlog da se izree osnivawe partije odobren je aklamacijom, kao zatim i sve ostale odluke. Dr Spasoje Nikoli proitao je Pravila, i zbor ih je usvojio. Potom je isto on podrobno razloio potrebu postojawa i budui program stranke". Kandidaciona lista koju je sastavio Pripremni odbor jednoduno je odobrena, te su izabrani:
Za predsednika dr Mihajlo iri, advokat i posednik iz Varjaa; za potpredsednike u ime ratara Quba Unanski, posednik iz Srp[skog] anada; u ime intelektualaca Manojlo Popov, kolski nadzornik iz Temivara; u ime zanatlija Paja Todorov iz Temivara; u ime trgovaca Velimir Pavlov iz Vel[ikog] Sv[etog] Nikole; kao zastupnik Srba u Aradskoj upaniji Milan Jovanov iz Arada; i jedno potpredsedniko mesto rezervisano je Klisurcima, koji nisu bili zastupqeni na zboru. Za glavnog tajnika izabrat je dr Spasa Nikoli, posednik, Temivar, a za tajnika Velimir Pavlovi, Temivar; blagajnik je Milan Krajovan iz Temivara, zamenik blagajnika Milivoj Stojkov iz Temivara; pravozastupnici: dr Vlada Stoji, advokat iz Vel[ikog] Sv[etog] Nikole i dr Bora Popovi, advokat iz Temivara; kontrolori: Qubomir Munan, inovnik iz Temivara, i Sovra Veselinovi, posednik i industrijalac iz Saravole.

Za Srediwi odbor predvieno je jo 80 lanova odbornika: 20 iz Temivara i 60 iz ostalih mesta. Od toga je popuweno 20 mesta Temivaraca i 42 mesta izvan Temivara; mestima: Knez, Nadlak, Tolvadija, Vew, Dean, Sokolovac, Stara Moldava, Zlatica, Bazja, Lugovet,

87 BelobrekaDivi, Radimna, Poeena, Maevi, Leskovica i Svinica, koja na zboru nisu bila zastupqena, ostavqeno je da svoje kandidate naknadno ukque. U zakquku zbora govorili su izabrani predsednik proet mladalakim duhom i svestan zadae koja ga eka" i Sovra Veselinovi.

Naredni broj Temivarskog vesnika doneo je o zboru podroban napis pod krupnim naslovom: Osnovana je Zemaqska srpska narodna stranka. U istom broju pojavili su se jo neki napisi od strane novoosnovane partije. Predsednitvo je javilo da e sva svoja zvanina saoptewa objavqivati u Temivarskom vesniku i preporuilo da se svi lanovi, a obavezno svi mesni odbori, pretplate na list.11 List i stranka bili su, dakle, upueni jedno na drugo. Pravila Zemaqske srpske narodne stranke. Uskoro po osnivawu, pod br. 70 / 19. septembra 1934. Predsednitvo se moglo pohvaliti da je Ministarstvo unutrawih dela odlukom svojom od 13. sept[embra] t. g. br. 9749A odobrilo Pravila Zemaqske srpske narodne stranke u Rumuniji".12 Pravila su odmah zatim u listu i objavqena, u nastavcima.13 Pravila imaju 34 lana i predviaju, saeto gledano, sledee:
11 12 13

TV, god. , br. 28 / 20. 5. 1934. TV, god. , br. 46 / 23. 9. 1934. TV, god. , od br. 49 / 14. 10. 1934. do br. 51 / 28. 10. 1934.

88 Naziv stranke je Zemaqska srpska narodna stranka u Rumuniji, wen rad se protee na sve Srbe u zemqi, a sedite joj je u Temivaru. Peat ima Srediwa uprava, ali i svaki mesni odbor; tekst je na peatima na rumunskom i srpskom jeziku. Pored dravne, stranka se slui i srpskom zastavom. lan moe biti svaki Srbin podanik Rumunije koji je navrio 20 godina. Svi lanovi imaju jednaka prava. Srediwi odbor moe proglasiti pojedine zaslune Srbe za poasne lanove. Ciq stranke je negovawe srpskog duha, usmeravawe lanova u politikoj, kulturnoj, drutvenoj i ekonomskoj delatnosti. Namera joj je da u okviru dravnih zakona ouva pravo na opstanak srpske mawine, da ouva crkvenu i kolsku samoupravu, kao i crkvena i kolska imawa. Kao oblici rada, konkretno se pomiwu kulturni sastanci, pouna predavawa, zabave, kwinice, itaonice, pevaka drutva, sportska drutva, zemqoradnike zadruge. Organizacionu strukturu inili su: mesni odbori, mesni zborovi (godiwi skup svih lanova u mestu), Srediwi odbor i Veliki narodni zbor (dvogodiwi skup svih lanova). Svi rukovodei organi birali su se na zborovima, tajnim glasawem, prostom veinom, a s etvorogodiwim mandatom. Odbori su takoe odluivali tajnim glasawem i prostom veinom glasova. Za pravovaqanost odluivawa potrebno je bilo prisustvo bar polovine lanova. Ako se oni ne sakupe, saziva se ponovna sednica u roku od 15 dana, na kojoj se reava prostom veinom prisutnih lanova. Mesni zbor bio je najvie telo u mestu, sazivan je jedanput godiwe i wemu je Mesni odbor polagao raune. Srediwi odbor, sem prvoga, koji je u celosti izabran na Velikom narodnom zboru, saiwavali su: asnici, lanovi po zvawu i lanovi po izboru. asnici (predsednik, est potpredsednika, glavni tajnik, tajnik, dva pravozastupnika, blagajnik, wegov zamenik i dva kontrolora) birani su na Velikom narodnom zboru; sem wih u Odboru je bilo jo 80 lanova, i to: po zvawu svi predsednici mesnih odbora, zatim po izboru mesnih zborova 17 lanova iz Temivara i koliko je, uz lanove po zvawu, potrebno da se doe do broja 60 iz mesta s najveim brojem lanstva. Uz obrazloewe da bi se izbegli veliki trokovi, a u stvari poto taj glomazni odbor nije mogao biti efikasan u donoewu odluka, predvieno je da Srediwi odbor iz svoje sredine izabere Ui odbor, koji se sastoji od asnika i 12 lanova (4 iz Temivara, 8 sa strane), a da moe izabrati i druge ue strune odseke. Raune Stranke sastavqao je Ui odbor i podnosio Srediwem odboru na odobrewe. Veliki narodni zbor sazivan je jedanput na dve godine, i tamo su rauni prikazivani samo znawa radi. Tako je uloga Velikoga narodnog zbora svedena na simbolino davawe saglasnosti uzimawem na znawe. Zbog delovawa protiv interesa Stranke, zbog nepotovawa wenih pravila ili zbog zloina moe svaki lan biti iskquen. Iskqueni

89 moe podneti priziv, a o tome, kao najvie telo za priziv, reava Srediwi odbor, odnosno Veliki narodni zbor, ako je iskqueni bio lan Srediweg odbora. lanovi su plaali pristupnu taksu (za lansku kartu) i mesenu lanarinu, razvrstanu prema imovnim kategorijama. Od toga prihoda je ostavqana mesnim odborima, a pripadale su Srediwem odboru radi pokria trokova: za lokal, sednice, putovawa, agitaciju i plate (plate su imali glavni tajnik, blagajnik, pomono kancelarijsko osobqe i posluiteq). Da ne bi dolazilo do prekida u radu, stari asnici i odbornici ne naputaju svoja mesta automatski po isteku mandata, nego tek kada budu zameweni novoizabranima. Ovakva Pravila nisu bila bez mawkavosti. Za najviu upravnu vlast proglaen je Veliki narodni zbor, na koji je, teoretski, mogao doi svaki lan Stranke. Praktino, bilo je jasno da se nikada nee sakupiti na jednom mestu svi lanovi Stranke, da e moda i iz opravdanih razloga morati izostati izvesni broj qudi s ijim bi stavovima trebalo raunati, a da e, po prirodi stvari, uvek dolaziti odreeni broj mawe uviavnih lanova. Zbog toga je Veliki narodni zbor, kao skup aleatornog sastava, mogao biti ili ne biti reprezentativan. Uprava Stranke nije birana postupno, od niih struktura ka viim, nego je najpre na Velikom narodnom zboru biran neuklowivi Srediwi odbor, a tek poznije, pod wegovim nadzorom, birani su podruni organi. Srediwi odbor je imao dve vrste odbornika: odbornici prvog reda bili su asnici, izabrani na Velikom narodnom zboru, koje redovno vie niko nije mogao mewati do sledeeg zbora; odbornici drugog reda bili su lanovi. Ostalo je nedoreeno ta e se desiti ako se mesto asnika uprazni pre Velikoga narodnog zbora (to se i dogodilo), odnosno da li e se za popunu svakog asnikog mesta sazivati Veliki narodni zbor. Meu lanovima Srediweg odbora opet je bilo diskriminacije, i to dvojake: geografske i izborne. Geografski, zasebno su bili odbornici iz Temivara (20) i zasebno iz ostalih mesta (60). Zbog ega je Temivarcima obezbeeno 25% uea teko je rei. U to vreme u Rumuniji je ivelo 44.413 Srba, od toga u Temivaru 1.781,14 dakle svega 4%; sem toga, zagrejanost za Srpsku stranku u Temivaru bila je skoro neznatna, tri mesna odbora skrpqena su na jedvite jade i uopte nisu delovala. Takoe je ovim lanovima odreen poseban status: izabrani na Velikom narodnom zboru, od wih kockom ispadaju trojica da bi se dobilo mesta za trojicu predsednika temivarskih mesnih odbora; za preostalu sedamnaestoricu ne
14 Slobodan K o s t i , Srpska crkva i kola u Rumuniji 1930. godine, Temivar 1931, 80.

90 pie da ih biraju mesni odbori, tako da su preutno ostavqeni nedoreeni. Po izbornom postupku lanovi su bili po zvawu (predsednici mesnih odbora) i po izboru, to jest birani na mesnim zborovima, gde to odredi Srediwi odbor. Po tome je svaki predsednik mesne organizacije bez mogunosti priziva ispadao iz Srediweg odbora im bi na mesnom zboru bio smewen, dok su lanovi po izboru ostajali izvan dometa svojih mesnih organizacija: wih je mogao da iskqui samo Srediwi odbor, i to obrazloeno, a i u tom sluaju su oni imali pravo priziva na Veliki narodni zbor. Nije uopte razmatrana doputenost ili nedoputenost uea iste osobe u vie upravnih tela, to jest da li asnik ili lan Srediweg odbora (sem predsednika mesnih odbora) moe biti biran i u mesne odbore. Posebno je ostavqeno nedoreeno kako se postupa kada asnik Srediweg odbora, dakle izabran na Velikom narodnom zboru, bude izabran i za predsednika mesnog odbora na mesnom zboru (a to se, recimo, dogodilo potpredsedniku Qubomiru Unanskom u anadu i pravozastupniku dr Vladimiru Stojiu u Velikom Semikluu). U tom sluaju on u Srediwem odboru ima dvostruko svojstvo: ostaje asnik po izboru i postaje lan meu osamdesetoricom, po zvawu. Po svim tim obzirima Srediwi odbor bio je u svom najveem delu (60 lanova izvan Temivara) podloan maltene neprestanim fluktuacijama ispadawa i ulaewa lanova, po meri obavqawa mesnih izbora; sastav mu je, dakle, bio nestalan i ve po tome neefikasan. Glomazni Srediwi odbor od 95 osoba (15 asnika i 80 lanova) iz pedesetak mesta zacelo se nije mogao esto sastajati, pa dakle ni efikasno voditi Stranku. Za to je predvieno sastavqawe Ueg odbora. Celokupna vlast u Stranci pripala je Uem odboru, odnosno koncentrisana je u rukama nekoliko osoba. Svega dvaput godiwe sazivani Srediwi odbor u punom sastavu nije mogao efikasno delovati kao nadzorni organ Ueg odbora. Sastav Ueg odbora propisan je lanom 21. Pravila:
Srediwi odbor iz svoje sredine bira Ui odbor od 12 lanova, osim predsednika i asnitva Od tih 12 lanova 4 su iz sredita, a 8 sa strane.

Dakle, u Ui odbor mogli su biti izabrani i lanovi po zvawu (to jest predsednici mesnih odbora), koji su automatski ispadali im bi u svojim mestima bili smeweni. Tako je i sastav Ueg odbora bio gibak, u izvesnoj meri nepouzdan, te i neefikasan. Delokrug Ueg odbora i strunih odseka, odnosno wihov odnos sa Srediwim odborom, nije definisan, nego je ostalo da se to propie Poslovnikom na narednom Velikom narodnom zboru. To znai da je bar dve godine trebalo poslovati bez omeenih nadlenosti i odgovornosti. Kraj svih tih odbora i odseka, kasnije je pri zvaniewu potpisivano Predsednitvo, iako takav organ nije predvien Pravilima Stranke, niti je ikada konstituisan.

91 Jo je reeno da e na zborovima i sednicama vaiti pravila i obiaji po Poslovniku koji e se zasebno izdati; takav propis nije izdat i ostavqeno je da se sednia po nahoewu. Predsednik i potpredsednici Srediweg odbora proglaeni su za predsednika i potpredsednike Stranke, a nigde nije reeno u emu je razlika izmeu tih dveju nadlenosti. Dunosti i odgovornosti asnika ostale su takoe maltene po izboru. Jedino je za predsednika reeno da saziva Srediwi odbor i da polae kauciju, jer solidarno s blagajnikom odgovara za eventualni mawak u blagajni. Pravilima nije do kraja propisan ni sastav mesnih odbora; svuda je, naime, nezavisno od lanstva, trebalo birati po est asnika (predsednik, potpredsednik, tajnik, blagajnik i dva kontrolora) a ne veli se koliko uz wih odbornika kao lanove, pa je to regulisano novinskim saoptewem glavnog tajnika. Ipak, sve je to bio pomak, s obzirom da je Zemaqska srpska narodna stranka jedina politika partija Srba u Rumuniji koja je imala sopstvena Pravila. Sedite. Pri osnivawu, Zemaqska srpska narodna stranka nije imala sopstveno sedite, nego je glavni tajnik, tada i perovoa Pravoslavne srpske crkvene optine u Temivaru (Gradu), zvaniio u crkvenooptinskoj pisarnici od 8 do 13 asova, a dopise primao na svoju kunu adresu (Fratelia, Strada XI, nr. 12). Ve tada je, meutim, najavio da e posle Duhova biti u zvaninom lokalu Stranke, Temivar (Grad), ulica E. Ungureanu 1a, ulaz u pisarnicu Stranke sa ulice Evgen Savoja".15 Sedite je Stranka dobila kasnije no to je oekivala, u crkvenooptinskoj zgradi iz ulice Vasilea Aleksandrija br. 9; tamo se zvanino uselila avgusta 1934.16 Novembra 1934. osnovano je u Temivaru osiguravajue drutvo sa isto srpskom upravom", pod nazivom Jugoslavo-Romana", adfilinarano Osiguravajuem drutvu Generala". Izabrana je i prva uprava, s trogodiwim mandatom, kojoj na elu stoji kao predsednik dr Spasoje Nikoli, bivi episk[opski] vikar, a sada veleposednik i glavni tajnik Zem[aqske] srp[ske] nar[odne] stranke".17 Drutvo Jugoslavo-Romana" imalo je prostoriju u istoj kui s Generalom", Trg slobode br. 2. Poto je dr Spasoje Nikoli i tamo zvaniio, pod br. 92 / 12. decembra 1934. objavqeno je u ime Predsednitva da e tamo biti i sedite Stranke.18 Pod br. 18 / februara 1935. lanovi Stranke su obaveteni da se zvawe Srediweg odbora nalazi u ulici Evgena Savojskog br. 16, sprat prvi.19
15 16 17 18 19

TV, TV, TV, TV, TV,

god. god. god. god. god.

, br. 28 / 20. 5. 1934. , br. 39 / 5. 8. 1934. , br. 59 / 23. 12. 1934. , br. 58 / 16. 12. 1934. , br. 67 / 17. 2. 1935.

92 Na sazivu sednice za 28. mart 1936. potpisnici su oznaili kao sedite ulicu Ungureanu br. 11.20 Razlog ovih dvaju premetaja nisam dokuio, niti sam bio u prilici da pratim eventualna daqa seqakawa. Organizovawe. Organizovawe Zemaqske srpske narodne stranke otpoeto je na Velikom narodnom zboru 13. maja 1934. i ve od tada su krena Pravila, usvojena neposredno pre no to se pristupilo organizovawu. Pri izboru Srediweg odbora ostavqeno je da se 18 lanova odbornika naknadno izabere iz mesta koja na Velikom narodnom zboru nisu bila zastupqena. Poto je jedino Zboru priznata nadlenost za izbor prvoga Srediweg odbora, ostalo je nejasno ko e i kako ta mesta popuniti, a neka su do kraja ostala nepopuwena. Po tome su mesta koja nisu bila zastupqena na Zboru dola u prednost, jer su mogla sama po sopstvenom nahoewu lanove Srediweg odbora iz svoje sredine izabrati i imena upravi Stranke saoptiti", dok je predstavnike zastupqenih mesta birao Zbor redovnim postupkom. Bilo je nepodobno i procewivati od samoga poetka da e ama ba u svakom mestu sa srpskim ivqem biti osnovana podrunica Stranke (kao to do kraja i nije bilo), pa je ve i sama brojka 18 sasvim proizvoqna i, kako se pokazalo, nerealna. tavie, jedno asniko (potpredsedniko) mesto nije popuweno, nego opet sasvim nedefinisano ostavqeno na raspolagawe podruju koje na Zboru nije imalo predstavnika. Kao to se moglo oekivati, to potpredsedniko mesto nikada nije ni popuweno. Na svojoj sednici od 28. maja 1934. Srediwi odbor je razmatrao vie tekuih pitawa, a donete su i dve vane odluke: 1) da se preduzmu koraci za dobijawe statusa pravnog lica; 2) odreeni su lanovi koji e izai i 3. juna sprovesti organizaciju mesnih odbora u tridesetak mesta, izuzev Klisure i Poqadije, koje su ostavqene za kasnije. Poetak rada nije proao bez potresa: iz Srediweg odbora i iz lanstva Stranke iskquen je Laza Omorjan zbog rada protiv interesa Zem[aqske] srpske narodne stranke i nepotovawa Pravila". Organizovawe po mestima ilo je dosta glatko, ali ipak ne kao to se predvialo. Organizacija mesnih odbora sprovedena je sledeim redosledom: 3. juna 1934 u Velikom Semikluu, Velikom Sempetru, Deanu, Diwau, iru, Ivandi, Ketvequ, Kei, Malom Bekereku, NavaliMunari, Parcu, Saravoli, Soki, Srpskom Semartonu, Tolvadiji, anadu i eneju. 8. juna 1934 u Varjau.
20

TV, god. , br. 150 / 25. 3. 1936.

93 10. juna 1934 u Aradu, Arad-Gaju, Vewu, Knezu, Kraqevcu, Nadlaku, Petrovom Selu, Stanevu, Torwi i akovu. 24. juna 1934 u Gadu, Monotoru, Rudni i Fenlaku. 8. jula 1934 u Denti i enurcu. Na dan 15. jula 1934. obavqeni su izbori mesnih odbora u Zlatici, Lugovetu i Sokolovcu. U Temivaru se pokualo da se izvri odreena predsprema. Govorei u ime ZSNSR, neki samozvani Sazivaki odbor uputio je, uz objawewe, poziv svim Srbima Temivarcima starijim od 20 godina da 25. jula 1934. dou na dogovor koji bi prethodio osnivawu mesnih odbora u Temivaru.21 Mada su kao mamac istavqena i druga pitawa (osnivawe itaonice, ujediwewe pevakih drutava), odziv je bio takav da o wemu zatim nije pisano. Ipak, organizovawe podrunice u Temivaru (Gradu) obavqeno je 21. avgusta, a u Temivaru (Fabrici) 22. avgusta. Tako je do kraja 1934. osnovano 39 mesnih organizacija: 2 u Temivaru i 37 na strani. Nova sednica Srediweg odbora zakazana je za 27. i 28. oktobar22 a nastavqena 10. novembra 1934.23 Na toj sednici izabran je takozvani Ui odbor, kao izvrno telo Srediweg odbora, te odseci: Politiki, Kulturni, Socijalno-privredni, Sportski i Disciplinski. To jeste bilo predvieno Pravilima, ali nije obavqeno po predvienom. U Ui odbor uli su: po zvawu: predsednik dr Mihajlo iri i glavni tajnik dr Spasoje Nikoli; po izboru: Paja Todorov, Milan Krajovan, Milutin Manojlovi, Milutin Nenadovi, Jovan Gigi, dr Vladimir Stoji, Milan Jovanov, Sovra Veselinovi, Maksa Stojanov, Miloje Savi, ivko Arsin, iva Mijatov i iva Kneevi; ostavqeno je mesto za predsednika Mesnog odbora u Temivaru (Gradu).24 Dakle, umesto da u Ui odbor uu svi asnici, po zvawu, i jo 12 lanova, po izboru, ula su po zvawu samo dvojica (predsednik i glavni tajnik), a meu 12 izabranih lanova bila su opet etiri asnika; time je povreeno i dostojanstvo asnika, i pravo lanova da budu predstavqeni u Uem odboru. Takav postupak je istovremeno oznaio koncentrisawe moi u relativno uskom krugu po izvesnom kquu izabranih. Pada u oi da u Ui odbor nisu ukqueni prvi i drugi potpredsednik, nego tek trei i peti.25
21 22 23 24

Brai Temivarcima. TV, god. , br. 37 / 22. 7. 1934. TV, god. , br. 50 / 21. 10. 1934. TV, god. , br. 52 / 4. 11. 1934. Pada u oi da je od potpredsednika u Ui odbor ukquen samo trei, Paja To-

dorov.
25 Moda je na temequ toga trei potpredsednik, Paja Todorov, po ostavci dr Mihajla iria preuzeo predsednika ovlaewa, koja su po Pravilima imala pripasti pr-

94 Za ostale odseke nije bilo nikakvog propisa, tako da su saiweni proizvoqno. Neki su bili samo u jednom, drugi u vie odseka, predsednik pak i glavni tajnik u svakom. Osim razmatrawa tekuih pitawa, na toj sednici je glavni tajnik podneo izvetaj da su organizovane podrunice u 36 mesta, a da je ostalo da se jo organizuju u Temivaru (Mehali) i u 9 mesta Poqadije i Dunavske klisure (Belobreki, Leskovici, Maeviu, Qupkovi, Staroj Moldavi, Poeeni, Radimni, Diviu i Svinici). Procena Srediweg odbora bila je da e, po osnivawu organizacija i u tim mestima, biti 46 predsednika mesnih odbora izvan Temivara, te da e dopunski biti birano jo 14 lanova.26 Nije sasvim jasno ta se dogodilo u Nemetu. Mada nije, kao za ina mesta, javqeno da je sprovedeno organizovawe, Nemet se na sednici 10. novembra 1934. ne pomiwe kao mesto bez izabranoga mesnog odbora, a 23. februara 1935. izaslanici Ueg odbora izlaze na lice mesta, poto se, nakon izvesnih nesuglasica i nezgoda", a na molbu preko 100 Nemeana", ukazala potreba za reorganizacijom; tada je izabran prvi poznati mesni odbor.27 Iako zakazano za 25. avgust 1934, organizovawe u Temivaru (Mehali) nije usledilo tada, nego tek 23. juna 1935. S tim organizacijama osnovanim 1935. skupilo ih se na spisku Srediweg odbora svega 41, od ega tri temivarske i 38 izvan Temivara. U wima je bilo svega 246 asnika i jo 257 odbornika. Za nae prilike bio je to lep organizatorski poduhvat. Za razliku od Temivaraca, Srpsku stranku su u poetku ozbiqno shvatili i od we mnogo oekivali (mada nisu sasvim tano znali ta), osobito seqaci, ali i seoska inteligencija. Malo je poznato da su u osnivakom radu uestvovali i brojni svetenici. Ve su na Konferenciji 23. aprila rado vieni nai rodoqubivi narodni svetenici i uiteqi".28 Wihovo prisustvo je daqe detaqnije beleeno pri osnivawu mesnih odbora. Tih godina je kod nas bilo pedesetak parohijskih svetenika; skoro treina wih uestvovala je na neki nain u osnivawu Zemaqske srpske narodne stranke i zaloila svoj ugled za wu. Niotkuda ne proizlazi kako je proveravano lanstvo koje je dolazilo na zborove, ali ni kako je pri mesnim izborima odreivan broj odbornika. Prema novinskom saoptewu glavnog tajnika taj broj je trebalo da zavisi od broja lanova Stranke u mestu:
vom potpredsedniku. Dodue, Pravila nemaju predviawe za sluaj uprawenog predsednikog mesta, ali prema lanu 22, ako je predsednik spreen, wegovu dunost vre potpredsednici naizmence, po redu". 26 U stvari, iz dotadawih saoptewa proizlazi da je preostalo organizovawe u Temivaru (Mehali) i jo u drugih 10 mesta (uz 9 nabrojanih, jo i u Nemetu). Prema tome, da je sve teklo po predviawima, bilo bi u Srediwem odboru 47 mesnih predsednika izvan Temivara, a ostalo bi da se popuni svega 13 mesta. 27 TV, god. , br. 69 / 3. 3. 1935. 28 TV, god. , br. 25 / 29. 4. 1934.

95
Broj odbornika ustanovqava se ovako: do 100 lanova Stranke u mestu biraju se 4 odbornika; od 100150 lanova odbornika; od 150200 lanova 8 odbornika; od 200250 lanova 10 odbornika; od 250300 lanova 12 odbornika, a od 300 lanova navie 14 odbornika.29

Meutim, do objavqivawa toga saoptewa 28 mesnih odbora ve bee nekako izabrano. Ali i po samom saoptewu pretpostavqa se da je poznat tani broj lanstva; meutim, 39 organizacija je osnovano od juna do avgusta 1934, a na sednici 2728. oktobra iste godine Srediwi odbor jo nije imao potpuni pregled, nego je pourivao podrune organe da traene iskaze podnesu".30 Ipak, broj izabranih odbornika sada nam je jedini, mada ne sasvim pouzdani, pokaz o broju lanova. Kako su proticali ti osnivaki zborovi po mestima nije podrobnije opisano; ipak, ostali su poznati pojedini detaqi. Pri sprovoewu organizacije mesne organizacije u Torwi 10. juna 1934, u prisustvu izaslanika Srediweg odbora dr Vladimira Stojia i Velimira Pavlova, sve je bilo sveano i patetino-nacionalno.
Za ovim se je otilo u kasinu kod g. Ivana Bajia, gde se je uz milozvunu svirku srpskih tamburaa veselilo i pevalo.31

Na dan 23. februara 1935. izali su u Nemet radi organizacije (ili reorganizacije) predsednik dr Mihajlo iri, glavni tajnik dr Spasoje Nikoli i Toa Trwanev. Oni su svratili u optinu, pa su odatle u pratwi kneza i belenika otili u veliku dvoranu gostionice, koja je bila puna oduevqenih Nemeana", gde je govorio glavni tajnik i obavqen je izbor asnika usled jednodune voqe naroda".
Narod je pouen, osokoqen i oduevqen napustio, po obavqenom izboru, zbor, a prvaci wegovi sa optinskim belenikom ostadoe u drutvu sa izaslanicima na zajednikom ruku sve do polaska istih iz mesta. Na banketu odrano je mnogo lepih zdravica, bilo je prijateqskog razgovora i pevale su se nae umilne srpske pesme.32

Da li je to sasvim odgovaralo Nemeanima ili bar lanovima Stranke teko je rei. Evo naknadnog komentara iz pera jednoga uglednog metanina, koji je tada i sam izabran u Mesni odbor:
Februara meseca 1935. g. dooe predsednik, glavni tajnik, kao i jedan lan Srediweg odbora ZSNS iz Temivara u mesto, da izvre organizaciju i obave izbor mesne uprave. Naoe se neki, koji pod uticajem alkohola pokuae da ometu rad, no nisu uspeli, ali svojom galamom uspeli su da postave onakva lica na elo
29 30 31 32

TV, TV, TV, TV,

god. god. god. god.

, br. 32 / 17. 6. 1934. , br. 56 / 2. 12. 1934. , br. 32 / 17. 6. 1934. , br. 69 / 03. 3. 1935.

96
mesne Srpske stranke, koja ne odgovaraju istoj. Drugi pak, koji su eleli tajno glasawe, utali su, jer nisu imali smelosti da se protive.33

Zaista udnovato: po Pravilima, svaki izbor se morao sprovoditi tajnim glasawem, a evo nije. Dodue, ni u jednom objavqenom saoptewu nema pomena da je bilo kakvog glasawa, ali su este naznake o oduevqenom prihvatawu, jednodunom odobravawu, gromoglasnom uzvikivawu i slino. Ovakva na brzinu sprovedena organizacija mesnih odbora imala je svojih velikih nedostataka. Zbog daqeg razvoja dogaaja pojedini asnici i odbornici su naputali svoja mesta: najpre su to uinili svetenici zbog nemile polemike koju je glavni tajnik vodio sa Eparhijskom upravom, zatim i drugi, svako iz svog razloga. Ve je na sednici Srediweg odbora od 2728. oktobra 1934. bez navoewa razloga reeno da u Lugovetu treba izabrati drugog predsednika, a 10. novembra 1934. da to treba uraditi i u Temivaru (Gradu). Srediwi odbor je zatim neko vreme imao preih poslova, a kada su izaslanici poetkom 1936. putovali da bi izvideli stawe, nali su da su predsednici u Velikom Semikluu i Saravoli napustili svoja mesta, da je u eneju dolo do promene predsednika, da se u Rudni mora birati sasvim nova uprava, da u Nemetu, Kei i Monotoru treba popuniti asnika mesta itd. Pitawe Kee opet stoji posebno. Prilikom posete mesnoj organizaciji 8. februara 1936. Paja Todorov i dr Spasoje Nikoli utvrdili su da su ostavkom uprawena mesta predsednika i jednog odbornika", te su na zboru ta dva mesta popuwena.34 Malo zatim, saoptewem Predsednitva br. 41 / 06. 4. 1936.35 obznaweno je da je mesni odbor u Kei dopuwen" estoricom Hrvata, a nigde nije obrazloeno zato je dopuwavan, po kakvom osnovu i po kakvom izbornom postupku. Uostalom, godine 1936. dospeo je statutarni rok za sazivawe Velikog narodnog zbora, koji se, prema 25. lanu Pravila, sazivao i odravao svake dve godine". Bila je to dobra prilika za opti pregled rada i za propisno popuwavawe uprawenih asnikih mesta, meu koja je spadalo i samo predsedniko. Meutim, ne samo da to nije uiweno, nego posle 15. septembra 1935. nije odrana nijedna sednica Srediweg odbora. Izvesno, u organizovawu Zemaqske srpske narodne stranke neto je od samog poetka zakripalo, i stawe se nikada nije razbistrilo. Rad Srpske stranke. Godina 1934. protekla je najvie u samom organizovawu. Ipak, potkraj godine, na sednici Srediweg odbora 10. novembra, Gl[avni] tajnik podneo je opiran izvetaj o dosadawem radu stranke, koji je bio prilino opsean i uspean, i dao je program za budui rad".36 U emu se taj rad sastojao nije reeno; zna se meutim
33 34 35 36

Leca Ilijin, Tajno glasawe je pravedna stvar. TV, god. , br. 117 / 01. 12. 1935. TV, god. , br. 139 / 16. 2. 1936. TV, god. , br. 154 / 08. 4. 1936. TV, god. , br. 56 / 02. 12. 1934.

97 da je naeno sedite i da su odobrena Pravila,37 to je, dodue, imalo znaaja. Poetkom 1935, nalazei se u Nemetu 23. februara, Gl[avni] tajnik je izneo i to, ta je sve uinila do sad Stranka za narod i pojedince".38 Opet nije reeno ta. Govorei u Velikom Sempetru povodom pregleda rada Mesnog odbora 3. marta 1935, izneo je gl[avni] tajnik dr S. Nikoli istorijat osnivawa mesnih organizacija i ocrtao dosadawi rad Stranke za svetenstvo, uiteqstvo, crkv[ene] optine razne srpske ustanove i pojedince. Sluaoce je neobino prijatno iznenadilo, kada su saznali koliko je i sa kakvim lepim uspehom radila Stranka za relativno kratko vreme, te su sa zadovoqstvom uzeli na znawe da se rad Stranke u javnosti nije objavqivao, jer Stranci nije potrebna reklama".39 Stoji li to ili ne stoji ostaje da se proceni po obimu informacija objavqenih u tadawoj tampi. Tekui poslovi do 26. maja 1935. Posle svoga zasnivawa na zboru od 23. aprila 1934. Srediwi odbor je, sa potpisom Predsednitva, objavqivao u Temivarskom vesniku svaku svoju sednicu, svaki izbor odbora po mestima, uputstva mesnim organizacijama, odobrena Pravila stranke, organizovawe putovawa na Oplenac, sazivawe i voewe Velikoga narodnog zbora 26. maja 1935. i slino, pa i neznatne detaqe: da je dr Spasoje Nikoli poklonio stranci 10.000 leja (saoptewe br. 6 / januara 1935)40 ili da je Toa Trwanev poruio za stranku peat s potrebnim priborom" (br. 25 / 18. 02. 1935).41 Odmah po osnivawu Stranke glavni tajnik dr Spasoje Nikoli zaveo je u listu svoje sopstvene rubrike. Prilikom obavqawa izbora mesnih odbora u poqadijskim mestima Zlatici, Lugovetu i Sokolovcu, izaslanici Srediweg odbora su upoznati s iwenicom da je na tom podruju etva sasvim podbacila, tako da preti glad. Stoga je odmah, pod br. 52 / 18. jula 1934, objavqen poziv svim mesnim odborima da po plemenitosti svojoj i iz rodoqubqa, sa bratskom qubavqu" prikupe pomo u novcu ili itu, osobito semewu. Novani prilozi imali su se predavati glavnom tajniku (zanimqivo, ne blagajniku).42 Nema podataka da je u tom pogledu to uiweno. Na dan 29. jula 1934. u Temivaru je boravio ministar-predsednik Tataresku. Tu priliku je iskoristio Srediwi odbor da mu urui memorandum o nekim zahtevima, koji su se ticali najvie materijalnih i
37 Da bi mogla biti podneta rumunskim nadlenim vlastima, Pravila su prevedena na rumunski jezik. Rumunski naziv Stranke, naen na peatu, glasi: Partidul Regnicolar al Poporului Srbesc. 38 TV, god. , br. 69 / 03. 3. 1935. 39 TV, god. , br. 70 / 10. 3. 1935. 40 TV, god. , br. 63 / 20. 1. 1935. 41 TV, god. , br. 68 / 24. 2. 1935. 42 TV, god. , br. 37 / 22. 7. 1934.

98 saobraajnih tekoa na klisurskom i poqadijskom podruju; o tome je u novinama pisano dvaput.43 Pod br. 70 / 23. avgusta 1934. preporuilo je Predsednitvo mesnim odborima da organizuju kupovawe vetakog gnojiva, posredstvom Srediweg odbora, po fabrikoj ceni. U drutvu Toe Trwanevog, dr Spasoje Nikoli proveo je marta 1935. nekoliko dana u Beogradu. U listu je objavqeno da je tamo sredio sledee: 13. maja poi e zaseban voz sa izletnicima, koji e posetiti Oplenac i provesti dva dana u Beogradu; udaren je temeq kwinici Srediweg odbora, za koju je ve nabavqeno 1.000 kwiga; nabavqeni su spisi i uputstva za osnivawe zemqoradnikih zadruga; nabavqen je materijal za osnivawe Srpskog sokola; zatraene su informacije o ureewu kolskog pitawa.44 Pod br. 70 / 28. marta 1935. ZSNSR objavila je poziv i detaqni program izletnikog puta u Beograd i na Oplenac, predvienog za 913. maj.45 Izlet je i ostvaren prema programu, sa vie od 500 izletnika. Na Kolarevom univerzitetu odran je 10. maja koncert uz uee pevakih drutava iz Varjaa, Malog Bekereka i Temivara (Mehale), tamburaa iz Kee i nekih vrsnih beogradskih umetnika. Koncert je prenosio beogradski radio.46 Pod br. 112 / 14. maja 1935. javqeno je u tampi da je, blagodarei dobroti i dareqivosti Vojvoanskog kluba studenata Vojvoana u Beogradu, ZSNSR dobila i svakoj srpskoj ustanovi i veroispovednoj koli ustupa besplatno po tri kwige o Vojvodini.47 Pod br. 113 / 14. maja 1935. objavqeno je da je ZSNSR dobila iz Jugoslavije oko 1.500 dobrih kwiga, a dr Spasoje Nikoli poklonio je 150 svojih kwiga. Tim fondom e se 26. maja 1935. osnovati Srediwa kwinica ZSNSR, koja e pozajmqivati kwige na itawe.48 Isto je tada poelo objavqivawe spiska s naslovima postojeih kwiga; objavqeno je 444 naslova.49 Pod br. 114 / 16. maja 1935. obnarodovani su uslovi za pozajmqivawe kwiga: kwige e se izdavati srpskim ustanovama u Rumuniji (do 20 komada meseno), te svetenicima i uiteqima (do 5 meseno), uz doprinos od 1 leja po kwizi50 (novina je tada kotala 5 leja). kolske godine 1935/36. vren je pritisak za gaewe srpske veroispovedne kole u Lukarevcu. Pored ostalih, za ovo se zainteresovala ZSNSR, i posredstvom svoga glavnog tajnika reila problem u kolskom inspektoratu, to je pod potpisom Crkvene optine lukarevake objavqeno i u listu.51
TV, god. , br. 38 / 29. 7. 1934. i br. 40 / 12. 8. 1934. TV, god. , br. 72 / 24. 3. 1935. 45 TV, god. , br. 73 / 31. 3. 1935. i sledei. 46 TV, god. , br. 80 / 19. 5. 1935. 47 Isto. 48 Isto. 49 TV, god. , br. 81 / 26. 5. 1935. do br. 87 / 07. 7. 1935. Ne zna se ta je bilo sa razlikom do 1.650. 50 TV, god. , br. 81 / 26. 5. 1935. 51 Dokaz o potrebi postojawa Srpske stranke, TV, god. , br. 66 / 10. 02. 1935.
43 44

99 Iz novine se doznalo da je ZSNSR razaslala preko mesnih organizacija okrunicu o nameri da osnuje egrtski dom u Temivaru.52 Polemika oko Srpske stranke i oko linosti wenoga glavnog tajnika.53 Tokom 1934. i 1935. u temivarskim srpskim krugovima vodila se una polemika. Uee Srpske stranke u toj polemici jedan je od glavnih vidova wene tadawe delatnosti. Nastanak polemike bio je ovakav. Po osnivawu Srpske stranke, dr Spasoje Nikoli zasnovao je u Temivarskom vesniku svoju rubriku, naslovqenu: Saoptewa glavnog tajnika Zemaqske srpske narodne stranke od opteg znaaja.54 U toj rubrici je pisao o svemu i svaemu: o svojoj voqi da nekoliko omladinaca poduava u crkvenom pojawu, o tetnom obiaju ispraawa mrtvaca uz muziku, o nezakonitosti Eparhijske uprave, o nezakonitosti izbora Slobodana Kostia za paroha gradskog i okrunog protoprezvitera temivarskog, o nepravilnostima u rukovawu mirovinskim fondom uiteqa i svetenika, odnosno fondom kwiare Dositej Obradovi", o nepravilnostima pri isplati svetenikih plata, o nepodobnosti ponovnog pokretawa i daqeg izlaewa eparhijskog Glasnika, o proneverama u manastirima i slino (ime je prekren program Srpske stranke, i to u onom delu koji je istaknut jo na Konferenciji od 23. aprila 1934: Nemeawe u crkv[ene] stvari, koje u delokrug crkvenih vlasti spadaju"55), a pravdao je svoj postupak istupawa iz pravoslavqa i prelazak u bezverje kao moralni in savesti. Budui saoptewa glavnog tajnika, napisi su primqeni kao stanovita Srpske stranke koju on predstavqa, ak i poznije, kada je rubriku preimenovao u Saoptewa dr Spasoja Nikolia od opteg znaaja i stavove javno proglasio za line. Takvo pisawe izazvalo je negodovawe u crkvenim krugovima, pa su avgusta 1934, u ime omladine srpske", etiri potpisnika: svetenici Stevan Tomi i Vojin Paskulovi, odnosno studenti Predrag Udicki i Nemawa Sl. Kosti, uputili javnosti Apel srpske omladine u Rumuniji. Potpisnici ocewuju da je na narod estit i lakoveran, pa se oseaju obaveznim da ga upozore na opasnost koja mu preti od Zemaqske srpske narodne stranke i wenoga glavnog tajnika. Reakcija suparnike strane bila je burna i neuzdrana. U nepotpisanom uvodniku Temivarskog vesnika56 potee se logino pitawe ko je ovlastio onu etvoricu da piu u ime omladine, i koje
52 Tanasija R. S a v i , Nae zanatstvo i egrtski dom. TV, god. , br. 68 / 24. 2. 1935; kolska diploma ili zanat, trgovina. TV, god. , br. 70 / 10. 3. 1935. 53 Detaqno o ovoj polemici pisano je u kwizi: Stevan B u g a r s k i, Zaviajna kwievnost Srba iz Rumunije 19181947, Temivar 2007, 264274. 54 Da se razumemo; Na sredu sa raunima; Hristos, narod i sotona i drugi pod raznim rubrikama. 55 TV, god. , br. 25 / 29. 4. 1934. 56 Odgovor na Apel" onoj etvorici i onima kojih se tie. TV, god. , br. 43 / 02. 9. 1934. U istom broju lista objavqena su reagovawa ZSNSR, wenoga predsednika i glavnog tajnika lino, kao i Crkvenog odbora u Temivaru (Gradu).

100 omladine; predsednik Kola srpske omladine Jovan Gigi saoptio je da nikog nisu opunomoili u tom smislu. Urednik svoj list smatra javnom govornicom, te da ne moe biti pozivan na odgovornost za stavove koje razni autori iznose. Poto smatra da je sam predmet nedostojan tampe, tuie potpisnike za klevetu i uvredu asti. Predsednik i glavni tajnik uputili su u ime ZSNSR tubu vladici Georgiju (Letiu) protiv svetenika Stevana Tomia i Vojina Paskulovia to su na svetenom licu nedostojan nain, i tonom koji ni koijaima ne prilii, obasuli lanove crkv[enog] odbora u Temivaru (Gradu), srpski list 'Temivarski vesnik', ugledne osobe, meu wima zaslune voe, te lanove Stranke". Zahtevali su najstroi postupak i kawavawe do 3. septembra, a ako to ne usledi, podnee zbog uvreda i kleveta nadlenom sudu tubu protiv imenovanih svetenika, a isto e uiniti i sa dva dina studenta". Crkveni odbor u Temivaru gradu takoe je sa prezrewem i gnuawem" osudio potpisnike Apela, nazvavi ih nepozvanim kritiarima" i pripretio da e ih sa svoje strane tuiti, i to: Crkveni odbor kao moralno telo, i wegovi lanovi pojedinano. Dr Mihajlo iri izjavio je da e i sam podneti krivinu tubu protiv potpisnika Apela, zbog kleveta i uvrede asti. Dr Spasoje Nikoli je takoe pripretio da e detiima-junacima dati kod krivinog suda iroko poqe dokazivawa". Dok su previrawa, protesti i pretwe bili u jeku, pojavio se jo jedan, nepotpisani letak. U pitawu je spis naslovqen Spasoje Nikoli,57 iji bi se tekst mogao svesti na poziv Spasoju Nikoliu da se povue iz javnog ivota, to bi kao zahtev bilo na mestu, ali je ironini i polemiki ton ve bio uzeo maha:
Ako nam nije umeo i hteo pomoi onda, kada je to bio duan da uini, zar sad da se vraa u oviji tor kao podivqali vuk da nas ui kako emo se vukova spasavati?

Naalost, Spasoje Nikoli se bio uzjogunio ne samo da se ne povue, nego da daqim napisima dokazuje kako je wegov prelazak u bezverje visok moralni postupak, maltene Bogom blagosloven. Sa toga stanovita doputao je sebi da deli lekcije svima, pa i nadlenom episkopu, ta i kako treba i kako ne treba da rade. To je izazvalo jo jedan polemiki spis, naslovqen Hristova nauka i Spasoje Nikoli, iz pera jereja Vojina Paskulovia, koji se potrudio da stawe Spasoja Nikolia sagleda sa stanovita Svetoga pisma, svetootakih dela i crkvenog prava. Time, meutim, polemika nije okonana. Spasoje Nikoli je i daqe u Temivarskom vesniku pisao to je naumio. Povremeno su se javqali napisi raznih autora koji su osuivali Apel srpske omladine i pole57 Tekst nije datiran, ali je dr Spasoje Nikoli na wega reagovao ve u TV god. , br. 43 / 02. 9. 1934. napisom Anonymus i detii.

101 mike letke iz eparhijskih krugova;58 poto su oni poticali od qudi bliskih ZSNSR, wen naziv, ciq i takozvani interes dugo su se povlaili u polemici koja je, sem poetnog impulsa, dobrim delom mogla da se svede na wenoga glavnog tajnika lino. Tako se stawe daqe usijavalo. Simptomatino, kraj onoliko pretwi krivinom odgovornou, niko autore Apela nije tuio sudu. ZSNSR i proslava 700. godiwice upokojewa svetog Save, u Temivaru. Godine 1935. slavilo se 700 godina od upokojewa svetog Save. Prvu vest o sveanosti koja e se odrati u Temivaru objavio je Temivarski vesnik u svom prvom februarskom broju, iz pera Branislava Miretia.59 Tu je ve naznaeno kao pouzdano poznato vie detaqa: proslava e se odrati u prostorijama Gradskog pozorita; uestvovae sve srpske pevake druine i ostala srpska drutva; svi koji budu eleli da sa strane dou na proslavu dobie ispravu s kojom e na dravnoj eleznici uivati popust 50%, a ona e im biti i ulaznica s oznakom mesta u dvorani; celi program predstave prenosie Radio Bukuret; predvia se da se tada osnuje Savez srpskih pevakih drutava; sugerie se da se osnuje Savez humanih drutava, Savez omladinskih drutava i Savez itaonica, pa ak i da se tri pravoslavne srpske crkvene optine u Temivaru spoje u jednu. Predspreme su i vrene. Izaslanici triju srpskih pevakih drutava u Temivaru: Srpske pevake druine, Sloge" i Zore" sastali su se 27. februara 1935. i usaglasili o potrebi meusobne saradwe i zajednikom nastupawu prilikom proslave 700. godiwice smrti svetog Save, a samo naelno o osnivawu Saveza srpskih pevakih drutava u Rumuniji. Dogovoreno je takoe da se za 4. mart uvee pozovu po tri predstavnika ovdawih deset srpskih institucija, koji e zajedno saiwavati Prireivaki odbor svetosavske proslave".60 Nije reeno ko stoji iza ove organizacije, odnosno iza Prireivakog odbora, ali s obzirom na imena i na reakcije koje su se pojavqivale u tampi, moe se zakquiti da nita nije bilo strano ni Zemaqskoj srpskoj narodnoj stranci, ali ni Eparhijskoj upravi. Bilo kako bilo, Prireivaki odbor je saiwen i dao se na rad. Proslava je zakazana za 26. maj 1935.61 Prvi put se Odbor zvanino oglasio saoptewem od 7. aprila 1935, u kojem najavquje proslavu i poziva na slogu:
58 Duan K r s t i - V e l i m i r o v, Danawi nai drutveni gresi i kriza karaktera; Danawi mentalitet i rad za narod; Vladimir J o v a n o v i , Kako se u narodu misli i drugi. 59 Branislav M i r e t i , Proslava 700 godiwice smrti Sv. Save. TV, god. , br. 65 / 03. 2. 1935. 60 Saradwa triju srpskih pevakih druina u Temivaru. TV, god. , br. 69 / 03. 3. 1935. 61 Prireivaki odbor svetosavske proslave na radu. TV, god. , br. 71 / 17. 3. 1935.

102
Crkvene vlasti izdale su odluke o proslavi Svetosavske godine u sv. hramovima, kolama, srpskim drutvima i domovima, koje treba da se strogo, orno i voqno ispotuju; a srpske ustanove u Timioari odredile su dan 26. maj t. g. za zajedniku proslavu svih Srba u Rumuniji.

Saoptewe potpisuju predsednik Odbora Manojlo Popov i tajnik Boidar Mareki.62 Usledio je sa istim potpisima i poziv od 15. aprila 1935, upuen svim naim pevakim drutvima da se najkasnije do 1. maja prijave radi uea u programu, a da drutva sa odobrenim pravilima budu spremna za osnivawe Saveza pevakih drutava. Istom prilikom je naglaeno da Svaki Srbin koji eli da prisustvuje proslavi ima prava na putovawe eleznicom u Temivar i natrag u pola cene, na osnovu dozvole RA CFR no. 40.771/1935 i numerisane legitimacije, uz koju se ima dati dobrovoqni prilog od 10 leja.63 Kada su pripreme bile uveliko odmakle, ubacila se Zemaqska srpska narodna stranka otvoreno, s neskrivenom namerom da proslavu iskoristi za svoju manifestaciju. U tom smislu Predsednitvo je izdalo saoptewe br. 111 / 14. maja 1935, u kojem, izmeu ostalog, pie:
Poznato je Naslovu da je u Timioari organizovan jedan odbor, koji prireuje 26. maja t. g. proslavu 700. godiwice smrti Sv[etog] Save. Poto se tom prilikom putuje u pola cene, nadati se je da e se Srpstvo toga dana u to veem broju sakupiti u Temivaru. Ovu priliku upotrebquje i ova Stranka da odri veliki narodni zbor Stoga zakazujemo za 26. maja u 9. s. pre podne veliki narodni zbor u dvoritu kinematografa Kapitol" i pozivamo svakog Srbina kome interes svoje kole i svoga potomstva na srcu lei da doe na zbor i da sam rei sudbinu svojih kola Reewa koja narod u licu svojih tako pozvanih zastupnika bude doneo na zboru, bie obavezna za sve optine.64

Poto je Prireivaki odbor najavio da e u sluaju odravawa nepredvienog zbora odustati od same proslave (i to je po selima doboem obnarodovano), Predsednitvo je saoptewem br. 115 od 22. maja 1935. potvrdilo da e se 26. maja u 9 s[ati] pre podne bezuslovno odrati veliki narodni zbor", ak ako se ista proslava iz bilo kakvog razloga ne bi odrala". Tom prilikom je odgovornost za saziv, koji je iao isto organizacijskim putem, preko Uega, Srediwega i daqe preko mesnih odbora, prebaen neodreeno na narod:
To, dakle, nije zbor samo nae Stranke, nego celoga srpskoga naroda u Rumuniji. Stoga se ima svaki Srbin pozvati na zbor, bez obzira da li je lan nae Stranke ili nije. Mi smo samo uzeli inicijativu oko saziva toga zbora po eqi samoga naroda.65
62 63 64 65

Brao Srbi! TV, god. , br. 76 / 21. 4. 1935. Srpskim pevakim drutvima u Rumuniji! TV, god. , br. 76 / 21. 4. 1935. TV, god. , br. 80 / 19. 5. 1935. TV, god. , br. 81 / 26. 5. 1935.

103 Kako je ta eqa izraena ostalo je nedokuivo. Do kraja se celi dogaaj sveo na zborovawe u prvom planu i na improvizovanu proslavu kao prateu manifestaciju.66 asnici ZSNSR doekali su Srbe na eleznikoj stanici, stavili se, pod rumunskom i srpskom zastavom i s muzikom, na elo kolone od 500600 qudi, te kroz grad doli u dvoranu bioskopa Kapitol"; tu se sakupilo do 1.000 osoba. Zbor je pozdravnim govorom otvorio dr Mihajlo iri. Glavni govornik bio je i ovoga puta dr Spasoje Nikoli. On je govorio o znaaju svetog Save, najzad se osvrnuo na nae tadawe probleme: zamerio je to narod nije konsultovan pre donoewa i ratifikovawa kolske konvencije i Crkvene konvencije; ocenio je da je Eparhijska uprava nezakonita, podsetio na svoja ranija potraivawa da se poloe rauni o mirovinskom fondu svetenstva i uiteqstva, za koji sumwii da je utroen u druge svrhe; krivio je vladiku Georgija (Letia) da je napustio pastvu, pa je zbog toga eparhija srozana na stepen vikarijata (time je sam sebi protivreio, jer je svojevremeno bio vrst u izriitoj tvrdwi da o naputawu Eparhije ne moe biti govora"67); posebno je osudio protu Slobodana Kostia, tvrdei da rui svaki rad u narodu i stvara neslogu", te je podneo zahtev da bude uklowen. Uiteq Stevan ur govorio je objektivno o tekom stawu veroispovednih kola i uiteqa. Sovra Veselinovi iz Saravole zamerio je to se ZSNSR ne moe sastajati u srpskom domu" (verovatno je imao u vidu Vladianski dvor), to svetenici nisu poli na izlet ZSNSR u Beograd i na Oplenac. Poto narod plaa i uiteqe i svetenike, smatra da bi oni morali biti lanovi ZSNSR. Na wegov predlog izabran je odbor od 15 lanova, koji e sa Eparhijskom upravom o tome pregovarati. Bilo je jo govornika sve u tom smislu. Dr Spasoje Nikoli je zatim proitao tekst Rezolucije, koja je sa mawom promenom jednoglasno primqena". Rezolucija je imala 10 taaka, koje saeto sadre sledee: Osuuje se Eparhijska uprava: zbog donoewa Crkvene konvencije i kolske konvencije bez pitawa naroda; zbog nesprovoewa izbora crkvenih skuptina, zbog ega su sadawe crkvene uprave nezakonite; zbog svoga nezakonitog sastava i stawa, jer su do sada morali biti odrani izbori triput: 1929, 1932. i 1935. Grubo se napadaju i optuuju vladika dr Georgije (Leti) i prota Slobodan Kosti. Zahteva se: neodloni saziv Eparhijske skuptine; daqe, da se i crkvenim optinama u Gradu i Fabrici dodele sesije i pripadajua
66 Opis zbora i proslave prema napisima: Veliki zbor srpskog naroda u Timioari, koji prati Rezolucija doneena na narodnom zboru u Timioari 26. maja 1935, te Proslava 700. godiwice smrti Sv. Save u Timioari, objavqenim u istom broju lista TV, god. , br. 82 / 02. 6. 1935. 67 Na znawe. Glasnik, god. , br. 2 / 15. 1. 1922, 23.

104 zemqa i da se svetenstvu obezbede materijalne povoqnosti; da se odre veroispovedne kole, ako Eparhijska uprava obezbedi uslove za to; da se javno obrauna mirovinski fond svetenstva i uiteqstva. Sve u svemu, najmawe je i samo uzgred bilo rei o reavawu kolskog pitawa, mada je ono pri sazivu zbora istaknuto kao najvanije za koje treba svaki Srbin da doe. A sveti Sava nije ni pomenut. Posle se ponovo, u jo veoj povorci, a opet sa zastavama i muzikom, krenulo do Komande divizije, gde je burno pozdravqen general Opresku, zatim do Prefekture, gde je isto tako pozdravqen prefekt dr Dimitrije Nistor. Otuda je povorka dola u Sabornu crkvu, gde se upravo sluila liturgija: inonaalstvovao je prota Slobodan Kosti, na horu je pojala Sloga". U svojoj besedi prota Kosti je pozdravio prisutni narod, koji je naao vremena posle odranog zbora i da se pomoli Bogu" (da li je tu bilo ironije?), a zatim podue govorio o kolskoj konvenciji. Posle liturgije, mawe izaslanstvo je posetilo protu Kostia radi dogovora o odravawu svetosavske proslave i zamolilo ga da, uprkos odjavi Prireivakog odbora, telefonom pozove pevaka drutva bar iz najbliih mesta. Prota se saglasio sa odravawem proslave, naznaivi da ga je vladika dr Georgije (Leti) upravo tada telegramom opunomoio da ga na proslavi zastupa. Proslava je uvee odrana improvizovano, sudelovawem Branislava Miretia kao rediteqa. Pozdravni govor odrao je dr Spasoje Nikoli, a predavawe o svetom Savi izgovorio prota Duan Gaji. Nastupila su pevaka drutva iz ira, Diwaa, Soke, Nemeta, Saravole i temivarska Sloga". Rudwani su izveli scenetu, i svirali su rudwanski i diwaki tamburai. To je pisalo u srpskom listu. Neto kasnije atmosferu je doarao sam dr Spasoje Nikoli:
Od radosti i ushiewa bee samo gnev narodni vei Taj dobri i dugotrpeqivi, ali ovom prilikom do krajnosti ogoreni i razdraeni narod, i posle zbora, kada je dao izraza svome potovawu prema vlastima i spontano manifestvovao pred zvawem Sred[iweg] odbora Stranke kao svoga iskrenog prijateqa i uvara narodnih prava, bee teko zadrati da ne razlupa prozore na nekim narodnim" zgradama i da ne inzultuje izvesno sveteno lice, koje za svoga najveeg neprijateqa smatra. Ipak smo ih, kao estite i uviavne qude, uverili da upotreba takvih drastinih sredstava nije dostojna srpskog sina, i tako je rukopipatelna [!] kazna ovom prilikom mimoila onoga koji bee bled kao vosak u licu, kada je ugledao posle zbora masu sveta u Sabornoj crkvi, a drhtao je kao pi[h]tija kada je narod oslovio.68

Kada se sve sagleda, jo se moe zakquiti da se dobro zavrilo. Samo to se nije zavrilo.
Crkveno pravosue i popovski poslovi, Temivar 1935.

68

105 Dogaaji posle zbora od 26. maja 1935. Sutradan po zboru oglasila se Eparhijska uprava temivarska Izjavom povodom Rezolucije srpske stranke u Temivaru donesene na zboru dranom u Temivaru 26. 1935".69 Tri dana kasnije, 17/30. maja 1935, Izjavu u tom smislu dao je i prota Slobodan Kosti lino.70 Daqe je 7/20. juna 1935. odran zbor celokupnog svetenstva, na kojem je, pored ostalog, usvojena Odluka sledee sadrine: Svetenstvo priznaje vladiku Georgija (Letia) za zakonitog episkopa temivarskog i izraava mu potpunu odanost, priznawe i poverewe; za svoje najvie vlasti priznaje patrijarijske i eparhijske organe; za najpodesniju smatra veroispovednu kolu, koja je i predviena kolskom konvencijom; svetenstvo prati donoewe Crkvene konvencije, a zastupa za Srbe u Rumuniji nadlenost nacionalne crkve; daqe svetenstvo samo sebe smatra nadlenim za bilo kakve odluke o svojim prihodima i rashodima, pa i o mirovinskom fondu; odbija s negodovawem svaku tvrdwu da nije uz narod, naprotiv, istie da je uvek bilo uz narod i da e i ubudue saraivati s lanovima Srpske pravoslavne crkve; svetenstvo osuuje nain kojim je Rezolucija napisana a oekuje da e vostvo same Stranke uvideti tetan uticaj ovakvog postupka i za sebe, i za celinu".71 Raspravqajui o mogunosti saradwe sa ZSNSR, svetenici su doneli zakquak da e svetenstvo saraivati sa Zemaqskom srpskom strankom onda, kada bude iz svoje sredine potpuno eliminirala svoga glavnog sekretara dr Spasoja Nikolia, koji nije lan Srpske crkve".72 Objavqujui vest o svetenikom zboru, Temivarski vesnik je preneo sledee:
U vezi sa pitawem opteg stupawa u ZSNS izreeno je da je svetenstvo voqno bez izuzetka stupiti u ZSNS i saraivati u woj, ali pod izvesnim uslovima, jer kanonska nareewa to, pri danawem stawu stvari, onemoguuju.

Tome je dodao:
U ovom smislu bie predsednik ZSNS, po svoj prilici, izveten.73

To je vaqda prvi put da se kogod obraao prvom oveku Stranke, a ne wenom glavnom tajniku. Rezultat nije izostao. Zacelo, po dogovoru, izaslanstva dveju strana sastala su se 6. jula u Aradu i postigla dogovor. Izaslanstvo ZSNSR predvodio je predsednik
Glasnik, god. H, br. 1 / juni 1935, 23. Isto, 1112. 71 Isto, 69. 72 Zapisnik sednice celokupnog svetenstva Eparhije temivarske Pravoslavne srpske crkve u Rumuniji, odrane u Temivaru dana 7/20. 1935. godine u 10 sahati pre podne u dvorani Episkopskog dvora temivarskog. Glasnik, god. H, br. 2 / juni 1935, 1925, br. 3 / juli 1935, 3743. 73 TV, god. , br. 85 / 23. 6. 1935.
69 70

106 dr Mihajlo iri, izaslanstvo svetenstva protojerej Uro Kovini. Zakquci sa sastanka uneti su sutradan, 7. jula, u zapisnik, koji je zatim razaslat svetenstvu, a svode se na sledee zahteve svetenstva:
Da se episkopu dr Georgiju (Letiu), Eparhijskoj upravi, svetenstvu, istim nainom kojim je doneena Rezolucija od 26. maja t. g. u Temivaru dade potpuna zadovoqtina, i to da se ima ovo izrei u sednici Srediweg zbora Stranke najbliih dana; isto radi ravnawa publikovati svima mesnim organizacijama u zemqi i sankcionisati u docnije odreenom zboru. Dr Spasoje Nikoli ne moe imati nikakvu ulogu u Stranci, da bi se na taj nain omoguilo svetenstvu da bez ikakvog dodira sa wime moe aktivno uestvovati u radu Stranke. Da se narodu dade na znawe da vostvo Stranke samo uvia da je potreba, radi daqeg opstanka Stranke, da sarauje sa svetenstvom.

Vostvo ZSNSR izjavilo je na svaku taku da je u celini prihvata i usvaja, te da e u tome pravcu odmah postupiti.74 Neposredno posle zakquewa toga dogovora nastao je i prvi prezidijalni akt, inae ne mnogo aktivnog predsednika ZSNSR. Aktom je Srediwi odbor ZSNSR pozvan 21. jula na sednicu sa sledeim dnevnim redom:
1. Izvetaj o uprawenom mestu blagajnika; 2. Obraun oplenakog puta; 3. Polagawe rauna 1934/1935. godine; 4. Objawewe gl[avnog] tajnika o sazivu zbora 26. maja i o Rezoluciji povodom istog zbora; 5. Pretres i stanovite ZSNS u pogledu doneene Rezolucije na svetenikom zboru; 6. Eventualni predlozi.

Pomenuta sednica Srediweg odbora nije odrana, nego odloena za 28. jul,75 a o wenom odravawu ili neodravawu nije daqe nita objavqeno. Posredno se doznaje da je nekakva sednica odrana 15. septembra (izgleda s drugim sadrajem), pa je nova zakazana za 10. novembar 1935, ali nije odrana ni tada, ni kasnije. Predsednik je podneo ostavku i napustio poloaj. Novi predsednik nije biran, nego je predsedniku nadlenost preuzeo trei potpredsednik Paja Todorov. Glavni tajnik dr Spasoje Nikoli je ostao na poloaju, ali mu je ugled poquqan, i dotadawi saradnici e ga redom naputati. Jo jedan polemiki spis. Na Svetog Iliju 1935. datiran je novi polemiki spis, ovoga puta iz pera dr Spasoja Nikolia a s izazovnim naslovom: Crkveno pravosue i popovski poslovi. Ovaj spis je doao u vreme kada se s vie strana uveliko tvrdilo da ZSNSR nije nadlena da raspravqa crkvena pitawa, da izmeu Srpske stranke i Eparhijske uprave treba da doe do pomirewa za narodno dobro; takvo stanovite zauzeo76 (najvie moda da ne bi gubio itaoce) i prestao objavqivati polemike napise.
74 75 76

Navodi po primerku iz line zbirke retkosti Qubomira Stepanova. TV, god. , br. 89 / 21. 7. 1935. Isto.

107 Tekui poslovi Stranke do marta 1936. Pod br. 142 / 23. avgusta 1935. Predsednitvo je obavestilo mesne odbore da bi se u Temivaru moglo uposliti devet egrta Srba starijih od 14 godina.77 Nema podataka da se kogod odazvao pozivu. Dr Spasoje Nikoli se u ime ZSNSR zauzeo da organizuje jo jedno putovawe u Beograd i na Oplenac novembra 1935;78 nema podataka da je to putovawe i ostvareno. Na dan 30. novembra Predsednitvo je obavestilo mesne odbore o svojoj intervenciji kod prefekta Tami-torontalske upanije radi izdavawa naredbe podrunim zvawima da ne ometaju drawe sednica ZSNSR.79 Na dan 4. decembra 1935. dr Spasoje Nikoli objavio je detaqno pod svojim potpisom ta je preduzeo radi reavawa nekih albi pristiglih iz Dunavske klisure i Poqadije u vezi sa sprovaawem kolske konvencije.80 S terena je stigao dopis da su wegovim odgovorom samo delimino zadovoqni.81 O daqim svojim intervencijama pisao je marta naredne godine.82 U decembru dr Spasoje Nikoli je, kako veli, proveo u poslovima nae stranke nekoliko dana u Beogradu", o emu je objavio dugaak napis u nastavcima.83 Tamo je bio u audijenciji kod ministra dr Milorada orevia, kod kraqevskog namesnika dr Radenka Stankovia, posetio je organizaciju Narodna odbrana", beogradskog gradonaelnika, organizaciju Jadranska straa", Savez zemqoradnikih zadruga, Savez sokola Kraqevine Jugoslavije, organizaciju Privrednik", Savez udruewa trgovaca, i nekoliko puta susreo se s Petrom Jonesku, koji za Rumune u Jugoslaviji sprovaa k[olsku] konvenciju". U napisu nije naveo tane datume boravka, ali je naznaio da je za Boi bio u Temivaru. Pod br. 6 / 04. 02. 1936. ZSNSR se obratila srpskim pevakim drutvima, stavqajui im do znawa da je dobrotom Srpskoga pevakog drutva Graniar" iz Subotice dobila lep broj horskih partitura koje se mogu u seditu stranke prepisati. Spisak partitura objavqen je u nekoliko nastavaka.84 Pod br. 7 / 04. 02. 1936. ZSNSR je objavila da prodaje po povoqnoj ceni kwigu Stjepana Vukojevia Za kraqa i Jugoslaviju.85 Sredinom marta poelo je objavqivawe dopunskog spiska kwiga (94 naslova, od br. 445 do 538) koje su pristigle u kwinicu ZSNSR.86
77 78 79 80 81 82 83 84 85 86

TV, god. TV, god. Isto. TV, god. TV, god. TV, god. TV, god. TV, god. TV, god. TV, god.

, br. 94 / 25. 8. 1935. , br. 107 / 27. 10. 1935. , , , , , , , br. 118 / 04. 12. 1935. br. 125 / 29. 12. 1935. br. 145 / 08. 3. 1936. od br. 129 / 1936. do br. 133 / 26. 1. 1936. od br. 139 / 16. 2. 1936. do br. 144 / 04. 3. 1936. br. 137 / 09. 2. 1936. od br. 147 / 15. 3. 1936. do br. 151 / 1936.

108 Otvoreni sukob na vrhu. Tokom marta 1936. izbio je na povrinu i razdor u Srediwem odboru, tanije reeno izmeu velike veine asnika i odbornika i glavnog tajnika. U Temivarskom vesniku je objavqeno:
Primili smo dopis radi obnarodovawa, prema kojem 25 lanova Srediweg odbora ZSNS, na osnovu 20 Pravila, trae saziv vanredne sednice Srediweg odbora ZSNS. Potpisani potpredsednici naznaie vreme vanredne odborske sednice Srediweg odbora ZSNS za 28. mart, u subotu po podne u 3 sata, u zvaninim prostorijama Stranke, Timioara , ulica Ungureanu br. 11. i pozivaju sve lanove Srediweg odbora na ovu sednicu. Na dnevnom redu su take: Izbor komisije radi pregleda rauna oplenakog puta; Objawewe glavnog tajnika o dobivenim kwigama; Izvetaj glavnog tajnika o raznim prilozima; Ostale take u vezi sa putovawima; Eventualni predlozi.87

Dopis je bio datiran 22. februara 1936. a svi potpisnici su osvedoeni privrenici Stranke od samoga osnivawa: Duan Arsin, ivko Arsin, Kosta Atanasijevi, Vlada Barzin, eda Bogosavqevi, Mihajlo Burnazov, Sovra Veselinovi, Jova Votinar, Milan Jovanov, Ilija Lazarov, Luka Lonar, Duan Lukin, Kosta Markovi, iva Mijatov, iva Mitri, Velimir Pavlov, Joca Pekurarov, Jefta Raki, Maksa Stojanov, Milivoj Stojkov, dr Vladimir Stoji, Toa Trwanev, Laza Filipovi, Milan Cvetkovi, Boga okov. Zacelo, na osnovu Pravila, predsednik je bio duan da sazove Srediwi odbor na zahtev 20 wegovih lanova. Uz dopis je prikazana dozvola temivarske policije br. 16.088/1936, kojom je odravawe sednice odobreno. Glavnog tajnika su naputali i nekadawi verni pratioci. Toa Trwanev je na svoju ruku umnoio i razaslao proglas (dve velike stranice gusto kucanog teksta) datiran 21. marta 1936. a naslovqen: Svakome strpljenju doe kraj!88 Iz teksta proizlazi da je grupa Srba potpisala protest protiv glavnog tajnika ZSNSR, upravo protiv nereda koji je uveo u upravu Stranke i u celokupni srpski ivalj iz Rumunije", protiv toga to nee da sazove sednicu koja bi reavala o delatnosti njegovoj kao inovnika: naputanje kancelarije, putovanja i skupljanje priloga u Jugoslaviji bez dozvole i bez obrauna", i oni e potpis i postupak njihov uvek potvrditi, a nikad vie ga nee povui". Kako su se dogaaji u nastavku odvijali i upravo konano zamrsili pisalo je takoe u Temivarskom vesniku:
Jo septembra meseca prole godine odreena je bila odborska sednica Srediweg odbora ZSNS za 10. nov[embar] 1935. Poto ona jo ni do danas nije sazvana, izvestan broj lanova Srediweg odbora, svestan svoje dunosti eleo je da se jednom odri odavno dospela sednica, te su, u smislu 20 stranakih Pravila, 25 lanova Srediweg odbora ZSNS uputili na pet potpredsednika (poto je predsednik prethodno dao ostavku) molbu radi saziva sednice Srediweg odbora. TV, god. , br. 150 / 25. 3. 1936. Navod prema primerku iz line zbirke retkosti g. Qubomira Stepanova iz Temivara.
87 88

109
Kao to smo doznali, jedan od potpredsednika, Velimir Pavlov, uputio je, po prijemu dopisa sa 25 potpisa, molbu nadlenim vlastima radi dozvole 28. marta po podne poee se sakupqati lanovi Srediweg odbora u seditu Stranke, i bilo je 20 lana [!] na okupu, kada se pojavio organ Sigurance sa policijskom asistencijom, te saoptivi da je sednica zabrawena, ispraznie dvoranu. Prisutni lanovi, uzbueni, izaslae dva delegata kod Sigurance, koji su, navodno, tamo doznali da je glavni tajnik dr Nikoli ometnuo sednicu. Jedan deo lanova se raziao, a ostali uputie na licu mesta dopis Predsednitvu Stranke, u kojem se osuuje gorwi postupak glavnog tajnika i u kojem se trai saziv nove sednice u roku od mesec dana sa oznaenim dnevnim redom.89

ta je sa sednicom daqe bilo moe se, u nedostatku podataka, samo nazirati. Kraj je nastupao kao neminovnost. Tekui poslovi Stranke posle marta 1936. Posle nemilog dogaaja sa ometnutom sednicom, skoro godinu dana u novinama nije bilo nikakvih vesti. Tek krajem marta 1937. dr Spasoje Nikoli, jo uvek u kancelariji ZSNSR, najavio je organizovawe novog putovawa u Beograd i na Oplenac od 25. do 28. aprila.90 Nije sasvim jasno reeno da li to organizuje u svoje ime ili u ime Stranke, a nema ni podataka da je putovawe i usledilo. Iz sluajno naenoga akta proistie da je dr Spasoje Nikoli maja 1937. jo zvaniio kao asnik ZSNSR.91 Akt glasi:
Dobrovoqni prilozi za izdravawe Zemaqske srpske narodne stranke u Rumuniji i omoguewe postizavawa wezinih smerova na nacionalnom, kulturno-prosvetnom, socijalnom i privredno-ekonomskom poqu. Za prikupqawe priloga ovlaten je dr Spasoje Nikoli, generalni sekretar. U Temivaru 5. maja 1937. Dr Spasoje Nikoli s.r. generalni sekretar; Paja Todorov, potpredsednik.

Primewen je dvojezini peat Stranke. S tim aktom dr Spasoje Nikoli je prikupqao priloge u Sarajevu, kroz 10 (deset) dana" maja 1937. Za vreme postojawa Zemaqske srpske narodne stranke odrani su komunalni izbori 13. februara i parlamentarni 20. decembra 1937. godine. U meuvremenu, ne uspevi da se ukque u politiki ivot na nacionalnoj osnovi, neki Srbi su pristupili rumunskim istorijskim partijama; meu wima je bilo i asnika ZSNSR. Liberalima se u Velikom Sempetru prikquio ivko Toi, a u Temivaru (Mehali) Velemir Pavlov. Na velikoj protivvladinoj demonstraciji u Temivaru 24. maja 1936, koju je organizovala Nacionalna seqaka partija, pred Srbima je u koloni iao asnik ZSNSR dr Borislav Popovi.92 Ipak, poTV, god. , br. 152 / 01. 4. 1936. TV, god. , br. 253 / 21. 3. 1937. 91 Akt u vlasnitvu g. Igora Markovskog iz Temivara. 92 Kada je poznije, 2. februara 1938. dr Sever Boku pozvao mawinske prvake i predloio osnivawe mawinskih ogranaka pri Nacionalnoj seqakoj partiji, dr Borislav
89 90

110 stoji posredna tvrdwa da je prilikom parlamentarnih izbora decembra 1937, od strane ZSNSR nominiralo stranako vostvo u bukuretanski parlament Spasoja Nikolia i Paju Todorova za srpske delegate, a Adama Mikia-Hodija iz Kee za hrvatskog delegata".93 Rezultat je, lako razumqivo, bio nikakav. Da li je Stranka jo togod radila ili da li se u weno ime togod radilo, nije se moglo dokuiti. O radu mesnih odbora. Tokom godine 1935, po prestanku objavqivawa polemikih napisa, iz kancelarije Zemaqske srpske narodne stranke stizale su uglavnom vesti o obavqawu kontrole rada mesnih odbora. Glavna linost u tom poslu bio je opet glavni tajnik. Prema kratkim, turim zvaninim saoptewima, svuda su pregledi tekli bez problema i sve je nalaeno u najboqem redu. U stvari, sem lanarine, koja je meseno iznosila najvie koliko cena jedne novine, drugo to se, s materijalne strane, i nije imalo pregledati. O tome kako su pak ti pregledi proticali ipak je ostalo nekoliko svedoanstava. Tokom dva dana u februaru 1935. godine izaslanici Srediweg odbora obavili su kontrolu rada mesnih odbora u Kei i eneju.
2. febr[uara] bili su izaslanici na veeri kod gostoqubivog predsednika Boidara Aradana. Posle veere potrailo ih je tamowe pevako i tamburako drutvo, te im je do 2 s[ata] po ponoi pevalo i sviralo precizno sve lepe od lepih narodne i umetnike pesme i kompozicije. 3. febr[uara] bili su izaslanici gosti Obrada Maletia-Bate, predsednika mesnog odbora u eneju, koji ih je u svome dvorcu svojski primio i srpski poastio.94

Putujui u Sempetar radi obavqawa kontrole, izaslanici Srediweg odbora su dan ranije svratili u Varja. Prisustvovali su probi Pevakog drutva, a zatim preli u Srpsku itaonicu.
Tu se raspravqalo o poslovima itaonice i o mnogim aktuelnim pitawima koja se naeg naroda tiu, podiglo se nekoliko zdravica i provelo se u najlepem raspoloewu do 3 sata ujutru.95

Kontrola rada mesnih odbora naroito je dola na red poetkom 1936. godine; obavqali su je potpredsednik Paja Todorov i glavni tajPopovi, kao predstavnik Srba na sastanku, izjavio je da se lino protivio stvarawu posebne Srpske partije, poto su interesi Srba i Rumuna uvek bili isti. Poziv za ujediwewe u jedinstvenu politiku stranku smatra mudrim inom" (Duan S a b q i , Zemaqska srpska narodna stranka (ZSNS) u Rumuniji 19341936. Naa re, god. , br. 119 / 24. 4. 1992). 93 Kazivawe Adama Miksia, po seawu, ovde preuzeto iz kwige: Stjepan K r p a n, Hrvati u Kei, Zagreb 1983, 88, 162163. Pogrena je tvrdwa da je re o dogaajima 1938/39. Napomiwem takoe da Stjepan Krpan dosledno pie keansko prezime kao Miki, a oni su se ovde pisali kao Miksii. 94 TV, god. , br. 69 / 03. 3. 1935. 95 TV, god. , br. 70 / 03. 3. 1935.

111 nik dr Spasoje Nikoli. Kontrola je sprovedena u Kei, eneju, Nemetu, Rudni, Velikom Semikluu, Saravoli, Velikom Sempetru, Varjau i Soki. Koliko god se izvetai trudili da zatakaju pravo stawe i raspoloewe, ve iz novinskih izvetaja proizlazi da mesne organizacije nisu radile nita, i da su pred raspadawem. U nekima su obavqene promene asnika, neki asnici su napustili poloaje, u Rudni je zamewena cela mesna uprava. U Velikom Semikluu nije bilo predsednika, a potpredsednik im bee telegramom javio da ne dolaze, u Saravoli su zateeni wihovim dolaskom, jer im je i odande telegrafisano da ne dou, u Varjau su im postavqana nezgodna pitawa, u Soki su zatekli neslogu itd.96 Mala je uteha bila to su u Kei, uz krewe Pravila Stranke, ulaweni neki Hrvati ili to je u eneju jedan od voa komunista, poznati Obrad Komanov stupio u lanstvo". Veze Srpske stranke s politikim partijama i s drugim nacionalnostima. Zemaqska srpska narodna stranka je zvanino tvrdila da nije ni protiv jedne rumunske stranke, ali s pravom oekuje da e svaki svestan Srbin u wezino lanstvo stupiti".97 Tako je wen glavni tajnik likovao, kada su Kraqevani odbili da prime izaslanike Nacionalne seqake stranke, uz obrazloewe: Sada su dola naa srpska braa, i naa je dunost da sa wima drimo".98 Semartoncima je zamerio to su, uz Rumune, uli u mesni odbor Nacionalne seqake stranke.99 Ipak, kao da se u tom pogledu poneto i kroz prste gledalo. Tako su i u Srediwem odboru ZSNSR imali kandidata jedne rumunske stranke, koji staru stranku nije napustio".100 Takoe, kada je u eneju, posle dueg razgovora sa dr Spasojem Nikoliem, pridobijen za lanstvo ZSNSR Obrad Komanov, jer je doao do uverewa da mu je mesto jedino i iskquivo u Srpskoj stranci", nije naznaeno da je izriito zahtevano da se ispie iz Komunistike partije, gde je bio u vostvu,101 to on, uostalom, nije ni uinio. Inae su asnici ZSNSR ili u audijenciju kod tadawih politikih lidera, ak i kod ministra-predsednika Georgea Tatareskua, pa su i u novinama isticali da su s nekima od wih (recimo, s ministrom za veroispovesti Lepadatuom) stari poznanici. Imali su dobre veze s tami-torontalskim prefektom i temivarskim gradonaelnikom, a po mestima gde su organizovali mesne odbore s knezovima i belenicima. Dakle, Srpska stranka je osnovana samo kao izborni igra uz tradicionalno postojee partije, sa otvorenom eqom da od Srba stvori jedinstveno glasako telo, s kojim bi neko iz wenog vostva izbio na
96 97 98 99 100 101

TV, god. , od br. 139 / 16. 02. 1936. do br. 146 / 11. 3. 1936. Dr S. N., Zgrada naa dolazi uskoro pod krov. TV, god. , br. 35 / 08. 7. 1934. Isto. Isto. Apel srpske omladine, Temivar 1934, str. 8. TV, god. , br. 139 / 16. 2. 1936.

112 vodee mesto, gde bi se posle lako dogovorio s onima koji budu na vlasti. Od ostalih nacionalnosti stupila je ZSNSR u vezu samo sa Hrvatima. Kada je dr Spasoje Nikoli 8. februara 1936. stigao u Keu radi kontrole delatnosti mesnog odbora, posetio je i Hrvatski klub, tamo odrao vatren govor, a kada im je saoptio da su mu se obratili okci iz Rekaa da budu primqeni u ZSNS, jednoglasno i jednoduno izjavie i braa Hrvati equ svoju da stupe". Na to je govornik sugerisao da podnesu pismeni zahtev, pa e se onda i okci iz Rekaa, a i Kraovani o tome izvestiti i na konferenciju pozvati, gde bi se utanaio nain wihova primawa u Stranku i u vezi s tim i izmena, odnosno dopuna Pravila Stranke".102 To jeste bilo potrebno, jer je, prema lanu 7 Pravila, lanstvo ogranieno na Srbe. Do nekakve saradwe je i dolo. Iz hrvatskih izvora, koji se temeqe na tvrdwama uglednih Keana, doznaje se sledee: Srpska stranka je uputila prestavku temivarskom biskupu Augustinu Pachi, u kojoj ukazuje na nepravdu to duobrinik keanskih Hrvata, upnik u Karpiniu, ne zna ni rijei hrvatski, nego sav obred u keanskoj crkvi obavlja na maarskom jeziku"; Imalo se u vidu da se na gradilitu u Temivaru dobivenom od gradske opine izgradi Dom Srba i Hrvata, gdje bi bio i internat za djecu obiju narodnosti koja se koluju u tom gradu; Bilo je govora da se Stranka prozove Srpsko-hrvatska zemaljska narodna stranka".103 Ipak, Pravila nisu izmewena, odnosno dopuwena, a u Kei je postojei sastav mesnog odbora, bez ikakvog objawewa, dopuwen" Hrvatima.104 Dakle, sve je to preduzimao sam glavni tajnik na svoju ruku i na brzinu, bez pravnog osnova, i tek od 1936, kada je ve u samom vrhu ZSNSR izbio otvoreni sukob, kada je wen ugled kod Srba ve bio ozbiqno poquqan, te nije imalo nikakvog konkretnog rezultata. Ukidawe. Godine 1938. u Rumuniji je dolo do velike politike promene: 10. februara uspostavqena je kraqevska diktatura, a 31. marta kraqevskim ukazom ukinute su sve politike partije.105 Time je ZSNSR i formalno prestala da postoji. Zakquna razmatrawa. Politika partija koja je ponela naziv Zemaqska srpska narodna stranka u Rumuniji (ili kako su je skraeno zvali: Srpska stranka) nastala je voqom nekih srpskih intelektualaca.
Isto. Tvrdwe po kazivawu samoga Adama Miksia, po seawu, ovde preuzete iz kwige: S. K r p a n, nav. delo i str. 104 Saoptewe Predsednitva br. 41 / 06. 4. 1936 (TV, god. , br. 154 / 08. 4. 1936). 105 Istoria Romniei n date, Bucureti 1972.
103 102

113 Pojedinima mogu se pripisati, pa i priznati dobre namere i plemeniti ciqevi. Mora se, meutim, takoe istai da je veina proglaenih ciqeva bila prevaziena (kao, recimo, osnivawe zemqoradnikih zadruga) ili bespredmetna (kao osnivawe pevakih drutava i italita, kad su ona ve postojala u veini srpskih mesta). Uostalom, Stranka nije osnovala nijednu zadrugu, nijedno sokolsko udruewe, nijedno pevako drutvo, nijednu itaonicu. Proglasila je, dodue, srediwu kwinicu s nekim primqenim tomovima, o kojoj se ne zna da li je i kako poslovala. Ne naavi svoje poqe rada, pokuala je da se nametne kao koordinator ili ak vii organ postojeih organizacionih struktura, osnivawem saveza (zemqoradnikih zadruga, pevakih drutava, dobrotvornih drutava, omladinskih organizacija, sportskih udruewa, dobrotvornih zadruga i slino) koji bi joj bili podvlaeni. Ipak, nije osnovala nijedan savez. Ne uspevi ni u tome, zalazila je u oblasti za koje ni prema programu, ni prema svom qudstvu, ni prema zdravom razumu nije bila pozvana. Tu je u prvom redu meawe u crkvene poslove i grubo nastupawe prema crkvenoj jerarhiji, od ega je i sama imala samo tete. Daqe je ulazila u kolska pitawa, u kojima opet nita nije reila, jer su, temeqei se na kolskoj konvenciji, kole ostale veroispovedne, i za wih je bila nadlena Eparhijska uprava. to se tie politikog ciqa, to je bila ista utopija: ono nekoliko hiqada Srba s pravom glasa, veinom seqaka, nije moglo da namee svoju politiku voqu, a svi sutinski problemi koji su nas se ticali bili su ve reeni i nama propisani meudravnim ugovorima izmeu Rumunije i Jugoslavije. Efemerne mesne organizacije nisu nita radile, sem moda to su skupqale lanarinu, a raspale su se ve poetkom 1936. godine. Najvie to se Zemaqskoj srpskoj narodnoj stranci moe pripisati u zaslugu jeste primawe molbi pojedinaca i zauzimawe za reavawe linih i pojedinanih problema; u tome je delovala kao katalizator, i to vie na osnovu linih veza dr Spasoja Nikolia, negoli na osnovu kakvoga sistematskog programa i rada. Partija se dugo propagandno drala na reitosti svoga glavnog tajnika, koji je mogao da objavquje to god je hteo u Temivarskom vesniku. Kada se list, nezavisno od razloga, udaqio od wega, i Stranka je ve trpela utrb. Uz Zemaqsku srpsku narodnu stranku pristalo je u poetku neto inteligencije (advokata, i uiteqa, i svetenika), neto dobronamernih patrijarhalnih seqaka, ali i neto galamxija koji obino prate politike pokrete. Vremenom su svi ostali razoarani. Srediwi odbor, privremeno izabran na Velikom narodnom zboru 13. maja 1934, nikada nije uspeo da se konano organizuje i popuni po sloenom postupku predvienom Pravilima. Izabrani asnici, u poetku neaktivni, prepustili su sve glavnom tajniku, a kasnije, ne mogui da se s wim sporazumeju niti da ga ugroze, povlaili su se. Wegova

114 samovoqa, krewe Pravila i neuvaavawe stavova ostalih, doveli su do razdora na vrhu i ubrzali propast Stranke. alosno je to je do razdora dolo i zbog novanih problema, odnosno zbog izbegavawa da se poloe rauni. Kao politika partija, Zemaqska srpska narodna stranka u Rumuniji bila bi ionako ukinuta, kao to je i ukinuta, kraqevskim ukazom 1938. godine. alost je ne to je tada ukinuta, nego to je ona ve poodavno (1936. a iskreno govorei jo 1935) bila sila sa scene, i to vrlo neslavno.

PARTIDULAR REGNICOLAR AL POPORULUI SRBESC, PARTID POLITIC AL SRBILOR DIN ROMNIA 19341938 Stevan Bugarski Rezumat Srbii care, dup trasarea granielor statelor naionale n urma dezmembrrii Austro-Ungariei n anul 1919, s-au aflat n Romnia nu au fost politic organizai, nici activi. Dup ncercri efemere, s-a constituit n fine, n anul 1934, o organizaie politic denumit Partidul Regnicolar al Poporului Srbesc, care s-a nregistrat oficial. Activitatea partidului s-a consumat n polemici i contrri. Nu a realizat nici unul din scopurile proclamate. S-a descompus deja din anul 1936, dar formal a fost desfiinat, o dat cu toate partidele politice din Romnia, prin Decret regal, n anul 1938.

STATE SERBIAN NATIONAL PARTY, POLITICAL PARTY OF THE SERBS IN ROMANIA 19341938 Stevan Bugarski Summary The Serbs who, during the demarcation of the borders between national states after the disintegration of Austria-Hungary in 1919, found themselves in Romania, were not politically organized and active. After the ephemeral attempts at political organization on the national basis, finally in 1934 the State Serbian National Party was founded and was officially registered. Its activities were reduced to polemics and stubborn bickering. The Party did not realize any of the set goals it disintegrated already in 1936, and was formally abolished in 1938 by the king's decree, like all political parties in Romania.

UDC 94(=163.41)(498)

Miodrag Milin

PARTIDUL COMUNIST ROMN I MINORITILE Cazul Uniunii Asociaiilor Cultural-Democrate Srbe din Romnia sau srbii bneni de la erezie la calvarul reeducrii"
ABSTRACT: Articolul analizeaz situaia Uniunii Asociaiilor Cultural-Democrate Srbe din Romnia, o organizaie-satelit a Partidului Comunist Romn, n perioada 19451951, explornd sursele primare pstrate n forma lor oficial, n limba romn. CUVINTE CHEIE: Srbii, Romnia, Banat, minoritar.

Erezia. n primvara anului 1945 srbii bneni se gseau reunii sub semnul Frontului Antifascist Slav (FAS), organizaie component a Frontului Naional Democrat (FND) i aflat sub controlul nemijlocit al Partidului Comunist Romn (PCR). Urmare a unor aspiraii naionale nemplinite la 1918 i reluate acum, sub privirea ngduitoare a Belgradului1, s-a gndit iniierea acum a unui congres general slav, la Timioara, pentru 8 mai 1945. Aceast reuniune ce se anuna primejdioas pentru viitoarea configurare teritorial postbelic a Romniei, a fost mpiedicat, in extremis, de intervenia premierului Petru Groza pe lng oficialii sovietici ai Comisiei Interaliate de la Bucureti2. Prefigurndu-se ncurctura pentru relaiile romno-iugoslave prin activarea unui factor politic la Timioara, sub semnul unitii slave, conductorii FAS au fost convocai la Misiunea Iugoslav la Bucureti; aici emisarul N. Grulovici le-a comunicat delegailor timioreni concluziile ce au reieit n urma discuiei cu reprezentanii sovietici din Romnia (consilierul de ambasad Kor): FAS de la Timioara trebuia s se autodizolve ca organizaie poli1 Miodrag M i l i n, Andrei M i l i n, Srbi iz Rumunije i rumunsko-jugoslovenski odnosi, prilog i graa (19441949) (Srbii din Romnia i relaiile), Vrsac Timioara 2004, Doc. 7, p. 8084 (Belgrad, 26. 03. 1945, informare, MAE iugoslav, cu privire la vizita delegaiei iugoslavilor din Romnia" la ministrul Ivan Subaici). 2 Ibid., Doc. 9, p. 8587 (Belgrad, 27. 06. 1945, informare, MAE iugoslav, cu privire la discuiile cu diplomatul sovietic Kor, despre dizolvarea FAS).

116 tic, urmnd ca membrii si s se regrupeze sub forma unei asociaii cultural-educative democratice slave din Romnia3. edina comitetului de iniiativ a preconizatei Uniuni a Asociaiilor Culturale Democrate Slave din Romnia (UACDSR) s-a inut la 15 iulie 1945. Adunarea s-a ntrunit i pentru a lua cunotin de unele sarcini pe care PCR le pune n faa noastr i anume, reorganizarea liniei slave." Nu lipsit de importan este faptul c iniiatorul acestei reorganizri" a fost (cel puin aa semneaz n.n.) avocatul Borislav (Bora) Popovici4; spunem c e important acest fapt, deoarece respectivul a mai figurat i ca secretar al defunctului FAS. n aceast postur, el semnase invitaiile pentru amintitul congres slav de la Timioara. Ca preedinte al FAS, pe invitaie, datat 3 mai 1945, nu era menionat un nume; pentru conformitate semnnd un oficial de rnd al structurii5. Derulnd puin n sens invers filmul timpului, ne vom opri la 26 martie 1945. O delegaie spune documentul de arhiv a iugoslavilor din Romnia" se afla n vizit la Ministerul de Externe Federal de la Belgrad6. La ministrul Ivan Subaici erau de fa Rada Fenlaciki, preedintele FAS i inspector al colilor minoritare, Lazar Adamov, editor al organului de pres al FAS Pravda, Milan Teodorovici, director al Pravdei, Ljubia Marcovici, secretar al FAF (Frontul Antifascist al Femeilor), Pavle Stoianov, secretar al tineretului FAS, precum i reprezentantul Frontului Popular pentru Banatul de Nord (militari iugoslavi); a asistat la discuii i ministrul adjunct de Externe, generalul Velebit. ntr-un limbaj ermetic, raportul de la edina comitetului de iniiativ din 15 iulile 1945, menionat anterior, vorbete de greelile fcute n trecut" i mai ales cele din ajunul Congresului slavilor ce se pregtise". Asemenea greeli slbeau frontul de lupt comun i puteau aduce PCR ntr-o situaie de nedorit". Parafraznd puin ntr-o situaie de nedorit" a ajuns nu PCR-ul, ci srbii; srbii bneni i antifasciti", care s-au erijat ntr-o avangard antifascist" a PCR-ului mai mult dect era de ateptat din partea lor. i din nou, puin n trecut, la Belgrad, cu ministrul Subaici, generalul Velebit i srbii timioreni. La amintita ntrevedere a reieit c obiectivele organelor antifasciste slave din Romnia sunt identice cu cele ale micrii de eliberare naional n Iugoslavia; e de fapt vorba de o micare popular care urmrete preluarea puterii de ctre popor i nscunarea iubirii freti n snul comunitii slave." Obiectivele concrete ale micrii slave din Romnia ar fi unirea cu Iugoslavia a tuturor provinciilor n care triete populaia slav
3 Ibid., Doc. 10, p. 87 (Belgrad 04. 07. 1945, telegram cifrat, ministrul Subaici ntiineaz Misiunea de la Bucureti despre justeea organizrii UACDSR). 4 Aici i n continuare se pstreaz numele n forma sub care se afl menionate n documentele citate. 5 Ibid., Doc. 8, p. 84 (Timioara, 03. 05. 1945, invitaie: FAS organizeaz n ziua de 8 mai 1945, orele 11 a.m., n sala Manej din Cazarma Transilvania, un congres al populaiei slave democratice din Romnia.). Pentru istoria general a Uniunii Srbilor din Romnia, vezi Ljubom i r S t e p a n o v, Savez Srba u Rumuniji, ediia a II-a, Timioara 2004, p. 2945. 6 M. M i l i n, A. M i l i n, Op. cit., p. 8084.

117 i dac acest lucru nu ar fi posibil strmutarea acestei populaii n Iugoslavia7." Dup cum observa avocatul Bora Popovici la 15 iulie aceste greeli, nu ale noastre, ci ale unor membri" au tins spre ovinism, fcnd deservicii PCR-ului (de fapt srbilor bneni)8. ntr-adevr, aceti membri" care s-au expus la Belgrad, vor nceta s mai populeze scena figurilor de linia nti. Exaltnd peste msur simirea naional, ei s-au descalificat ca lideri minoritari n acea vreme de sinuoas i, la urm, implacabil tranziie postbelic. Acelai avocat Popovici, om de nevoie i la vreme nefavorabil, observa c vremea FAS-ului a apus, ca o organizaie politic, de altfel prea mic pentru a putea apra interesele slavilor". Acestea, remarca clarvztorul" viitor preedinte al UACDSR, pot fi satisfcute mai bine n cadrul unui partid mare PCR ". Tot el, lecuit subit de amgitoarea nluc panslav, observa cu nebnuite resurse de detaare: FAS-ul a fost o organizaie provizorie. Acum, cnd fascismul este desfiinat ca for, militarnu mai este necesar". Calvarul. n vara anului 1948, apele UACDSR s-au nvolburat din nou, definitiv de data aceasta. La 28 iunie a fost dat publicitii documentul Biroului informativ al rilor comuniste, reunit la Bucureti, de condamnare a Iugoslaviei i a orientrii promovate de liderul acestuia, Tito. A urmat o campanie furibund de mitinguri orchestrate de PMR (fostul PCR), n care cel mai vehement suna glasul Anei Pauker9, care ndemna fi la revolta armat a popoarelor iugoslave, pentru rsturnarea odiosului" Tito, devenit peste noapte unealta imperialismului anglo-american". Pe aceeai linie, n tonaliti ceva mai moderate, se afia discursul lui Gheorghiu-Dej10 i din raiuni lesne de neles, chiar la Timioara , cel al ministrului de Interne, Teohari Georgescu11. Prin urmare, la Timioara s-a nvrednicit s vin, n persoan, nsui ministrul de Interne, unul dintre membrii vrfului piramidei de partid-stat. Teohari Georgescu avea n fa un obiectiv cu totul special: de a-i convinge constrnge pe efii uniunii i pe ceilali srbi reprezentativi s mbrieze i s difuzeze printre oamenii simpli ideile incriminatoare ale rezoluiei antiiugoslave. O prim ntrunire a temutului ministru cu activitii uniunii a avut loc la 2 iulie; dei surprini i buimcii de ntorstura neprevzut a evenimentelor, cei adunai au refuzat s-i atearn semnturile pe un act de incriminare a Iugoslaviei. Au urmat presiuni, exercitate asupra conducerii executive a uniunii, n cursul nopii din 2 spre 3 iulie; conductorii srbilor au fost dui la sediul judeean al PMR, unde ministrul de Interne n persoan, activistul Bogdan i secretarul judeean Stanciu au alternat promisiunile cu ameninrile; n cele din
Ibid., p. 82. Arhivele Naionale Jud. Timi, Timioara, Fond UACDSR, Dosar 1/19441945, edina Comitetului de Iniiativ din 15. 07. 1945, f. 90. 9 M. M i l i n, A. M i l i n, Op. cit., Doc. 36, p. 199200, 10. 07. 1948. Discursul antiiugoslav al Anei Pauker de la Ploieti. 10 Ibid., Doc. 35, p. 195199, 09. 07. 1948, Discursul lui Gheorghe Gheorghiu-Dej, n faa activului PMR de la Bucureti, prilejuit de Rezoluia antiiugoslav a Kominformului. 11 Ibid., Doc. 39, p. 204205, Bucureti, 12. 07. 1948. Raport i comentarii de pres despre Rezoluia antiiugoslav a Kominformului.
8 7

118 urm T. Georgescu a ridicat tonul: Dac nu sunt pentru rezoluie, nseamn c sunt, de fapt, mpotriva URSS-ului i a lui Stalin!" n consecin, au fost etichetai drept bandii, trdtori i spioni iugoslavi". La urm li s-a dat de neles c vor suporta singuri consecinele". Au fost lsai n dimineaa de 3, interzicndu-li-se ns prsirea domiciliului (respectiv oraul Timioara). n dup-amiaza aceleiai zile s-a inut edina Comitetului Executiv al Uniunii. De aceast dat, cei prezeni, cu dou excepii, au semnat adeziunea solicitat. Adeziunea astfel smuls a fost imediat fcut public, prin ziarul Pravda, al Uniunii. Ministrul i-a continuat campania de promovare a rezoluiei antiiugoslave prin satele srbeti (Dinia, Snmartinul Srbesc, Ivanda) cu promisiuni generoase, de reducere a cotelor pentru cei dispui s adere. n zilele ce au urmat, satele au fost strbtute i de activistul de la centru, Bogdan, care s-a pornit i pe o campanie de imagine, eliminnd de peste tot portretele lui Tito, confiscnd crile iugoslave i interzicnd, sub sanciuni, ascultarea Radioului de la Belgrad12. Minoritatea srb a rmas buimac, total nucit de acest neprevzut rzboi al sloganelor i etichetrilor; mai ieri, toi entuziati anifasciti", iat acum li se dezvluiau alte adevruri", idolii lor apreau a fi de fapt slugile imperialismului" sau chiar unelte ascunse ale fascismului". O harababur de termeni i interpretri care, n logica mesajului politic, nsemnau c nimeni nu e sigur de ce poate s-i rezerve viitorul i c primejdia pate la orice pas. S-au format, n procedur de urgen, echipe de propaganditi ce trebuiau s umble prin sate, s explice i s justifice noua linie", pe care ei nii nu erau capabili s o deslueasc. Ca la orice situaie de asemenea incertitudine, soluia ntrevzut era amnarea. Propaganditii UACDSR s-au ntrunit, prin 10 iulie13, ntr-o edin de bilan", care trebuia s evalueze efectele n teritoriu ale comunicatului de adeziune la rezoluia antiiugoslav, prefabricat de la PMR, i nsuit, formal, de cei din conducere, cu o sptmn n urm. Textul de condamnare a liniei iugoslave a ridicat i o serie de obiecii. Interesante sunt comentariile propaganditilor uniunii, reunii n amintita edin la centru. La nivelul conducerii s-a nsuit, cum spuneam, rezoluia antiiugoslav14, urmnd ca aceasta s fie inoculat i oamenilor de la ar; muli (ctre 2000, cu aproximaie), foti voluntari n unitile de partizani ale lui Tito. Deplasarea n teritoriu s-a petrecut n 4 iulie15. Redactorul Pravdei, Laza Adamov fusese la Foeni. ntrunirea srbilor de-aici a fost precedat de o
12 Pavle S t o j a n o v, Jugoslovenska Nacionalna Manjina u Rumuniji (Minoritatea naional iugoslav din Romnia), Beograd 1953, p. 126129. 13 Arhivele Naionale Jud. Timi, Timioara, Fond UACDSR, Dosar 7/1948, f. 142, Raport telegrafic 12/13 07. 1948, ora 24:00, transmite tov. Bogdan ctre Ministerul de Interne. 14 Ibid., f. 86. Proces verbal, extras: Comitetul executiv al Uniunii Culturale Democrate Slave, ntrunit n edina extraordinar, inut n ziua de 3 iulie 1948, lund n cercetare situaia care s-a creat din cauza abaterilor grave a conductorilor Partidului Comunist al Iugoslaviei, care mping Iugoslavia spre lagrul imperialist, cu unanimitate a adus urmtoarea hotrre: i nsuete n ntregime Rezoluia Biroului Informativ al Partidelor Comuniste din luna iulie 1948 Suntem convini c n acest fel, mpreun cu poporul romn i cu celelalte naionaliti conlocuitoare din RPR, vom contribui la consolidarea frontului democrat antiimperialist, n fruntea cruia st neclintit eliberatoarea noastr a tuturor, Uniunea Sovietic." 15 Ibid., f. 2732, passim (rapoarte de teren, 10 iulie 1948).

119 conferin a PMR, unde s-au remarcat i civa srbi localnici. Apoi, dup-amiaz, s-a inut adunarea propriu-zis, cu srbii. Prelucrarea" a fost ascultat linitit", fr ntrebri, fr agitaie. Doar uimire Cum de s-a ajuns la strile actuale din Iugoslavia?" Participani 3540 de persoane. La Beregsul Mic a fost Laza Nedelkov; n faa a cam 50 de participani, rezoluia a fost primit n linite. Doar ntrebri de genul: Cum de s-a ajuns pn aici, cnd ne-am condus dup iugoslavi, sau le-am luat exemplul?" Nicio obiecie, predomin cu mult mai mult interesul pentru cotele de cereale, aa c populaia nu se ocup cu rezoluia", observa raportorul nostru, adept al soluiilor comode. La Para s-a deplasat Popovici Gheorghe. i aici oamenii manifest surprindere, dar nu iau poziie, nu sunt agitai de aceast problem mai mult interes i agitaie e n jurul cotelor". De la Smpetru Mare informa Gruici Milan. n aceast mare aezare srbeasc s-a inut o ntrunire comun a PMR i UACDSR. n faa celor peste 150 de oameni a vorbit pe srbete" Boko Laici, nvtor din sat, fost ofier iugoslav i angajat al Ambasadei de la Bucureti16. Atmosfera a fost, se pare, destul de ncins, s-au pus foarte multe ntrebri!" E de presupus c a fost de fa i o figur enigmatic, activistul de rang superior de la Bucureti; era misteriosul dr. Bogdan, care, apoi, le va face zile amare srbilor17 recalcitrani". Prin urmare, la Smpetru Mare s-a desfurat i un gen de duel ideologic" ntre emisarul iugoslav Laici, fostul comandant de partizani, i instructorul PMR care-i zicea dr. Bogdan Cteva concluzii: Nu s-a primit bine rezoluia i, n special, unele expuneri ale delegailor partidului, care nu au cunoscut suficient relaiunile iugoslave" Muli din fotii lupttori ai armatei iugoslave critic hotrrea Comitetului central al organizaiei slave" (respectiv adeziunea acesteia, din 3 iulie, la rezoluia antiiugoslav a PMR n.n). S-au produs mari nemulumiri, chiar i n rndurile acelora care au fost mproprietrii", fa de creterea abuziv a cotelor la cereale (69 de vagoane, fa de 34 n anul precedent). Delegatul instructor PMR a ncercat o promisiune, n sensul c, dac srbii se vor conforma ateptrilor cota va fi foarte mic". Raportorul observa, cu resemnare i franchee, c urmare celor de mai sus, munca de propagand va merge foarte greu"18. La Soca (Caplar Dobroslav), Saravale (Malimarcov Steva), Snnicolaul Mare (Conici Bora), Cenad (Sapungiin Ioa), Tolvdia (Lepoiev Steva), atmosfer cenuie: surprindere i nenelegere n special la fotii lupttori"19. La Reca, localitate cu o distinct comunitate croat, Pelici Ioa raporta c n convorbiri particulare oamenii se manifest des pentru Tito" prezentat ca croat20. Poate o not aparte rzbate printre rndurile semnate de Sapungiin Ioa, care vorbete de srbii si ca fiind cu calm, dar foarte abtui"21. E mai mult o privire introspectiv a propriei stri de spirit, n faa furtunii, pe care se pregtete s-o nfrunte. Un alt disident n fa", dr. Milo Todorov, pies de calibru" a uniunii, deputat n MAN, tie deja ce are de fcut: la Dinia a fost o
16 17 18 19 20 21

Ibid., Ibid., Ibid., Ibid., Ibid., Ibid.,

f. f. f. f. f. f.

27, verso. 142. (vezi nota 12). 28. 2732, passim. 28 verso. 29.

120 conferin cu muli participani", nepronunare de-altfel22; se va pronuna ct de curnd, dar mpotriva rezoluiei. Un al treilea disident, Boja Stanoevici, a fcut ce a fcut i nu s-a prezentat ca propagandist la Reca, unde era ateptat n 4 iulie. n schimb, s-a revanat din plin la edina conducerii uniunii din 10 iulie: populaia srb este profound nemulumit, n special cu hotrrea noastr" Conducerea s-a izolat de mase" Oamenii nu mai vin la organizaie, n special se observ aceasta la Timioara" Ziarul 'Pravda' nu mai este condus de ctre organizaia noastr", N-ar fi trebuit s aducem hotrrea, i nu era corect publicarea hotrrii, n special cu semnturile pn a pierdut ncrederea fa de noi"23. [Noi, adic e vorba de preedintele n exerciiu al uniunii, Bora Popovici, cel care a redactat textul procesului verbal al edinei din 10 iulie n.n.]. Preedintele Popovici i-a luat datoria de a rspndi cuvntul partidului la srbii din Ciacova. ntr-un acces de sinceritate, va recunoate c a fcut-o n faa a doar 1520 de localnici. Acelai calm" i nepronunare"; asigurri privind continuarea normal a vieii organizaiei, dttoare de linite, spera preedintele. N-a fost s fie aa; am vzut, Boja Stanoevici deja reproa conducerii uniunii c s-a nstrinat de viaa real a minoritii, riscnd s-i piard reprezentativitatea. Preedintele a ncercat s redreseze autoritatea subminat pe dinuntru, apelnd la raionamente gen interese superioare" i citate din rezoluia incriminatoare a iugoslavilor, care urmresc spargerea unitii democratice". Apoi, cu o doz substanial de ipocrizie, se distaneaz de elemente sentimentale naionale care mpiedic nelegerea i munca" i care trebuie nvinse cu tact"; deoarece ei nii nu sunt convini de teza ce trebuie s-o susin". Spiritul naionalist ce-i domin cu greu le permite s neleag bine i n aprofunzime rezoluia"; aceasta i din cauza lacunelor n pregtire teoretic", fapt ce-i mpiedic s neleag cele din rezoluie", speculeaz bine orientat avocatul preedinte Popovici. i o nou mostr de ipocrizie i obedien la un loc: le reproeaz oamenilor tocmai ceea ce pe el mai mult l nelinitete: n-au curajul a iei fa de popor, atunci cnd cred c vor gsi opunere i nu neleg rolul de ndrumare"24. Nimic nou sub soare; doar o secven trist de conduit, frecvent de-acum practicat, de aspiranii la cariera politic, versatili i fr scrupul, care pun pe seama opozanilor propriile infirmiti de caracter i comportament. i, la urm, delatorul n propria lui goliciune: Am ajuns la concluzia c cu acetia nu se poate lucra n condiiunile actuale i c trebuie gsit o soluie mai bun. Am ajuns i la concluzia c membrii com.(itetului) n(ostru) central, dac lucreaz mai departe n acelai fel, vor strica mai mult dect fac i in de necesar s cer sfatul Jud.(eenei) PCR"25. De fapt, de o jumtate de an era PMR, dar PCR suna mai mobilizator, nc. Ca orice canalie, foarte grijulie de cultivarea propriei imagini de bine" i de transferare a eventualelor umbre sau eecuri pe seama altora i preedintele nostru caut circumstane care s-l absolve de eventualele critici, cum ar fi lip22 23 24 25

Ibid., f. 30. Ibid., f. 3032, passim. Ibid. Ibid.

121 sa de vigilen", c lucrurile au luat-o razna la srbi. N-ar fi vorba de incompeten n arta conducerii, ci mai degrab o scpare, cu totul accidental, care nu i se poate ns nicicum imputa eroului" vizat, care a apucat-o deja pe calea izbnzilor Disimulare i inocen, pefect mimate. Deci, la un moment dat, n edin s-a nceput o agitaie aprig"; dar aceasta cnd respectivul lipsea, fiind chemat la telefon i prsind sala". Abia la rentoarcere a remarcat atitudinea agitat a lui Ioa Nicolin, care, vehement, cerea de a se aduce o nou hotrre, prin care s se precizeze c hotrrea din 3 iulie nu este a organizaiei ca atare, ci personal, a celor care au semnat-o". Aceasta, deoarece suntem considerai ca trdtori" i c nu putem s judecm Partidul Comunist Iugoslav ca asociaie cultural" La aceste opinii s-au asociat ferm" Boja Stanoevici, Ioa Sapungiin, Ioa Pelici, dei deja anterior am combtut acest punct de vedere", menioneaz srguincios preedintele ticluitor al procesului verbal. Respectivii au cerut cu insisten s discutm din nou toat problema cu PCR.". A rmas s se prezinte cu toii acolo i s-i exprime acolo deschis punctul de vedere"26. C obieciile n-au fost doar formale, asta au aflat curnd i organele", prin informatorii lor ce mpnzeau structurile Uniunii. Conducerea executiv a Uniunii (care, am vzut, parc i pierduse rosturile politice! n.n.) a fost convocat de urgen la sediul PMR: recalcitranii" trebuiau s-i retracteze opiniile i s se ralieze la ceea ce PMR-ul hotrse, prin vocile de ast dat ngemnate ale lui Dej i Pauker. Prin jocul Fortunei s-a pstrat relatarea telegrafic despre aceast edin-maraton din noaptea de 12 spre 13 iulie, n raportul instructorului de la Centru, Bogdan, ctre eful de la Interne, Teohari Georgescu. Spre o mai bun nelegere a dramatismului acestui moment de nceput al vntorii de eretici" printre srbi, iat enunul ei: Am fost ntiinat de tov. Teohari s te chem la aparat, c ai s-mi comunici ceva. Da, din conducerea srbilor de aici, deputatul Milo Todorov, Stanoevici Boja i Sapungiin Ioa agit populaia srb n jurul unei moiuni prin care se declar n dezacord cu rezoluia Biroului informativ i cu atitudinea PMR. n jurul lor se grupeaz chiaburi i preoi reacionari srbi. Moiunea lor au ncercat s-o transmit i dincolo. Noi suntem de prere aici c, pentru pstrarea linitei i pentru a mpiedica desfurarea unei aciuni de mas, dac acetia trei ar fi reinui. Att am avut de spus. Moiunea lor a fost transmis la Bucureti i se afl la tovarul Kiinevschi (eful propagandei centrale de partid n.n.). Cu aceast moiune au fost trimii curieri n toate centrele importante ale rii, cu indicaia ca, dup ce au fost isclite, s fie transmise dincolo. Att. Tov. Bogdane, te rog s atepi cinci minute. Da, da, aici sunt Internele Imediat vine dl. ministru cu rezultatul; aa a spus, s-a dus la cabinetul d-lui ministru Teohari Georgescu i vine imediat cu rezultatul. Bun, tov. Bogdane, vom lua noi msuri n cursul nopii sau mine, dup ce vom judeca consecinele acesti msuri. neles? Da, am neles. Ei sunt acuma la noi (adic n sediul PMR n.n.), i dezbatem problemele n mod politic, dar e vorba s plece acas la sate i voi tranai chestiunea politicete. i dac nu vei ajunge la nici o concluzi26

Ibid., f. 32 verso 33.

122 une, vom lua noi msuri; dar, avem motive s credem c mergnd acas s dispar. Noi suntem, la fel, mpotriva msurilor pripite. Tovarul Teohari decide dac trebuie sau nu s fie reinui. Am crezut de bine s artm situaia aceasta nc noaptea aceasta. Noi continum discuiile politice nc o or sau o or i jumtate, vom vedea la ce rezultate ajungem i vom anuna dimineaa, eventual nc noaptea; dar noi nu putem face nimica, dup terminarea edinei, dac ei dispar. Da, am neles! Ce i-am spus este punctul de vedere al tov. Teohari. Bine? Da, bine. Noroc, s trieti! Dac mai ai ceva de ntrebat, ntreab! Nu mai am nimic de ntrebat n caz dac avem ceva urgent, revenim. Noapte-bun"27. Iar pasul urmtor, de punere la zid i declanarea sarabandei de nenorociri, ncepea astfel: Comitetul Executiv al Uniunii Asociaiilor Culturale Democrate Slave din Romnia, n edina din 18 VII 1948, lund cunotin despre comportarea unor elemente din conducerea Asociaiei, n unanimitate, aduce urmtoarea REZOLUIE. In aceste momente, cnd asociaia, ca i populaia, trebuie s fie ct mai unit, alturi de forele democratice din ara noastr, s-au gsit oameni ca dr. Milo Todorov, Ioa Sapungiin, Boja Stanoevici i Bora Petrov, care au ncercat s sparg unitatea populaiei srbeti, s-o despart de restul populaiei progresiste, s o arunce n braele reaciunii. Prin acest fapt, Milo Todorov, ca iniiatorul, om plin de nfumurare i ambiii personale, alturi de Sapungiin Ioa, venit din America, iar n timpul rzboiului, colaborator i prieteni cu fasciti (sic!), au vrut s lege ntreaga populaie a noastr de trdarea internaionalismului proletar a lui Tito, Kardeli, Gilas i Rankovici, mergnd pe linia naionalismului ovin burghez, pe linia spargerii frontului antiimperialist; astfel ei au mers alturi de burghezie, alturi i cu reaciunea. Prin aceast aciune, Milo Todorov, Sapungiin Ioa, Stanoevici Boja, i Bora Petrov, au devenit ageni ai reaciunii i au vrut ca i asociaia noastr s devie o unealt a lor. Datorit ns vigilenii membrilor notri, aceast aciune a fost descoperit, iar iniiatorii ei demascai. Comitetul Executiv socotete c aceast aciune, nceput de cei de mai sus, care au ncercat s atrag i alte elemente, este o aciune subversiv, de trdare, aciune ce nu are nimic comun cu activitatea Asociaiei noastre. Avnd n vedere cele de mai sus, i anume, c Milo Todorov, Sapungiin Ioa i Stanoevici Boja, au trdat interesele populaiei srbeti i s-au pus la cheremul reaciunii, n conformitate cu art. 28 din statutele noastre, Comitetul Exectuiv hotrete excluderea lor din conducere i din Asociaia noastr. Suntem convini c n felul acesta, alungnd din mijlocul nostru pe toi trdtorii, vom ntri organiaia noastr, vom suda mai bine legturile noastre, cu poporul romn i naionalitile conlocuitoare, vom ntri Republica nostr popular i vom contribui la ntrirea Frontului Antiimperialist, care are n frunte marea noastr prieten i vecin, Uniunea Sovietic. Comitetul Executiv al Asociaiei"28. Reeducarea" srbilor ntre tragic i ridicol. n urma eecului deplorabil al ncercrii de a fi instrumentat uniunea ca o arm eficace a propagandei co27 28

Ibid., vezi nota 12. Ibid., f. 101.

123 muniste romneti anti-Tito, s-a pornit o furibund campanie de hituire a militanilor srbi, prin Secia de cadre a PMR, filiala Timi-Torontal. Rapoartele acesteia descriu cu minuiozitate faptele incriminate i msurile avute n vedere pentru redresarea autoritii i readucerea srbilor sub controlul propagandei de partid. Fiind deosebit de sugestive n evidenierea unor stri temporale, vom ncerca s prezentm acele fapte i situaii, ilustrative pentru o nou pedagogie politic aplicat asupra minoritarilor: construirea unei conduite duplicitare de recompensare" a celor obedieni sau lai i represiune necrutoare pentru cei nendulpecai. Iulie 1948. Dup apariia rezoluiei Biroului informativ despre situaia PCI, membrii de partid din CC, organizaia slav, au primit sarcina de a lmuri populaia srb din jude despre trdarea unor membri ai CC PCI, n frunte cu Tito. Tovii au semnat o rezoluie aprut n Pravda (Timioara), n care au nfierat, n numele populaiei srbeti, trdarea lui Tito. Aceast luare de atitudine din partea lor nu a fost sincer i, n dosul partidului, au pregtit o contra-rezoluie, n care au afirmat c prima rezoluie a fost semnat de ei, ca membri ai PMR-ului, ns ca slavi ei, ateapt pn ce poporul srb i va spune prerea. Aciunea lor a fost demascat i partidul a sancionat cu excludere organizatorii acestei aciuni. Cu aceast ocazie, s-a putut constata c, de fapt, Organizaia Cultural Slav, cu toate c era condus de membri de partid, era sub influena naional-ovin i se conducea dup ordinele primite de dincolo de grani, prin Ambasada iugoslav. CC al organizaiei slave a fost ncadrat cu tovi devotai partidului nostru i, printre ei, s-a nceput o intens campanie de lmurire a populaiei srbeti despre situaia din Iugoslavia"29. August 1948. Evenimentele din Iugoslavia au constituit o piatr de ncercare pentru membrii de partid srbi. Pentru ntrirea lor, secia noastr a luat msuri, n primul rnd, contribuind la alegerea ndrumtorilor, care au fost trimii n comunele srbeti i la reorganizarea colectivului de munc de la ziarul Pravda i a organizaiei slave. Astfel am dat ajutor la reorganizarea CC al Org. Culturale Slave i tov. Curici Alex.(andru), fost instructor la Secia Judeean de Propagand (la coal) a fost trimis ca activist la ei, n calitate de secretar"30. n urma cercetrilor cu privire la situaia membrilor de partid din CC, Organizaia Cultural Slav, au fost sancionai cu excludere din partid: dr. Milo Todorov, Ioa Sapungiin, Bora Petrov, Boja Stanoevici i Pavle Stoianov, ataat lng Ambasada Iugoslav din Bucureti. n urma evenimentelor din Iugoslavia i din comunele srbeti am trecut la reorganizarea conducerii Organizaiei Culturale Slave, promovnd tovi de ncredere, ncepnd cu CC, pn la ultima organizaie de baz"31. August octombrie 1948: racordarea UACDSR la instruciunile Seciei de cadre a PMR. Plan de munc al Comitetului executiv al UACDSR
29 Arhivele Naionale Jud. Timi, Timioara, Fond Comitetul Judeean PCR Timi-Torontal (19481950), Inventar 686, Dosar nr. 43/1948, Rapoarte de activitate, secia Cadre, f. 37. 30 Ibid., f. 38. 31 Ibid., f. 41.

124 (1 august 1 octombrie 1948). Sarcini generale: 1. demascarea politicii dumnoase populaiei slave din RPR duse de o parte a conducerii Uniunii (Todorov Milo, Sapungiin Ioa, Stanoevici Bojidar, foti secretari ai Uniunii); 2. demascarea politicii dumnoase a conductorilor PC din Iugoslavia, conform rezoluiei B. I.; 3. antrenarea populaiei slave n rndul forelor democratice pentru sprijinirea aciunilor guvernului, scond n eviden rolul PMR; 4. popularizarea URSS ca for conductoare a lagrului democratic n lupta pentru pace, democraie Sarcini concrete: prelucrarea n toate asociaiile locale, n numr de 61, a politicii dumnoase duse de o parte din conducerea Uniunii (Todorov, Sapungiin, Stanoevici), dup cum urmeaz: 30 Decembrie, membru CC al Org. Culturale Slave, a susinut aciunea trdtoare a dr.-ului Milo Todorov. I s-a dat rgaz pentru a recunoate nejusteea poziiei Tito; cu toate acestea, s-a declarat n dezacord cu Rezoluia BI"32. Septembrie 1948. Nicolin Ioa, fostul conductor al Brigzii UTM 30 Decembrie, membru CC al Org. Culturale Slave, a susinut aciunea trdtoare a dr. ului Milo Todorov. I s-a dat rgaz pentru a recunoate nejusteea poziiei Tito; cu toate acestea, s-a declarat n dezacord cu rezoluia BI"33. Octombrie 1948. n 11 octombrie 1948 s-a deschis o coal de cadre rneasc, cu predare n limba srb, la Judeeana Timi, cu 35 de tovi, care, ulterior, s fie folosii n munca de rspndire n cadrul Organizaiei Slave sau n alte locuri coala srbeasc a fost organizat pripit i plasele au trimis elemente neverificate i fr dosare; i ulterior, fcndu-se verificare elevilor s-a constatat c au fost elemente venite la coal, nemembri de partid, din cauz de pripeal i neverificarea muncii, care au fost trimise acas34 n comuna Dinia, satul natal al dr. Milo Todorov, este mult frmntat problema acestuia i, n special, faptul c este plecat ntr-un loc necunoscut (?) i nu mai d semn de via. Ni se semnaleaz i faptul c a sosit n Dinia ziarul Politika, trimis fiind din Kikinda, n care s-a relatat cazul lui Todorov"35. Noiembrie 1948. coala srbeasc am terminat-o cu 30 elevi. Tovarii, dup terminarea colii, au fost pui ca secretari ai organizaiilor de baz i organizaiilor cultural slav, pentru ntrirea ideologic i organizatoric a partidului nostru"36. Printre metodele de reeducare" ale seciei de cadre, la loc de pre era delaiunea. Iat o mostr ajuns la noi, scpat vigilenei epuratorilor" de arhive compromitoare. Fenlac, la 1. XI 1948. Raport. Subsemnatul Plujar Mircea, de origine srb, membru n PMR, promovat din 1945, cont.(abil) 7 Noiembrie din Fenlac, cu ocazia rezoluiei Biroului informativ, relativ la Iugoslavia, a(u) fost n com(una) noastr tovarii: lector Briban (n-o fi Bogdan? n.n.), de la Judeean i tov. Btianu, de la Comisia local a sindicatelor Timioara, cu care
Ibid., Fond UACDSR, 7/1948, f. 2. Ibid., Fond Comitetul Judeean PCR Timi-Torontal f. 62. 34 Ibid., f. 64. 35 Ibid., f. 67, Deputatul MAN dr. Milo Todorov a fost ridicat de la domiciliu, n ziua de 14 iulie 1948, i transportat la Bucureti. Apoi a fost dus n regim de arest la domiciliu, la Braov, de unde a fost adus direct n procesul intentat trdtorilor titoiti, n vara anului 1950, la Tribunalul Militar de la Bucureti. A fost condamnat la nchisoare pe via. (vezi nota 11). 36 Ibid., f. 72.
33 32

125 am urmrit toat activitatea org. Slave, trei sptmni. n urma cercetrilor, am aflat c este org. de politic ovin, majoritatea chiaburi. n fruntea lor st preotul Unipan Veljko, srb. Clica se adun la bogtaul Mia Nichici, unde, cnd am intrat cu tov. Briban, i-am gsit sub pretext de a bea uic, ascultnd Beogradul. Persoanele Nichici Mihai, exclus din partid; Mitrici Mircu, chiabur; Nichici Gheorghe, chiabur; preot Unipan Veljko, chiabur, dei nu sunt vecini. Plecnd noi din aceast cas (bisericu) am mai ntlnit, mergnd spre ei, (pe) Sava Mitrov, chiabur, 55 iug.(re) pmnt i cu Mihailovici Mija, exclus din partid, care spuneau c merg la Nichici Mihai, la radio, c acolo e i popa. De vreo 15 zile a venit acas, din Iugoslavia, studentul Mitrici Mia (politician). Umbl, din cas-n cas, dup tiri. Fiind cercetat de mine, tiindu-m srb, mi-a spus c a fost chemat la Comitetul Central Buc.(ureti), unde a stat dou sptmni, pentru cercetri (eu nu-l cred). A mai fost cercetat la locuin de ctre tov. Chepeanu Ana, membr PMR, cu cunotine vechi din Bucureti, i cu tovi prieteni la CC; aceasta o tiut s-i smulg mai multe, printre altele, i c anume de cnd tov Tito nu mai lucreaz dect cum vede el c e bine, i de cnd a promis poporului c le va pstra independena proprietii private, el, Mia Mitrici, este ferm convins c acuma 100%, l vrea tot poporul; precum i c cei mai muli membri devotai ai lor sunt n ara noastr. I-a mai spus c el are grij s nu se ntlneasc nicicum cu Nichici Mihai, i nici cu popa. De aici a dedus tovara c cei mai periculoi sunt aceti trei oameni, anume: Nichici Mihai-chiabur; Veljko Unipan, preot chiabur; Mitrici Mia, student, fiu de speculant. Apoi am aflat, prin un tov din couna Varia, Erdelean Sava, Varia nr.111, cruia i-a spus n tren c el, Mia Mitrici, a dus un memoriu i un raport fcut de clica lor mpotriva secretarului politic de-aici, care este communist din 1919. L-a raportat, nu se tie ce minciuni a dus la Sigurana din Snnicolaul Mare. Am dori s tim pe cine mai are el i pe-acolo. Eu raportez doar att, spernd c vei face cercetrile cuvenite. Cu salut tovresc, Plujar Mircea, Fenlac, nr. 50"37. Hruirea minoritarilor atinge paroxismul n preajma deportrilor n Brgan38; Faptele cele mai banale sunt deformate fr decen n ambiana otrvit a instruciunilor de la cadre". nsuit i amplificat, pn la caricatural, de mediul obedient i slugarnic al conducerii reformate" a Uniunii, realitatea cea mai banal devine, dup caz, un posibil cap de incriminare sau, dimpotriv, ocazie de vulgar i indecent adulaie. Iat sporadice mostre, ntmpltor scpate de epurri" mai recente de arhiv: Ianuariemartie 1951. Dare de seam a Comitetului Executiv al UACDSR, ianuariemartie 1951. n perioada aceasta s-a desfurat Procesul titoitilor39 la Timioara. Tot n acelai timp, noi am trimis activiti pe teren, n comunele din care erau aceti titoiti, pentru a vedea atmosfera n aceste coIbid., , Dosar nr. 46/1948, f. 7475 (Raport cadre, Fenlac, 1. XI. 1948). Miodrag M i l i n, Liubomir S t e p a n o v, Srbii din Romnia n golgota Brganului, Uniunea Srbilor din Romnia/Asociaia Fotilor Deportai n Brgan, Timioara 2003. 39 n a doua jumtate a anului 1949 (iunieiulie), majoritatea fruntailor Uniunii au fost ridicai de-acas i arestai; astfel a debutat la Tribunalul Militar din Timioara, n august 1949, Procesul Grupei de spioni i trdtori n slujba spionajului clicii fasciste a lui Tito". (Liubomir S t e p a n o v, Uniunea Srbilor din Romnia 15 ani), Timioara 2005, p. 42.
38 37

126 mune. Activitii au urmrit aceasta i au prelucrat despre politica trdtoare a lui TitoRancovici i a agenilor lor, care sunt judecai. Atmosfera era, n mare parte, bun, fiindc s-a pbservat c ranii muncitori srbi au condamnnat pe aceti titoiti;ca la comuna Dinia, chiar soia lui Nein Paia, care a fost condamnat ca titoist, Nein Desanca a luat atitudine contra lui, care a spus: Acuma ea vede de ce soul ei n-a vrut s ntre n GAC, fiindc el este agent titoist i a cutat s saboteze" n comuna Saravale, Ianoev Spasa spunea c: Acuma vd eu de ce veriorul meu, Ianoev Sima, care este agent titoist condamnat, a cutat s m atrag c nu intru n GAC, spunnd c se va schimba timpul; ns eu nu l-am ascultat i am intrat n GAC, unde lucrez i astzi Astfel de atitudini au fost i n satul Soca, Beregsul Mic i altele"40. Raport pe trimestrul I (ianuariemartie) 1951 al Comitetului Executiv al UACDSR) Organizaia noastr, condus i ndrumat de partid, a dus lupta de demascare a dumanului, antrennd populaia rnimii muncitoare srbeti la demascarea bandei de fasciti i asasini ai clicii lui TitoRancovici, slugoii imperialismului anglo-american, dumani de clas, atori la un nou rzboi, pentru ntrirea contiinei de clas (?), ur contra chiaburului i contra unitii naionale, ura contra naionalismului burghez, dragoste fa de proletarismul (sic!) internaional, dragoste fa de patria noastr RPR i eliberatoarea noastr Marea Uniune Sovietic, bastionul pcii i securitii popoarelor41. Agitaia vizual: lozinci, gazete de perete i ceteneti, caricaturi Pentru desemnarea (sic!) caricaturilor nu am reuit ca s antrenm tovarii mai vrstnici, i n majoritatea cazurilor, caricaturi deseneaz copiii de coal sau, n cazuri izolate, unii care sunt mai talentai. n felul acesta, s-au fcut n comune cu populaie srb 129 de caricaturi, unde erau demascai banditul Tito, imperialitii anglo-americani, cum sunt: Rudna, Snmartin, Ivanda, Smpetru i altele; la fel, caricaturi cu demascarea chiaburilor, dumanului de clas din comunele respective. Caricaturi nu sunt n comunele unde nu este dus lupta de clas, cum este Ceneiul, n ultimul timp, Varia, Saravale, Checea i Reca, unde ranii sunt foarte mpciuitori i sub influena bisericii. n ceea ce privete agitaia vizual, pentru scrierea lozincilor nu am putut antrena pe tovii mai vrstnici ca s le fac; i n toate comunele noastre le fac nvtorii cu copiii de coal, prin ndrumarea i ajutorul partidului. Aceste lozinci au textul: Triasc PMR, Tr.[iasc] RPR, Tr.[iasc] URSS, bastionul pcii i Jos cu trdtorul Tito "42. Aprilieiunie 1951. Dare de seam n perioada aceasta, activul organizaiei a studiat i citit crile i brourile aprute n limba srb, precum i crile aprute n cinstea a 30-a aniversri a Partidului, de exemplu; 30 de ani de lupt a Partidului, rezoluiile i hotrrile CC al PMR, brouri ale tov. Gh. Gheorghiu-Dej, tov. Ana Pauker i altele. Iar la comune s-au citit, de exemplu, n comuna Dinia, biografia tov. Stalin, crile eroilor czui, ca Filimon Srbu, Ocsko Terezia i altele. n comuna Cenei i Para, biografia tov. Gh. Gheorghiu-Dej, broura tov. Ana Pauker. Au mai fost inute conferine la care
40 41 42

Arhivele Naionale Jud. Timi, Timioara, Fond UACDSR, Dosar 10/1951, f. 6263. Ibid., f. 66. Ibid., f. 70.

127 s-a artat eroica lupt a Partidului, n perioada de 30 de ani de lupt pentru pace, democraie i socialism. Au fost scrise cntece i recitri noui, n cinstea aniversrii Partidului, care au artat lupta eroic a Partidului nostru, scrise i compuse de poeii i compozitorii notri43. Am dus munca de lmurire a rnimii de a intra n ntovriri de a-i munci pmntul cu tractoare SMT, prin artarea rnimii superioritatea de a munci pmntul cu mijloace tehnice i cu metode sovietice n campania de nsmnri au fost scrise cntece i recitri adecvate campaniei. rnimea a fost antrenat de a scrie articole pentru gazeta de perete i de strad. n perioada acceasta s-a dus munca de ascuire a luptei de clas unde au fost demascai dumani de clas, chiaburi. n comuna Varia au fost demascai chiaburii: Velin Laza, Cirici Mihailo de Marici Sava, n conferin. n comuna Cenad au fost demascai, prin conferin i caricaturi, chiaburii Paia Jivici, Ioa Nedelcov, Uncianschi Nica, care au sabotat campania de nsmnri. Aceti chiaburi titoiti au rspndit i zvonuri titoiste. La chemarea Comitetului permanent pentru aprarea pcii n RPR i sub conducerea Partidului nostru, organizaia noastr a desfurat o munc de lmurire i mobilizare a rnimii muncitoare srbe, de a semna apelul Consiliului mondial pentru ncheierea unui pact al pcii ntre cele cinci mari puteri. Populaia srb, n general, a primit bine aceast aciune i au pus semnturile lor pe acest apel, contribuind prin aceasta la ntrirea pcii i dnd nc o lovitur bandei de spioni ai lui TitoRancovici. ns, au fost i unele cazuri izolate, foarte puine, care n-au vrut s semneze. Unu(l) a fost n satul Soca, unde chiaburul Jaici Ioa a influenat rnimea s nu semneze, unde s-a observat c niciunul n-a vrut s semneze (din acea strad adugat cu cerneal, ulterior deci n.n.), iar n timpul acela a fost acolo tov. Sablici, care a fost sesizat c niciunul nu vrea s semneze. Cnd a ntrebat pe rani de ce nu vor s semneze, au rspuns c ei vor, dar Jaici Ioa i-a spus s nu semneze. Acest chiabur a fost demascat de tov. Sablici Milutin, instructorul organizaiei noastre. O nou greutate cu semnarea Apelului pentru pace am avut n raionul Moldova Nou, n comunele Cmpia, Divici, Radimna i Socol, unde ranii au fost influenai de dumanul de clas, c dac semneaz vor intra n Gosp(odria) Agric(ol) Colectiv. La nceputul campaniei, peste 30% au refuzat de a semna. Dup ce au fost demascai dumanii de clas titoiti i munca a fost dus mai intens, de la om la om, (!) s-a reuit ca apelul pentru pace s fie semnat cu 96%44 Pentru demascarea uneltirilor rzboinice ale anglo-americanilor i slugilor lor TitoRancovici au contribuit caricaturile fcute i scoase pe gazeta de perete i de strad i n cadrul cminelor culturale de exemplu, n comuna Cenad, a fost demascat, prin caricatur, chiaburul Uncianschi Nica, care n-a predat cota de lapte la timp i cum a vndut vin la negru45. n cinstea Zilei de 8 Mai, Ansamblul organizaiei noastre a nvat 3 cntece noi, una n limba romn i 2 n limba srb; compoziii noi fcute n cinstea zilei de 8 Mai Drapelul partidului" i Colectivitii srbtoresc partidul". Cntecele
43 44 45

Ibid., f. 75. Ibid., f. 77. Ibid., f. 79.

128 nvate au fost cntate la 1 Mai, la Grdina Capitol. Poeii notri, n cinstea Zilei de 8 Mai, au scris 11 recitri i poezii, care descriu glorioasa lupt a partidului nostru n decursul celor 30 de ani"46. Srman destin de minoritar la rscruce de lumi i la margine de ar; haina cameleonului i-a devenit uniforma de zi cu zi, n sperana tot mai iluzorie a izbvirii de sine. Iar cnd, istovit i inutil, s-a lepdat de haina mincinoas, n oglind vede ceva difuz, sau nu mai vede deloc: cu hain, fr hain, tot rtcit rmne.

RUMUNSKA KOMUNISTIKA PARTIJA I MAWINE Sluaj Saveza slovenskih kulturno-demokratskih udruewa u Rumuniji ili: Srbi u Banatu izmeu muka jeresi i muka prevaspitavawa" Miodrag Milin Rezime Na osnovu zvaninih dokumenata sauvanih u Nacionalnom arhivu (Timika upanijska uprava) napis prati rad takozvanoga Saveza slovenskih kulturno-demokratskih udruewa u Rumuniji, satelitske organizacije Rumunske komunistike partije, od samoga osnivawa reorganizacijom" Slovenskog antifaistikog fronta, pa do godine 1951. Jasno se oituju tri sasvim razliita perioda: poetni, kada je vladalo oduevqewe za povezivawe s Jugoslavijom; srediwi, kada je objavqena Rezolucija Informbiroa 1948, koji karakterie kolebawe izmeu savesti da se Rezolucija ne prihvati i qudskog poputawa pred velikim pritiskom koji je vren pretwama i zastraivawem; najzad, u treem razdobqu, vrhovi su obezglavqeni hapewem, lairanim procesima, tekim optubama i jo teim presudama, a u Savezu su ostali da aktiviu preplaeni slabii, strahujui da e i wih moda snai ista sudbina, te su se zbog toga zalagali za sve glasnije i odanije nego to je bilo prirodno. U prvom periodu ovdawi Srbi su polagali velike nade u komunistiku Jugoslaviju, u treem se uzdavali da e privrenou stei blagonaklonost komunistike Rumunije. U oba sluaja nade su im se izjalovile. Stradali su i od jedne i od druge strane. U radu se odlino vaja i trei lik, lik qudi-kameleona koji su se odrali od poetka do kraja, mewajui se prema prilikama, gazei svoje rei i bezobzirno rtvujui saradnike. Tako su ovdawi Srbi stradali i od svojih. Napis je kazivawe o toj vieslojnoj tragici. Izlagawe je propraeno navoewem autentinih zvaninih dokumenata, koji ilustruju psiholoki naboj tekih poratnih vremena i pritiske koji su na Srbe vreni s najviih i najodgovornijih funkcija u dravi, da bi bez roptawa, glasno i neporeno prihvatali ne samo odreenu zvaninu liniju partije, nego i svako weno vitoperewe: odmah posle rata prijateqstvo s Jugoslavijom, malo zatim sasvim suprotno, neprijateqstvo do fabrikovawa lai i propovedawa mrwe. Najgore je, moda, bilo u tome to je sprovoewe partijske linije
46

Ibid., f. 94.

129
trebalo ostvariti bez obzira na rtve, i to je to rtvovawe drugih ostavqeno na milost i nemilost mnogih nepotewaka, pa i zlonamernika. Srpski ivaq se, oduevqen prisustvom Sovjeta, koje je olako poistovetio s Rusima, a jo vie oduevqen partizanskom borbom, u kojoj je uestvovao, i propagandom koju nije prozreo, najpre vrtoglavo, neoprezno, gotovo samoubilaki zaloio za zavoewe novoga politikog reima, a zatim se, doivevi vieslojnu tragiku, redom povlaio iz javnog ivota, ostavqajui da se u wegovo ime i na wegovu tetu uzdiu nepozvanci, koji e ga predstavqati i sramotiti, a kojih e se kasnije teko moi otarasiti.

ROMANIAN COMMUNIST PARTY AND THE MINORITIES The Case of The League of Slavic Cutural-Democratic Associations in Romania or: The Serbs in Banat between the Suffering for Heresy and the Suffering of Re-education" Miodrag Milin Summary On the basis of the official documents preserved in the National Archives (Timis district administration), this paper follows the work of the so-called League of the Slavic Cutural-Democratic Associations in Romania (a satelite organization of The Romanian Communist Party) from its foundation, when the of The Slavic Anti-Fascist Front was 'reorganized', till 1951. Three completely different periods could be clearly distinguished: the initial one, when the delight about the relations with Yugoslavia prevailed, the middle one, when The Resolution of the Inform-bureau was published in 1948, characterized by the vacillation between awareness that The Resolution should not be accepted and human yielding to great pressure including threats and intimidation; finally, in the third period, the leadership was incapacitated by arrests, staged processes, harsh accusations and even harsher verdicts, so only the teddified weak persons remained to work in The League, fearing that they, too, would maybe face the same destiny, so they spoke out louder and more loyally than it was natural. In the first period, the Serbs there placed great hopes in the communist Yugoslavia, in the third they believed that they would gain benevolence of the communist Romania by being loyal. In both cases, their hopes failed, so they suffered both from the former and the latter. This paper presents well the third personality, too, the personality of the men-chameleons who remained there from the beginning till the end, changing according to the circumstances, going against their own word and ruthlessly sacrifying their collaborators. Thus the Serbs there suffered from their own kin, too. This presentation is a narative about that multi-layered tragicalness. The presentation is accompained by the quotations from the authentic official documents which illustrate the psychological charge of the hard post-war times and pressures put on the Serbs from the highest and most responsible functions in the state, so that they would, without grudging, loudly and irrevocably accept not only a specific offical line of the party, but also its every vacillation: immediately after the war friendship with Yugoslavia, somewhat later completely the opposite, animosity leading to the fabrication of lies and advocating hatred. Perhaps the worst thing was the fact that the implementation of the party line was to be realized regardless of the victims, and the

130
fact that the sacrifying of others was left to the will of many dishonest, even evel-meaning persons. The Serbian population delighted with the presence of the Soviets, whom the Serbs lightly equalited with the Russians, and even more delighted with the partisan fighting in which they took part, as well as deceived by the propaganda which they did not see through at first impulsively, carelessly, almost suicidally opted for the introduction of the new political regime, and then, experiencing a multi-layered tragicalness, they gradually withdrew from public life, allowing unwanted persons who would represent and disgrace them, and who would be difficult to get rid off later to rise on their behalf and to them harm.

UDC 81'373(498)

Miqa N. Radan

ROMANSKI I GRKI LEKSIKI ELEMENTI U KARAEVSKIM GOVORIMA. OPTI PRIKAZ

SAETAK: Predmet ovoga rada jeste prikaz, u optim crtama, starijeg sloja grkih i romanskih pozajmqenica u karaevskim govorima (od do kraja HH veka). Uzimajui kao kriterijum za podelu zastupqenost romanizama i grecizama na celom srpskom lingvistikom arealu, autor ih svrstava u dve grupe: a) opti romanizmi i grecizmi (zajedniki veini srpskih govora, ukquujujui i karaevske govore), i b) romanizmi i grecizmi specifini karaevskim (i, delimino, rumunskim banatskim) govorima. Deo ovih pozajmqenica u KG potie iz balkanskog supstrata, dok je drugi deo pozajmqen posredstvom drugih jezika rumunskog, nemakog, turskog, maarskog (u neposrednom kontaktu sa govornicima dotinih jezika ili posredstvom administracije i drugih dravnih institucija naroda koji su vladali Banatom). Istie se, takoe, da su prilino veliki broj leksema KG pozajmili iz rumunskog jezika, a koje nisu zabeleene u drugim romanskim jezicima ili je wihov oblik rekonstituisan. KQUNE REI: Karaevci, Banat, periferijski govori, grecizmi, romanizmi.

0.1. Sa etnikog aspekta, Balkansko poluostrvo od najstarijih vremena, dakle, i pre dolaska Slovena na ovo podruje, odlikuje se arolikou stanovnitva, a slini ekonomski uslovi, politike prilike i geografske male meusobne udaqenosti razliitih etnikih grupa uslovili su tesne i kontinuirane veze izmeu balkanskih naroda, veze koje su rezultirale meusobnim proimawima i uticajima u svim domenima materijalne i duhovne kulture.1 Kao to je poznato, zapadni deo Balkanskog poluostrva naseqavala su ilirska, a istoni deo traka plemena. Ovi su se indoevropski varvarski narodi nalazili u neposrednom susedstvu dveju antikih mediteranskih civilizacija i kultura grke i rimske, koje su kontinuirano i snano uticale na wihovu duhovnu i naroito materijalnu kulturu, a zvanini jezici su ne samo u primorskim oblastima, ve i u
1 Dr I. P o p o v i , Istorija srpskohrvatskog jezika, Matica srpska, [Novi Sad, 1955], 18; Mih, 7.

132 unutrawosti Balkana (ak i severnije od wega), bili latinski (na zapadnom) i grki (na istonom delu poluostrva). Poev od veka pre Hrista, kada su Rimqani zauzeli ilirsko primorje, pa sve do poetka veka posle Hrista kada su ovladali itavim poluostrvom, latinski jezik je zagospodario na ovim prostorima i zapoeo je proces romanizacije balkanskih naroda, proces koji je u potpunosti uspeo u jadranskom primorju, a u mawoj ili veoj meri i u regijama unutar Balkana. Nakon povlaewa Rimqana sa Balkana usled najezde varvarskih nomadskih naroda, od posledica vievekovne rimske vladavine, na lingvistikom planu, spomiwemo dve najznaajnije: a) nastanak nekoliko romanskih balkanskih jezika (rumunski, /arumunski, makedorumunski, istrorumunski/,2 dalmatski, istroromanski, furlanski) i b) u idiomima neromanizovanog stanovnitva, potomaka Traana ili Ilira, ostali su brojni vidqivi tragovi latinskog jezika. 0.2. Sloveni su stupili u kontakt sa balkanskim stanovnitvom ve u veku posle Hrista, a balkansko tlo naseqavaju tokom veka. Od tada su preci danawih Junih Slovena bili u neprekidnom i neposrednom kontaktu sa Vizantijskim carstvom i pod kontinuiranim uticajem vizantijskog jezika i kulture. Snaniji vizantijski uticaj ispoqen je na istonom delu Balkana (Bugari, Srbi), koji je uao u sferu uticaja vizantijske crkve. Uticaj grkog jezika ispoqavao se dvojako: neposredno usmenim putem, u kontaktu izmeu govornika, i posredno kwikim putem. Kod Srba je teko danas ustanoviti koji su grecizmi uli u jezik direktno a koji indirektno, posredstvom latinskog ili nekog romanskog (balkanskog) jezika.3 Dolaskom Junih Slovena na Balkan etnike i lingvistike prilike se jo vie uslowavaju. Kontakt ili/i suivot Junih Slovena sa autohtonim stanovnitvom uslovqava nove meusobne uticaje i proimawa u svim domenima materijalne i duhovne kulture. Nastaju, dakle, novi procesi koji e na etnolingvistikom planu imati znaajne posledice, kao to su: asimilacija i slavizacija veeg dela balkanskog romanskog stanovnitva i nestanak pojedinih romanskih jezika sa ovih prostora, ali i obrnut proces romanizacije junoslovenskog stanovnitva, kao to je sluaj sa daanskim Slovenima, te raspad junoslovenske jezike zajednice i raawe, paralelno sa stvarawem prvih sredwovekovnih slovenskih drava, novih junoslovenskih jezika (bugarski, srpski, hrvatski, slovenaki), snaan junoslovenski upliv na balkanske neslovenske jezike (mawe na grki), ali i neslovenskih na slovenske jezike. 0.3. Kasnije, zauzimawem najveeg dela Balkanskog poluostrva od strane Turaka, etnolingvistike prilike e se i daqe uslowavati, nastavie se procesi uticaja i preplitawa raznih kultura i jezika. 1.0. Istorijska prolost Banata, u kojem vekovima ivi slovenska etnika oaza poznata pod imenom Karaevci, tipina je za balkanske prilike.
2 Arumunski, makedorumunski i istrorumunski neki lingvisti smatraju jezicima, a drugi rumunskim dijalektima. 3 Mih, 9.

133 Do dolaska Junih Slovena na Balkan, na banatskim prostorima iveli su Daani, jedno od brojnih traanskih plemena. Nakon bitaka sa legijama rimskog imperatora Trajana (101. i 106. g.) daanska drava (najvei deo danawe Rumunije) nestaje i potpada pod rimsku vlast, a Daani e za vreme okupacije od 106. do 271. godine biti u potpunosti romanizovani. 1.1. Dolaskom Junih Slovena i naseqavawem Banata, kao i celokupne Dakije, zapoiwe novo poglavqe u istoriji ove oblasti. Od veka pa sve do otprilike HH veka, stanovnici Banata bili su jedino Sloveni, odnosno prvi sloj junoslovenskog ivqa, i Rumuni,4 boqe reeno romanizovano daansko stanovnitvo. 1.2. Poev od HH veka, kada je Ugarska osvojila Banat, na ovom podruju javqa se trei etniki elemenat maarski, ali su Maari u Banatu brojano bili neznatni i uglavnom ih je bilo po gradovima. 1.3. Od 1552. godine do 1718. godine, najvei deo Banata pretvoren je u turski paaluk, period koji e takoe ostaviti vidqive tragove u jeziku autohtonog banatskog stanovnitva, srpskog i rumunskog. 1.4. 1716. godine Banat postaje krunski posed Habzburke carevine. Od 1718. sve do 1860 (Vojna granica do 1872), kada Austrijanci preputaju administraciju Banata Ugarskoj, Beki dvor je osmislio i sproveo plansku kolonizaciju Banata. U tom razdobqu, Banat naseqavaju kolonisti katolike veroispovesti preteno germanskog, ali i romanskog i slovenskog porekla: Nemci, Francuzi, Italijani, panci, esi, Slovaci, Bugari i dr. Maari su nakon preuzimawa administracije nad Banatom nastavili kolonizacije, istina mawim intenzitetom, i uglavnom su Banat kolonizirali Maarima, gde su oni etniki bili veoma slabo zastupqeni. Dakle, poev od H veka, etnika struktura stanovnitva Banata drastino se mewa. Ako su do H veka Srbi i Rumuni saiwavali veliku veinu banatskog stanovnitva, od H veka oni brojano slabe; naroito e srpski etniki elemenat izai kao najvei gubitnik, jer broj Srba u Banatu od tada stalno opada. 1.5. Treba na kraju napomenuti jo i to da su ovim prostorima, u raznim istorijskim periodima, proli i drugi narodi (Kumani, Kelti, Germani, Avari i dr.), te su i oni ostavili izvesne tragove, istina malobrojnije, u kulturi i jezicima danawih balkanskih naroda, premda su ti tragovi nedovoqno istraeni. 2.0. U Banatu, oblasti koja se odlikuje brojnim i velikim etnikim previrawima tokom istorije, nastala je jedna slovenska etnika enklava ije stanovnitvo je danas poznato pod imenom Karaevci (ili Kraovani). Polazei od etnolingvistikih fakata, a uzimajui u obzir istorijske podatke, inae veoma oskudne za taj period, moemo zakquiti da su Karaevci potomci prvog sloja banatskih Junih Slovena koji su u veku naselili Banat, a koji su se kasnije (H H vek) pomeali sa pridolim srpskim izbeglicama iz june ili ju4 I. Popovi smatra da su Rumuni tek nakon dolaska Slovena naselili Dakiju; vid. I. P o p o v i , n. d., 42.

134 goistone Srbije, kao i sa okolnim rumunskim banatskim ivqem tokom vievekovnog neprestanog kontakta ili/i suivota; kasnije, sredinom H veka, iako u mnogo mawoj meri, i bugarske izbeglice e doprineti konanom uobliavawu ove, po mnogo emu specifine karaevske etnike enklave.5 Sasvim je izvesno da su preci Karaevaka, nakon romanizacije slovenskog stanovnitva u nekadawoj Dakiji, koju su oni izbegli, vekovima iveli u svojoj danawoj postojbini u romanskom/rumunskom okruewu, na samoj periferiji srpskog (i junoslovenskog) jezikog areala, izolovani od svoje matice. Budui da su bili u stalnom kontaktu, a u izvesnim periodima i na izvesnim prostorima6 bilo je i suivota sa okolnim rumunskim stanovnitvom, Rumuni su dali velik i znaajan etnolingvistiki doprinos konanom uobliavawu ovog etnikog izolata. Mnogo kasniji kontakti sa kolonistima pridolim u Banat poev od H veka na ovamo, posebno sa Nemcima, ostavie tragove u karaevskim govorima, ali ne tako znaajne i brojne kao to je sluaj sa rumunskim uticajem. ivei vekovima u rumunskom okruewu, karaevski ivaq je, radi izbegavawa etnike i lingvistike asimilacije, postajao sve konzervativniji i sebi nametnuo samoizolaciju. U jednom momentu svog razvoja, prihvatawem katolike veroispovesti (najverovatnije u prvim decenijama H veka),7 stvoren je jo jedan zatitni mehanizam verski, koji je jo vie doprineo zatvarawu ove zajednice, ali je istovremeno sutinski doprineo uobliavawu posebne etnike i lingvistike svesti kod Karaevaka.8 2.1. Kao to je sluaj u bilo kojem jeziku, prodor pozajmqenica u KG uzrokovali su i pospeili razni faktori: geografski, kulturno-civilizacijski, ekonomsko-politiki.9
5 O poreklu i genezi karaevske etnike grupe, kao i o dosadawoj literaturi o Karaevcima v. kod: M. N. R a d a n, Graiurile, 1463. 6 V., npr., Almaku dolinu gde je, nakon slovensko-rumunske simbioze, romanizovan slovenski ivaq koji je bio deo prvog slovenskog sloja koji se prostirao od lipovskog i rekakog kraja preko karake doline do Sviwice na Dunavu. O ovome vid.: . M i l i n, M. N. R a d a n, O zajednikom poreklu arhainih srpskih govora sa podruja rumunskog Banata (banatsko-crnogorski", karaevski i sviniki), Romanoslavica, XXXVIII, Bucureti 2003, 4168; M. N. R a d a n, Refleksi jata u slovenskoj toponimiji Banata, Probleme de filologie slav, XI, 2003, 8594; E. Petrovici, Toponime slave din Valea Almjului (Banat), Studii de dialectologie i toponimie, Bucureti 1970, 138142; J. E r d e q a n o v i , Tragovi najstarijeg sloja u Banatu, Niederlv Sbornk, Praha 1925, 275308, i dr. 7 Vid. M. N. R a d a n, Graiurile, 4042. 8 M. N. R a d a n, Uzroci kolebawa Karaevaka pri etnikom opredeqivawu, u zborniku Skrivene mawine na Balkanu", Srpska akademija nauka i umetnosti, Balkanoloki institut, Posebna izdawa 82, Beograd 2004, 177190; Isti, Odnos karaevskih intelektualaca s kraja HH i prve polovine HH veka prema etnikom poreklu, Temivarski zbornik, 3, Matica srpska, Novi Sad 2001, 229242; Isti, Karaevskie govor osob zk ili govor kakogo-to yuno slavnskogo zka, u zborniku zki i dialekt malh tnieskih grupp na Balkanah", Sankt-Peterburg Mynhen, Biblion Verlag, 2005, 8397. 9 M. I v i , Opti pogled na problem tuica, O leksikim pozajmqenicama, SuboticaBeograd 1996, 11.

135 Lingvistiki supstrat Banata i snaan vievekovni, kontinuirani uticaj rumunskog banatskog poddijalekta vidqivo su uticali na razvoj i strukturu karaevskih govora. Posebno je romanski i rumunski upliv jak u leksici KG, koja je, inae, najprobojniji segment bilo kojeg jezika. Naravno, veliki broj leksikih pozajmqenica iz latinskog i grkog jezika uao je u KG preko rumunskog jezika, najee usled direktnog kontakta izmeu banatskih Rumuna i Karaevaka. Tek od 1918. godine kada je deo Banata, u kojem ive i Karaevci, pripao Kraqevini Rumuniji, zapoiwe period intenzivnog uticaja i pozajmqivawa iz rumunskog jezika kwikim putem (preko kole, administracije, vojske, sredstava javnih informisawa itd.). Meu tim pozajmqenicama veliki je broj leksema grkog i naroito latinskog porekla. Mawi je broj pozajmqenica iz grkog i latinskog jezika koje su ule u KG posredstvom drugih jezika turskog, nemakog, maarskog i dr., pa i kwievnog srpskog/hrvatskog jezika, a wihovo pozajmqivawe poiwe se ostvarivati kasnije, poev od H veka. Pozajmqivawe grecizama i latinizama posredstvom ovih jezika vreno je preteno neposredno od govornika dotinih jezika sa kojima su Karaevci doli u kontakt na banatskom tlu, a mawi deo je pozajmqen posredstvom kulturnih i drutveno-politikih ustanova. 3. Predmet ovoga rada jeste prikaz, u optim crtama, starijeg sloja grkih i romanskih pozajmqenica u KG. Pod starijim slojem grecizama i romanizama podrazumevamo period od veka sve do poetka HH veka. Neosporno je da je ovo veoma dugaak vremenski period, te bi ga trebalo razmatrati po potperiodima. Iako nam prostor ne dozvoqava detaqnije razmatrawe (to ostaje da bude uraeno u nekoj buduoj opirnijoj studiji), pokuaemo da u ovome radu taj dugi vremenski raspon podelimo i predstavimo u dva zasebna segmenta: a) period sredweg veka sve do 1818. godine i b) od 1818. godine do prve polovine HH veka. Kao osnovu za odreivawe gorwe hronoloke granice prvog segmenta (a) uzeli smo rad V. Mihajlovia, Graa za renik stranih rei u predvukovskom periodu, a tu smo ukquili i one pozajmqenice za koje imamo potvrde iz konsultovane strune literature da su veoma stare, to jest iz sredwovekovnog perioda. Osnovna podela ovih pozajmqenica u KG bie izvrena na osnovu kriterijuma zastupqenosti u srpskim dijalektima i u KG. Prema tome, imaemo dve grupe ovih pozajmqenica: 1. Opti grecizmi i romanizmi (zastupqeni, prisutni na celom ili skoro celom srpskom lingvistikom arealu) i 2. Grecizmi i romanizmi specifini KG. U drugu grupu bie svrstane pozajmqenice grkog (i vizantijskog) i latinskog (romanskog) porekla iz KG koje nalazimo u rumunskom banatskom poddijalektu ili u rumunskom jeziku. I u jednoj i u drugoj grupi nee ovom prilikom biti dati svi grecizmi i romanizmi iz KG, iz ve gorenavedenih razloga. Za gorenavedene klasifikacije koristili smo razne radove u kojima je analizirana ova problematika, pre svega rumunskih i srpskih autora (vidi Optu bibliografiju).

136 4. U grecizme ubrajamo kako pozajmqenice iz klasinog grkog jezika, tako i one vizantijskog i novogrkog porekla, koje su, razume se, novijeg datuma. 4.1.a. Opti grecizmi (period sredweg veka sve do 1818. godine): men (< gr. < jevr.), alelja, n'el, arn'el, ntikrst, postol /i potol/, katolk, krzmawe, kadlnica kadionica", kal'er, kal'erka, kr'nin hrianin", (j)evan'eqe, evangelst, mnastir, proft, profecja, parohja /parokja/, ppa, post, sotna (< gr. < jevr. haschatan), skzma izma", tmwan tamjan", (crkvena terminologija); bosqak, Grk (v. i onomastiku: G'i', Gr'kwa), gram, dka, diszi bisage, disage" (up. rum. desg /mn. desgi/, arum. i makedorum. disag /disdzi/ isto"), drum, dwa, (h)iqda, jgwe (< stsl. agnc < gr. Amyj + slov. suf. -c), jektka /i jeftka/, kamna komin, ogwite", kalmfir, kantr, kpa, kapra kpara, poetak garancije; 2. a) kapara, ono to se daje devojci pri prosidbi kao obeleje da je isproena, dar, zaloga; b) predsvadbeno veseqe, veridba, koje se odrava jedne nedeqe od podneva do ponedeqka ujutro u mladinoj kui" (< lat. arra < arrabo < gr. arrhabon), kmata, klup, kla, kolba, kolra holera", kmina, koster, kkavica, kutja, livda, ltra, magrac, mgnet, mjmun, mjstor, mkar, miro'ja, muzka, omalksim malaksati", ka, palt, pedpsa, pdrum, pogn /pogawja, pognac/, poltika, pop, piktje, sapn, sirma siromah", siromawja siromatvo", skandl, ma, 'utra, tksa, tlas, flim faliti, odsustvovati", faqnka falinka, nedostatak, mana, slabost" (up. crnog. falnca, flinka; mogue je da je ova leksema ula posredstvom nemakog jezika < fehlen), fazn, cvkla, 'nem ovla udariti nekog po glavi, zaunica, udarac, uka", utra, tla i dr. 4.1.b. Grecizmi specifini KG: bobqak oblutak, okruglasta kamenica" (< lat. bubo, onis < gr. bubon; up. crnog. govorima bbuq, bbuq, bbuq), bukr kutqaa" (up. it. boccale, lat. baucalis < gr. Baukalis; v. i crnog. dijalekatsko bokla, gumb' pamuk" (rum. bumbc), zmuri /pl. tantum/ (bot.) maline Rubus idaeus" (rum. zmur isto"), sma tenost, supa, orba" (rum. zam, rum. ban. ma isto"), kmata kamata, interes" (rum. cmt isto"), kip lik; figura" (rum. chip isto"), kamra ostava, klet" (rum. cmr isto"), kimijn kim Carum carvi" (rum. chimin isto"), kamqa /arh./ kamila" (neol. kamla < rum. cml), kmat jelo, hrana /izvesna koliina hrane koja se nosi pastirima na baiju ili u poqe najamnicima koji obavqaju poqske radove; up. srp. komad, arum. cumat/", kom'(ij)a komendija, runa stvar" (rum. comede, rum. ban. come isto"), krda ica na muzikom instrumentu" (rum. cord isto"), lpsa / se lipstam nedostatak, odsutnost / uzdrati se, odustati (od koga ili ega)" (rum. lps / a se lips isto"), mndra pura, kaamak", mar (uzvik) more", mros (prijatan) miris" (rum. mirs isto"), palamr ue", papr biber", paradjka paradajz" (rum. ban. prdis), parna vrsta trave, korov", parsim ostaviti, napustiti" (rum. a prs isto"), pasw pasuq" (rum. ban. psl isto"),

137 pedpsa kazna" (rum. pedaps isto"), petrin perun" (< lat. petroselinum < gr. petroslinon), prow veliki klin10" (rum. pir, piri, rum. ban. pir isto"), pta hleb" (rum. ban. pt isto"), podrum, sak pribor za ribolov na kojem je mrea u obliku vree" (rum. sac isto; xak" (< lat. saccus < gr. sakion), srma srma, srebrsna ica", skfa anak" (rum. scf isto"), tmwan tamjan", temelja temeq, osnova" (rum. temele isto"), trpznik /var. trepznik/ stoqwak", tipr kalup, model" (rum. tipr isto"), tfa bun" (rum. tf isto"), aka kanija, korice" (up. rum. tac, rum. ban. c isto"), felja krika" (rum. fele isto"), fols korist" (rum. fols isto"), kan eki" (rum. ciocn isto"), 'erowa trewa" i dr. 5.1.a. Opti romanizmi (period sredweg veka sve do 1818. godine): bnda bnda", bwa, barka, bolt bolta, svod", bosqak, burlo, vno, vizta, vizitcija, gutunr gutunar, guntura", dktor /arh. dkter/, dom kua", dkat, kle kale", kabl kabao", kalendr, kapla, kapeln, karca kolica, civare", kca, kmina, krmp'im krpatati", krna, kur, maq, miljon, minster, msa, muzka, oltr, otfknem poodrasti (up. kwi. fknuti, fknuti, crnog. otfknut)", ptoka jako slaba rakija", par, parcla /i par'la < rum. parcl/, prdika, regimnta puk" /var. regimnta/ (< nem. Regiment < fr. regiment), ra, Rusalje, strga uzak otvor, vrata na toru; baija" (< rum. strng isto"), testamnt, tnta mastilo, tinta", fabrka, famla /famlija/, fundamnt temeq, osnova" (< rum. fundamnt isto" < lat. fundamentum), al, ndra, katq(k)a katula", krpija i dr. 5.1.b. Romanizmi specifini KG: vqa dolina, uvala, d" (< rum. vle isto" < lat. vallis), galr ogrlica, kolir" (up. rum. gler isto"), grpa strma litica, provala, prokop" (up. rum. rp isto" < lat. rupes), damixna i dimixna velika opletena staklena boca" (< rum. damigan isto", up. it. damigiana, fr. damejanne), sma /v. i nadimak u N: Sma/ (< rum. ban. dzm, kwi. zem < lat. zema), kanpet kanabe" (< fr. canap), medecna lek", mut nem, bezglasan" (< rum. mut isto"; up. srp. mutav), ostpka poseeno drvo sa parovima zabodeno u zemqu radi suewa sena, otave ili deteline" (up. crnog. dijal. strva isto"; < lat. hasta, -ae motka, dralo, tap, kopqe"), prta deo veza na rukavima enske kouqe (narodna nowa)" (up. rum. parte < lat. pars, partis), pda razmak izmeu maloga prsta i palca kada su raireni, pedaq" (up. ital. piede < lat. pes, pedis), prta /K, J, N/ kapija" (< rum. port isto"), postamnt podnoje, podloga" (< rum. postamnt isto" < lat. postamentum), prska breskva" (up. rum. pirsic isto", crnog. dijal. prska isto"), prtka motka, prut koji se zabode u zemqu uz koju se kae biqke kao pasuq, krastavac" (up. crnog. dijal. prtka motka, prut"), sra prvo mleko od krave po telewu" (< lat. serum), smpor sumpor" (< lat. sulphur), tbqa daska, ploa (od drveta, metala, kamena, lima)" (< lat.
10 Leksema je zabeleena u slovenskim tekstovima pirun, u koje je ula iz vizantijsko grkog jezika, kao i u Timoku prun, pirn (vid. Mih, 122123).

138 tabulla), trpa kartaki naziv za izgubqenu igru" (< rum. trpa; up. it. troppo), filre poprena drvena gredica koja spaja gorwi sa dowim delom jarma" (rum. ban. fiulre, mn. fiulri isto" < lat. fibularia < fibula), francuv, -va, -vo (pridev) zaraen sifilisom, frncav" /Frnca nadimak u N/ (? < ven. franza), fundcija temeq, osnova" (< rum. fundie isto"), (is)frtim (is)trqati, (iz)masirati; (is)tui; dobro nekoga nagrditi, naruiti, (is)kritikovati" (up. rum. frustrare, a frustra, oduzeti, zakinuti", ital. frustare, crnog. dijal. frtit, vrtit; < lat. fustis toqaga, iba, prut"), frkow vila sa dva roga i dugakim dralom" (< rum. ban. /augm./ furc < rum. furci < frc vila"), fqin / fqna tako se naziva osoba koju je kum krstio ili venao" (< rum. fin < lat. *filianus), ccka dojka, sisa" (< rum. ; up. ital. zizza) i dr. 6. Prilian broj grecizama iz latinskog jezika preuzet je iz drugih romanskih jezika, ali i neromanskih jezika (turskog, nemakog, maarskog i drugih), dakle, re je o posrednom, indirektnom pozajmqivawu. Utvrivawe jezika posrednika najee je veoma mukotrpan, teak posao, a dosta esto je to utvrivawe porekla neke pozajmqenice relativno ili ak nemogue. Pokuaemo, u nastavku, u glavnim crtama, da ilustrujemo nekolikim primerima preuzimawe grecizama i latinizama iz KG posredstvom drugih jezika: 6.1. Grecizmi u KG pozajmqeni posredstvom: 6.1.1. nemakog jezika: bskup (< Bischof, stnem. Biscof < gr. episcopos), kapitn (Kapitn < gr. kapetnos), lmpa (< Lampe), metr (< Meter < gr. metron), papr biber" (Pfffer < gr. pepe), rema (< Rheuma < gr. revmatismos), tksa (< Taxe < gr. taksis (taksis) ili lat. taxare), tktika (< Tktik < gr. taxtix0), tijter (< Theater < gr. theatron (theatron)), cler (< Zeller), cilnder staklo za lampu" (Zylinder vaqak" < gr. kilindros), citrna (arh.) (< Zitrone < gr. ili lat.), kla kola" (< Schule < lat. schola gr.) i dr.; 6.1.2. turskog jezika: avlja /Kl, L, V/ (< avl < gr. avl), karnfil /var.: kalnfil/ (< karanfil, karanfil iei < gr. karnfilon), mndra pura, kaamak" (< mandra < gr. mandra, mandr), palamr debelo ue" (< palamar < gr. palamri), tigwa tigaw, plitka metalna posuda" (< tan < gr. tganon), ulr (< yular < gr. eulra), candla, -e sandale" (< sandal < gr. sandali < andl), mna mumula" (< mumula < gr. msplon) i dr.; 6.1.3. maarskog jezika: katna vojnik" (< katona < gr. katoyna), paprka (< paprika < gr. pperi), a moda su posredstvom ovog jezika uli u KG i drugi helenizmi, kao to su, npr.: husr, fazn, kca keceqa", katolk, tmwan, diszi11 i dr. 6.1.4. rumunskog jezika: srka eer" (< rum. ban. dzrc, zhr < gr. t shar), kamata (< rum. cmt < gr. kmatos), kamqa kamila" (< rum. cml < gr. kmilos), kort ator" (< rum. cort < gr. kortis), lfvta violina" (< rum. lt < gr. lato), fols korist" (< rum.
11

Mih, 1112.

139 fols < gr. felos), cla, -e odelo" (< rum. ban. ol, -e isto" < gr. tsli, tsli), a moda i sledee lekseme: (a)jeropln letelica, avion", diszi bisage" (<desg, desgi < ngr. diskki(on), up. lat. bissaccus, bug. disgi), mros miris" (< mirs gr. mroy12), skfa inija, anak" (< scf < gr. skci, utra (< gr.13, lat. ili tur.), puzunr xep" (< rum. buzunr14), trweslo vea torba" (up. rum. trist15 isto"; up. alb. trast, trajst), plpuma jorgan, pokriva" (< rum. plpum < gr. pploma), balur zmaj, velika zubata zmija (srp. dijal. blvor)" (< rum. balur udovite u vidu velike zmije sa jednom ili vie glava" < stgr. plwr; up. alb. bular vodena zmija", bol udav"16 i dr. 6.2. Romanizmi u KG pozajmqeni posredstvom: 6.2.1. nemakog jezika: kancelrija (< Kanzel? < lat. cancelli), krednc (< Kredenz < it. credenza), kubrt koverat" (< Kuvrt, mlet. coverta, it. coperta), majr (< Major < lat. major), mntel kaput" (< Mntel), mana (< Maschine < lat. machine < gr. mhxa0), frko brzo" (< frish, mlet. freco), cemnta limeni sud zapremine od jednog do dva decilitra" (< it. cimenta), crkus (< Zrkus < lat. circus), katqa kutija" (< Schachtel < it. scatola) i mnoge druge. 6.2.2. maarskog jezika: bu'elr (< bugyellaris < lat. pugillares < pugilus ono to se moe uhvatitit akom"), kr'a, -e karta za igrawe, karte (mn.)" (< krtya < lat. charta), m'er uiteq" (< mester maestro, uiteq" < lat. maestro), natro/notro/ notar, notaro, belenik" (< ntarius, notarus < lat. notarius), perc perec, vrsta peciva" (< perec < nem. Brezel < lat. bracellum), cidla ceduqa" (< cdula < lat. (s)chedula < scheda list") i dr. 6.2.3. rumunskog jezika: vrul (K), vrul (V, Kl, L, N), vrul (R), dem. verc(a) (KG) brati" / verira sestrica" (< rum. vr, vru/veriar < lat. (consobrinus) verus, (consobrina) vera), madva modina" (< rum. mduv, < lat. medulla), mst ira, slatko vino" (< rum. must < lat. mustum), mut nem ovek, mutavac" (< rum. mut < lat. mutus), patr(a)n (crkv.) zatitnik, kuni svetac koji svaka kua proslavqa na dan kune slave" (< rum. patrn < lat. patronus), pnzija /arh. pnsija/ (< rum. ban. pndzie, kwi. pnsie < lat. pensio), portwe karaevska narodna igra, slina rumunskoj banatskoj igri" (< rum. a purt nositi" < lat. portare), slba ogrlica, erdan, niska" (< rum. salb < lat. subalba), tfa bun, grm" (< rum. tf < lat. tufa), cast crepuqa, sa" (< rum.
12 Mogue je da ova leksema nije pozajmqena iz rumunskog jezika, ve da je weno poreklo od starog slovenskog oblika glagola mirosati (< gr.) [DEX]. 13 Mih, 15. 14 Mih, 150. 15 Ova grka leksema, pozajmqena najverovatnije u vizantijsko doba, nalazi se jo u albanskom (trast, trajst, strajc), arumunskom (tastru, trastir, trastu, tratu), meglenorumunskom (traistur), a preko pastira ula je i kod Ukrajinaca, Bjelorusa i Poqaka (tajstra), ali nije zabeleena ni u jednom junoslovenskom jeziku (v. kod Mih, 115). Ovaj grecizam iz KG je, sasvim sigurno, veoma stara pozajmqenica, to svedoi o starini Karaevaka na ovim prostorima. 16 Stanii, 1995, 79.

140 ban. st, kwi. est < lat. *testum), utra (< rum. ciutur < lat. *cytola ili < tur. otra) i mnoge dr. 7.1. Prilino velik broj leksema, to je i oekivano, pozajmqene su iz rumunskog jezika, a koje nisu zabeleene u drugim romanskim jezicima ili je wihov oblik rekonstituisan. Radi ilustracije, naveemo sledee primere: ga gua" (< rum. g, up. meglenorum. g, alb. gush isto"), grpa (K, J) drqaa, brana" (< rum. grp, up. alb. grep isto"), sra muenica, kiselo mleko" (< rum. zr, up. arum. dzal, alb. dhall isto"), zgrda ogrlica, okovratnik (za psa)" (< rum. zgrd, up. alb. shkard isto"), kustra zaralo, tupavo seivo" (< rum. custr isto" nep. etim.), lja ime koje se daje ovci koja je crne boje ili izmeane crno-bele boje" (< rum. lai, lie isto", up. alb. laja), mgur /dem. mugurak/ pupoqak" (< rum. mugur nep. etim.; up. alb. mugull), murg, -a, -o mrk, murgast, tamnori" (< rum. murg isto", up. alb. murg), palarja eir" (< rum. plre isto" nep. etim.), strga struga (za ovce)" (< rum. strng isto" up. alb. shtrug), tanla lewost, nerad" (< rum. tnjl isto" nep. etim.), flra frula" (< rum. flier isto" nep. etim.; up. alb. floere), ut, -a, -o ut, koji je bez rogova" (< rum. ciut, ut isto"; up. arum. i meglenorum. ut, alb. shut, shut) i dr. 7.2. KG uvaju u svojoj leksici latinizme koje ne nalazimo u drugim romanskim jezicima, kao npr.: bre akire", verovatno iz lat. bracae, isto kao i alb. bene/brek, benevrek,17 grpa, ostpka, prta, sra prvo mleko od krave po telewu" (< lat. serum), fqin (< lat. *filianus), frtim [v. 5.1.b] i dr. 7.3. U KG takoe nalazimo lekseme grkog porekla koje veoma retko nalazimo u drugim slovenskim ili neslovenskim jezicima: bobqak, bukr kutqaa", kmat, mndra kaamak", parina [v. 4.1.b], trweslo [v. 6.1.4.] i dr. 8. Naravno, u KG nalazimo pozajmqenice grkog ili latinskog (romanskog) porekla u: 8.1. antroponimiji: Mikla Nikola" /ime/ (u svim karaevskim naseqima) i Mikl /nadimak/ (K) (< ma. Mikls < gr. Niklaoj), Ivan, Andrja, Jkop (imena u svim karaevskim naseqima),18 Kr'un (ime, L), Dumter, Mrul, Pan, rsul (K, prezimena), Mkul (Kl, nadimak) i mnogi drugi.19 8.2. toponimiji:20 Arca (Kl), Vliki dos (V), Krra (J), Kukj (K, J), Klma (Kl, L), Pnet21 (K), Pmet (K); Fca (u svim karaevskim naseqima), tefewga (R) i mnogi drugi.22
Isto, 104. Mih, 9. 19 O karaevskoj antroponimiji vid.: Tomi, 1974, 207240; Tomi, 1972, 213227. 20 O karaevskoj toponimiji vid.: Tomici, 1984, 237 249. 21 Interesantno je napomenuti da je na celoj teritoriji Rumunije jedino u Karaevu zabeleen ovaj toponim (< rum. pin bor pins" < lat. pinus), premda je izvoewe toponima sa sufiksom -et u rumunskom jeziku vrlo produktivno i uobiajeno (Brdt, Fgt, Frsint i dr.), a kod Karaevaka, osim citiranog toponima, nepostojee (izuzev preuzetih toponima tipa Br'et < rum. Brdt).
18 17

141 8.3. nazivima meseci: janu(v)r /var. jenur), februr, marc mart", aprl, maj, jni, jli, augst, agust /var. avgst/, septmber /arh. sektmber/, oktber, novmber i decmber. 9. Iz goreizloene grae vidno je da je broj pozajmqenica grkog i romanskog porekla u leksici KG znaajan, to je oekivano, budui da je re o jezicima velikih antikih kultura grke i rimske. 9.1. Mawi broj grecizama iz KG pozajmqen je u direktnom kontaktu sa Grcima (poev od ranog sredweg veka sve do kraja HH veka), ali i sa drugim balkanskim slovenskim i neslovenskim narodima sa kojima su preci Karaevaka doli u kontakt, a koji su u svojim jezicima imali dosta grecizama. Dakle, prilian broj grecizama iz leksike KG vue svoje poreklo iz balkanskog supstrata. Meutim, najvei broj grecizama u leksiku ovih govora uao je posrednim putem, najpre, u vreme pokrtavawa Junih Slovena, preko crkve, a neto kasnije, poev od H veka na ovamo, posredstvom drugih jezika, naroito onih koji su bili zvanini jezici drava koje su, u raznim vremenskim periodima, vladale Banatom. Nema sumwe da je najvei broj grecizama u KG uao posredstvom romanskih, naroito rumunskog, ali i neromanskih (nemakog, turskog, maarskog) jezika.23 9.2. Vei je broj romanizama od grecizama u KG to je, ako se ima u vidu iwenica da su Karaevci vekovima iveli u romanskom okruewu, sasvim normalno. Posebno je veliki broj pozajmqenica latinskog porekla u leksiku KG uao posredstvom rumunskog banatskog govora. uvawe pojedinih leksikih arhaizama romanskog porekla u leksici KG, pogotovo takvih kojih ne nalazimo u drugim romanskim jezicima, kao i postojawe prilino velikog broja toponima i antroponima romanskog porekla kod Karaevaka, dokazi su o tome da se Karaevci na banatskom tlu nalaze od davnina, najverovatnije od samog dolaska Slovena na Balkansko poluostrvo. 9.3. Pozajmqenice grkog i romanskog (latinskog) porekla koje su u KG ule posredstvom jezika kao to su rumunski, nemaki, maarski, turski, moda i jo nekih, predstavqaju, po naem miqewu, dragocen izvor za dubqa i ira istraivawa radi otkrivawa mehanizama koji omoguavaju ili i pospeuju proimawe kultura naroda i/ili etnikih grupa u kontaktu. 9.4. Na kraju elimo istai da nismo imali nameru da u ovom radu iscrpimo problematiku grecizama i romanizama u KG (inae veoma sloenu i iroku), ve smo imali ciq dati opti okvir te problematike. Takoe, eleli smo ovim prilogom skrenuti pawu istraivaima na specifine geografske, istorijsko-politike, drutvene i etnike prilike banatskog podnebqa, koje su uslovile ne retko specifine naine i mehanizme uticaja i interferencija i na lingvisti22 Treba istai da se u karaevskoj toponimiji mogu nai pozajmqene lekseme iskquivo latinskog porekla. 23 Najee su grecizmi iz ovih jezika pozajmqeni posredstvom latinskog jezika.

142 kom planu. Temeqno istraivawa tih mehanizama moglo bi odgovoriti na brojna nereena pitawa vezana za jezike u kontaktu, jezike interferencije i meusobne uticaje.
OPTA BIBLIOGRAFIJA: M. Agirovski, Gricizmite vo makedonskiot jazik, Institut za makedonski jazik Krste Misirkov" Skopje, Skopje, 1998. V. Vesku, Rumunske leksike pozajmice u srpskohrvatskom jeziku, Beogradski univerzitet, Anali Filolokog fakulteta, sv. 12, godina 1976, Beograd, 1976, str. 565581. J. Erdeqanovi, Tragovi najstarijeg sloja u Banatu, Niederlv Sbornk, Praha, 1925, str. 275308. M. Ivi, Opti pogled na problem tuica, O leksikim pozajmqenicama, SuboticaBeograd, 1996, str. 11. . Milin, M. N. Radan, O zajednikom poreklu arhainih srpskih govora sa podruja rumunskog Banata (Banatsko-crnogorski", karaevski i sviniki), Romanoslavica, XXXVIII, Bucureti, 2003, str. 4168. Dr V. Mihajlovi, Graa za renik stranih rei u predvukovskom periodu, tom (AQ), Institut za lingvistiku u Novom Sadu, Novi Sad, 1972. Dr V. Mihajlovi, Graa za renik stranih rei u predvukovskom periodu, tom (M), Institut za lingvistiku u Novom Sadu, Novi Sad, 1974. Dr D. Popovi, Srbi u Banatu do kraja osamnaestog veka Istorija naseqa i stanovnitva, Srpska akademija nauka, Posebna izdawa, kw. SSHHH, Etnografski institut, kw. 6, Nauna kwiga, Beograd, 1955. Dr I. Popovi, Istorija srpskohrvatskog jezika, Matica srpska, [Novi Sad, 1955]. M. N. Radan, Odnos karaevskih intelektualaca s kraja HH i prve polovine HH veka prema etnikom poreklu, Temivarski zbornik, 3, Matica srpska, Novi Sad, 2001, str. 229242. M. N. Radan, Refleksi jata u slovenskoj toponimiji Banata, Probleme de filologie slav, XI, 2003, str. 8594. M. N. Radan, Uzroci kolebawa Karaevaka pri etnikom opredeqivawu, u zborniku Skrivene mawine na Balkanu", Srpska akademija nauka i umetnosti, Balkanoloki institut, Posebna izdawa 82, Beograd, 2004, str. 177190. M. N. Radan, Karaevskie govor osob zk ili govor kakogo-to yunoslavnskogo zka, u zborniku zki i dialekt malh tnieskih grupp na Balkanah", Sankt-Peterburg Mynhen, Biblion Verlag, 2005, str. 8397. S. Risti, Raslojenost leksike srpskog jezika i leksika norma, Institut za srpski jezik SANU, Monografije 3, Beograd, 2006. M. Fasmer, Greeskie zaimstvovani v staroslavnskom zke, u: Izvesti otdeleni russkogo zka i slovesnosti Akademii Nauk", H, 1907, fasc. 2, str. 197289. M. Filipova-Barova, Grcki zaemki v svremeni blgarski ezik, Izdatelstvo na Blgarskata akademi na naukite, Institut po ezikoznanie, Sofi, 1969. Dicionarul explicativ al limbii romne, Editura Academiei Republicii Socialiste Romnia, 1975. Istoria limbii romne, II, Editura Academiei Republicii Socialiste Romnia, Bucureti, 1969.

143
E. Petrovici, Graiurile caraovene. Studiu de dialectologie slav meridional, Bucureti, 1935. E. Petrovici, Toponime slave din Valea Almjului (Banat), Studii de dialectologie i toponimie, Bucureti, 1970. Al. Rosetti, Istoria limbii romne de la origini pn n secolul al XVII-lea, Editura pentru literatur, 1968. P. Skok, Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, Jugoslavenska akademija znanosti i umjetnosti, knj. I (AJ), Zagreb, 1971; knj. II (K poni), Zagreb, 1972; knj. III (poni ), Zagreb, 1973. M. Tomici, Toponimia caraovenilor, Studii i cercetri lingvistice, XXXV, 3, Bucureti, 1984, str. 237249.

BIBLIOGRAFSKE SKRAENICE: Mih H. Mihescu, Influena greceasc asupra limbii romne pn n secolul al XV-lea, Editura Academiei Republicii Socialiste Romnia, Bucureti, 1966. Radan, Graiurile M. N. Radan, Graiurile caraovene azi. Fonetica i fonologia, Anthropos Uniunea Srbilor din Romnia, Timioara, 2000. Stanii, 1995 V. Stanii, Srpsko-albanski jeziki odnosi, SANU, Balkanoloki institut, Posebna izdawa 59, Beograd, 1995. Tomici, 1984 M. Tomici, Toponimia caraovenilor, Studii i cercetri lingvistice, XXXV, 3, Bucureti, 1984, str. 237249. Tomi, 1972 M. Tomi, Antroponimija Karaevaca, Zbornik za filologiju i lingvistiku (poseban otisak), kw. H/2, Novi Sad, 1972, str. 213227. Tomi, 1974 M. Tomi, Antroponimija Karaevaca , Zbornik za filologiju i lingvistiku (poseban otisak), kw. H/1, Novi Sad, 1974, str. 207240. OPTE SKRAENICE: alb. albanski arh. arhaizam var. varijanta gr. grki ital. italijanski jevr. jevrejski KG karaevski govori kwi. srpski kwievni jezik lat. latinski ma. maarski meglenorum. meglenorumunski mlet. mletaki nem. nemaki neol. neologizam nep. etim. nepoznata etimologija rum. rumunski rum. ban. rumunski banatski poddijalekt stgr. starogrki stnem. staronemaki fr. francuski crkv. crkven, -a, -o crnog. crnogorski govori

144
SKRAENICE ZA KARAEVSKA NASEQA: V Vdnik, J Jbal'e, K Kraevo; Kl Klokti', L Lpak, N Nrmi, R Rvnik.

ELEMENTE LEXICALE ROMANICE I GRECETI N GRAIURILE CARAOVENE. PREZENTARE GENERAL Milja N. Radan Rezumat Obiectul lucrrii de fa il contitutie prezentarea, n linii generale, a stratului mai vechi al mprumuturilor romanice i greceti din graiurile caraovene (secolele VVI secolul al XIX-lea). Utiliznd n clasificare drept criteriu gradul de reprezentare al elementelor romanice i greceti n ntreg arealul lingvistic srbesc, aceste mprumuturi au fost mprite n dou grupe: a) mrumuturi romanice i greceti generale (comune majoritii graiurilor srbeti, inclusiv graiurilor caraoven) i b) elemente lexicale romanice i greceti specifice graiurilor caraovene (parial i graiurilor romneti bnene). O bun parte a acestor mprumuturi lexicale provine din substratul balcanic. n timp ce cealalt parte a ptruns n aceste graiuri prin filiera altor limbi romna, turca, german, maghiar ca urmare a contactului direct dintre caraoveni i vorbitorii acestor limbi sau indirect, prin intermediul influenei exercitate de ctra administraiile ori instituiile statelor n care Banatul a fost nglobat n diferite perioade istorice. Se evideniaz, de asemenea, faptul c graiurile caraovene au mprumutat un numr nsemnat de lexeme din limba romn neatestate n alte limbi romanice, precum i faptul c aceste graiuri au conservat n lexicul lor elemente lexicale de origine latin care n-au fost consemnate nici n limba romn, nici n alte limbi romanice.

ROMANCE AND GREEK LEXICAL ELEMENTS IN THE CARASOVEAN DIALECTS. A GENERAL OVERVIEW Milja N. Radan Summary The goal of the present paper is to set out in general the older stratum of Romance and Greek loanwords into the Carasovean dialects (5th6th to 19th century). Using as the taxonomic criterion the degree of representation of Romance and Greek elements from the entire Serbian linguistic area, I have divided these into two groups: a) Romance and Greek general loanwords (common to most Serbian dialects, including to the Carasovean dialects) and b) Romance and Greek lexical elements specific for the Carasovean dialects (and partially also for the Romanian dialects of Banat). A great deal of these lexical borrowings comes from the Balkan substratum whereas the other part made its way into these dialects through other languages: Romanian, Turkish, German, Hungarian, as a result of the direct contact between the Carasovean inhabitants and the speakers of these languages or indirectly, through the influence exerted by the administration or institutions of the states of which Banat was part in different histo-

145
rical periods. We also show that the Carasovean dialects have borrowed an important number of elements from Romanian that are not recorded in other Romance languages and that these dialects have preserved in their vocabulary lexical elements of Latin origin that have not been recorded either in Romanian or in other Romance languages.

UDC 81'373(=163.41)

Steva Perinac

LEKSIKE HIPOSTAZE PRETKA

SAETAK: Namera ovoga priloga je da potvrdi osporavano osnovno znaewe slovenskog apelativa kur, te da ukae, osvrui se i na kult pretka, na pogrean pristup u objawavawu porekla raznih naziva koji sadre ovu osnovu i wene izvedenice. KQUNE REI: kur, ur, ur.

Potovawe predaka, kao primarna etapa u razvoju religijskih fenomena, predstavqa samo po sebi posledicu ispoqavawa eqe za trajawem, eqe da se da kategorian odgovor smrti, prolaznosti, bespotednom vremenu te da se, obezbeujui vezu sa onima koji su se preselili u venost, doprinese uspostavqawu optewa izmeu ovoga i onoga sveta. Kad se tome doda i zatitnika uloga koju su qudi odvajkada pripisivali pretku, onda se opravdano moe tvrditi da se kultom predaka upravo ostvaruje svojevrsni energetski transfer i svojevrstan nain produewa wihovog ivota (Evseev, 1983, 26). Iz ovakve perspektive svakako moemo lake sagledati razlog to je jezik sauvao znaajan broj naziva koji se u ovekovoj svesti vezuju za pretka. Poto nije redak sluaj da u svom razvoju jezik prekrije velom zaborava poneto od onoga to mu je nekada bilo i te kako aktuelno i potrebno, te da stoga danawem govorniku znaewa nekih rei ostanu u tami, osvrnuemo se u ovim redovima na jedan takav primer. To je avonim kur, prisutan kod svih Slovena (sa svojim, usudili bismo se da kaemo, varijantama ur i /pra/ur), o kojem je u jeziku sauvano podosta tragova, iako mu etimologija uskrauje mogunost takvog znaewa, ne svrstavajui ga uz apelative tipa ded, pop, otac, starac. Opteprihvaeno je da je u svim slovenskim jezicima kur u osnovi naziva petla" (rus. kur, poq., e. kur, lu. kur, hrv. kuri muko pile" /na Primorju/, bug. kurk kopun"), pa su se etimolozi mahom sloili da je apelativ onomatopejskog porekla (SS, 13, 129; Skok, , 240; Fasmer, s.v.; Bulahovski, 3, 263), to svakako vaqa prihvatiti sa odreenom uzdranou, posebno kada se na umu ima da analogija u pojedinim sluajevima moe prilino da odmogne. iwenica da se petao

148 u rumunskom jeziku sree i kao ror (DA, s.v.), a u srpskom i kao starac (SMR, 234), navodi nas na pomisao da i kur ima veze sa pretkom, ba kao i spomenuti rumunski i srpski nazivi. Inae, od petla" do pretka" nije preveliko rastojawe kada se u obzir uzme ono to je na nivou simbola ova domaa ptica odvajkada predstavqala za Slovene, ali i za druge narode. Pozitivne konotacije petla, kao solarnog simbola, ine wegovo kukurikawe sposobnim da odagna sile mraka, zla, neprosveenosti (Idete u mesta pusta, gdi ni orai ne oru, ni pastiri ne pasu, ni zvoni ne zvone, ni petehi ne kantaju" Stojkovi, 87), a pripisuje mu se takoe i uloga psihopompne ivotiwe (sprovodi duu pokojnika na onaj svet Chevalier, Gheerbrant, 1, 345; Evseev, 1997, 89), ili se pak sree kao simbol ovekove plodnosti u nazivu mukog polnog organa, kurac, kure, sa kojim se u vezu dovode, prema miqewu P. Skoka, i hipokoristici kura, kuran dete" (up. nie i rusko urka vanbrano dete"). Nema sumwe da je sve ono to se odnosi na petla u tesnoj vezi i sa zatitnikom ulogom pretka. To to se za pretka vezuje i naziv za dete" kao da potvruje wegovu brigu o potomstvu (v. nie i o popu); vaqda se ovo lake daje shvatiti ako se u obzir uzme i iwenica da je nekada davno nosilac prava prve noi (ius primae noctis) bio upravo predak.1 Uz ovu asocijaciju, a svakako u prilog ovakvoj tvrdwi, ide i itav niz primera apelativa u oitoj vezi sa pojmom predak". S obzirom na to da u bugarskom kurk oznaava izjalovqenog petla (v. nie i rumunsko curiac cvrak, popac"), vaqa ovaj naziv uporediti sa srpskim kurjak vuk", u iju vezu sa pretkom takoe ne treba sumwati (Evseev, 1994, 95; Chevalier, Gheerbrant, 2, 250; ajkanovi, 289, 322). to se porekla ove rei tie, Petar Skok je miqewa da je ona u hrvatski i srpski jezik prodrla iz turskog krk vuk", navodno, verovatno jo u doba Avara; umetak -ja- se pojavquje u kurja uzvik za grdwu, grewe ili za pozivawe u pomo", a -k je nastalo ukrtawem sa vuk. Kao svojevrsnu potvrdu ovome hrvatski lingvista navodi da je u maarskom jeziku kurya i uzvik" i vuk" (Skok, , 365; , 243). Ne odbacujui sasvim ovo, inae nedovoqno ubedqivo objawewe, a imajui u vidu i iwenicu da Skok odvojeno razmatra kurjak vuk" i kur petao", vaqa ipak ukazati na mogunost da je na apelativ obrazovan uz pomo sufiksa -jak (kao u vodewak, vujak, mujak, roak), te da u osnovi ipak treba sagledati naziv pretka. Rumunski jezik, koji inae predstavqa neiscrpno podruje i za istraivawe slovenske starine, sauvao je nazive curcoi, curoi vampir",
1 Re predak se i u srpskom u prvom redu morala odnositi na onoga koji je roen pre nekog drugog (kao to je to i italijansko antenato ranije roen", francusko anctre, od latinskog antecedere koraati ispred"). Polazei od ovakve iwenice vaqa pretpostaviti da je uz sve negativne konotacije danawih psovki u kojima je prisutan otac (Jeb te otac! Idi u oin!), nekada moglo biti i onih koje su se odnosile na ve spomenutu ulogu pretka na wegovu brigu o potomstvu. Iako se iz neke savremene perspektive ovo kosi sa opteprihvaenim normama morala (kao i onima bioloke prirode), antropologija prua dokaze o tome da sredwovekovno ius primae noctis povlai svoje korene iz mnogo davnijih vremena, u obiaju (i do danas sauvanom kod nekih naroda) da prva no" pripada recu, amanu ili pak kakvom plemenskom poglavici.

149 u kojima se uz augmentativni sufiks -oi, lako moe, ak i uz ovakvo znaewe, prepoznati predak kur (Pavelescu, s.v.). Zanimqiv je u vezi sa nazivom pretka ruski izraz iv kurilka! koji je po svom znaewu blizak srpskom Kuo stara! oba se koriste kako bi se izrazila radost to je neko, koga ve dugo nismo videli, iv i zdrav. Za razliku od prvog, gde je naziv pretka prepoznatqiv, u drugom se za wega pojavquje metafora kua; vaqa napomenuti da se znaewe apelativa kua kao prostorija u zgradi ili odvojena mawa zgrada gde je ogwite i gde se kuva, kuhiwa", pa dakle i mesto boravka predaka (uz ogwite), sauvalo u Mavi (Renik, s.v. kua), a takoe u Banatskoj Crnoj Gori.2 Izraz na kur(k)ovo leto, sa znaewem nikad", takoe uva uspomenu na pretka; iako nije poznat razlog zbog kojeg je ovakav izraz mogao da nastane, smatramo da je korisno bar navesti i sintagmu babqe leto, sa kojom bi na nivou avonima mogao biti u vezi. Da osnova kur zaista moe da bude u vezi sa pretkom, svakako svedoi i primer naziva ostrva na reci Severna Dvina Kurostrov, u neposrednoj blizini grada Holmogor u Arhangeqskoj oblasti u Rusiji. Objawavajui naziv grada na obali Holmogor, Uspenski smatra da mu poreklo vaqa traiti u finskom Kalmokari ostrvo mrtvih". Pri tom nalazi i objawewe: na ostrvu (Kurostrov) arheolozi su otkrili staro grobqe (to i opravdava ovakav naziv). Uporeujui ga sa grkim nekropolij, pomenuti istraiva ne pokuava da u ruskom nazivu ostrva sagleda maltene prevod finskog naziva na ruski, ili moda ruskog na finski. Zadovoqava se jedino konstatacijom da je finsko Kalmokari prilagoeno ruskom jeziku kao Holmogor holm humka" i gora planina" (Uspenski, 109). Vaqa dodati da se na istom arealu sreu i drugi nazivi koje s razlogom moemo smatrati u vezi sa kur predak". Reica Kur se uliva u reku Kuropolka zove se jo i Holmogorka (zapadna pritoka Severne Dvine) , koja se na jugoistoku od grada Holmogora obrazuje od renih rukavaca Rovdogorka i Bstrokur. Kur u ruskom znai i mrtvi rukavac reke, obrazovan izlivawem voda, zove se i starica" (Dal, s.v.).3 Ovaj naziv se esto sree i kao toponim: Kur je naziv desetak mesta na obalama reka u Rusiji (u oblastima Irkutskoj, Sverdlovskoj, Vologodskoj, Komi, Udmurtiji, Tajmirskoj, Omskoj, Kemerovskoj, Krasnojarski kraj), u Rumuniji se sree u upaniji Hunedoara, u mestu Ilija, hidronim Balta Curii (balta bara" i genitiv od *kurja). Iako nije uvek mogue proceniti pravi razlog zbog kojeg neko mesto u sebi sadri
2 U ovom kontekstu bi se mogao ukquiti i ruski apelativ kuren sa 35 znaewa zabeleenih u dijalektolokom atlasu ruskog jezika: kozaka naseobina; kua; kuhiwa; pekara; hlebna pe itd.". Prihvatajui mogunost da je dolo i do zbliavawa korena razliitog porekla, ruski istraiva O. N. Morahovska smatra da u osnovi treba traiti koren koji se sree u kurit dimiti" i kurica kokoka" (Morahovska, 267). 3 Poreewa radi navodimo da se u Rumuniji, u upaniji Jai, u mestu Kostuleni, bara obrazovana izlivawem reka Pruta i iije zove imenom koje u sebi sadri naziv za pretka, Popescu, a u Srbiji se, u mestu Osojane, neka bara koja ne presuuje (povrine od oko 1.000 kvadratnih metara), zove Popovo jezero.

150 avonim, moemo ipak pretpostaviti da je u nazivima voda on prisutan svakako i zbog toga to su obredi vezani za kult pretka veoma esto obavqani na obalama reka ili jezera (up. rumunske hidronime Curcea, upanija Kara-Severin, Curcia, upanija Timi, Curila, upanija Mehedinc, Curul-Rou, upanija Prahova, kao i srpski Kurava, u Crnoj Gori, eki Kurkove, poqski Kurowka, ili pak beloruski Kurovina). Predak se esto sree i u oronimima, to takoe treba dovesti u vezu sa mestima na kojima su se mogli obavqati obredi vezani za wegov kult.4 U ovu kategoriju mitskih" toponima spadaju, osim rumunskih naziva Curdeli breg u mestu Lipnica, upanija Konstanca, Curea breg u mestu Komorite, upanija Kara-Severin, Curila breg (i reica) u mestu Topolnica, upanija Mehedinc, Curul-Muntelui planina u upaniji Buzau, Curul-Rou planina u upaniji Prahova, Bucele-Curului dva obliwa brega u mestu Galbina, upanija Buzau, bugarskih Kurdeva mogila u mestu Vrabevo, Kurna mogila u mestu Zla Reka, oba u oblasti Trojansko,5 i srpski nazivi Gorwi Kurdeq, Dowi Kurdeq dve iqaste stene na odreenom rastojawu (OP, 9, 85), Veliko Kurilo, Malo Kurilo dva planinska vrha u mestu Crkolez, Srbija, Malo Kurilovo breg u mestu Bela Palanka, Srbija, Kurjak Brdo u Lici, Hrvatska. Iako je tee sagledati razlog zbog kojeg su nastali ojkonimi koji u sebi sadre avonime, treba uzeti u obzir mogunost da su i oni na neki nain odraz potovawa predaka. Meu takvima svakako vaqa ubrajati nazive Curciu, Curcova (belei se i kao Curchi), Curenii, Curetii (belei se i kao Ciuretii), Curiac, Curiacii (i kao Curiecii) u Rumuniji, Kuranec dva naseqa u Belorusiji, Kureevo mesto u Rusiji, Kurila (gradska etvrt Prizrena) u Makedoniji, Kurilvka dva mesta u Ukrajini, Kurilo dva u Bugarskoj, i jedno u Crnoj Gori, Kurilovka etiri mesta u Rusiji, Kurilovo osam mesta u Rusiji, Kuril u Rusiji, Kuim u ekoj, Kurin u Ukrajini, Kurino u Rusiji, Kurii u Srbiji, Kurkino etiri naseqa u Rusiji, Kurkovo u Rusiji, Kurmeli u Rusiji, Kurne u Ukrajini, Kurow u Poqskoj, Kurovo etiri mesta u Rusiji, Kurovski, Kurovskoe, Kurovsko u Rusiji, Kurovci u Bugarskoj, Kursk u Rusiji, Kurcevo dva mesta u Rusiji, Kurcovo, Kurc, Kuratov, Kurevskoe, Kurino, Kur Noga, Kurki u Rusiji, Kurci u Ukrajini. Ni antroponimija nije ostala bez tragova ove osnove, pa je zbog toga budui da se imena qudi esto mogu sretati u nazivima mesta realno smatrati da je dobar broj navedenih toponima mogao nastati i na taj nain. Radi lakeg prihvatawa mogunosti da se predak" sree i kao svojevrsno profilaktiko ime, treba navesti nekoliko primera. U ikoj hrisovuqi (H vek) meu zapisanim krsnim imenima sreu
4 Vaqa u ovom kontekstu spomenuti, primera radi, brdo Molitve kraj Novog Pazara, u Srbiji, na ijem se vrhu sree naziv Dedc, gde se i danas obavqaju prolene zavetine" (SMR, 275). 5 P. N. Kovaev objawava prvi mikrotoponim kao nastao od turskog kurt vuk", a drugi poreuje sa sintagmom kurn ab naduvana aba" (Kovaev, 161).

151 se Djed, Djedol, Pop (v. Vuji, 154), a zna se da je kod starih Jevreja ime Savva znailo starac" (v. Petrovski, 192), ili pak da je kod Huna Attila znailo otac" (v. Brion, 24). Stoga je mogue u ovakva /prez/imena svrstati uz opasku da su kao nadimci mogla da nastanu i od petla" ili vuka" i srpska (i hrvatska) Kurelac, Kurelja, Kure, Kuri, Kurijakovi, Kuril, Kurjak, Kurkovi (Mareti, II, 101), Kuraja, Kuras, Kure, Kurenc (OP, H, 27), kao i ruska Kurev, Kurec, Kurov, Kurcev, Kurev. Rumunska prezimena Curcu, Curea, Curescu, Curi, Curuleac treba zasebno posmatrati od onih koja su, kao pogrdni nadimci, postala od rumunske osnove cur zadwica" (Curgios, Curlat, Cursus, Currou, Curvrtos, Curule DOR, 254; DNFR, 162), pa ih takoe vaqa smatrati kao nastala od naziva pretka. Ne treba smatrati pukom sluajnou ni to to srpski apelativi kur(d)eq, dedak i rumunski pop, kao tri naziva u kojima se sree predak, imaju isto znaewe klin u pluga to je za wega zapeta guva oraica" (Renik, s.v.; DA, s.v.). Uspomenu na pretka najverovatnije uvaju i nazivi biqaka. Iako je motivacija za ovakve nazive danas skrivena, nije teko pretpostaviti da je biqka ponela ime pretka zbog neke od wegovih osobina. Latinski fitonim Evonymus se u srpskom sree kao popova muda i kurika, kurkovina, a u rumunskom i kao coaiele popii, curcubeica, gde se uz pop sree i osnova kur. Srpski kurdeq korov" (u govoru metana Srpskog Semartona, upanija Timi), ruski kura Salsola", kurk Acroptilon" kao da, nagovetavaju neku, danas zaboravqenu, vezu sa pretkom. O. N. Trubaev je, osvrui se na slovensko *prask(j)ur prapraded, rodonaalnik", staroslovensko pratour, starorusko praur i prayr predak", te na litavsko prakurejas praroditeq" i staropoqsko praskurz, ukazao i na slovensko *skur- (uz s mobile), nesumwivo vezano za pretka".6 Uprkos tome ovaj lingvista prihvata sa odreenom uzdranou miqewe prema kojem bi rusko ur bilo u vezi sa staroslovenskim nazivom tour cvrak" (up. i bug. urec, hrv. urac, sloven. urek), ili sa poqskim szczur pacov", na koje je naziv pretka, navodno, prenesen kao posledica mitoloke perspektive (Trubaev, 73). Svrsishodno je navesti da je cvrak iz istih razloga poneo ime pretka u srpskom popak i popac, pa i u rumunskom govoru u Banatu popete, ili pak u Moldaviji, gde je chiriac, to zbog eufonije (rum. cur < lat. culus zadwica"), to zbog analogije sa veoma rasprostrawenim imenom grkog porekla Chiriac, najverovatnije, postalo od curiac, mn. curieci, koje se takoe sree kao prezime ali i kao ve spomenuti toponimi; u nemakom Heimchen (Heim ogwite" i deminutivni sufiks -chen) takoe naziva cvrka koji, ba kao i predak, boravi uz ogwite, kuno svetilite. I pacov se moe sresti kao nosilac avonima: rumunski popndu, popnde, popone nazivaju neke umske i poqske glodare, ba kao i rusko ur vrsta mia" (o htoninim atributima pacova i mia v.
6 Srpski naziv askurel praukunded, prapredak" nije nemogue sagledati kao izvedenicu od avonima o kojem je ovde re.

152 Chevalier, Gheerbrant, 3, 318). ur je u ruskom i naziv za gutera, ija je zatitnika uloga u odnosu na oveka takoe poznata (v. Evseev, 1997, s.v. oprl, 453). Dodamo li da se u ruskom ur sree i kao naziv za lastu, hipostazu pretka poznatu na ogromnom geografskom arealu (v. Chevalier, Gheerbrant, 3, 161), poveaemo, ali neemo i iscrpiti, broj primera ivih bia nadarenih osobinama pretka koji je duan da, sa onog sveta, brine o svojim potomcima. Zanimqiv je u ovom kontekstu svakako i rumunski naziv biqke Carlina acaulis u govoru iteqa sela Armeni, upanija Kara-Severin: ascura. Objawewe fitonima kao, navodno, nastalog od arumunskog prideva scur, - otar" (Fril, 124125), svakako bi bilo prihvatqivije kada bi bilo i drugih dokaza o uticaju ovog dijalekta rumunskog jezika na dotini banatski govor. Ima, meutim, razloga za povezivawe naziva ove biqke od kojeg je, kako se smatra, mogao da nastane i oronim Ascura (brdo u ataru zaseoka Satul Btrn, u prevodu Staro Selo, optina Armeni v. Ioni, 178) sa osnovom koja se sree u srpskom askurel. Sam naziv zaseoka nije, izgleda, nastao kao posledica poreewa sa nekim drugim novonastalim mestom, prema kojem bi on bio nekakvo staro selite, ve u sebi verovatno uva rumunski apelativ btrn starac". Mogue je da je i ovde re o naporednom bitisawu rumunskog i slovenskog toponima, ba kao to je to sluaj i sa nazivom sela, u istoj upaniji, Vrciorova (od slovenskog vrar grnar") i imenom obliweg brega Olaru (od rumunskog olar grnar"), ili pak kao u sluaju moldavske reke Bistria, koja se na svom gorwem toku zove Repedele, oba naziva sa znaewem brz/a/" (v. Ioni, 2526). Pokuaja da se varijante ur i ur poveu sa znaewem predak" bilo je i ranije, ali, zbog strogo lingvistike perspektive, etimologija mahom objawava razna znaewa iste rei kao razliite pojmove. Fasmerov renik, na primer, osporava vezu naziva ur domovo, penat, rodi" sa praur predak" samo zbog toga to, navodno, nije dokazano postojawe boanstva *ur, a objawewe Zelenina, prema kojem bi rusko ur (navodno sa znaewem boe, spasi!") bilo u vezi sa grkim kyrioj gospod", smatra smelim (Fasmer, s.v. ur) iako ovo posledwe u grkom ima i znaewe domain". Nije, verovatno, u obzir uzeta i iwenica da je zapravo refleks sk (kao u primeru ruskog skvarit, koje odgovara srpskom variti, ili pak ruskog skvorec, koje odgovara srpskom vorak), a da nije teko prihvatiti kao nastalo od sk(j) kao u primeru *prask(j)ur > praur. Zato nam izgleda udno to Fasmer smatra spornim zbliavawe rei *ur sa praur". Znaewe koje u ruskom ima ur kolac koji obeleava granicu nekog imawa" (up. i srpski pop kamen mea" SMR, 275), kao i izraz erez ur i kon ne stupit Preko ura ni kow nee da pree", ne treba shvatiti van veze sa pretkom i wegovom zatitnikom ulogom na danom prostoru (Evseev, 1994, 124). O tome koliko je bezbedna unutarwa strana urom omeenog prostora i koliko je opasno nai se van wega, svedoi i rumunski apelativ slovenskog porekla primejdie opasnost" (prje preko" i meda mea" Ciornescu, 635). O jo veoj opasnosti koja vre-

153 ba s one strane" govore i latinski glagol perre umreti" (od per preko" i ire ii" Ernout, Meillet, 498), francuski trpasser umreti" (od latinskog trans preko" i passare koraati" Dubois, 780), ali i srpski pr' umreti" (sree se i sa ovim znaewem u govoru Banatske Crne Gore). Ruski glagol urat(s) pomiwati ura pri dogovarawu oko neeg", kao i izraz korien u deijim igrama ur men! Ne diraj me, ja sam po strani!" (Dal, s.v. ur), ili jo verovatnije: ur me je uzeo pod zatitu!", govore i te kako o prisutnosti pretka u svesti onih koji ga u raznim okolnostima pozivaju u pomo (up. i kurja! interjectio vituperii" kod Vuka); pri dogovarawu ur mora da jemi o potovawu dogovorenog, kao to mora i da zatiti onoga koji to od wega trai u bilo kojoj okolnosti (up. i obiaj dozivawa predaka u jeku borbe kod Srba v. ajkanovi, 238). Ukrajinsko Cur! Gubi se!" ili Cur emu! Do vraga!"7 izgleda, s obzirom na znaewe ovih izraza, da sadri pretka predstavqenog u pomalo nepovoqnom svetlu, to nikako ne treba da zbuwuje ako se posmatra iz perspektive razvoja jezika. Danas nejasno znaewe rumunskog urai (upotrebqavanog kao uzvik u pesmama oblasti Oa na granici sa Ukrajinom), vaqa takoe dovesti u vezu sa pomenutim znaewem iz ukrajinskog jezika (Hai, urai lele, mi Ptru/ Tra(ge)-ne nouo cu arcu/ Trag- dracu sufletu" Mulea, 137). Da je ur zaista mogao biti u vezi sa nazivom nekakvog primarnog boanstva, koje je predak predstavqao, svakako svedoe na jezikom nivou i drugi primeri. Rusko urak kratko preseen komad okruglog stabla; stoliica, potpora" (Dal, s.v.) ima isto znaewe kao i rumunsko ror okruglo preseeni komada jelovog stabla, koji obani koriste umesto stolice (dok muzu ovce)", ili okrugli komad drveta u koji se privruje mali nakovaw za otkivawe kose" (DA, s.v.); svrsishodno je primetiti da se ovaj mali nakovaw na srpskom zove babica, naziv koji takoe upuuje na pretka. Rusko urka ima, kao i rumunsko pop, znaewe kratak tap, zaotren na jednom kraju, kojim se deca igraju, udarajui ga drugim tapom", a sama se igra na rumunskom zove urca.8 Inae, rumunsko pop i srpsko pop (etimoloki povezani sa latinskim pappus predak, ded", rara otac, papa", sa grkim papaj otac, svetenik", pappoj ded, starac", pappadej, naziv za primitivne idole; v. ajkanovi, 51) oznaavaju i razne potpore kao to su stub uz ogwite na
Up. i priloku odredbu do kurca bestraga" (Skok, s.v. kur). Naziv urca je u rumunski jezik prodro iz ukrajinskog, gde predstavqa varijantu ruskoga urka, kao rezultat takozvanog cokawa (v. ernh, 142). Zanimqivo je svakako i to da se urca u nekim krajevima Rumunije (Moldavija, Dobruxa, Baragan) upotrebqava, oito kao metafora, sa znaewem enski polni organ", pa se tamo spomenuta igra sree pod raznim drugim nazivima, meu kojima i popic (v. Evseev, 1994, 89). Kad ve ima nagovetaja o postojawu enske varijante od ruskoga ur urka, kao i ukrajinskoga cur curka (Fasmer samo navodi bez ikakvog objawewa da se u Gogoqa sree curka devuka"; vaqa u ovom kontekstu uporediti srpsko cura devojka" i sa apelativom koji je Vuk u svom Rjeniku zabeleio u okolini Dubrovnika: baba svako ensko eqade koje je navrilo 12 godina") treba napomenuti ovde i kurva, ensku varijantu avonima kur, prisutnu u svim slovenskim jezicima. Etimolozi i u ovom nazivu vide znaewe vezano za petla, uporeujui ga i sa francuskim cocotte (Fasmer, s.v. kurva; Skok, s.v. kurva).
7 8

154 koji se stavqa razno posue; stub (stog) u plastu sena; stub o koji su privrena vrata; greda koja podrava drvenu strukturu na tavanu kue". O ovom posledwem znaewu podrke" pretka svedoe i rei koje izgovara porodiqa, stavqajui maramicu od enskog novoroeneta na stub pod krovom: Na popa te meem, da pop boga moli da mi da muko edo" (SMR, 275). Isto urka ima u ruskom i znaewe stublina, dubqena klada; konica; un od izdubqenog stabla", a u rumunskom ciur oznaava izvor", a ciuroiu (ciur uz augmentativni sufiks -oiu) izvor koji tee na u tu svrhu postavqenu stublinu" (zove se jo i ciurgu i uroiu). Vaqa se zapitati da li je ovde, bar kada se radi o rumunskim nazivima, re o kakvom metaforikom obrazovawu, ili pak treba prihvatiti wihovo onomatopejsko poreklo: od glagola a ciurui tei" (DA, s.v.; DTB, s.v.; up. i srp. curiti Skok, s.v.). ura je u ruskom ime koje je deci davano kao uspomena na ura boanstvo domaeg ogwita", a urka ima i znaewe vanbrano dete", pa tako vaqa objasniti i postojawe velikog broja danawih prezimena: ura, urilov, urkin, urkov, urov, ursa (Fedosyk, s.v.; Dal, s.v.). Da je i kod Srba prisutan ur, svakako svedoe i prezimena ura, uri, urin, a najverovatnije i ona u kojima se sree poetno urilovi, uri, uruli. Rumuni su zasigurno sauvali ovu osnovu u prezimenima Ciur(u), Ciura, Ciurea, Ciurei, Ciurescu, Ciuril, Ciurileanu (DOR smatra da su ova imena nastala od Chiril, a DNFR se zadovoqava konstatacijom da su ona postala od naziva mesta ili pak od osnove ciur sito" i cioar vrana"). Toponimija uva dosta tragova o nazivu pretka. To to Fasmer smatra da urovo u Novgorodskoj guberniji ne govori ni o kakvom boanstvu" (Fasmer, s.v. ur), ne deluje sasvim ubedqivo, kada se u obzir uzme ono to je do sada reeno o pretku; osnova je nekada i te kako bila produktivna, a dokazuju to i sledei ruski toponimi: uriki, urilkovo, urilovo deset naziva mesta, urilovka, urkino dva naziva mesta, urkovska, urovo etiri naziva mesta, urkovo tri naziva mesta. Sreu se i reke ura, uriha (obe u Moskvi). Od srpskih naziva tu vaqa svrstati: ura, zaselak u Kuima, uranova bara, plavna oranica u selu Sevce, urilo, mesto na istoimenoj reci, kao i planina u Hercegovini (Gacko), urkovac, zaselak u Vlasini, urski potok (zove se i Vuji potok), u Kuima. Na teritoriji Rumunije toponimija je takoe sauvala dokaze o postojawu ove osnove: Ciura (u izgovoru metana Srba: ura9) atarski potes u mestu anad, Timika upanija, na kojem se nalazi istoimena bara, Ciuru, umski potok u mestima Kaprioara i Virimort, Aradska upanija, Ciuru Caprii, uma sa vie izvora u mestu Faraet, Timika upanija, Ciurchetii nekadawe naseqe u upaniji Jai, Ciurchi kvart grada Jaija, Ciurea, dva naseqa u upanijama Jai i Wamc, Dealul-Ciurei i
9 ura i ura kao da svedoe o postojawu enske varijante pretka, moda kao i *askura (up. toponim Ascura).

155 Prul-Ciurei, brdo i potok u mestu oldanet, upanija Suava, Valea Ciurei, dolina u mestu Balilet, upanija Are, Ciurel, nekadawe imawe u upaniji Ilfov, Ciureni (Ciorani), mesto u upaniji Sala, Ciureti, pet naseqa u upanijama Are (2), Galac (1), Olt (2), Coasta Ciurii, padina u mestu Krivobara, Timika upanija, Ciurila, mesto u upaniji Klu, brdo u mestu Vakuleti, upanija Botoaw, potok koji se uliva u reku ervenicu, upanija Mehedinc, brdo sa senokosom i izvor u mestu Borlova, upanija Kara-Severin, izvor u mestu Stanilova, upanija Kara-Severin, Ciurileti nekadawe naseqe u upaniji Vasluj, Ciuroaia nekadawe naseqe u upaniji Jai, Ciurul mesto u upaniji Botoaw, Ciurul din Vale nekadawe naseqe u upaniji Botoaw, Ciuruleasa mesto u upaniji Alba. Da su i od osnove ur mogli biti obrazovani nazivi mesta, ima takoe dokaza u toponimiji; urovo je naziv tri naseqa u Jaroslavskoj (1) i Rjazawskoj (2) oblasti u Rusiji. Veoma su rasprostrawena i prezimena obrazovana od ove osnove: urilov, urin, urkin, urkov, urov. Interferencija esto moe biti prepreka u odreivawu porekla neke rei, posebno kada je u pitawu areal na kojem se sreu raznorodni jezici. Primera radi A. V. Superanskaja, objawavajui poreklo naziva ruskog grada Kurska, iznosi mogunost da je on nastao od naziva reke Kur, a da je ovaj vezan za istoimeno turansko pleme koje je u HH veku ivelo kraj Aralskog mora (Superanska, 117). Ovakvu mogunost vaqa staviti pod znak sumwe makar i zbog toga to se prva dokumentarna atestacija ovoga grada odnosi na 1032. godinu (BS, s.v.). Ima i pokuaja dovoewa naziva ur i ur u vezu sa drugim apelativima van indoevropskog jezikog areala kao to su na primer tatarsko i bakirsko ime umskoga duha urale, odnosno urali (Mif narodov mira, , 654), ali ni to ne bi smelo dovesti u pitawe poreklo osnove, s obzirom na wenu iroku rasprostrawenost na itavom slovenskom arealu. U prilog tvrdwi o moguem indoevropskom poreklu naziva kur svakako vaqa navesti i sanskritsko ime mitskog pretka Kuru koje se sree u Mahabharati.
LITERATURA 1. Brion, M., Attila, Editura Mondero, Bucureti, 1992. 2. BS Bola Sovetska nciklopedi, Trete izdanie, Izdatelstvo Sovetska nciklopedi", Moskva, 19701979. 3. Bulahovski, L. A., Izbranne trud v pti tomah, 3, Izdatelstvo Naukova Dumka", Kiev, 1978. 4. Vuji, J., Puteestvije po Serbiji, Budim, 1828. 5. DA Dicionarul limbii romne, publicat de Academia Romn, Bucureti, 1906 1983. 6. Dal, Vl., Tolkov slovar ivogo velikorusskogo zka, , Izdatelstvo Russki zk", Moskva, 19781980. 7. DNFR Iordan, I., Dicionarul numelor de familie romneti, Editura Academiei, Bucureti, 1989.

156
8. DOR Constantinescu, N. A., Dicionar onomastic romnesc, Editura Academiei, Bucureti, 1963. 9. DTB Fril, V., Goicu, V., Sufleel, R., Dicionarul toponimic al Banatului, IVI, Tipografia Universitii Timioara, 19841989. 10. Dubois, J., Mitterand, H., Dauzat, A., Dictionnaire tymologique et historique du franais, Larousse, Paris, 1995. 11. Ernout, A., Meillet, A., Dictionnaire tymologique de la langue latine, Librairie C. Klincksieck, Paris, 1959. 12. Evseev, I., Cuvnt simbol mit, Editura Facla, Timioara, 1983. 13. Evseev, I., Dicionar de simboluri i arhetipuri culturale, Editura Amarcord", Timioara, 1994. 14. Evseev, I., Dicionar de magie, demonologie i mitologie romneasc, Editura Amarcord", Timioara, 1997. 15. Kovaev, P. N., Toponimita na Tronsko, Izdatelstvo na Blgarskata Akademi na Naukite, Sofi, 1969. 16. Mareti, T., O narodnim imenima i prezimenima u Hrvata i Srba, Rad", Zagreb, 18851886. 17. Mif narodov mira, , Sovetska nciklopedi", Moskva, 1980. 18. Morahovska, O. N., K istoriesko interpretacii istoriesko kart, u kwizi Russkie govor, Izdatelstvo Nauka", Moskva, 1975. 19. Mulea, I., Cercetri folclorice n ara Oaului, Anuarul Arhivei de Folclor", I, Cluj, 1932. 20. OP Onomatoloki prilozi, H, SANU, Beograd, 19801989. 21. Pavelescu, Gh., Magia la romni, Editura Minerva, Bucureti, 1998. 22. Petrovski, N. A., Slovar russkih linh imn, Russski zk", Moskva, 1980. 23. Renik srpskohrvatskoga kwievnog jezika, , Matica srpska, Novi Sad Zagreb, 1967. 24. Skok, P., Etimologijski rjenik hrvatskoga ili srpskoga jezika, IIII, JAZU, Zagreb, 19711973. 25. SMR Kulii, ., Petrovi, P. ., Panteli, N., Srpski mitoloki renik, Nolit, Beograd, 1970. 26. Stojkovi, M., udo od kokota, Zbornik za narodni ivot i obiaje Junih Slavena", knjiga XXVIII, svezak 1, Zagreb, 1931. 27. Superanska, A. V., Im erez veka i stran, Izdatelstvo Nauka", Moskva, 1990. 28. Trubaev, O. N., Istori slavnskih terminov rodstva, Izdatelstvo ANSSSR, Moskva, 1959. 29. Uspenski, L., Im doma tvoego (Oerki po toponimike), Izdatelstvo Detska literatura", Leningrad, 1967. 30. Fasmer, M., timologieski slovar russkogo zka, , Izdatelstvo Progress", Moskva, 19721974. 31. Fedosyk, Y. A., Russkie familii, Izdatelstvo Flinta, Moskva, 2002. 32. ajkanovi, V., Mit i religija u Srba, Srpska kwievna zadruga, Beograd, 1973. 33. ernh, P. ., Istorieska grammatika russkogo zka, Gosudarstvennoe uebno-pedagogieskoe Izdatelstvo Ministerstva prosveeni RSFSR, Moskva, 1954. 34. Ciornescu, A., Dicionarul etimologic al limbii romne, Editura Saeculum I.O., Bucureti, 2002. 35. Chevalier, J., Gheerbrant, A., Dicionar de simboluri, 13, Editura Artemis, Bucureti, 19941995. 36. SS timologieski slovar slavnskih zkov, 13, Izdatelstvo Nauka", Moskva, 1987.

157
IPOSTAZELE LEXICALE ALE STRMOULUI Steva Perinac Rezumat Articolul i-a propus s scoat n eviden prezena n limb a urmelor numelui slav al strmoului kyp (cu variantele sale ur i ur). Originea apelativului (etimologii o vd n cea a lui kyp coco") poate fi reconsiderat, mai ales datorit rspndirii lui largi n sfera termenilor raportai la cultul strmoului.

LEXICAL HYPOSTASES OF ANCESTOR Steva Perinac Summary The goal of this paper is to point to the linguistic presence of the Slavic name for an ancestor kur (with the variants ur and ur). The origin of the name, which etymologists connect to kur rooster", should be viewed in its wider use, in the sphere of notions related to the ancestor's cult.

UDC 811.135.1-087(498)

Stevan Bugarski

PRIMERI KARAEVSKOG GOVORA

SAETAK: Napis je kratko kazivanje o Karaevcima kao stanovnitvu, a glavninu ini objavljivanje pisama iz Karaeva u drugoj polovini XX veka. KLJUNE REI: Rumunija, Karaevo, Nedeljko Borka.

Karaevci su u Rumuniji malobrojno slovensko stanovnitvo, grupisano u okolini grada Reice, Kara-severinska upanija. Naseljeni su i ine veinu u sedam sela; abecednim redosledom to su: Jabala, Karaevo, Klokoti, Lupak, Nermi, Ravnik i Vodnik1 (zvanini rumunski nazivi: Iabalcea, Caraova, Clocotici, Lupac, Nermed, Rafnic, Vodnic2). Odvojeni karpatskim brdima i velikim razdaljinama od ostalih slovenskih grupa u Banatu, okrueni rumunskim i nemakim stanovnitvom, oni su se uglavnom malo meali s drugim narodnostima, sklapali su brakove u svojoj zatvorenoj sredini, nisu se iseljavali, doseljavanja su bila neznatna, tako da se njihov broj, mada u opadanju, ve dugo dri na oko 7.000. Prema statistici koju je, sluei se za starije vreme crkvenim a za novije dravnim popisima, objavio strunjak s njihovog podruja univerzitetski prof. dr Milja N. Radan,3 brojno stanje po mestima kretalo se ovako:
God. 1831. 1851. 1865. 1896. 1927. 1930. 1977. 1992.
1 2

Jabala 524 500 513 512 400 344 316 277

Karaevo 3.729 3.959 3.870 3.339 3.028 2.945 2.815 2.629

Klokoti 1.329 1.320 1.200 1.161 1.200 1.073 1.096 1.013

Lupak 933 937 621 866 821 850 1.112 1.084

Nermi 694 640 649 679 670 643 698 644

Ravnik 958 982 920 728 750 720 733 642

Vodnik 699 663 538 473 600 493 479 482

Svega 8.866 9.001 8.311 7.758 7.469 7.068 7.248 6.771

Nazivi prema priblino zabeleenom lokalnom izgovoru. Ion I o r d a n, Petre G t e s c u, D. I. O a n c e a, Indicatorul localitilor din Romnia, Bucureti 1974. 3 Mihai N. R a d a n, Graiurile caraovenilor azi. Fonetica i fonologia, Timioara 2000, 1415.

160 Rimokatolike su veroispovesti, crkvene knjige dobijaju iz hrvatskih centara, po njima se mole, a inae govore svojim svojstvenim govorom, tokavskim, ekavskim. Piu iskljuivo latinicom. Lino sam doao u dodir s Karaevcima kao kolskim drugovima u temivarskoj Srpskoj gimnaziji oko 1953, zatim sam pohodio njihova mesta i doiveo njihovu prisnost i gostoprimstvo. Govor Karaevaka detaljno je istraen; bibliografija belei stotine studija, a meu istraivaima nalaze se ugledni strunjaci Srpske, odnosno Rumunske akademije nauka. U novije vreme objavljeno je i nekoliko fonetskih prepisa dijalektalnih tekstova, zvuno zapisanih na terenu. Objavljivanje ovih pisama nudim kao svoj skromni doprinos poznavanju karaevskog govora, kako ga je potkraj XX veka zapisao metanin koji o sebi u ali veli da je ial 7 godine u prvi raz[r]et", pa zato njegovo pismo ne moe svaki da prieta". Re je prvenstveno o Nedeljku Borki4 iz Karaeva, kao glavnom nosiocu prepiske. Upoznao sam ga u zatvoru, gde smo se obojica zatekli nabeeni kao politiki krivci oko 1960. godine. Pisama ima 10 na broju i potiu iz razdoblja 19661971. Ovde su prepisana uz podelu teksta na reenice, doradu sastavljenog, odnosno rastavljenog pisanja rei i minimalnu primenu interpunkcije, ali uz zadravanje grafema , prenoenje nedoslednosti (ukljuujui pisanje velikih slova), omaki, pa i mestimino unetih rumunskih grafema. Druge dorade nisu bile potrebne, jer tekstovi se lako poimaju, a i po stilu su zanimljivi. Jedino bih za manje upuene itaoce napomenuo neuobiajene osobenosti: zadravanje krajnjeg l (bil umesto bio), poluglasnika (d'lgo), potpuno gubljenje zvunosti zvunih suglasnika u krajnjoj poziciji (kat, svek umesto kad, sveg), meanje rumunskih rei, korienje specifinoga pomonog glagola koji ima samo prezent i menja se ovako: lam, la, la, lamo, late, laju sa znaenjem u, e, e, emo, ete, e). Nekoliko manje poznatih rei i znaenja objanjeno je na stranicama ispod teksta. 1. (Pisao Nedeljko Borka iz Karaeva 01. 02. 1966. Stevanu Bugarskom u Srpski Semarton) G. 1966 Da[tom] 1 Fe[bruar]. Pomoz bok i Faljen Isus kot vae kue u Snmartinu5. Evo jeno malo pismo i veliko pozdravljenje u vau kuu. Sinko moj Stvo, Mi vam elimo ivot i zdravlje ot gospodina boga, tbi Stvo i vaemu ortaku to e biti ot sada naprt. Mi vim elimo ivot i zdravlje i srno veselje i radosno, i vim pozdravimo vai roditelji i vas va narot. I sat vim povdam to bi bilo novo kot nas. Pismo vae smo dobili to ste nim pisali. Jako smo se raduvali. Nego da nste uvrgjeni e ne moemo doi na vae veselje i radost; nam je zato jako alno. Ali vi ne budite srditi
4 5

Roen 21. decembra 1911, umro 19. marta 1984. Srpski Semarton (rum.).

161 zato. Da vam kaem zato: e ja sam angaatan kot stata6 kot konji i ne ba moem da falim tako dlgo vreme; zato vam zafalim ja i moja famila i vi molim da nste uvrgjeni. I sat ja i moja famila vas moli, sinko moj Stevo, tebe i tvoju enu, da budete dobri da dogjete kot nas, isto na veselje, e mi smo udali moju unuku, mojega sina erku to je sa mnom u domu. Isto neete radite nikake teke stvari, samo malo jsti is 3 vodenice7 leba i pisti ot svete marije malo vode studene8 i malo rakije is karaeva, bez vina, e vi znate da mi vina nemamo. Sat vam povedamo kat e biti nae veselje: nae veselje e biti ot sat 3 nedlje, u dvadesetoga februara, na nae faanjke. Zato ja vas molim: kat biste mogli vi da dogjete kot nas berem, kat nsmo mogli mi kot vas. Ja se zato molim da budete dobri da ni posluate, da nes[t]e uvrgjeni e nsmo doli mi kot vas; dogjite vi berem kot nas, se molimo jako lpo. Atres vam ne piem, e vi znate nau kuu d je i na[e] selo. Sat vi pozdravim po9 jedan put, ja i moja famila, i vi zovem na nae veselje, kat ne moemo mi na vae. Idi, knjiko10, ne buni se11, kot moji brai ujavi se, ni se buni ni se ali, nego njino veselje i radost i[s] svek srca pozdravi. Jo vim elim dragost i ljubaf kao prolee, a ivot bogat kao jesen. Kat prvu au vina ete oknuti, a vi se spomenti na iku Nedeljku. Zbogam. Faljen Isus. Do vigjenja. 2. (Pisali Nedeljko i Marta Borka iz Karaeva 09. 01. 1967. Stevanu Bugarskom u Temivar) 1 Prva strana Pismo pisano u 9. I. G 1967. Pomoz bok i Faljen Isis [Isus] kot vas u Temivar, i u vau luu, i kot vae famile i eljadi. Sat vi pozravim ja ika Nedeljka, i strina Marta, i moji 2 sina Gjuregj i Martin, i moje dv mlade12, i na zet novi, i naa unuka njegova ena, to jim bila svadba kat i vam, i na unuk Mikolka to smo ga dobili radost u domu kao vi, i elimo da budemo prijatelje; i jete vi pozdrave nae dve unike [unuke] Martica i Marika. I sat vim povedam to je novo kot nas. Svi smo ivi i zdravi, tako elimo i vam: ivot i zdravlje, i elim da se stanemo u 15. Afgusta na gospu veliku.

zaposlen u dravnoj slubi (rum.). Re je o uvenim vodenicama na Karau. 8 Kraj sela postoji izvor koji zovu Sveta Marija Lorda, po statui nad izvorom koja predstavlja Bogorodicu Lurdsku. 9 jo. 10 knjiga, knjika pismo. 11 ne izgubi se. 12 snahe.
7

162 2 I da znate e toga Mikolku to smo dobili ot nae unuke, smo ga dobili u 3 Decembera. I da znate e ja sam u serviu kot stata koija, imam 2 konja mprimire13; jako laku ragju14 imam, salar15 imam 660 lja. Zafalim bogu, jako dobar servi16 imam i lak, na danu. A drugo novo, da zna e to su mi konfikirali17 nsam dobil nita natrak: ni kuu ni zemlju. Sat mi ini jedan fikar nko erere18 za kuu berem, e za zemlju se ne moe. I sat vi pozdravim po jedan put ja ika Nedeljka, i moja na strina Marta, i moja sva eljat. Zbogam do vigjenja naega, dok se svi sastanemo. Faljen Isus. Borca Nedeljka Pisal. Zbogam. Faljen Isus Na dragi Stpane i vaoj eni i slatkoj divicki. Dragi tvo, sam misila e ste ni ozabili19. O boe, i radovali smo se kat smo dobili pismo, i za malu divojku, i nim drago kat ste u temivaru, e ste nim blizu. Molim te pii nim da znamo, bitje u serviu u temivaru ili kako. Sat vi pozravim po jedan pu[t] i[s] svek srca i vim elim ivot i zdravlje. Strina Marta. Zbogam i Svetom Marijom; da je s vami i s nami. Faljen Isus. 3. (Pisali Nedeljko i Marta Borka iz Karaeva 29. 4. 1967. Stevanu Bugarskom u Temivar) Da[tom] 29. IIII I. Pomoz bok i Faljen Isus kot vas u varo, i u temivaru, i u vau kuu, Dragi brate Stvo i tvoja sva eljat. U prvim redu vi pozdravim jako lpo svi zajeno, va [vas], brate Stvo, i vau enu, i vau diviku malu sidicu, kojoj elimo duk ivot i zdravlje, i elimo da ju vidimo, nju i vaek ortaka i svi vas; najdaleko da bude na svetu Mariju u 15 Augusta.

13 14 15 16 17

odgovaram za dva konja (rum.). radnju. mesenu platu (rum.). slubu (rum.). Kada su Nedeljko i njegova supruga Marta bili osueni na zatvor, konfiskovana im je molbu (rum.). zaboravili.

imovina.
18 19

163 II. I sat, Dragi b[r]ate Stvo, i tvojoj eljati zafalim jako lpo i[s] svek srca ja i moja ena i moja sva eljat za ovaj veliki i lpi dar to ste naemu mikolki pustili. Jako lpo smo se njemu raduvali, i svi zato vam zafalimo jako lpo. Aman je alno e ne znam ja vas tm da podarujem; da vi podaruje bok ivotam i zdravljam, i dobr gandam20, i moguam da dogjete kot nas u Karaevo. III Sat, Dragi brate Stevo, vam povdam malko kako smo mi, kako se naodimo. Mi smo svi zivi i zdravi, i ja sam sve u serviu kot ti konji d sam bil, a moja eljat radi zemlju naispol jenomu lovku, i tako uivljamo, e zemlju nau nsmo dobili, niti kuu, nego kamo nki rezultat za kuu, e se uvatil jedan sudac stari, e bi bil neki dekret, i on moe kros to da nim izvadi kucu, a zemlju n. Tako sat ekamo berem to da e biti, da znamo e d smo se rodili, tu emo i umrti. Drugo novo nma nita, sve je staro. Radan milja, toje bil s vami u kuli, on je sve u serviu. Sat vi pozdrav[lj]amo svi zajeno vas iz vae kue i elimo da se stanemo kot nas u caraevu na svetu mariju u 15 augusta, da idedemo [idemo] kot 3 vodenice i kot marije lorde. Zboga[m] do vigjenja naega. Borca Nedeljka pisal Faljen Isus. Dragi Brace stvica, i draga naa sestrico, i slatka mala Sidica, i sva vaa famila, Ja vi jako lpo pozdravim i ot vise mlogo zafalim za slatki va dar to ste nim pustili, e kat sam dola s pote i sam donesla paket, svi su poipali u sobu, i smo otvorili, i mikolku priminuli, a ta smo se raduvali najmlogo: za vae srce, ta ni ne ozablja. Sat vi pak pozravim svi zajeno. Stara Majka pisala, Marta. Zbogamte, i slatkim Isusam, i svetom Marijom; da vi uva i da vim pari [pazi] i poret male erke. 4. (Pisao Nedeljko Borka iz Karaeva 01. 01. 1968. Stevanu Bugarskom u Temivar) I Dragi brate Stevo i Sestro Euenija i vaa Mala sidia. Evo vam jedan mal pozdrav i velika radost ot nas i[s] karaeva, ot mene ike Nedeljke, i ot moje sve famile iz doma, i ot nae sve rodbine, i ot svi poznati to si kot nji bil na svetu Mariju.
20

milju (rum.).

164 II Sat u prvim redu se molim za oprost, e si pripoznam da sam prit vaim licam jedan mal Magari, e vi ste meni pustili do sat nekoliko pisma, a ja vam niti jednok do sat ot gospe velike, ot kat smo se rastavili, uprim21 ragje nae ove proklete, to smo svaki dan okupirani22 sa njom. Zato se molimo svi mi za oprost ot vas. III Sat da vim kaem to bi bilo novo kot nas. U prvim redu vim javimo da smo svi ivi i zdravi iz doma, i sva naa rodbina, i svi nai poznati, u kojim elimo i vam ivot i zdravlje svm zajeno, tbi brate Stvo i sestrico Euenija, i vaoj maloj sidici, koju elimo da vidimo berem na s[v]etu mariju, kat ne pobrki23. IIII Blagi dani smo radosno slavili; tako elimo i vam da slavite, aku ne budete slavili s nami, e mi se ini e vi drite 15 dana posli naek; zato vim pozdravim radosno blagi dani: ili s nami ili posli nas. I Sat da vim kaem kako uivljamo Mi: Gj[u]regj, moj Sin, je turil24 u fabriku, a ja sam sve kot konji d sam bil, a majka i marija su ostale radnice gruntai, poljodlnice. V Sat povdam e sam bil kot vas u temivaru z gospodaram mojm: smo ili u lipovu za konji drugi, e smo ji prominili, aman nsam imal vrme da vim piem da me kate na taciji, e to je bilo tuta iskuta25, a mi je al, e valja da bi se bili stavili, da me provede po varou, e ja sam tamo VI kakon ovar onej, to je svezal magarca za tranvaj, dok je turil da se obritvi26 kot frizera. Sat drugo novo nmam, nego sat vi pozdravimo svi mi iz doma, i naa rodbina, i svi poznati, do vigjenja naek. Molim lpo pazite na moje pismo, e em biti ngdi pogriil, da moete da prietate, VII e ja sam ial 7 godine u prvi raz[r]et, pa zato moje pismo ne moe svaki da prieta. Idi, knjiko, ne buni se, kot moji bra[i] ujavi se, pa lpo pofali se. Zbogam i faljen Isus do vigjenja naega.
21 22 23 24 25 26

zbog. zauzeti (rum.). bre, ranije. uao. iznebuha, iznenada. obrija.

165 Borca Nedeljka Pisal na novu godinu naveer, u I Jenuara. 5. (Pisao Milja urkica iz Karaeva 03. 01. 1968. Stevanu Bugarskom u Temivar) Dragi Stepane, Ovim pismu lpo te pozdravljam I lpo ti zafalimo za one dv knjige to si nim pustil. Mi smo, Bogu fala, ivi i u zdravlju do ovoga pisma. elimo i vam sru i ivot i zdravlje, i srnu novu Godinu. I sat te lpo pozdravi i tetka Kata; I enu vau. I sad te pozdravi stria Nedeljka Borka. Da se vidimo kad Bog Dragi da, na lto u karaevu. Zbogam do vigjenja. Milja Gyurkica. ivijo Boe. 6. (Pisali Martin27 i Marta Borka iz Karaeva 25. 8. 1968. Stevanu Bugarskom u Temivar) U ovem moiem pismu teli bi da Vi lepo pozdravimo mi iz naeg doma: ika Nedelica i tetca Marta, i Giuretji i Marija, i mala Marta pozdravi Brata Stevu i vau enu, i vae obe dve divojie. Smo jaco jalni, ce ste oli oma, i nesmo pustili nita da pocajete e ste bili cot nas, i molimo lepo da ni oprostite. I da znate ce moli na sin Martin, imal ienu divoicu Martu u 21. VIII 968, joi se ime Marta, i vi molim lepo lepo Maica Marta, acu Vi bi mogli da vidite tamo cod vas u Vechituri28, acu bi bile Brnje (cercei29), da darujem malu devoicu. Taco vi da vidite: acu bude da iesu, a vi oma, moli[m] lepo, da nim piete; povelicke, [nacrtan krug] ovacke za velicke. Molim iaco lepo, acu bude da iesu, a vi piete, ili acu bude da imete neco poznatje, da vim damo iedan ducat to ga ne prima u bijuteriju30, ce ima valore31 10 crune; mi bi vim ga donesli, samo da bude da mogu da ga naprave 2 do u 15 Sectembera, [i] taco ce sve Martin la da dodje u Temisvar u 7. i la da ide u Radnu, i u 8 la da dodje pac u temivar u Piau. Acu vi mojete, a vi piete, ce on bi doal po za vreme macar cad vi reete, i sve de bi vi mogal da vi nadje.
27 Martin je sin Nedeljka i Marte. Izgleda da je uio rumunsku kolu, jer pie preteno rumunskom latinicom. 28 na buvljaku. 29 minue. 30 u zlataru. 31 vrednost.

166 Ja32 te molim, brate stevo, da nesi uvredjen za ovo to te molimo. Ja bi jako tela da ju podarujem z brnjami, e sam stara majka, ne lam da doekam njejnu svadbu, pak da ju sat podarujem, makar da kotaju 4 ili 5 stotine maka[r] ta vie, samo da je cisto zlato, ce kot nas mlogi donose is temisvara, aman ne zma [znam] lamo da mozemo da nadjemo, da te ne dosadjamo. Molim te: kat dobijete ovo pismo, a vi vrnete ili jest ili ne. Molim te, brace stevo. Jako smo se radovali kat ste doli, negom nim je bilo teko kat je oal Nedeljka kot Uduvice, a ti vetjem nesi. O boze, pa da podje tako prazan, kakon kat bi se bili svadjali! Jako lepo pozravim vasek ortaka, i mi zal ce neste nim doli devkami33. Nedeljka je u servicu. Ja sam pisala i sin Martin. Zbogam braco i sestrico, i vase male golubice. I sam jako alna ce mi je umrl brat Petar, ovi dani je ukopan; znas onamo de sidi Milja, priko puta. Zbogamte i svetom Marikom, da ima brigu za vas i za devojcice, i svu vasu familu. Pa ti povedam e mi smo u domu zivi i zdravi. Zbogam do vidjenja naseg svemi zajeno. Faljen isus i Marija. 7. (Pisao Nedeljko Borka iz Karaeva 18. 01. 1969. Stevanu Bugarskom u Temivar) Datom 18 Januar Go. 1969. 1 Faljen Isus kot vas i u vau kuu, dragi brate stevo, i vaemu ortaku, i vaim divikam, i svoj vaoj famili. Sat u prvim redu vi pozdravim svi zajeno: tebe, brate stvo, i tvojek ortaka, i tvoje divike, koje smo radosni da ji vidimo na lto na svetu Mariju, aku Bok da Zdravlje. Sat vim najavim da smo svi ivi i zdravi, kojega limo i vam. Sat u prvim redu vim zafalim jako lpo, ja i moja sva famila, za paket i radost naim unuiam to ste pustili. I sat primnte jedan mal dar ot nas, kojega imamo mi da vim pustimo vam, i prmnte za dobro za na ovej mal dar kojega smo mi vam pustil[i]. Sat vim kaem e sam jako alan kako ste oli na svetu mariju friko, niti nsmo se mogli vdti. Sat vi pozdravim svi zajeno po jedan put, ia i moja sfa famila. Zbogam do vigjenja naega. Sat la majka da vim pie malko na drugim listu. 2 Dragi brace i sestrico, Evo jeno malo pismo i veliko pozdravljenje ot mene Majke. Ja pozdravim vas oba, i vae 2 golubice; vim elem sretju i zivot i zdravlje it [ot] dragok Boga, i ot slavnok Isusa, i svete Marike da se moli bogu za svi vas.
32 33

Odavde pie Marta. s erkama.

167 Ja sam, dragi Stevo, i draga ena tvoja e sam joj ozcabila ime ot kat ne dola kot nas ja sam jako u tekotji, e naemu sinu Martinu je jako bolna divika, ta mala Martica: 2 meseca je bila u pitaru mamom si, i na dva meseca ju izvadimo po silom ot doktora. On ne tel da ju pusti, negom mi smo ga molili, i dodje doma, i tretji dan je pak morala d[a] ide u pitar. Jako smo alni i nakaitani34, e samo bok zna la l da joj prodje. Mi se jako bojimo de je taka dlga bola: vet je tretji mesec ot kat je u pitaru. I sa[t] te molim, draga sestrico, da mi dovede na svetu Mariju obe divike s vaim ortakam. Sat vim zafalim za sve vae dobrote, to ni ne ozcabljate. I sat zbogamte i svetom Marikom, da vi dri sretju, ivot i zdravlje; to je glavno. Molim otgovor natrak. Majka pisala. 8. (Pisao Nedeljko Borka iz Karaeva 29. 10. 1969. Stevanu Bugarskom u Temivar) G: 1969. Dat[om] 29. oktober. 1 Evo jeno Malo pismo i veliko pozdravljenje ot nas is karaova, ot mene ike Nedeljke. Sat vi pozdravimo mi svi vas, tebe brate Stvo, i tvoju porodiu, i tvoju svu eljat, i svu familu, i rodove. Ti povdamo e i mi smo sfi ivi i zdravi, zafalimo dragomu bogu. Nego mi jako al 2 e nesi nim doal na svetu Mariju, kat smo te naj kali i bili popravni da slavimo zajeno veselo i radosno. Sat da ti kaem malko novo to se dogodilo kot nas za ovo vreme to n[s]mo se vdli. Prvo ti kaem e Martinu, mojemu sinu, je umrla divika, ta mala Martica 3 ta to se narodila potragu35; i drugo nam umrla naa jena majka koju smo mi drali za avere36, a tree se obila jena mlada u naim rodu, mojeka faula37 kantorova mlada, Doktorova slovenski; nego da[j] ji bogu svi, to da jim nimo.

34 35 36 37

nevoljni. poslednja. imanje (rum.). roak.

168 4 Sa[t] te jako molim lpo da mi uini jeno dobro veliko. Nigdi kot na se ne naode klinu za konji38. Ja bi te Molil jako lpo, kat bi mogal da mi nagje ngdi ti u temivara klini za konji, numar 7 ili est i po, ili makar est kat nesu drugi, i pusti na potu pa je [ja] lam 5 da ti pustim novci homa. I sa[t] te pozdavimo po jedan put svi zajeno. Zbogam do vigjenja naega. Da zna, brate Stvo, e aam pore[t] mene piem, a majka me grabi, e i ona bi da poglne39. Zbogam i faljen Isus. e sat lamo da veeramo. Zbogam. Borca Nedeljka pisal. 9. (Pisao Nedeljko Borka iz Karaeva 24. 12. 1969. Stevanu Bugarskom u Temivar) 1 Faljen Isus Evo jeno malo pismo i veliko pozdravljenje kot vas i u va[u] kuu, dragi moji brate Stvo, i sestro Eugenia, i vaa eljat. Vi pozdravim jako lpo svi zajeno vas iz vae kue, i svu va[u] familu. Sat, dragi Stvo, te molim da me opoava, e mi nao[m] ragjom nemamo vreme niti da ti piem, a ti ima vreme da mi pua i paketi. Zato si pripoznam da sam magarac prit vaim licam. Za oni klini to si mi pustil nsam vrdan da vim zafalim, kakon kat si mi pustil zlato. Fala ti do boga. A za ovej paket n valjalo da se dosagjate. Vim zafalim za sve dobrote. Sam tl da vim pustim nofci za klini, man majka marta veli e da ti ne puam, e e dati bok da se stavimo, pak lamo da se isplatimo: bie ovu zimu da dogjem nkako u temivar 2 za karnet de munka40, e nim se krenula sekcija u riicu41. Sat, brate Stvo, ti povedam e se popravljamo42 u prole da gradimo novu kuu, aku bog dopusti i udli zdravlje. Sat ti povdam e smo svi ivi i zdravi; tako lim i vam ivot i zdravlje svm zajeno, vam i vaoj eljadi, i svoj famili. Sat zboga[m] do vigjenja.
38 39 40 41 42

klinovi za potkivanje konja. da pije. za radnu knjiicu (rum.). u Reicu. spremamo.

169 Faljen Isus. Borka Nedelja pisal. Iz svk srca vim zafalim za ove dobrote. Zbogam. Faljen Isus. 10. (Pisao Nedeljko Borka iz Karaeva maja 1971. Stevanu Bugarskom u Temivar) 1 Faljen Isus, Dragi brat[e] Stvo, i u vau kuu kot vae porodie, i kot vae eljadi i sve famile. Sat vi pozdravim jako lepo svi zajeno: vas i vau porodicu i vau eljat i svu familu vau. Sat da vim kaem e smo svi ivi i zdravi: ja i moj ortak, tetka Marta, i moja sva eljat. Marticu jo msmo [nesmo] udali. Tako lim i vam zivot i zdravlje sv[e]m zajeno. Sat molim lepo da se malko pogovorimo kako stojimo. Ja sam vam pustil 1 pismo, 2 a vi mni niste vratili natrak jako dugo vrme. Ja sam misijo da ste se krenuli otla43 i n dobar atres, ili ste se posrdili na nas. Jest, poznam i moju krivinu, da ja vam opet nsam pisao dugo vrme. Posi dobijem ot vas jeno pismo, i zatm dobijem onej kubert s novinom to je ikom Miljom i labeam44, i za to smo se raduvali i veselili svi mi iz nae kue. 3 Znajte da sam sve u serviu kot konji u naim selu, a Gjuregj je u fabriku, a tetka Marta i Marija i Martica traju i rade zemlju, su poljodlke, zemnjoradnice. I kuu smo napravili novu, ali n gotova. Mi sidimo u kui drugoj, na numaru 38, blizu kot udovice45; to je pak naa kua. Ne lamo da moemo da ju spremamo za gospu velik[u]; opet emo slaviti u toj maloj kui. 4 Ali zato ne fali nita, samo da je zdravlje i rakija mlogo, ali se bojim, e kakon slabo pojavlja46; nego zato pak ne fali nita, e jes u alimentari47 pie dosta; kat drugo n, a on jest sanitar48. Malko se alim. Sat se Molim Slovom Velikom Da ne uinite pak kakon lani, nego da nim dogjete na gospu veliku u 15 Afgusta.

43 44 45 46 47 48

otud. Labe je osoba imenovana nadimkom. Prezime. To jest ljive pokazuju slab rod. prodavnica prehrambenih proizvoda (rum.). sanitetski metil alkohol (rum.).

170 5 Sat vi pozdravimo mi svi zajeno, ja i sva moja eljat, i vim elimo ivot i zdravlje ot Dragoga Boga i ot svete Marike, koju Misim da emo se vdti kot nas u karaevu. Zbogam i Faljen Ius.

EXEMPLIFICARE A GRAIULUI CARAOVEAN Stevan Bugarski Rezumat Caraovenii sunt o populaie slav catolic puin numeroas din Romnia, grupat n mprejurrile oraului Reia, judeul Cara-Severin. Trind izolat de alte enclave slave, Caraovenii au format mult vreme o comunitate etnic nchis i au pstrat n limb numeroase arhaisme, att lexicale, ct i gramaticale. Graiul caraovenilor a fost explorat i studiat n detaliu, printre cei care au fcut acest lucru numrndu-se specialiti de renume ai Academiei Romne i ai Academiei Srbe. Rostul modest al articolului de fa este ca, pe lng o prezentare succint a populaiei caraovene, s exemplifice mentalitatea lor i graiul specific, aa cum l-au notat, n a doua jumtate a secolului al XX-lea, unii localnici numai cu pregtire colar elementar.

EXAMPLES OF THE CARASOVEAN SPEECH Stevan Bugarski Summary The Carasoveans in Romania represent a small Slavic Catholic population grouped in the vicinity of the town Resita, the Caras-Severin district. Living isolated from other Slavic enclaves, they for a long time represented a closed ethnic community and preserved in their language numerous archaisms, both lexical and grammatical. The Carasoveans' speech has been studied in detail, and the researches include renowned experts from the Serbian, that is Romanian academy of sciences. A modest goal of this paper is to contribute, with a short presentation of the Carasoveans, to the insights into their mentality and intrinsic speech, the way it was written down at the end of the 20th century by some inhabitants without significant education.

PRILOZI I GRAA
UDC 94(=163.41)(498)

Stevan Bugarski

O SRBIMA U TOLVADIJI
SAETAK: Tolvadija je selo na zapadu Rumunije, dokumentarno potvreno od H veka. Od kada se moe objektivno pratiti, stanovnitvo ine Rumuni, Nemci, Maari i Srbi. Uvek u mawini, ne prelazei petnaestak procenata mesnog stanovnitva, Srbi su sada spali na svega 3,5%. U radu je pregled onomastike i demografskih prilika mesnih Srba 1995. godine, kao i izvesna perspektiva sagledana kroz dravni popis iz 2002. godine. KQUNE REI: Tolvadija, Srbi, onomastika, demografska kretawa.

Geografski poloaj: Tolvadija je selo u Banatu, ezdesetak kilometara zapadno od Temivara, vrlo blizu rumunsko-srpske granice. Istorijski okvir: Mesto je dokumentarno potvreno od H veka, a naziv je pisan na raznim jezicima i raznim grafijama: Tegwid (1333), Toluoyd (1334), Tholwayd (1462), Tollwacz (17231725), Tolvadia (1851), Tolvd (1913);1 kada je nakon Prvog svetskog rata 19141918. pripalo Rumuniji, zvanini naziv bio je Tolvadia, s varijantom Tolvdia,2 a od 1968. preinaen je u Livezile.3 Srbi su mesto oznaavali (a i sada oznaavaju) kao Tolvadija, s varijantom Tovladija. Demografsko stawe: Od kad postoje podaci po dravnim popisima, stanovnitvo je u stalnom opadawu.4
Godina popisa Broj stanovnika 1869. 2.035 1900. 1.854 1930. 1.916 1956. 1.523 1992. 1.128

Po nacionalnoj strukturi bilo je najvie Rumuna, zatim Nemaca, Maara i Srba.

Coriolan S u c i u, Dicionar istoric al localitilor din Romnia, Vol. I, Bucureti 1968. C. M a r t i n o v i c i, N. I s t r a t i, Dicionarul Transilvaniei, Banatului i celorlalte inuturi alipite, Cluj 192l. 3 Ion I o r d a n, Petre G t e s c u, D. I. O a n c e a, Indicatorul localitilor din Romnia, Bucureti 1974. 4 Ioan M u n t e a n u, Rodica M u n t e a n u, Timi. Monografie, Timioara 1998.
1 2

172 U selu su postojale dve crkve: pravoslavna i rimokatolika. Pravoslavna je pripadala Rumunima i Srbima. Graena je 1759, a godina 1811, naznaena na torwu, izvesno se odnosi na kakvu obnovu ili na sam zvonik. Unutrawost je dovrena znatno kasnije, 18611863. godine, kada je Danilo olakovi, akademski slikar iz Srpskog Semartona, oslikao zidani ikonostas, zidove i svodove, ostavivi o tome zapis u oltaru i u pronaosu. Na ikonama natpisi su crkvenoslovenski s june strane, a rumunski (irilicom) sa severne strane uzdune ose simetrije crkvene lae, to verovatno ukazuje da su tokom zajedniarewa Srbi drali desnu (junu), a Rumuni levu (severnu) pevnicu. Prilikom takozvane jerarhijske podele u Karlovakoj mitropoliji 1868. godine Rumuna je bilo 878, a Srba 246. Podela crkvene optine po nacionalnoj osnovi sprovedena je 1872; Rumunima je ostala crkva, a Srbima je isplaena namira. Srbi su 1874. zaveli sopstvene matine protokole, a zasebnu crkvu izgradili su 1879. godine. To je trea crkva Tolvadije. Broj Srba u mestu, dugo relativno stabilan, posle Drugog svetskog rata poeo je da opada:5
Godina popisa Broj stanovnika 1897. 274 1900. 225 1920. 257 1930. 260 1940. 266 1992. 62

Nameravajui da steknem sliku o onomastici Srba u Tolvadiji, godine 1996. obratio sam se metaninu Radislavu Rajiu (roenom 1927), kojeg sam sluajno upoznao. Pismom sam ga zamolio da poimenino popie stalno srpsko stanovnitvo, i to u dve grupe: Srbe u srpskim kuama i Srbe u kuama drugih narodnosti (snaje, zetove, starce na izdravawu i slino), uz naznaku uzrasta. Odgovor je stigao blagovremeno. U selu je bilo 27 srpskih kua sa 43 Srbina (odnosno Srpkiwa) i jo 2 Rumunke u meovitim brakovima koje su se drale kao Srpkiwe. Sem wih, u rumunskim kuama bile su 3 Srpkiwe, koje su se drale kao Srpkiwe. Svega je, dakle, bilo 48 dua, od toga 24 mukarca i 24 ene. Obradom primqenoga spiska dolo se do sledee predstave o Srbima u Tolvadiji: Krsna imena po broju nosilaca
Ime Ana Biserka Borislav Nosilaca 1 1 1 % 2,08 2,08 2,08 Ime Lenuca Qubica Marina Nosilaca 1 1 1 % 2,08 2,08 2,08

5 Podaci za razdobqe 18971940. preuzeti iz kwige: Slobodan K o s t i , Srbi u Rumunskom Banatu. Istoriski, brojni, ekonomsko-privredni pregled 1940. godine, Temivar 1941; podatak za godinu 1992. preuzet iz kwige: Qubomir S t e p a n o v, Statistiki podaci o Srbima u Rumuniji, Temivar 2007.

173
Budinka Vojislav Vukain Grozda Danijela Darko Divna Dobra Duan Emilija iva Zlatinka Jovan Klaudija Koviqka Kumbrija Laza 1 1 1 1 1 1 2 1 4 1 1 1 1 1 1 1 2 2,08 2,08 2,08 2,08 2,08 2,08 4,18 2,08 8,33 2,08 2,08 2,08 2,08 2,08 2,08 2,08 4,18 Milan Mileva Milorad Milutin Miodrag Nada Nikola Pava Pavle Radica Radmila Radovanka Radoslav Sava Slavna Sofina Svega 2 2 1 1 1 1 1 1 2 1 1 2 1 1 1 1 48 4,18 4,18 2,08 2,08 2,08 2,08 2,08 2,08 4,18 2,08 2,08 4,18 2,08 2,08 2,08 2,08 99,97

Prezimena po broju porodica nosilaca

Prezime Vertopan Vuji urev Jankulov Joviin Kuzman Lazin Oro Nosilaca 1 2 1 2 1 2 2 1 % 3,70 7,41 3,70 7,41 3,70 7,41 7,41 3,70 Prezime Pantin Peri Petrin Petromawanc Popov Raji Srdanov Tanasin Svega Nosilaca 2 2 3 2 1 2 1 2 27 % 7,41 7,41 11,11 7,41 3,70 7,41 3,70 7,41 100,00

Nadimci po broju porodica nosilaca

Nadimak Bacini Vekaj Vinkiovi Gogini Golubovi Grbiovi Krcini Moldovanovi Nosilaca 2 1 1 1 1 1 1 1 % 7,42 3,70 3,70 3,70 3,70 3,70 3,70 3,70 Nadimak Muzgini Purdikanovi Tocowovi endeovi picigerovi Bez nadimka Svega Nosilaca 1 1 2 1 2 11 27 % 3,70 3,70 7,42 3,70 7,42 40,74 100,00

174 Sastav srpskog stanovnitva po starosnim grupama

Broj osoba Uzrast Svega 04 59 1014 1519 2024 2529 3034 3539 4044 4549 5054 5559 6064 6569 7074 7579 8084 8589 9094 Svega 0 0 1 0 1 1 1 1 1 5 0 4 6 15 6 3 1 1 1 48 Muki 0 0 1 0 0 0 1 1 1 1 0 3 3 7 3 1 1 1 0 24 enski 0 0 0 0 1 1 0 0 0 4 0 1 3 8 3 2 0 0 1 24 Svega 0,00 0,00 2,08 0,00 2,08 2,08 2,08 2,08 2,08 10,42 0,00 8,33 12,50 31,25 12,50 6,25 2,08 2,08 2,08 99,97 Muki 0,00 0,00 2,08 0,00 0,00 0,00 2,08 2,08 2,08 2,08 0,00 6,25 6,25 14,58 6,25 2,08 2,08 2,08 0,00 49,97 enski 0,00 0,00 0,00 0,00 2,08 2,08 0,00 0,00 0,00 8,33 0,00 2,08 6,25 16,67 6,25 4,17 0,00 0,00 2,08 49,99 %

175

Branih parova bilo je 13, od toga 2 (15,38%) nacionalno meovita. Brani parovi po uzrastu supruge
Uzrast (god.) do 19 2024 2529 Broj supruga 0 1 0 % 0,00 7,69 0,00 Uzrast (god.) 3034 3539 preko 39 Broj supruga 0 0 12 % 0,00 0,00 92,31

176

Izgled je, dakle, takav da se samo od jednog branog para moglo oekivati raawe dece. Pregled srpskih domainstava po broju lanova
Broj lanova 1 2 3 Svega Domainstva 12 12 3 27 % 44,44 44,44 11,12 100,00

177 Pregled krsnih slava6

Praznik Sretewe Sveti arhaneo Mihail Sveti Stefan Sveti Jovan Sveti Nikola Sveta Paraskeva urevdan Datum 2. februar 8. novembar 27. decembar 7. januar 6. decembar 14. oktobar 23. april Svega Sveari 1 5 1 6 10 3 1 27 % 3,70 18,52 3,70 22,22 37,04 11,11 3,70 99,99

Po obradi ovoga spiska primetio sam da broj Srba ne odgovara broju popisanih pri zvaninom dravnom popisu 1992. godine: tada ih je bilo 62, odnosno 5,5% mesnog stanovnitva. Zato sam se ponovo obratio pismom gospodinu Radislavu Rajiu, s molbom da mi naznai svoje miqewe kako je broj Srba u Tolvadiji spao sa 62 na 47 za svega tri-etiri godine. On mi je opet savesno odgovorio. Wegovo pismo je spisak umrlih. U Tolvadiji je od 1992. do 31. decembra 1995. godine umrlo 13 Srba; jo dve osobe su se iselile i umrle zatim 1996, jedna u Vewu, jedna u Temivaru. Komentar uz pismo, kratak i saet, odjeknuo je bolno: Ja vam aqem podatke koje ste mi traili. A to se tie razlike opalog broja od 62 na 47, imate gorenavedene koji su nas napustili, a nemamo nijednog da se rodio, pa to je uzrok koji nas zabriwuje: umiru, ali se ne raaju. Od tada je sproveden jo jedan dravni popis, godine 2002. U Tolvadiji je zapisano 37 Srba, to znai 3,5% mesnog stanovnitva. I po trei put sam se obratio gospodinu Radoslavu Rajiu s molbom da mi objasni ta se dogaa. Odgovorio mi je da slabo vidi, pa i ne izlazi iz kue, ali se ne treba uditi jer je od onih 48 s wegovoga spiska iz 1996. umrlo esnaestoro. Nedavno sam usput proao kroz Tolvadiju. Nekadawa zajednika, sada rumunska crkva hrama Sabora svetoga arhanela Mihaila temeqno se utvruje, jer je bila ozbiqno napukla koje od slegawa temeqa, koje od zemqotresa. Zgrada srpske crkve, takoe hrama Sabora svetoga arhanela Mihaila, u dobrom je stawu. Deo atara i neto kua u selu kupio je Austrijanac i organizovao poqoprivrednu farmu. Uposlio je i neke metane. Selo, koje je od 1968. pripadalo optini Banlok, sada ponovo ima sopstvenu optinsku upravu. Knez mi je rekao da se staraju koliko mo6 Istini za voqu, tri osobe behu prele u neku versku sektu, ali se wihovi ukuani nisu odrekli svoje krsne slave.

178 gu; posla je mnogo i trajae godinama, ali se nadaju da e Tolvadija uznapredovati. Obradovao sam se wegovim reima. U povratku sam bezvoqice razmiqao kakav se napredak moe oekivati kod Srba Tolvadijaca.

Zadunice u Tolvadiji. Prisutan je svaki trei Srbin. Peti s leva je Radislav Raji.

OCENE I PRIKAZI
UDC 821.163.41-14.09 Gvozdenovi S.

SJEDIWEN SA SUZAMA I GROBOVIMA PREDAKA Slavomir Gvozdenovi: Koliko Kosova u meni, Temivar, 2007.
Ako su ove nae rei melemna kap Wihovoj rani, hvala ti, Boe. Samo zato. (Slavomir Gvozdenovi) Slavomir Gvozdenovi zbirkom pesama Koliko Kosova u meni slavi najstariji i najlepi deo srpskog atlasa. On primie oi daqinama, pun rodoqubqa koje nosi u sebi kao najskupqu vrlinu. A ono se ne ui, s wim se ovek raa. Boqe mu oko nije potrebno da vidi stvarnost, jer wu on procewuje srcem i uhom. U wima mu danawi politiki tonovi i odjeci smetaju, jer hoe da mu sreu zatome i otmu. Autor zbirke poseduje vetinu u posmatrawu i ocewivawu opasnosti od danaweg zveriwa. On skrivenim pogledom meri svet i nepravdu, oslukuje zvuke oko sebe i u sebi, i wih dobro sroenim stihom emituje, uvek sjediwen sa suzama i grobovima predaka. Hladni kosovski vetar mu uspravqa rodoqubqe i brusi i jaa pesmu. Slavomir Gvozdenovi peva jezikom predanosti precima ije je otkquavawe herojstva i asti u kui oca nauio. Zato se osea sigurnim i ponosnim, zato nee biti ugarak ivota i istorije. On u Temivaru ivi, ali u mislima je uvek na Kosovu, u Srbiji, gde sa optimizmom eka da sazru drugi politiki uslovi. Nestrpqiv je, hoe da prestigne vreme, da zadihana istorija srpstvo pogleda, da mu se to pre okrene i da ga svetu stabilno osovi. Pesnik razmiqa svojim uima, oevim usnama i dedinim srcem. Stihom skida mahovine i stresa perut sa danawe Astree. Na dlanu mu bistri vidici srpske sredwovekovne drave. Na ramenu mu zagraj i ekawe amaneta predaka. Qubav mu ne da da se stvrdne trenutno izguvani osmeh Kosova, u iju je baru zagwurio da stihom istrebi pelen i korov. Lapidarnim jezikim izrazom pesnik doznaava svoju jarost to nekada zeleno Kosovo gubi boju, zbog ega tuni kosovi i hladni korejski vetar sva potena srpska srca lede. Autora bole ruevine svetiwa i sela naputenih, katanci i lanci koji se wiu kraj dumanskih ruku, boli ga mogunost da povratak Srba bude slian Hristovom dolasku na Maslinovu goru, u svetu batu getsemansku. Slavomir Gvozdenovi danawim kosovskim cunamijima zlato jutra svoga suprotstavqa, bezgraninom, nedunom, sivom i tihom stidu to nam se svaki novi dan raa sa novim seobama, dok svako vee bezglasno, slavjanski praskozorno rida sa istim nadama. Snanim imaginacijama i jakim entropinim reima pesnik peva o Kosovu slavnom u vizantijskom carstvu. U tim i slinim podsticajnim slikama asocijacije italaca su brojne: patriotske, rodoqubive i opomiwue. Kao da ujemo zakliwawe predaka da se novi narataji uvaju obeawa i darova koji imaju za ciq pokorstvo i sluganski odnos, da je sve sloenije nego to to izgleda. Paqewe Aleksandrijske biblioteke i Rajhstaga, potapawe broda Luzitanija" da bi Sjediwene Amerike Drave imale opravdawe pred svojim narodom to ulaze 1917. godine u Drugi svetski rat, izmiqeni napadi severnokorejskih torpednih amaca na dva amerika razaraa u Tonkinkom zalivu posle ega je opet Amerika ula u rat protiv Severne Koreje i bezbroj drugih primera, poput napada na Kosovo 1999. godine, opomiwe i preti. Najvaniji deo kosovske geografije za Slavomira Gvozdenovia su srpski sredwo-

180
vekovni manastiri, srpska najvea svetiwa i dokaz jakih srpskih tapija za ostanak Kosova u Srbiji. Pesnik trai da zvono sa Saborne crkve vasionu oglasi: Gospode, molimo Ti se, pticu i narod spasi. U ovom letu, studenoj cii na lastu graaniku wen pisac lii. U Pekoj patrijariji, trista godina posle Velike seobe, pesnik gleda drvo oko kojeg su ispletene i wegove loze i iz ije svake grane, im dotakne svetu srpsku zemqu, koren izraste". To drvo se u pesniku dobro razgranalo. U Visokim Deanima, oktobarskih dana 1990, pesnik dotie otmenost vekova" i zatreperivi uli se: u blaene rei svetaca srpskih, u krilo anela nebeskih, u kosmike letelice, u plavi Zakonik carev. U Kosovskoj Graanici, na Vidovdan 1990, pesnik na svoju ivu ranu privija, kao sin, brat i otac, to poqe sa krilom ptice" i kamenu dobrotu sa likom svoga naroda. U bilo kojem svetom hramu srpskom da se nalazi, u Zlatici, ili Lazarici, u Bazjau ili Bezdinu pesnika isto nacionalno oseawe proima. Wegovo asocijativno poqe puno je najlepih simbola prolosti srpske. I svi imaju kosovsku patinu i uvaju kosovsku priu. Slike Arada i anada, Temivara i akova, basnopisca Dositeja i Temivarca Crwanskog, Tekelije i arnojevia imaju Obiliev sjaj. Nad svima svetli i pesnikova strepwa, ali i uverewe da e se piti vino iz starih zaviajnih srpskih sredwovekovnih pehara i zlatnih kondira kosovskih devojaka. U jednom trenutku nepotkupnog zanosa i vere pesnik pobedniki i slavqeniki, mono uzvikuje: O bogovi, dajte mi dostojnog neprijateqa", a potom, u jednom nervoznom, pomeanom i ambivalentnom stawu svesti, vraajui se na Cveti 1999. iz Beograda u Temivar, pun oiqaka, posveuje pesmu Radovanu Karaxiu koji tri posmrtni krug poasni, bez vojske, bez naroda". Dok ledene ruke otkquavaju anela iz rane", pesnik zakquuje: Naa zima zaborava nema". Pesniki jezik Slavomira Gvozdenovia je posve metaforian i moderan, pun vezanih rei prenesenog znaewa, pun nove i razlivajue leksike, semantiki ekstenzionalne i entropine, veoma ritmian i ekspresivan, neobino i prijatno idiosinkrazivan, lapidaran i ditiramban. Takva svojstva ima pesma Lazarice (lude), vez. U alegorijskoj i jezikolatrijskoj pesmi Srpski jezik autor istie da je jezik bie, krug u bisernoj zvezdi", sa kojeg svake noi pesnik svlai tamu rukama koje gore", da bi ga potom poslao u krevet da se odmori na jastucima, majine due". Na kraju ove, moda i najlepe pesme o srpskom jeziku kojim pesnik Gvozdenovi pie, autor pokazuje kako se mukotrpno pesma raa i jezik troi: Umijem ga rosom i svojom krvqu i tako celi dan umiremo po malo ja u wemu on u neroenom meni. Neobinu, velarnu strukturu, u zbirci ima pesma Kameno doba. U woj pesnik na letristiki nain pokazuje mraan i teak karakter ovog vremena. Takvu oznaku stihovima daje dominantno prisustvo zadwonepanog suglasnika k (javqa se 29 puta u pesmi) i velarnog vokala a (javqa se 41 put). Vokal a se najee javqa i u pesmi Kamen za plakawe (41 put), punoj qubavi prema, Kosovu: Tu moju ruu, oe, taj sudwi potop, Noje, ne dam, ni mrtav ne dam, uvam nebesko svoje. Spasoje Grahovac

181
UDC 821.163.41(498)-14.09 Munan I.

U DOMENU EROSA SRBI IMAJU NETO POSEBNO Ivo Munan: Zaqubqeni Orfej" (Orfeu indragostit"), Temivar, 2006.
Ivo Munan etrdeset pet godina duhovno sebe nadograuje. On je pesnik osetqivih emocija i svestranog stvaralakog duha. itaoci ga znaju i u Srbiji i u srpskoj dijaspori. Najvie u Rumuniji, gde se dokazao kao pisac poezije i proze, kao novinar i kwievni kritiar, prevodilac i profesor. Wegov govor i kao profesora i kao kwievnika gromko i ve dugo, nadaleko odjekuje. Domaan je razumevawu i doivqaju italaca. Iza wega stoji etrdeset objavqenih kwiga na srpskom i rumunskom jeziku. Teko je rei u kojoj sferi duhovnog rada najsjajniji trag ostavqa. Uvek je beao od nedoreenosti i prosenosti. Srce mu odmor nikako da potrai i da ulagani ritam rada. Ivo Munan ureuje Kwievne novine, periodik koji izlazi na srpskom jeziku, u Temivaru, gde su u devetnaestom veku izlazili: Juna pela, Svetovid, Narodni glasnik i Smotra, na ijim su stranicama objavqeni brojni prilozi iz srpske kwievnosti. Tu zamamnu kwievnu tradiciju u rumunskom delu Banata danas uva i neguje 22.000 Srba. Ni mnogo vei gradovi u Srbiji nemaju toliko dobrih kwievnika i ostvarewa u kulturi koliko imaju naa braa u Rumuniji. Antologija srpske qubavne poezije, pod nazivom Zaqubqeni Orfej, na rumunskom jeziku, svedoi da je wen autor odlian poznavalac nae lirike i wen prevodilac na ovaj romanski jezik. Zbog toga mu nije bilo teko da se lati ovog posla i da ga uspeno obavi. Na dvesto etrdeset dve stranice objavio je sto devedeset pesama od isto toliko srpskih pesnika, poev od Stefana Nemawe, svetog Save, srpskih biografa, Jelene Bali i Stefana Lazarevia do Svetlane ivanov Bandu, Simonide Bugarski olaje, Borka Ilina, Qubinke Perinac, Save Grania i Gorana Mrakia. Neto due objavqene, prevedene pesme su samo Santa Marija dela Salute Laze Kostia i Vera Pavladoqska Matije Bekovia. Za antologiara, kao i za pesnika stare Grke i Rima, kratke pesme su prava poezija. One najvie odraavaju uzbuewa i strasti, one, tronqive, najsnanije deluju na itaoca. Pisac predgovora Ivan Jevsejev, kolega Ive Munana sa katedre za slavistiku Zapadnog univerziteta u Temivaru, piui o lepoti i snazi srpske qubavne lirike, istie kako je mislio da je barok zora qubavne lirike" i da ga autor antologije uverava da kod Srba metafizika Erosa, sa svojim hijeratinim i metafizikim hipostazama, postoji mnogo pre romantika devetnaestog veka, to otkriva tajnu alhemiju i komplikovanu metafiziku, naroito lunarnog i platonskog Erosa". U izboru pesama antologiar se drao ustava umetnosti, u kojem prva taka glasi: vrednosti svakog stvaralatva moraju biti na prvom mestu, a ne simpatije i antipatije. Sve ove itaocu domaknute pesnike dirnuo je Orfej, svima je doznaio matu, snove i mudrost, fini, uzduasti, lirski i metafiziki trepet u iskazivawu istine. I svi oni komuniciraju sa ovekom i svetom koji vidimo ili pretpostavqamo. Najee rastanci i qubavna tuga zbog wih, zbog neke Rue, Mile i Milene izazivaju tonua i nemo. I suprotno: krepost i lepotu raaju poravnawa, izmirewa i sastanci. Qubav je, oito, zarazno i jako zanesewatvo oveka. Kada se ona javi, teko se odeleva wenom izazovu. Tada se meaju mo i nemo, radost i tuga, i Stankovieva neista i Andrieva nesrena krv. Treperavo srce peva ili tuguje dok se ruke pruaju voqenom biu. Orfej se u ovoj antologiji do najviih visova i ekstaza uspropiwe. Zato e Adrijana Uliu, slavista i specijalista za rusku literaturu na Univerzitetu u Krajovi, kae Ivan Jevsejev, pisac predgovora, rei da Srbi imaju u domenu Erosa neto sasvim posebno. Oni su, ini mi se, najdirektniji u qubavi. Koriste izraz 'volim te' to etimoloki znai 'hou te, elim te'." Antologija ukazuje na vrednosti i razvoj srpske qubavne lirike koja se prijatno preraivala i razvijala. Ta lirika je izraz srpske duhovne moi. A po snazi duha, kae sveti Nikolaj Velimirovi, srpski narod se nalazi i ispred Istoka i ispred Zapada. Ivo Munan je, poput Stojana Berbera, u antologiji objavio na rumunski jezik prevedene pesme dubrovakih sredwovekovnih

182
pesnika, kojih se srpska kwievnost, radi mira, u bratskoj zajednici" mnogonacionalne drave, bila odrekla: ika Menetia, Vladislava Menetia, Xora Dria i Ivana Bunia Vuia. Objavqeni su i stihovi dvadeset pesnika Srba koji ive u Rumuniji: Eustahije Arsi, Jovana Gajera, Vladimira okova, Slavka Vesnia, ive Popovia, Jovana olakovia, Vlade Barzina, edomira Milenovia, Drage Mirjania, Ive Munana, Slavomira Gvozdenovia, Duana Bajskog, Miroslava Rosia, Qubice Rajki, Blagoja obotina, Svetlane ivanov Bandu, Simonide Bugarski olaje, Qubinke Perinac Stankov, Borka Ilina i Gorana Mrakia. Iza ovih pesnika stoje objavqene zbirke poezije i neprekidno prisustvo na stranicama asopisa Kwievni ivot i informativnog glasila Naa re koji izlaze u Temivaru. Od srpskih pesnika koji ive u dijaspori u antologiji je zastupqen samo ore Nikoli iz ikaga, pokreta fondacije Bogorodica Trojeruica", koji je pre dve godine dobio u Rumuniji srpsku prestinu nagradu Bazjaka poveqa". Na kraju antologije autor je na dvadeset tri stranice objavio najzaajnije zbirke zastupqenih pesnika. Na koricama je objavqena fotografija Jakieve slike Devojka u plavom". Spasoje Grahovac

UDC 821.163.41(498)-14.09 Mirjani D.

ZANEMELA JE OD TUGE RAVNICA o poeziji Drage Mirjania

Drago Mirjani etrdeset godina zaustavqa i belei srpsko vreme u Rumuniji. Na wegovom bogatom i razgranatom slivu kwievnog stvaralatva talasa se, u nesmiru i zanosu, sjaj uzjarene snage detiwstva i mladosti, snage wegove i wegovog naroda, blesak negdawe sree i weno sudbinsko spontano starewe i satirawe. Prolost u ovim stihovima blista kao svetiqa moi i slave, wu qubomorno uva pesnikovo plamtavo oko, u koje se davno uselilo wemu drago semartonsko obzorje, puno odsjaja pesme, igre i idile. Pesnik je sav nadnet nad to klupe, on ga neprekidno, prijatno nostalgino, razmotava, odslikava raskrja vizija zbog kojih trepere srce i usne. Zbog tih sauvanih palira snova, golubova koji sada gladni preleu preko krova pieve rodne kue, opojnog mirisa bagremova, prostrane ravnice na kojoj se talasaju modra ita, a u kojoj umori topola ko devojka vita", pesnik ovekoveuje isto semartonsko podnebqe i toplotu starog porodinog ogwita koje ga, u poodmaklim godinama, u tiini samoe, zgreva i krepi. To zamaknuto vreme srpskih iskrewa i ara on rado domie i podseawem uva. Wegov roditeqski dom ostao je pust, kao na dnu mora potonula laa, samo vetar cvili pesmu naizust opelo tuge, bola i beznaa". U toj danas oronuloj kui nekada je ukuanima osmeh sree kitio lica", svak je s qubavqu radio svoj posao, deda je sa ocem orao wive, majka kao istinska svetica" dizala decu (srce joj je prelo ko zlatna preslica)". Ta idila je nestala, zanemela je od tuge ravnica", a pred kuom pesnikovom ne cveta cvee, ve buja i raste zova oajnica". Ima u ovim pesmama dosta antievske sete i nostalgije, wegovog oseaja usamqenosti, u kojoj se tako esto oivqava sreno detiwstvo. Vraaju se praznini umorne due pretprazniki i prazniki dani. Mirjanievi stihovi kazuju priu, ponornicu", ganutqivu i najee izmicavu nadi u sretnije dane. Primaknuta blistawa uveliko stiska neumitnost prolaznosti. Sve ea seawa, odnosno razjutrewa due u akamu ivotne dobi, bdewa u vejavici usamqenosti, pripijenost tunim evokacijama, mnogi rasturi i krpei uokolo, neprijatni lini rashodi i razlazi, sve to umara pesnikovo srce i runi snagu, i sve je to odraeno u wegovoj lirici. U Mirjanievom registru prolosti zapisano je kako se bokorilo wegovo bogato bie, kako raspojasavala radost i isijavao razum. Svetiqka bezbrinosti je davno ugasla, odquqale se godine i neki privesci ivota. Seawa su esta, uspomene se rado dotiu, esto s uzdasima i pognute glave. Vrtlona dua je preputena preispitivawu i ravnawu, talasawu udwe i vrqawu i gurkawu morawa i htewa. U okrutnom ivotu miran i oseajan ovek slian je cvetu na livadi kojem krda prete. A nekad za pesnikovu qubiicu nisu

183
znali ni leptirovi, ni pele, ni qudi. Bila je preista kao snovi, kao cvet koji se budi. Na wenom struku puno je tragova vremena, ali je ostala u woj nada i snaga da voli i sawa". A kada i snaga izmakne, gubitnik e se zapitati: Kud odoe dani, sati, magnovewa, itav jedan ivot s blagoslovom sree, kud se denu naa najsmelija htewa koja ispuwewe nikad nai nee? Pesnik osea da je slian starom bagremu koji ima snage da lista i cveta, za koji moda niko i ne mari, jedino sudba, neumitna, kleta". Utehu meditativnom biu pruaju noni snovi u kojima su prisutna najdraa bia, kraj kojih zanosnu igru igraju aneli i vile, ispred rajskih vrata kroz koja e proi jer im je pred Bogom savest bila ista". Versifikatorske mere u ovim stihovima su dobre i oite. Nita se ovde ne moe izmeniti a da se ne bi pokvarilo. Sloj sonornosti je uhu, razumu i srcu veoma prijemiv. Ta zvukovna, metrika struktura pojaava emocije. U pesmama je veoma izraen i sloj shematizovanih aspekata. Tragedija srpskog naroda na Kosovu je esta autorova preokupacija. A kako da jednog velikog rodoquba ne bole poari i razarawa onog to je veito bilo srpsko, kada ve godinama u plamenu slavna prolost gori", kada sa ikone razvaqenog zida" sveti ore, bez owega vida" jo dri ma u junakoj ruci, ma koji mu nisu mogle besne horde da otmu iz junake ruke". Ima, ipak, u rodoqubivim pesmama optimizma: I mi emo poput Svetog ora stranu neman da satremo kletu, mi potomci slavnog Karaora, za krst roda, a ne za osvetu. Drago Mirjani razgre i stare qubavne humke, premotava zamaknute prizore u seawima, one to su natiskane i proivene zanosom srca i vrelim usnama. I to je prolo, kao zlobni usud starih anatema", dok grawe na vetru pevui opelo, pesmu tuge nae bez konca i kraja". Pesnik rado oslobaa poglede rasprenim mirisima cvetawa i razlistavawa qubavi, toplom i bujnom proleu svoje vrele mladosti. U wemu traje istegnuta istina zaqubqenog srca, nepotroene slike o dosegnutoj qubavnoj svetlosti sa prosjajem koji ga neprekidno zaokupqa i proima. Tu muziku qubavnog obzorja slua kad god su mu potrebne traneje protiv monotonije i rezignacije. Te naletqive stare slike mu se javqaju kao podsticaj i nada. Ovaj refleksivni pesnik je zarobqen i slepqen sa ornamentikom ravnice na kojoj je roen i na kojoj ivi, s narodom kojem pripada, s herojskim stranicama srpske istorije, s blagoroem mladosti, s idilom qubavi, sa slobodom i pravednim Bogom U qudskim vremenim godinama sve je ovo izraenije, ivi vrtlono u pesniku meditativne i emotivne sazdanosti, i sve to naseqava i hrani wegovu pesmu i duu, ozaruje je kao kia i sunce wegovog ratara, koji se, zato, i tada, u slavqu ili pri muci", do neba uspravqa. Ta poezija, i stoga, ne izmie dobrom sudu kwievne kritike i osobama od pera, kwige i znawa. U nekim pesmama je qudski obzor autorove due dvostruko zamagqen i sapet: nepravdom i starou. Obe ove neminovnosti ivota krue oko svakoga, a pogotovo oko pesnika i u pesniku jakog senzibiliteta i uenosti, kakav je, upravo, Drago Mirjani. Ono to je razastrto oko wega i po wemu, ono to ima jake boje i reflektore ivi i u wegovoj poeziji. Ta lirika ima veliku cenu i pokazuje pravo na prijatne odjeke u budunosti. Spasoje Grahovac

UDC 821.163.41(498)-93-14.09 Munan I.

DECI PRIJATAN UKUS O zbirci pesama za decu Ive Munana emu slui glava
Ivo Munan je davno prihvatio kwievnost kao svoje glavno duhovno opredeqewe. On pie originalno, srcem qubavi prema deci i izotrenim perom vernosti prema woj. Sjaj wegove pesnike rei iz najmlaih isijava. Wima je okrenut ukusom za svaiju duu. U prijatno odabranim motivima zbirke prisutna je neka stiana i strpqiva lepota i lakoa detiwstva. U pesnikim prizo-

184
rima nema nepotrebnih rampi i krinki. Skrivalice postoje da provociraju najmlae na razmiqawe i opredeqewa. Pesnikove pesnike pletarije imaju mahom ukus koji decu opija i podstie. One su produkt autorovog bujnog detiwstva, ali i nekih novih prostora i karakteristika danaweg deijeg sveta. Pesnik nikako da iskapi davne uspomene, da zaboravi slike tragova udubenih u srce, u dareqivo druewe, u svetiqke rodnog sela, u vesele cvrkute ptica bogate prirode i ivota U autorovoj kwievnoj bati i igra i re su sistematino ukomponovani, znaewski plodni i primamqivi. Nita nije izmicavo pawi, dosadno i zborano. Pesnikovi plamsaji linog detiwstva ovde su oivqeni i stopqeni sa odsjajima ivota novih narataja. Ivo Munan dobro poznaje decu i zna da pie za wih. ivotne slike ume da sloi u prijatnu formu u ijem pletivu ima puno najlepih niti i ara. I puno osmeha i smeha, kristala due koji svetlucaju omamqivo, poruka i didaktike naglaenosti, muzike, neobinih rei i wihovih fleksija, metaforinih obola i pravilnog rimovawa i slagawa Pesnik znaajnu pawu poklawa sonornoj strukturi stihova. Jo je openhauer govorio da je najistija emocija sadrana u wenoj muzici. Takva poezija ima uzoran metriki kvalitet koji moe da zakloni neke propuste i mawe vredne slojeve. Oita je autorova tewa da mu pesme imaju lingvistiku savrenost i da muziki sloj stihova bude konzistentan sa znaewskim. Wegove pesnike slike su dobro umotane u neistroena poetska pravila, od kojih versifikatorska ovde najvie prijaju. Konvulzije i gibawa su retki. Ima ih u mawoj meri u stihovima koji poseduju nepotrebno izmewenu cezuru. U pesmi Vaar u umi, jednoj od najboqih, smeta nepotrebno iskoena pauza u sedmom distihu. Iskakawa ima i u pesmi Kod mog dede u Banatu. Prvi stih etvrte strofe te pesme pravilnije bi versifikatorski delovao kao I bioskop svoj on ima" (umesto I svoj bioskop deda ima") jer bi se tako smawio broj slogova i stih slogovno ujednaio sa ostalima u pesmi. Mawih iskakawa ima i u pesmama: Hvalisavko, Pingvini na plai, Nos pustolov, Pria o udnim sveskama, ta se vidi kad se muri i Ja i moje ocene. Semantiki sloj u pesmi je jeziko-stilski figurativan. Morfonostilistiku strukturu karakteriu brojni primeri dobre personifikacije koja je bliska deci u dekodirawu. Oita je u antologijski vrednoj pesmi Doboarske vesti. Ovakve, i druge, metaforine konstrukcije podstiu decu na razmiqawe. U pesmama Ive Munana puno je humora, pa i nonsensa, didaktinosti, deskripcija, igre i igre reima, promena mesta stanovita, diferencijalnih gramatikih struktura, klimaksne i antiklimaksne intonacije, zavrtawa ideja i zavretaka pesama, dobre pripovedake i gradacijske eksplikacije, slikovitosti, motivne raznovrsnosti, minucioznih zapaawa, lepote prirode, provokativnih pitawa i konstatacija Oigledna je pesnikova sposobnost da izvri odreenu sintezu osnovnih intencija i da d razrenicu pesnikim slikama (Vaar u umi, Dobro nije dobro, Nije ua babaroga, Jutro, Nedoumica, Kod mog dede u Banatu, Lutka kradqivica). U zbirci ima motiva i naslova koji su poznati kwievnosti, ali konkretne pojedinosti ovde su drukije i sa drukijom jeziko-stilskom konstrukcijom. Takve pesme su Deset vrednih patuqaka, Dobro nije dobro, Vaar u umi, Plaqivac koja je motivski bliska Geteovoj pesmi Bauk U pesmi Dva slikara trea strofa treba vaqda da glasi: Drugi prvog naslikao". Na takav zakquak upuuje nas druga strofa. Ove primedbe nalaze se u senci velikih vrednosti ove zbirke. I pesme u ovoj zbirci (emu slui glava) potvruju sva kvalitetna svojstva lirskog izraza ostalih zbirki Ive Munana koji zasluuje visoku stepenicu na lestvici ukupne kwievnosti za decu u Srba. Spasoje Grahovac

185
UDC 94(=163.41)(498.44)

Qubivoje Cerovi SRBI U ARADU Novi Sad, 2007 (422 strane)

U izdawu Muzeja grada Novog Sada i Aradskog ogranka Saveza Srba u Rumuniji, objavqena je monografija Srbi u Aradu, iji je autor profesor dr Qubivoje Cerovi. Prema miqewu autora, ivot Srba u Aradu zasluuje da se prikae u celini, s obzirom na znaaj koji je Arad imao u nacionalnom ivotu Srba u ranijem vremenu. Koliko to moe da bude impresivno, s obzirom na kulturnu batinu koja je ostala sauvana, ali i na istorijsku prolost Srba, pokazala je Cerovieva monografija. Spoqawi izgled kwige simbolie wen sadraj. Na predwoj korici nalaze se Hram svetih apostola Petra i Pavla i grb Srba u Aradu. Na zadwoj strani korica predstavqeni su portreti velikana srpske istorije Arada: Jovana Tekelije, Save Tekelije, Stefana Teneckog i Stevana Aleksia. Na istoj strani nalaze se plemiki grbovi porodica Tekelij i Arsi, kao i grb Srba u Aradu. Na poleini prve strane predstavqena je karta Srbi u Pomoriju i Pokriju polovinom 18. veka, a na poleini zadwe strane data je karta Srbi u Pomoriju na poetku 21. veka. Monografija Srbi u Aradu sazdana je iz vie hronoloko-tematskih celina. Poglavqe Sredwovekovni koreni opisuje prvi milenijum ivota Srba od doseqewa u Pomorije, 567. godine do sredine H veka. Za to vreme borili su se za ouvawe nacionalnog i verskog identiteta koji su im bili ugroeni sa vie strana. Posebno mesto imaju masovne seobe srpskog plemstva i naroda posle pada sredwovekovnih zemaqa, tokom H i H veka, tako da onovremeni izvori Banat i Pomorije navode kao Rasciju. Ovde je imalo prostrane posede srpsko plemstvo: Mrwavevii, Jakii, Brankovii, Belmuevii, Petrovii, Crepovii, Ovarevii. Ovde je otpoeo srpski oslobodilaki pokret koji je predvodio Jovan Nenad. Proteravi Turke, 1526. godine proglasio se za cara. Na taj nain prvi je postavio pitawe statusa Srba u Panonskoj niziji. Poglavqe Turska vladavina zahvata period od sredine H do kraja H veka, kada se Pomorije nalazilo pod turskom okupacijom. I u tim vremenima, Srbi su inili veinu stanovnitva Pomorija. Turski teror i strana islamska civilizacija, izazvali su otpor srpskog stanovnitva, koji je kulminirao Banatskim ustankom, 1594. godine. Duhovni vo ustanka bio je episkop Teodor Nestorovi, koji je proglaen za svetiteqa. Na ovom podnebqu nastao je Memorandum o obnavqawu srpske drave koji je grof Georgije Brankovi ponudio Bekom dvoru. Poglavqe Srpska pravoslavna crkva, opisuje istorijat borbe Srba za sopstvenu nacionalnu crkvu, od dobijawa autokefalnosti, 1219. godine, do stvarawa Erdeqske mitropolije, krajem H veka, na ijem su se elu nalazili mitropoliti iz roda Brankovi. Najpoznatiji meu wima, Sava Brankovi, zbog beskompromisne borbe za ouvawe pravoslavqa, proglaen je za svetiteqa. Posle proterivawa Turaka iz Pomorija, poetkom H veka, posebno mesto dobila je Aradska eparhija, koja je do 1864. godine bila u sastavu Karlovake mitropolije Srpske pravoslavne crkve. Meu episkopima posebno mesto imali su: Isaija akovi, Vikentije Jovanovi, Pavle Nenadovi, Sinesije ivanovi, Prokopije Ivakovi i drugi. U Pomoriju manastiri su imali posebno mesto, i to Bezdin, Hodo-Bodrog i Arad-Gaj; predstavqali su arita srpske duhovnosti i kulture. Srpska pravoslavna zajednica u Aradu uspela je da ouva svoje vernike u ovom delu srpstva, u emu su posebno mesto imale Svetojovanska crkva i Tekelijina crkva u Aradu. Poglavqe Pomoriki graniari i wihovi potomci govori o Pomorikoj vojnoj krajini, uspostavqenoj na obalama Moria, koja je od Karlovakog mira, narednih pedeset godina, do sredine H veka, predstavqala granini bedem prema Turskoj. Istorijat ove krajine vezan je za porodicu Tekelij, koji su se istakli u ratovima protiv Otomanske imperije. Rodonaelnik ove plemike porodice bio je Jovan Tekelija, prvi zapovednik Pomorike krajine. Poto su granice prema Turskoj pomerene na Savu i Dunav, Pomorika vojna krajina je 1751. godine ukinuta. Nezadovoqno graniarsko stanovnitvo sa generalima Jovanom Horvatom i Jovanom eviem na elu iselilo se u Rusko carstvo, gde su na osnovu ukaza carice Jelisavete Petrovne, utemeqene granine krajine prema Turskoj Nova Serbija i Slavjanoserbija. Deo se pak iselio u Banat i ostvario Velikokikind-

186
ski distrikt. Mawi broj wih je ostao u Pomoriju i nastavili su da ive u ugarskim upanijama. Poglavqe Privredni ivot govori o ekonomskoj snazi Srba u Pomoriju. Naime, od sredweg veka do sredine HH veka, Srbi su imali dominantne pozicije u privrednom ivotu na ovom podruju, najpre u zanatstvu i trgovini, a potom i u bankarstvu. U gradu su iveli i bogati zemqoposednici. Poglavqe kolstvo i prosveta daje istorijat razvoja kolstva, koje datira od sredwovekovnih manastira, preko osnivawa prve kole, 1720. godine, do kraja HH veka. Poglavqe Zadubinarstvo, kultura, umetnost predstavqa najobimniji deo monografije. Kao snano privredno i kulturno sredite, Arad i Pomorije iznedrili su znamenite zadubinare, dobrotvore, kao i pregaoce i stvaraoce u kulturi, umetnosti i nauci, koji su dali znaajan doprinos prosperitetu srpskog naroda u celini. Navode se imena Srba Araana okupqenih oko Matice srpske i daje se prikaz drutvene, kulturne i umetnike delatnosti istaknutih Araana, poevi od Save Tekelije, najveeg zadubinara novije istorije srpske kulture i doivotnog predsednika Matice srpske. Pomenuti su i: Sava i Eustahija Arsii, Jovan Steji, Gavrilo Jankovi, Pavle Jovanovi, Petar arnojevi, Jovan Nako, Joakim Vuji, slikari Tenecki i Aleksii, rezbari Janii, arhitekte Tabakovii, kao i muziki i dramski pregaoci. Poglavqe Istorijske prekretnice od kraja H do poetka HH veka na ovom i irem podruju obeleili su dogaaji sa dalekosenim posledicama u pravcu nacionalnog osloboewa srpskog naroda, u emu su aktivno uestvovali i Pomoriani. Teite je stavqeno na Temivarski sabor 1790, Prvi srpski ustanak 1804 1813. i Srpski narodni pokret 1848/1849. Poglavqe Savremena istorija sadri istorijat Arada i Pomorija u HH i poetkom HH veka. Tokom posledweg stolea u istoriji srpskog naroda u Pomoriju dogodile su se znaajne promene. Prvi svetski rat, razgraniewe Jugoslavije i Rumunije na temeqima odluka Pariske mirovne konferencije, prilagoavawe duhovnog, prosvetnog i kulturnog ivota Srba u novoj, prijateqskoj dravi, sa ijim su narodom izgraivane vekovne veze uzajamnosti, tragedija u Drugom svetskom ratu, strahote Informbiroa, Baraganska golgota, doba real-socijalizma, ivot u novoj, demokratskoj Rumuniji predstavqaju osnovne karakteristike ivota Srba u ovoj zemqi. U monografiji je na kraju priloen spisak izvora i literature, sa nekoliko stotina jedinica, kako na srpskom tako i na rumunskom, nemakom, maarskom, slavenoserbskom i latinskom jeziku. Opirni rezime na rumunski jezik Srbii din Arad, preveo je Stevan Bugarski. Recenzije su dali afirmisani nauni pregaoci akademik profesor dr Slavko Gavrilovi i dr Drago Wegovan. Struni konsultant autora na izradi kwige bio je Boidar Pani. Beleku o autoru sainila je Milana Cerovi. Tekst je lektorisao Radovan Mii. Registar imena linosti izradila je Gordana ilas. Oblikovawe kwige i dizajn ostvarili su ore Lazi apa i Slobodan Jovanovi. Spomenar sa likovnim prilozima uz kwigu Srbi u Aradu, priredila je Milana Cerovi. Konstatujui da je dr Cerovi, jedan od vodeih istoriara Vojvodine i Srba u naoj dijaspori, posle zapaenih monografija o Srbima u Rumuniji, Slovakoj i Ukrajini izradio rad Srbi u Aradu, koji je prezentovan kao monografija akademik Slavko Gavrilovi je rekao: U celini posmatran, rad dr Qubivoja Cerovia Srbi u Aradu treba oceniti kao vrlo uspean pregled istorijskog, drutveno-ekonomskog, prosvetnog, kulturnog i umetnikog razvitka Arada kao naseqa (varoi, tvrave, grada) i Srba kao stvaralakog kolektiviteta u wemu, koji je nadaleko prevazilazio ue geografsko podruje i ulivao se, kao snana struja, u celokupno Srpstvo na Panonskom prostoru. Cerovievo izlagawe zasnovano je na vrstim istoriografskim temeqima; ono je sadrajno i jezgrovito, stilski doterano i dopadqivo. Ono e izuzetno dobro doi srpskoj istoriografiji, a posebno Srbima u Rumuniji u wihovim nastojawima da se odre izvan matice-zemqe kao nacionalna, verska i kulturna skupina, kao nacionalna mawina sa sveu o sebi, svojoj prolosti i s nadom u budunost". Dr Drago Wegovan je u recenziji monografije naglasio da se posledwih decenija profesor dr Qubivoje Cerovi afirmisao kao vrstan stvaralac u izuavawu srpske dijaspore u istonoevropskim zemqama. Ova nastojawa krunisao je trilogijom o Srbima u Rumuniji, Slovakoj i Ukrajini. Afirmiui prezentovano u monografiji, dr Wegovan je konstatovao: Zasnovan na proverenim iwenicama, pisan lako i teno, rad profesora Cerovia Srbi u Aradu predstavqa do sada najobuhvatniju i najmerodavniju istoriju ovog naroda na pomorikim prostorima. Sa mnotvom argumenata, za-

187
snovanim na validnim izvorima, iroj italakoj publici predstavio je jedan pomalo zaboravqeni deo srpskog naroda". Monografijom dr Cerovia dobili smo vrhunsko istoriografsko ostvarewe, koje je ovekoveilo ivot Srba u Pomoriju. Sve budue istorije srpskog naroda, morae da obuhvate i ovo podruje, daleko od matine zemqe, koje je iznedrilo velikane nae istorije. (Sinia Joki, re na promociji monografije profesora dr Qubivoja Cerovia, u Aradu, 28. septembra 2007. godine.)

SARADNICI U OVOM BROJU ZBORNIKA

Stevan Bugarski, roen 1939. u Srpskom Semartonu, Rumunija. Zavrio je Srpsku gimnaziju u Temivaru (1956) i dve godine Fakulteta ruskog jezika na Pedagokom institutu u Bukuretu (1958). Osuen je na 6 godina popravnog zatvora zbog verbalnog delikta, a robovao je do pomilovawa 1962. godine. Po povratku iz zatvora zaposlio se kao fiziki radnik i mainbravar i zavrio Mainski fakultet na Tehnikom univerzitetu u Temivaru (1971). Radio je u struci i saraivao u Srpskoj periodici i Srpskoj emisiji Radio Temivara. Sada je penzioner, ivi u Temivaru. Bavi se drutvenom i kulturnom istorijom Srba u Rumuniji. Objavqene kwige: Po Semartonu kroz prostor i vreme, 1982; Bearac, 1982; Svatovac, 1983; Ono to se pamti, kratka proza, 1983; Najava antologija poezije i proze, 1984; Kad Mori potee kroz pero (koautor Qubomir Stepanov), 1991; Godiwice Srpskog Semartona, 1994; Srpsko pravoslavqe u Rumuniji, 1995; Pravoslavna srpska Saborna crkva u Temivaru, 1998; Manastir Bezdin (koautor Qubomir Stepanov), 1999; Tri veka Tekelijine crkve Arad 17022002 (grupa autora), 2002; Semartonski letopisi 12, 2004; Kwievni rad prote Slobodana Kostia, 2006; Dimitrije P. Tirol ivot i delo (koautor Qubomir Stepanov), 2007; Zaviajna kwievnost Srba iz Rumunije 1918 1947 pregled i bibliografija, 2007. Priredio: Dnevnik Save Tekelije, 1992; ore Brankovi, Hronika Slovena Ilirika, Gorwe Mezije i Dowe Mezije (i preveo), 1994. Spasoje Grahovac, roen 1936. u Ruskom Selu kod Kikinde. Bio je profesor i direktor Pedagoke akademije u Kikindi i redovni profesor Uiteqskog fakulteta u Somboru. Zavrio je Filoloki fakultet u Beogradu, gde je stekao zvawe magistra, a zatim i doktora kwievnih nauka. Pie poeziju, eseje, kritiku, studije. Kwige pesama: Smrznute petqe, 1994; Bata oca moga, 1994; Bele pletenice, 1996; Nemir, 2000; Iz oktobarskog sivila, 2001; Opsade nesna, 2003. Kwige eseja, kritika, prikaza i studija: Pesma i wena interpretacija, 1979; Ravnica u pukotini neba, 1985; Tiini tonovi izliveni, 1989; Razmea i utoke Pedagoke akademije Zora Krxali Zaga" (19481988), 1989; um u hodu vremena, 1990; Kikinda, Attendite prirunik o istoriji Kikinde, 1991; Panorama puna brana (koautor Vladimir Milankov), 1992; Srpska periodika u HH veku na tlu danawe Rumunije, 1993; Zvezda belog zvonika, 1995; Nepristajawe na samou, 1998; Mirisni odsjaji prolosti, 2002; Kikindski internat (19322002), 2002; Bogatstvo kwievne rei, 2003; Razmea i utoke Vie kole za obrazovawe vas-

190
pitaa Zora Krxali Zaga", kw. 2, 2004; Boidar Sandi Sovra ili Vitetvo i umetnost (koautor Duan Dejanac), 2007. Sinia Joki, roen 1969. u Somboru. Osnovnu i sredwu kolu zavrio je u rodnom mestu, a diplomirao na Filozofskom fakultetu u Novom Sadu, na Katedri za istoriju, gde je trenutno na postdiplomskim studijama istorije HH veka. Od 2001. godine radi kao kustos u Muzeju grada Novog Sada. Priredio je nekoliko muzejskih izlobi i objavio vie kataloga, istorijskih eseja, publikacija, turistikih bedekera i monografija. Franc Antonius fon Klimtajn (Franz Antonius von Klimstein), roen 1965. u Klauzenburgu, Nemaka. Na Univerzitetu u Regensburgu je diplomirao istoriju i politike nauke, magistrirao 1993. i doktorirao 1996. godine, a 2001. je poloio dravni ispit za visoku arhivsku slubu na Akademiji za arhivistiku u Marburgu na Lanu. Stalno je zaposlen u Centralnom biskupskom arhivu u Regensburgu, a od 2002. do 2007. godine je radio kao upravnik Arhiva Temivarske rimokatolike biskupije. Objavqene kwige: Die Sowjetisierung des ungarischen Bildungswesens 19451950, 1996; Ghidul adreselor Romano-Catolice de Timioara, 2003; Shematismus Dioecesis Timisoariensis 2004, 2004; Shematismus Dioecesis Timisoariensis 20052006, 2006; Die Chngo-Problematik der Neuzeit, 2006; Imago Expressa Sigillorum (Dioeceseos Temesvariensis), 2007. Lukijan (Panteli), roen 1950. u Molu, Banat. Na krtewu dobio ime Vojislav. Najpre je studirao pravne nauke, zatim diplomirao na Bogoslovskom fakultetu u Beogradu. Zamonaio ga je episkop umadijski Sava 1979. godine u manastiru Divostinu i rukopoloio u in jeromonaha 1981. u manastiru Svete Melanije u Zrewaninu. Za episkopa su ga rukopoloili 1984. godine patrijarh srpski German, episkop umadijski Sava i niki Irinej. Bio je na episkopskom prestolu Eparhije slavonske u Pakracu, odakle se zbog ratnih prilika sa delom pastve povukao u Srbiju. Godine 2002. postaje episkop budimski. Od 1996. godine upravqa, u svojstvu administratora, Pravoslavnom srpskom eparhijom temivarskom u Rumuniji. Priredio: Srpske rukopisne i tampane kwige u Slavoniji od H do H veka, katalog, 1990; Srbi i pravoslavqe u Slavoniji i Maloj Raki, 1993. ivko Milin, roen 1937. u Kraqevcu, Rumunija. Osnovnu kolu pohaao u rodnom mestu i Petrovom Selu, zavrio Srpsku meovitu gimnaziju u Temivaru (1955) i postgimnazijsku Raunovodstvenu kolu u Lugou (1957). Visoko obrazovawe je stekao na temivarskom Filolokom fakultetu, Odsek za ruski i rumunski jezik i kwievnost (1962). Radio je kao gimnazijski profesor u Deti i Temivaru, a od 1970. godine radi na Filolokom fakultetu temivarskog Zapadnog univerziteta, sada kao redovni profesor. Doktorirao je 1980. godine na Univerzitetu u Bukuretu. Bavi se srpsko-rumunskim kulturnim, kwievnim i lingvistikim vezama i srpskom kwievnou i kritikom u Rumuniji. Objavqene kwige: Kritiki ogledi, 1984; Studii de slavistic / Studije iz slavistike, 1998; Din vechile relaii culturale srbo-romne. Circulaia manuscriselor slavone srbe i a scrierilor srbeti n rile Romne / Iz starih srpsko-rumunskih kulturnih odnosa. Cirkulacija srpskoslovenskih rukopisa u rumunskim zemqama,

191
1999; Odabrani osvrti, 1999; Leksikon poratnih Srba poslenika pisane rei u Rumuniji, 2003. Priredio: Slavistica timiorean XL (19571997). Bibliografie / Temivarska slavistika H (19571997). Bibliografija, 1997. Miodrag Milin, roen 1950. u Deti, Rumunija. Osnovnu kolu i gimnaziju zavrio u rodnom mestu, a Istorijski fakultet na Univerzitetu Babe-Boqaj" u Klu-Napoki (1973), gde je 1989. godine i doktorirao. Bio je profesor u osnovnoj koli u Belobreki, zatim struni istraiva Rumunske akademije (ogranak u Temivaru), a od 1996. je profesor na Univerzitetu Banatul" u Temivaru. Bavi se prouavawem drutvenih i istorijskih zbivawa, posebno u rumunskom delu Banata. Objavqene kwige: Furirea statului naional unitar romn. Contribuii documentare bntene (19141919) / Stvarawe jedinstvene nacionalne rumunske drave. Banatski dokumentarni doprinosi (19141919), (grupa autora), 1983; De la Autonomism la Memorand Din problematica vieii politice la romnii bnteni 18601895 / Od autonomizma do Memoranduma iz problematike politikog ivota kod banatskih Rumuna 18601895, 1986; Relaiile politice romno-srbe n epoca modern (perioada 18481878) / Rumunsko-srpski politiki odnosi u moderno doba (period 18481878), 1986; Timioara 1521 decembrie '89 / Temivar 1521. decembra '89, 1990; Relaiile politice romno-srbe n epoca modern secolulul al XIXtea / Rumunsko-srpski politiki odnosi u moderno doba HH vek, 1992; Vekovima zajedno iz istorije srpsko-rumunskih odnosa, 1995; Baraganska golgota Srba u Rumuniji 19511956 / Golgota Brganului pentru srbii din Romnia 19511956 (koautor Qubomir Stepanov), 1996; Timioara n revolutie si dup / Temivar u revoluciji i posle, 1997; Relaii romno-americane 18591901 / Rumunsko-ameriki odnosi 18591901 (koautor Keith Hitchins), 2001; Srbi iz Rumunije i rumunsko-jugoslovenski odnosi / Srbii din Romnia si relaiile romno-iugoslave (koautor Andrej Milin), 2004. Priredio: Rezistena anticomunist din Munii Banatului (Zona DomaneaTeregova) / Antikomunistiki otpor u planinama Banata (Zona DomaneaTeregova), 1998; Timioara n Arhivele Europei libere" 17 20 decembrie 1989 / Temivar u arhivama Slobodne Evrope" 1720. decembra 1989, 1999; Rezistena anticomunist din Munii Banatului (Zona MehadiaIablania Breazova) / Antikomunistiki otpor u planinama Banata (Zona MehadijaJablanicaBreazova), 2000; Rezistena anticomunist din Munii Banatului n documente / Antikomunistiki otpor u planinama Banata u dokumentima, 2000. Boidar Pani, roen 1941. u Belobreki, Rumunija. Zavrio je Srpsku gimnaziju (1960) i Elektrotehniki fakultet na Tehnikom univerzitetu (1965) u Temivaru. Radi kao inewer u Aradu. Bavi se istorijom Srba u Pomoriju. Objavqene kwige: Aradska tvrava austrougarski logor za istrebqewe Srba 19141918 (grupa autora), 1994; Tri veka Tekelijine crkve Arad 17022002 (grupa autora), 2002. Steva Perinac, roen 1951. u Srpskom Semartonu, Rumunija. Osnovnu kolu je zavrio u rodnom mestu (1966), gimnaziju u Temivaru (1970) a Filozofski fakultet, Odsek za ruski i francuski jezik i kwievnost, na Univerzitetu Babe-Boqaj" u Klu-Napoki (1976). Dugogodiwi je profesor a od 2003. i direktor Srpske gimnazije Dositej Obradovi" u Temivaru. Doktorirao je 1996. godine na temivarskom Zapadnom univerzitetu. Bavi se prouavawem

192
srpskih sela u rumunskom Banatu, posebno u Banatskoj Crnoj Gori. Objavqene kwige: Iz sela u selo (grupa autora), 1985; Substratul mitologic n toponimia sud-est european / Mitoloki substrat u jugoistonoj evropskoj toponimiji, 1996. Duan Popov, roen 1930. u Mokrinu, Banat. Osnovnu kolu zavrio u rodnom mestu, gimnaziju pohaao u Velikoj Kikindi, Petrovgradu i Novom Sadu. U Beogradu je zavrio Visoku kolu politikih nauka (1963) i doktorirao na Filozofskom fakultetu 1981. godine. Jedan je od osnivaa i prvi glavni urednik TV Novi Sad (19721978). Bio je sekretar Matice srpske (19791991). Pokrenuo je kao glavni urednik i autor Sveske za istoriju Novog Sada (1992), Novosadske biografije (u separatima, 1992) i vietomnu ilustrovanu Enciklopediju Novog Sada (1993). Objavqene kwige: Autonomna Pokrajina Vojvodina jue i danas, 1965; Partizanska tampa u Vojvodini, 1975; Vojvodina, 1980, 1987; Istorija Slobodne Vojvodine", 1982; Srpska tampa u Vojvodini 19181941, 1983; Mokrin u revoluciji, 1986; Dobar dan, pisci (razgovori sa kwievnicima), 1991; Bibliografija srpske periodike na tlu danawe Vojvodine, deo (1824 1918), 1992; deo (19181941), 1996; Istorija Matice srpske, deo, 1918 1941, 2001. Miqa (Mihaj) Radan, roen 1954. u Karaevu, Rumunija. Osnovnu kolu zavrio u rodnom mestu (1969), a gimnaziju u Temivaru (1973). Bio je profesor u Karaevu, a visoko obrazovawe stekao 1980. godine na Fakultetu stranih jezika, Odsek za srpskohrvatski jezik i kwievnost u Bukuretu. Od 1994. godine predaje na Katedri za slovenske jezike Filolokog fakulteta u Temivaru, a 1999. je doktorirao na Univerzitetu u Bukuretu. Bavi se istraivawem karaevskih govora i srpsko-rumunskih kulturnih, kwievnih i lingvistikih veza. Objavqene kwige: Gramatika srpskog jezika morfologija / Gramatica limbii srbe (koautor Valentin Moldovan), 1996; Graiurile caraovene azi fonetica i fonologia / Karaevski govori danas fonetika i fonologija, 2000; Leskovia ntre trecut i prezent / Leskovica izmeu prolosti i sadawosti, 2003; U pohode tajnovitom Karau, 2004. Qubomir Stepanov, roen 1952. u Ketfequ, Rumunija. Zavrio je Ekonomsku gimnaziju (1971) i Fakultet ekonomskih nauka (1975) na Univerzitetu u Temivaru. Bavi se istraivawem istorije Srba na teritoriji Banata u Rumuniji. Objavqene kwige: Iz sela u selo (grupa autora), 19841985; Kad Mori potee kroz pero (koautor Stevan Bugarski), 1991; Mladost ubori, srcu govori, 1991; Iz povesti Ketfeqa, 1994; Demokratski savez Srba i Karaevaka u Rumuniji 19901995, 1995; Baraganska golgota Srba u Rumuniji 19511956 / Golgota Brganului pentru srbii din Romnia 19511956 (koautor Miodrag Milin), 1996; Pravoslavna srpska crkva u Ketfequ 17461996, 1996; Savez Srba u Rumuniji 19901997, 1997; Manastir Bezdin (koautor Stevan Bugarski), 1999; Srbi u Knezu, 2001; Srpski dravni ansambl pesama i igara u Temivaru, 2002; Tri veka Tekelijine crkve Arad 17022002 (grupa autora), 2002; Milan Nikoli (1888 1969) ivot i delo, 2003; Savez Srba u Rumuniji decembar 1989 decembar 2004, 2004; Srpski ansambl u Temivaru pola veka od osnivawa, 2005; Statistiki podaci o Srbima u Rumuniji, 2005; Od srca, srcu, 2006; Pozdrav iz Dunav-

193
ske klisure, 2006; Dimitrije P. Tirol ivot i delo (koautor Stevan Bugarski), 2007. Qubivoje Cerovi, roen 1936. u Iniji. Osnovnu kolu zavrio u rodnom mestu, a gimnaziju i Filozofski fakultet (1960), Odsek za istoriju, u Novom Sadu. Doktorirao je 1979. godine. Profesor je univerziteta. Bavi se istorijom Vojvodine i srpskom dijasporom, posebno u sredwoj i istonoj Evropi. Bio je direktor Muzeja Vojvodine. Objavqene kwige: Napredni pokret vojvoanskih studenata 19181941, 1972; Drutvena organizovanost i politika angaovanost studenata Vojvodine od 1918. do 1941. godine, 1981; Srbi u Rumuniji, 1991; Znameniti Srbi u rumunskim zemqama, 1993; Srpski venac Miloa Crwanskog, 1993; Hodoqubqa Dimitrija Tirola, 1995; Srbi u Rumuniji od ranog sredweg veka do danaweg vremena, 1997; Srbi u Slovakoj, 1999; Srbi u Ukrajini, 2002; Srbi u Aradu, 2007.

REGISTAR IMENA LINOSTI*

A Agirovski, M., lingvista 142 Adamov, Lazar, uiteq, urednik lista 116, 118 Aleksandar Romanov, car 32 Aleksi, porodica 186 Aleksi, Stevan, slikar 185 Andrej, Marija (Andrei, Maria), lingvista 77, 78 Andri, Ivo, kwievnik 181 Anri, francuski general 52 Apostolesku, Nikolaje (Apostolescu, Nicolae), pedagog 75 Apreotesej, ezar (Apreotesei, Cezar), lingvista 75, 76 Aradan, Boidar, zemqoradnik 110 Argentios, Nikolas, uiteq 27 Arsenijevi, Lazar Batalaka, istoriar, politiar 33, 36 Arsin, Duan, zemqoradnik 108 Arsin, ivko, zemqoradnik 93, 108 Arsi, porodica u Aradu 185 Arsi, Eustahija, kwievnik 182, 186 Arsi, Sava, gradonaelnik, dobrotvor 186 Atanasijevi, Kosta 108 Ahmed-aga, paa 12, 16 B Baji, Ivan, gostioniar 95 Bajski, Duan, kwievnik 182 Bala, plemika porodica 27 Bali, Jelena, vladarka 181 Banovi, Aleksandar, istoriar 37 Barzin, Vlada, zemqoradnik 108 Barzin, Vlada, kwievnik 182 Baumajster, Fridrih Kristijan (Baumeister, Friedrich Christian), filozof 26 Bacini, porodini nadimak u Tolvadiji 173 Batijanu (Btianu), sindikalni inovnik 124 Belmuevi, vlastelinska porodica 185 Berber, Stojan, lekar 181 Bertlo (Berthelot), francuski general 61, 62 Bekovi, Matija, kwievnik 181 Bogdan, partijski aktivista, agent tajne policije 117, 118, 119, 121, 124 Bogosavqevi, eda 108 Boi, Ivan, istoriar 51 Boku, Sever, politiar 109 Borka, ure, radnik, sin Nedeqka Borke 161, 164, 165, 169 Borka, Marija, zemqoradnica, supruga urea Borke 164, 165, 169 Borka, Marija (dem. Marika), erka urea Borke 161 Borka, Marta, zemqoradnica, supruga Nedeqka Borke 161, 162, 163, 165, 166, 169 Borka, Marta, ki urea Borke 161, 165, 167, 169 Borka, Marta (dem. Martica), ki Martina Borke 169 Borka, Martin, sin Nedeqka Borke 161, 165, 166, 167 Borka, Nedeqko, zemqoradnik 159, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169 Brankovi, vlastelinska porodica 185 Brankovi, Georgije/ore, grof 185, 189 Brankovi, Sava, mitropolit 185 Briban (Briban), upanijski partijski predava 125 Brion, M., lingvista 151, 155 Broz, Josip Tito, maral, predsednik Jugoslavije 117, 118, 119, 122, 123, 124, 125, 126, 127 Bugarski, Eugenija, supruga Stevana Bugarskog 163, 164, 168 Bugarski, Sida (odmiqa reeno Sidica), erka Stevana Bugarskog 162, 163, 164

* Polumasni brojevi oznaavaju stranice na kojima je lanak odnosnog autora. Crtom spojene cifre znae da je ime u naslovu lanka na datim stranicama.

196
Bugarski, Stevan, iniwer 39, 66, 81114, 159170, 171178, 186, 189, 192 Bugarski olaja, Simonida, kwievnik 181, 182 Buka, Marin (Buc, Marin), lingvista 76, 77, 78, 79 Bulahovskij, L. A., lingvista 147, 155 Buni Vui, Ivan, kwievnik 182 Burnazov, Mihajlo, zemqoradnik 108 V Varjai, Lajo (Varjassy Lajos), komesar Maarske vlade 55, 65, 66 Varlaam, ruski arhimandrit 27 Veber, Laslo, austrougarski vojnik 58, 59, 60 Vekaj, porodini nadimak u Tolvadiji 173 Velebit, Vladimir, general 116 Velimirovi, Nikolaj, episkop 181 Velin, Laza, zemqoradnik 127 Vertopan, porodica u Tolvadiji 173 Vesa, Pavel (Vesa, Pavel) 56 Veselinovi, Sovra, zemqoposednik 84, 85, 86, 87, 93, 103, 108 Vesku, Viktor, lingvista 142 Vesni, Slavko, kwievnik 182 Vinkiovi, porodini nadimak u Tolvadiji 173 Virtemberki, Aleksandar, vojvoda 12, 16 Vlad, Aleksandru, major 56, 66 Votinar, Jova, zemqoradnik 108 Vuji, porodica u Tolvadiji 173 Vuji, Joakim, kwievnik 155, 186 Vukadinovi, Spasoje R., uiteq 82 Vukovi, Sava, episkop 190 Vukojevi, Stjepan, istoriar 107 G Gavela, uro, istoriar 37 Gavrilovi, Irinej, episkop 190 Gavrilovi, Slavko, akademik, istoriar 28, 37, 186 Gajer, Jovan, kwievnik 182 Gaji, Duan, protoprezviter 104 Gatesku, Petre (Gtescu, Petre) 159, 171 Gvozdenovi, Slavomir, kwievnik 179 180, 182 Georgiu-De, George (Gheorghiu-Dej, Gheorghe), premijer Rumunije 7, 117, 121, 126 Gerbran, Alen (Gheerbrant, Alain), lingvista 148, 152, 156 German (ori, Hranislav) patrijarh 190 Gespro (Guespereau), potpukovnik 52, 59 Gete, Johan Volfgang (Goethe, Johann Wolfgang von), kwievnik 184 Gigi, Jovan 93, 100 Gogini, porodini nadimak u Tolvadiji 173 Gogoq, Nikolaj Vasiqevi, kwievnik 153 Godrkur (Godrecourt), general 62 Gojku, Viorika (Goicu, Viorica), lingvista 156 Goldi, Vasile, profesor, politiar 53 Golubovi, porodini nadimak u Tolvadiji 173 Grani, Sava, kwievnik 181 Grahovac Spasoje, profesor, kwievnik, 179180, 181182, 182183, 183184, 189 Grbiovi, porodini nadimak u Tolvadiji 173 Grdini, Nikola, istoriar kwievnosti 37 Grel, potpukovnik 65 Grizelini, Franesko, istoriar 42, 45 Groza, Petru (Groza, Petru), premijer Rumunije 115 Gruji, Milan, aktivista slovenske organizacije SSKDUR 119 Grujovi, Boidar Boa (Filipovi, Teodor), pravnik, profesor 31 Grulovi, Nikola, lan Jugoslovenske misije u Bukuretu 115 D Daq, Vladimir Ivanovi, lingvista 149, 153, 154, 155 Doza, Alber (Dauzat, Albert), lingvista 156 Dedijer, Vladimir, istoriar 51 Dejanac, Duan, kwievnik 190 Dendrin, Jerotej, prosvetiteq 26, 29 Diboa, an (Dubois, Jean), lingvista 153, 156 Dobak, pukovnik, komandant Arada 65 Dobrwac, Petar, vojvoda 35 Dri, Xore, kwievnik 182 Duka, plemika porodica 47, 48 akovi, Isaija, episkop 185 eoresku, Teohari (Georgescu, Teohari), ministar 117, 118, 121, 122 ilas, Gordana, bibliotekar 186 ilas, Milovan, politiar, kwievnik 122 orevi, Milorad, ministar 107 urev, porodica u Tolvadiji 173 uriko, plemika porodica 47, 48 urkica, Kata, supruga Miqe urkice 165 urkica, Miqa, zemqoradnik 165 urik, Ilije Ladislav (Gyurcsik, Ilie-Ladislau), lingvista 77 E Eberhard, Johan Peter (Eberhard, Johann Peter) 27

197
Ekmei, Milorad, istoriar 51 Erdeqan, Sava (Erdelean, Sava) 125 Erdeqanovi, Jovan, etnolog 134, 142 Erlah, Jozef Bernard Fier fon (Erlach, Josef Bernhard Fischer von), arhitekta 14 Ernu, Alfred (Ernout, Alfred), lingvista 153 aji, Joca (Jaici, Ioa), zemqoradnik 127 arkov, Sima, profesor 53, 55 ivanov Bandu, Svetlana, kwievnik 181, 182 ivanovi, Sinesije, episkop 185 ivi, Paja, zemqoradnik 127 ivkovi, Fedor, novinar 66 upanski, Stanko, protoprezviter 57 ur, Stevan, uiteq 103 Z Zori, Simeon, general 27 I Ivawuk, Silvija (Ivaniuc, Silvia), lingvista 77 Ivakovi, Prokopije, episkop 185 Ivi, Milka, lingvista 134, 142 Ivi, Pavle, lingvista 29, 38 Ilin, Borko, kwievnik 181, 182 Ilki, Stefan, jeromonah 54, 57 Istrati, N. (Istrati, N.), profesor 171 Iko, Petar, trgovac, diplomata 31 J Jaki, vlastelinska porodica 185 Jaki, ura, slikar, kwievnik 182 Jani, porodica rezbara 186 Jankovi, Gavrilo, pravnik, dobrotvor 186 Jankulov, porodica u Tolvadiji 173 Janoev, Sima, zemqoradnik 126 Janoev, Spasa, zemqoradnik 126 Jevsejev, Ivan (Evseev, Ivan), lingvista 76, 77, 78, 79, 147, 148, 152, 153, 156, 181 Jevti, Bisera S., istoriar 38 Jelisaveta Petrovna, carica, 185 Jovan Nenad, prozvan car 185 Jovanov, Milan, ekonom 86, 93, 108 Jovanovi, Vikentije, episkop 185 Jovanovi, Vladimir, publicista 101 Jovanovi, Duan M., rezervni potporunik 60 Jovanovi, Pavle, senator u Aradu, dobrotvor 186 Jovanovi, Slobodan, dizajner 186 Jovanovi, Stevan 45 Joviin, porodica u Tolvadiji 173 Joki, Sinia, istoriar 185187, 190 Kalinovi, temivarska porodica 47, 48 Kalinovi, Milan, advokat 83 Kamenski, ruski general 35, 36 Kaplar, Dobroslav (Caplar, Dobroslav), inovnik 119 Karaore v. Petrovi, ore Karaore Karaorevi, Aleksa, Karaorev sin, porunik 34 Karaorevi, Aleksandar, Karaorev sin, knez 34 Karaxi, Ana, supruga Vuka Karaxia 43, 47, 48 Karaxi, Vuk Stefanovi, lingvista, istoriograf 43, 46, 47, 48, 153 Karaxi, Radovan, politiar 180 Karaxi, Rozalija, erka Vuka Karaxia 43 Karaxi, Sava, sin Vuka Karaxia 43 Kardeq, Edvard, politiar 122 Karoqi, Mihaq, grof 52 Kaora, Andrej, istoriar 53, 55 Kai, Jovan, lingvista 29, 38 Kengelac, Pavle, arhimandrit 43 Kepecanu, Ana (Chepeanu, Ana), lan Komunistike partije 125 Kiraq, Marija (Kirly Maria), lingvista 77, 78, 79 Kiinevski, Josif (Kiinevschi, Iosif), politiar 121 Kliment H, papa 14, 18, 19 Klimtajn, Franc Antonius fon (Klimstein, Franz Antonius von), istoriar 11 24, 190 Kneevi, iva, zemqoradnik 93 Kwaevi, Dimitrije Maksimovi, kwievnik 42 Kovaev, P. N., lingvista 150, 159 Kovaevi, Boidar, istoriar 33, 38 Komanov, Obrad, zemqoradnik 111 Koniges, potpukovnik 62 Koni, Bora (Conici, Bora), aktivista slovenske organizacije SSKDUR 119 Konstantinesku, N. A. (Constantinescu, N. A.), lingvista 156 Kopitar, Jernej, filolog, 36 Kora, Stanko, istoriar 38 Korubeanu Botez, Teofana (Corubceanu Botez, Teofana), lingvista 77 Kor (Kor), savetnik Sovjetske ambasade u Bukuretu 115 Kosti, Laza, pesnik 181 Kosti, Mita, istoriar 38 Jonesku, Petar 107 Jonica, V. (Ioni, V.), lingvista 152 Jordan, Jon (Iordan, Ion), lingvista 155, 159, 171 Josif , car 52 K

198
Kosti, Nemawa Sl., student 99 Kosti, Slobodan, protoprezviter 81, 89, 99, 103, 104, 105, 172 Krajovan, Milan, trgovac 86, 93 Kristea, Milo, arhitekta 53, 55, 58 Krpan, Stjepan, istoriar 110, 112 Krsti-Velimirov, Duan, potanski inovnik 101 Krcini, porodini nadimak u Tolvadiji 173 Kuzman, porodica u Tolvadiji 173 Kulii, piro, lingvista 156 Kuri, Aleksandar (Curici, Alexandru), partijski aktivista 123 Kurjak, Mikolka, unuk urea Borke 161, 162, 163 L Labe, nadimak oveka iz Karaeva 169 Lazarov, Ilija 108 Lazin, porodica u Tolvadiji 173 Lazi, ore apa, dizajner 186 Laci, Boko (Laici, Boko), uiteq 119 Lepadatu, Aleksandru, ministar 111 Lepojev, Steva, aktivista slovenske organizacije SSKDUR 119 Leti, Georgije, episkop 100, 103, 104, 105, 106 Linder, Bela, politiar 52 Lok, Xon (Locke, John), filozof 28 Lonar, Luka, zanatlija 108 Lukin, Duan, zemqoradnik 108 Q Qota, Georgije Marko, ekonomista 44 M Malenica, plemika porodica 47, 48 Maleti, Obrad Bata, zemqoradnik 110 Malimarkov, Steva, aktivista slovenske organizacije SSKDUR 119 Mamula, Haralampije, paroh u Trstu 27 Mangra, Vasile (Mangra, Vasile), mitropolit 56 Manojlovi, Milutin, vlasnik i urednik novine 83, 84, 86, 93 Mareki, Boidar, inovnik 102 Mareti, Tomo, lingvista 151, 156 Marija Terezija, carica 52 Mari, Sava, aktivista slovenske organizacije SSKDUR 127 Markovi, Kosta 108 Markovi, Qubica, sekretar Antifaistikog fronta ena 116 Markovi, Sima, politiar, profesor 35 Markovski, Igor, inewer 109 Martinovi, K. (Martinovici, C.), profesor 171 Maticki, Miodrag, istoriar kwievnosti 45 Mairevi, Samuilo, arhimandrit 44 Meje, Antoan (Meillet, Antoine), lingvista 153, 156 Meneti, Vladislav, kwievnik 182 Meneti, iko, kwievnik 182 Mijatov, iva, zemqoradnik 93, 108 Milankov, Vladimir, nastavnik, istoriar 189 Milankovi, ura, uiteq 64 Milenovi, edomir, kwievnik 182 Milin, Andrej, etnograf 115, 116, 117, 191 Milin, ivko/iva, filolog 7580, 134, 142, 190 Milin, Miodrag, istoriar 115130, 191, 192 Milievi, Milan ., kwievnik, istoriar 37 Milovanovi, Mladen, politiar 35, 37 Miloradovi, Mihail Andrejevi 42 Milutinovi, Sima Sarajlija, kwievnik 36 Milutinovi, Teodor, iguman 26 Mirjani, Dragomir Drago, kwievnik 182 183 Mireti, Branislav, trgovac 101, 104 Miteran, Anri (Mitterand, Henri), lingvista 156 Mitri, iva, zemqoradnik 108 Mitri, Mirko (Mitrici, Mircu), zemqoradnik 125 Mitri, Mia (Mitrici, Mia), student 125 Mitrov, Sava 125 Mitrovi, Vladimir, istoriar umetnosti 54, 57 Mii, Radovan, bibliotekar 186 Mihaesku, Haralambije (Mihescu, Haralambie), lingvista 143 Mihajlovi, Velimir, lingvista 135, 142 Mihajlovi, Mija (Mihailovici, Mija), zemqoradnik 125 Miheqson, ruski general 32 Mii, ivojin, vojvoda 52 Mikov, Mia, stanovnik Fenlaka 60 Moldovan, Valentin (Moldovan, Valentin), lingvista 77, 78, 79, 192 Moldovanovi, porodini nadimak u Tolvadiji 173 Momirov, Rada, seoski knez 60 Montew, Miel de (Montaigne, Michel de), filozof 28 Morahovskaja, O. N., lingvista 149, 156 Mraki, Goran, kwievnik 181, 182 Mrwavevi, vlastelinska porodica 185 Muzgini, porodini nadimak u Tolvadiji 173

199
Munteanu, Joan (Munteanu, Ioan), istoriar 171 Munteanu, Rodika (Munteanu, Rodica), istoriar 171 Munan, Ivo, kwievnik 181182, 183184 Munan, Qubomir, inovnik 86 Mucul, temivarska porodica 47, 48 Muicki, Lukijan, episkop, kwievnik 36 Mulea, Jon (Mulea, Ion), lingvista 153, 156 N Nadaban, Trajan (Ndban, Traian), lingvista 77 Nako, Jovan, veleposednik, dobrotvor 186 Napoleon Bonaparta, general 31 Nedeqkov, Joca (Nedelkov, Ioa), zemqoradnik 127 Nedeqkov, Laza (Nedelkov, Laza), aktivista slovenske organizacije SSKDUR 119 Nedoba, Teodor Ivanovi, diplomata 36 Nenadovi, Jakov, ustaniki prvak 31, 35 Nenadovi, Mateja, prota, ustaniki prvak 31 Nenadovi, Milutin, trgovac 93 Nenadovi, Pavle, mitropolit 26, 185 Nestorovi, Teodor, episkop 185 Necin, Desanka (Nein, Desanca), supruga Paje Necina 126 Necin, Paja (Nein, Paia), zemqoradnik 126 Niki, ore (Nichici, Gheorghe), zemqoradnik 125 Niki, Mia/Mihaj (Nichici, Mia/Mihai), zemqoradnik 125 Nikolajevi, Petar Moler, vojvoda 32 Nikolau, Joana (Nicolau, Ioana), lingvista 75, 76, 79 Nikolin, Joca, aktivista slovenske organizacije SSKDUR 121, 124 Nikoli, ore, kwievnik 182 Nikoli, Spasoje (pree arhimandrit Stefan), zemqoposednik 82, 83, 84, 85, 86, 91, 93, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 103, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 112, 113 Nistor, Valerija (Nistor, Valeria), lingvista 77 Nistor, Dimitrije, prefekt 104 W Wegovan, Drago, istoriar 52, 186 O Oancea, D. I. 159, 171 Obradovi, Grigorije, sinovac Dositejev, direktor kola 29 Obradovi, Dositej (Dimitrije) 2538, 44, 45, 46, 47, 48, 180 Obrenovi, Jevrem, brat Miloa Obrenovia 40, 41 Obrenovi, Milan, knez 35, 36 Obrenovi, Milo, knez 34, 40 Ovarevii, vlastelinska porodica 185 Omorjan, Laza 92 Opresku, general 104 Orfelin, Zaharija Stefanovi, pisac, bakrorezac 27 Oro, porodica u Tolvadiji 173 Ostoji, Tihomir, kwievnik, istoriar 37 Oko, Terezija (Ocsko, Terezia), radnica, poginula kao prvak rumunske komunistike omladine 126 P Pavalesku, G. (Pavalescu, Gh.), lingvista 149, 156 Pavievi, Branko, istoriar 40 Pavlov, Velimir, trgovac 86, 95, 108, 109 Pavlovi, Velimir, trgovac 86 Pavlovi, Dragoqub, istoriar 37 Palfi, maarski grof 12, 16 Pani, Boidar, inewer 5173, 186, 191 Panteli, Lukijan, episkop 710, 190 Panteli, Nikola, lingvista 156 Pantin, porodica u Tolvadiji 173 Pap, Joan Ignatije (Papp, Ioan Ignatie), episkop 56, 66 Paskulovi, Vojin, svetenik 99, 100 Pauker, Ana, ministar 117, 121, 126 Paha, Avgustin (Pacha, Augustin), biskup 112 Pekurarov, Joca 108 Peli, Joca, aktivista slovenske organizacije SSKDUR 119, 121 Perinac, Steva, profesor 147157, 191 Perinac Stankov, Qubinka, kwievnik 181, 182 Peri, porodica u Tolvadiji 173 Petrin, porodica u Tolvadiji 173 Petrov, Bora, lan rukovodstva slovenske organizacije SSKDUR 122, 123 Petrovi, vlastelinska porodica 185 Petrovi, Vasilije, mitropolit 26 Petrovi, ore Karaore, vod 25, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 38, 183 Petrovi, Emil (Petrovici, E.), lingvista 134, 143 Petrovi, Petar ., lingvista 156 Petrovskij, N. A., lingvista 151, 156 Petromawanc, porodica u Tolvadiji 173 Pluar, Mira (Plujar, Mircea), raunovoa 124, 125 Powe, veterinar, porunik 65 Popov, porodica u Tolvadiji 173 Popov, Duan, istoriar 710, 54, 192 Popov, Manojlo, uiteq, kolski nadzornik 86, 102

200
Popovi, Borislav Bora, advokat, politiar 86, 109, 110, 116, 117, 120 Popovi, ore (Popovici, Gheorghe), aktivista slovenske organizacije SSKDUR 119 Popovi, Dragomir, potpukovnik 51, 55, 57, 62, 65, 66, 67 Popovi, Duan, istoriar 142 Popovi, iva, kwievnik 182 Popovi, Ivan, lingvista 131, 133, 142 Prozorovski, ruski general 35 Purdikanovi, porodini nadimak u Tolvadiji 173 R Radan, Mihaj (u mestu: Miqa) M., profesor iz Karaeva 163, 166 Radan, Mihaj (u mestu: Miqa) N. (Radan, Mihai N.), filolog 77, 78, 79, 131145, 159, 192 Radan, Petar, brat Marte, supruge Nedeqka Borke 166 Raji, porodica u Tolvadiji 173 Raji, Jovan, istoriar 26, 44 Raji, Radislav, metanin Tolvadije 172, 177, 178 Rajki, Qubica, kwievnik 182 Raki, Vientije, iguman, pisac 34, 35 Raki, Jefta 108 Rankovi, Aleksandar, politiar 122, 126, 127 Reqa Banaanin 37 Risti, Predrag/Pea, arhitekta 55 Risti, Stana, lingvista 142 Rikuca, Mojse (Ricu, Moise), demobilisani oficir 54, 61 Rodofinikin, Konstantin, izaslanik 34, 35, 36 Roz, Aleksandar (Roz, Alexandru), istoriar 52, 53, 54, 55, 56, 57, 61, 67 Rozko, Pavel (Rozko, Pavel), lingvista 77 Roseti, Aleksandar (Rosetti, Al.) 143 Rosi, Miroslav, kwievnik 182 Ruso, an-ak (Rousseau, Jean-Jacques), filozof 28 S Sabqi, Duan, profesor 110 Sabqi, Milutin (Sablici, Milutin), partijski instruktor 127 Savi, Miloje, zemqoradnik 93 Savi, Tanasija, radnik 99 Savojski-Kariwanski, Evgenije, princ, austrijski vojskovoa 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19 Sapunxijin, Joca, lan rukovodstva slovenske organizacije SSKDUR 119, 121, 122, 123, 124 Sarcini (Sarcini), general 124 Sveti Sava 181 Sekere Dimitrijevi, Atanasije, svetenik 26 Selim , sultan 31 Simben, Jozef Anton, baron, general 35 Simionese, Vasile (Simionese, Vasile), lingvista 77 Skok, Petar, lingvista 143, 147, 148, 153, 154, 156 Soave, Franesko (Soave, Francesco), filozof 28 Solari, Pavle, kwievnik 30, 37 Srbu, Rihard (Srbu, Richard), lingvista 77, 78, 79 Srbu, Filimon (Srbu, Filimon), radnik, poginuo kao prvak rumunske komunistike omladine 126 Srdanov, porodica u Tolvadiji 173 Staqin, Josif Visarionovi, generalisimus, vo Sovjetskog Saveza 118, 126 Stanii, Vawa, lingvista 139, 143 Stankovi, Borisav, kwievnik 181 Stankovi, Radenko, kraqevski namesnik 107 Stanojevi, Boidar/Boa, lan rukovodstva slovenske organizacije SSKDUR 120, 121, 122, 123, 124 Stanu (Stanciu), oblasni sekretar Partije Steji, Jovan, lekar, kwievnik 40, 186 Stepanov, Qubomir, ekonomista 3949, 106, 108, 116, 125, 172, 189, 191, 192 Stefan Lazarevi, despot 181 Stefan Nemawa, veliki upan 181 Stefanovi, Toma, lekar 44 Stojanov, Maksa, zemqoradnik 93, 108 Stojanov, Pavle, inovnik Jugoslovenske ambasade 116, 118, 123 Stojkov, Milivoj 86, 108 Stojkovi, M. 148, 156 Stojkovi, Milenko, vojvoda, politiar 35, 36 Stoji, Vladimir/Vlada, advokat 86, 90, 93, 95, 108 Stratimirovi, Stefan, mitropolit 29, 30, 31 Subai, Ivan, politiar 115, 116 Superanskaja, Aleksandra Vasiqevna, lingvista 155, 156 Suflecel, Rodika (Sufleel, Rodica), lingvista 156 Suu, Koriolan (Suciu, Coriolan), lingvista 171

201
T Tabakovi, porodica 51, 54, 57, 186 Tabakovi, Aleksandar, arhitekta 56, 57, 67 Tabakovi, ore/urica, arhitekta 54, 55, 56, 57, 70, 72 Tabakovi, Ivan, slikar 54, 57, 72 Tabakovi, Milan, arhitekta 54, 55, 57, 72 Tanasin, porodica u Tolvadiji 173 Tataresku, George, ministar-predsednik 97, 111 Tekelija, porodica 47, 48, 185 Tekelija, Jovan, rodonaelnik plemike porodice, zapovednik Pomorike krajine 185 Tekelija, Sava, plemi, zadubinar 44, 66, 180, 185, 186 Telean, Milivoj, veleposednik 54, 64 Tenecki, porodica 186 Tenecki, Stefan, slikar 185 Teodorovi, Drago, transki trgovac 28 Teodorovi, uro, transki trgovac 28 Teodorovi, Milan, zanatlija, direktor novine 116 Teodorovi, Pero, transki trgovac 28 Tirol, porodica 40 Tirol, Dimitrije G., sinovac Dimitrija P. Tirola 41, 44, 47, 48 Tirol, Dimitrije P., kwievnik, lingvista, istoriar 3949 Tirol, Elena, sinovica Dimitrija P. Tirola 40 Tirol, Magdalina, majka Dimitrija P. Tirola 39, 40 Tirol, Marina, sinovica Dimitrija P. Tirola, 41 Tirol, Panta, trgovac, otac Dimitrija P. Tirola 39, 46, 48 Tirol, Hristina, supruga Dimitrija P. Tirola 39, 40 Todorov, Milo, lan rukovodstva slovenske organizacije SSKDUR 119, 121, 122, 123, 124 Todorov, Paja, zanatlija 86, 93, 96, 106, 109, 110 Tomi, Mile, lingvista 140, 143 Tomi, Mirko, lekar 57, 60 Tomi, Stevan, protojerej 99, 100 Tocowovi, porodini nadimak u Tolvadiji 173 Toi, ivko, zemqoradnik 109 Trajan, rimski imperator 133 Trlaji, Grigorije, profesor, kwievnik 29 Trwanev, Toa, trgovac 95, 97, 98, 108 Trpa, Teodor (Trpcea, Theodor), lingvista 75, 77 Trubaev, Oleg Nikolajevi, lingvista 151, 156 iri, Mihajlo, advokat 86, 93, 95, 100, 103, 106, 127 irkovi, Sima, istoriar 51 orovi, Vladimir, istoriar 53 U Udicki, Predrag, student 99 Udovica/Uduvica, Ivan, lekarski pomonik u Karaevu 166, 169 Uliu, Adrijana, lingvista 181 Unipan, Veqko (Unipan, Veljko), svetenik 125 Unanski, Qubomir/Quba, zemqoradnik 84, 86, 90 Unanski, Nika (Uncianschi, Nica), zemqoradnik 127 Uspenskij, Lev Vasiqevi, lingvista 149, 156 F Fasmer, Maks, lingvista 142, 147, 152, 153, 154, 156 Fedosjuk, Jurij Aleksandrovi, lingvista 154, 156 Fenlaki, Radivoj/Rada (Fenlaciki, Rada) uiteq, svetenik, kolski nadzornik 116 Fidler, major 65 Filipidis, Konstantin, reformator 26 Filipova-Bajrova, M., lingvista 142 Filipovi, Laza 108 Flujera, Joan, politiar 53 Fodor, Ekaterina (Fodor, Ecaterina), lingvista 77 Fracila, Vasile (Fril, Vasile), lingvista 152, 156 H Hajva, Gabrijela (Haiva, Gabriela), lingvista 77 Hajnrih, Alfred (Heinrich, Alfred), lingvista 75, 76, 77, 78, 79 Hildebrand, Johan Lukas fon (Hildebrand, Johann Lukas von), arhitekta 14 Hiins, Kejt (Hitchins, Keith), istoriar 191 Hobs, Tomas (Hobbes, Thomas), filozof 28 Horvat, Jovan, general 185 Hristiforov/Niifor, Mihail, otac Hristine Tirol 39 C Caran, Maca (aran, Maa), lingvista 77 Cvetkovi, Milan 108 Cerovi, Qubivoje, istoriar 2538, 52, 54, 57, 185187, 193

202
Cerovi, Milana, supruga Qubivoja Cerovia 186 Colovi, Nikola, pukovnik 51 Crepovi, vlastelinska porodica 185 Crwanski, Milo, kwievnik 180 ajkanovi, Veselin, istoriar kwievnosti, etnolog 148, 153, 156 ardaklija Novakovi, Petar, trgovac, diplomata 33, 34, 35 arnojevi, Petar, grof 180, 186 auesku, Nikolaje, predsednik Rumunije 7 endeovi, porodini nadimak u Tolvadiji 173 ernikova, Galina (Cernicova, Galina), lingvista 75, 77 ernih, Pavel Jakovqevi, lingvista 153, 156 io-Pop, tefan, pravnik, politiar 53, 56, 57, 62, 66 obotin, Blagoje, svetenik, kwievnik 182 okov, Boga, zemqoradnik 108 okov, Vladimir, kwievnik 182 okrqan, ore, lekar 45 olakovi, Danilo, akademski slikar 172 olakovi, Jovan, kwievnik 182 oranesku, Aleksandru (Ciornescu, Alexandru), lingvista 152, 156 evalije, an (Chevalier, Jean), lingvista 148, 152, 156 evi, Jovan, general 185 picigerovi, porodini nadimak u Tolvadiji 173 openhauer, Artur (Shopenhauer, Arthur), filozof 184 o (Sos), general 61

REGISTAR GEOGRAFSKIH IMENA*

A Alba, upanija 155 Alba Julija (Alba Iulia) 53 Albanija 26 Almaka dolina 134 Amerika 122 Arad 40, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 57, 58, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69, 72, 73, 81, 84, 86, 93, 105, 180, 185, 186, 191 Arad-Gaj, prigradsko mesto 52, 93 Arad-Gaj, manastir 185 Aradska eparhija 185 Aradska upanija 61, 86, 154 Aralsko more 155 Are, upanija 155 Armeni, optina 152 Arhangeqska oblast 149 Austrija 30, 31, 33, 35, 36, 52 Austro-Ugarska 56, 114 B Bazja (Bazia), 45, 86 Bazja/Bazija, manastir 8, 180 Balilet (Blileti) 155 Balkan 132, 133 Balkansko poluostrvo 131, 132, 141 Banat 7, 11, 12, 14, 15, 16, 18, 29, 40, 42, 45, 47, 49, 51, 52, 53, 56, 57, 62, 73, 83, 115130, 131, 132, 133, 134, 135, 141, 151, 159, 171, 181, 185, 190, 191, 192 Banatska Crna Gora 7, 149, 153, 192 Banlok, optina 177 Baragan 125, 153 Batawa 81 Baka 53 Begej (Bega), reka 13, 16 Begejci 78 Bezdin, manastir 8, 9, 72, 180, 185 Bela Palanka 150 Bela Crkva 52 Belobreka 52, 87, 94, 191 Belorusija 150 Beograd 1124, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 45, 47, 48, 51, 52, 53, 78, 79, 98, 103, 107, 109, 115, 116, 117, 118, 125, 134, 142, 143, 156, 180, 189, 192 Berlin 43, 78 Be 12, 14, 15, 18, 26, 28, 33, 41, 43, 47, 48, 78 Beewenija, imawe 26 Bistrica (Bistria), reka 152 Bistrokurja, reni rukavac 149 Borlova 155 Bosna 29 Bosna i Hercegovina 53 Botoaw, upanija 155 Bratislava 26, 39, 78 Braov (Braov) 124 Brest (Brist) 39 Bugarska 150 Budva 26 Budim 12, 16, 33, 43, 155 Budimpeta 53, 55, 57, 63, 78 Buzau, upanija 150 Bukuret (Bucureti) 31, 32, 33, 35, 36, 75, 78, 112, 115, 116, 117, 119, 121, 123, 124, 125, 134, 142, 143, 155, 156, 171, 189, 190, 192 Buele-Kuruluj (Bucele-Curului), breg 150 V Valea urej (Valea Ciurei), dolina 155 Varja (Varia) 54, 84, 86, 92, 98, 110, 111, 125, 126, 127 Varna 78 Varorova (Vrciorova) 152 Varorova (Vrciorova), upanija 152 Varava 78 Vasluj, upanija 155

* Blie oznake geografskog pojma nisu stavqane za drave, pokrajine i mesta. Crtom spojene cifre znae da je pojam u naslovu lanka na datim stranicama.

204
Velika Kikinda v. Kikinda Velika Palanka (Palanca Mare), kvart Temivara 12 Veliki Sveti Nikola v. Veliki Semiklu Veliki Semiklu (Snnicolau Mare) 54, 86, 90, 92, 96, 111, 119, 125 Veliki Sempetar (Smpetru Mare) 54, 84, 92, 97, 109, 110, 111, 119, 126 Veliko Gradite 51 Velikokikindski distrikt 185 Venecija 26, 28 Vew 86, 93, 177 Verona 13, 14, 17 Vizantijsko carstvo 132 Vilago v. irija Virimort 154 Visoki Deani, manastir 180 Vlasina 154 Vlaka 35, 36 Vodnik (Vodnic) 144, 159 Vojvodina 45, 98, 186, 193 Vojna granica 133 Vologodska oblast 149 Vrabevo 150 Vraevnica, manastir 35 Vrac 52, 78, 115 G Gad 93 Galac, upanija 155 Galbina 150 Gacko 154 Granada 78 Grka 181 D Dakija 133, 134 Dalmatinsko Kosovo 26 Dalmacija 26 Dealul-urej (Dealul-Ciurei), brdo 154 Dean 86, 92 Denta 84, 93 Deta 84, 190, 191 Divi (Divici) 52, 87, 94, 127 Divostin, manastir 190 Diwa (Dinia) 84, 92, 104, 118, 119, 124, 126 Dobruxa 153 Dowa Austrija 14, 18 Dunav, reka 11, 12, 15, 16, 28, 29, 30, 51, 134, 185 Dunavska klisura 57, 81, 85, 94, 107 ir 92, 104 E Evropa 11, 15, 31, 33, 193 Elisabetin (Elisabetin), kvart Temivara 40 Erdeq 53, 54, 56, 62, v. i Transilvanija Erdeqska mitropolija 185 iija, reka 149 Z Zagreb 78, 110, 143, 156 Zajear 78 Zajtenteten (Seitenstetten) 14, 18 Zemun 32, 40, 41 Zla Reka 150 Zlatica 52, 86, 93, 97 Zlatica, manastir 8, 9, 180 Zrewanin 78, 190, 192 I Ivanda (Ivanda) 92, 118, 126 Ilija 149 Ilfov, upanija 155 Inija 193 Irkutska oblast 149 Italija 27 J Jabala (Iabalcea) 144, 159 Jadran 57 Jaroslavska oblast 155 Jai 27, 154 Jai, upanija 149, 154, 155 Jugoslavija 98, 107, 108, 113, 116, 117, 119, 123, 124, 125, 128, 129, 186, v. i Kraqevina Srba, Hrvata i Slovenaca K Kamenica 35 Kaprioara 154 Kara (Cara), reka 161 Kara-Severin, upanija / Kara-severinska upanija 150, 152, 155, 159, 170 Karaevo (Caraova) 140, 144, 159, 160, 161, 162, 163, 165, 166, 167, 168, 169, 170, 192 Karaka upanija 83 Karlovaka mitropolija 172, 185 Karpati (Juni) 11, 15 Kemerovska oblast 149 Ketfeq / Ketveq 54, 84, 92, 192 Kea (Checea) 92, 96, 98, 110, 111, 112, 126 Kekemet 39 Kijev 78, 155 Kikinda 124, 189, 192

205
Klauzenburg 190 Klisura 7, 92 Klokoti (Clocotici) 144, 159 Klu (Cluj) / Klu-Napoka (Cluj-Napoca) 52, 56, 67, 156, 171, 191 Klu (Cluj), upanija 155 Knez 54, 86, 93 Kozjak, planina 51 Koma 149 Kosovo 29, 30, 179, 180, 183 Kosovska Graanica 180 Kostuleni 149 Kragujevac 34, 78 Krajova 181 Krakov 78 Kraqevac 93, 190 Kraqevina Rumunija 53, 56, 62, 135 Kraqevina Srba, Hrvata i Slovenaca 54, 62, 64, 81, v. i Jugoslavija Kraqevina Srbija 59 Krasnojarski kraj 149 Krivobara 155 Krf, ostrvo 26 Kuranec 150 Kurejevo 150 Kurila (Curila), breg 150 Kurila (Curila), reica 150 Kurila, etrvrt Prizrena 150 Kurili 150 Kurilivka 150 Kurilo 150 Kurilovka 150 Kurilovo 150 Kurim 150 Kurino 150 Kuriw 150 Kurii 150 Kurja 149 Kurja, reica 149 Kurja Noga 150 Kurjak Brdo 150 Kurjaki 150 Kurjaci 150 Kurkino 150 Kurkovo 150 Kurmeli 150 Kurne 150 Kurov 150 Kurovo 150 Kurovskij 150 Kurovskoe 150 Kurovskoj 150 Kurovci 150 Kuropolka, reka 149. v. i Holmogorka Kurostrov, ostrvo na Severnoj Dvini 149 Kursk 150, 155 Kurul-Munteluj (Curul-Muntelui), planina 150 Kurul-Rou (Curul-Rou), planina 150 Kurcevo 150 Kurci 150 Kurcovo 150 Kuratov 150 Kurevskoe 150 Kurino 150 Kusi 52 Kui 154 L Lazarica, manastir 180 Lajpcig 27, 28 Lewingrad 156 Leskovica 87, 94 Livorno 27 Lika 150 Lipova 52, 57, 59, 62, 67, 164 Lokva, brdo 52 Lugovet (Cmpia) 86, 93, 96, 97, 127 Lugo / Lugo 61, 190 Lukarevac 98 Lupak (Lupac) 144, 159 Q Qubqana 78 Qupkova 94 M Maarska 11, 14, 15, 18, 52, 62, 81 Maarski anad 81 Majurevi (Maierele), stari naziv kvarta Elisabetin, v. Elisabetin Makedonija 150 Mala Palanka (Palanka Mic), prigradsko naseqe uz Temivar 12 Mali Bekerek 84, 92, 98 Malo Kurilovo, breg 150 Marburg na Lanu 190 Maroko 59 Maevi 51, 87, 94 Mava 149 Mehedinc, upanija 150, 155 Minsk 78 Minhen 134, 142 Modo (danas Jaa Tomi) 81 Modra 26 Mokrin 192 Mol 190 Moldavija 27, 151, 153 Molitve, brdo 150 Monotor 93, 96 Mori (Mure), reka 11, 15, 51, 52, 53, 58, 60, 62, 71, 73, 185 Moskva 42, 78, 79, 154, 155, 156 N Nadlak 54, 86, 93 Navala 54, 84, 94

206
Nemaka 27, 43, 190 Nemaki Sempetar 57 Nemet (Beregsul Mic) 84, 94, 95, 96, 97, 104, 111, 119, 126 Nerme / Nermi (Nermed) 144, 159 Nova Moldava (Moldova Nou) 127 Nova Srbija 185 Novgorodska gubernija 154 Novi Arad 5173 Novi Pazar 150 Novi Sad 43, 52, 53, 54, 76, 78, 79, 131, 134, 143, 156, 185187, 192, 193 W Wamc, upanija 154 O Odesa 40, 41, 42 Olaru (Olaru), breg 152 Olt, upanija 155 Omska oblast 149 Oplenac, brdo 97, 98, 103, 107, 109 Osojane 149 Ostrunica 33 Otomansko carstvo/imperija 11, 12, 15, 16, 185 P Pakrac 190 Panonska nizija 185 Panevo 78 Paraul-urej (Prul-Ciurei), potok 155 Pariz 12, 15, 27, 156 Parac (Para) 8, 92, 126 Pezink 26 Peloponez, poluostrvo 26 Petrovgrad v. Zrewanin Petrovo Selo 93, 190 Petrograd 29, 33, 78, 134, 142 Peka patrijarija 180 Peta 33, 43, 47, 48 Poeena 51, 87, 94 Poun v. Bratislava Poqadija 7, 57, 81, 85, 92, 94, 107 Poqska 150 Pomorije 51, 54, 57, 62, 185, 186, 187, 191 Pomorika vojna krajina 185 Popovo jezero 149 Prag 78, 134, 142 Prahova, upanija 150 Prizren 8, 150 Primorje 147 Pruska 28 Prut, reka 149 R Ravnik (Rafnic) 144, 159 Radimna 52, 87, 94, 127 Radna 165 Rascija 185 Regensburg 78, 190 Reka (Resa) 112, 119, 120, 126 Reica 159, 168, 170 Rim 181 Rjazawska oblast 155 Rovdogorka, reni rukavac 149 Rudna (Rudna) 84, 93, 96, 111, 126 Rumunija (Romnia) 710, 62, 75, 81114, 115130, 133, 140, 149, 150, 153, 154, 159, 171, 181, 182, 186, 189, 190, 191, 192 Rusija 27, 31, 32, 33, 35, 41, 149, 150, 155 Ruska federacija 79, 80, 118, 122, 126 Rusko Selo, 189 Rusko carstvo 185 S Sava, reka 28, 29, 30, 32, 185 Sala, upanija 155 Sankt Peterburg v. Petrograd Saravola (Saravale) 54, 84, 86, 92, 96, 103, 104, 111, 119, 126, 126 Sarajevo 53 Sverdlovska oblast 149 Sveta Melanija, manastir 190 Sveti Georgije, manastir 8, 9, 43 Svinica/Sviwica 87, 94, 134 Svrqig 78 Severna Dvina, reka 149 Severna Koreja 179 Sevce 154 Segedin 52 Semarton 27, 94, 126, 151, 160, 172, 189, 191 Sempetar (Snpetru) v. Veliki Sempetar Senta 12, 16 Seaw 78 Sibiu, upanija 61 Sjediwene Amerike Drave 179 Skopqe 142 Slavenosrbija 185 Slavonska eparhija 190 Slovaka 26, 186 Smederevo 31, 32 Smirna 26 Soka (Soca) 81, 92, 104, 111, 119, 126 Sokolovac (Socol) 86, 93, 97, 127 Sofija 142, 156 Srbija 8, 2538, 40, 42, 51, 52, 53, 79, 80, 82, 134, 149, 150, 179, 180, 181, 190 Srem 30, 53 Sremski Karlovci 8, 26, 27, 30, 31 Srpski Pardaw 81 Srpski Sveti Martin (Snmartinul Srbesc) 84, 118

207
Srpski Sveti Petar v. Veliki Sempetar Srpski Semarton v. Semarton Srpski anad v. anad Stanevo 93 Stanilova 155 Stawevii, manastir 26 Stara Moldava 51, 86, 94 Stari Arad v. Arad Staro Selo (Satul Btrn) 152 Subotica 107, 134, 142 Suava, upanija 155 Suka 52 T Tajmirska oblast 149 Tami (Timi), reka 12, 16 Tami-torontalska upanija 83, 107 Temivar (Timioara) 1124, 25, 39, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 52, 53, 61, 70, 7580, 81, 84, 85, 86, 88, 89, 90, 94, 95, 97, 99, 101, 102, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 112, 115, 116, 117, 118, 120, 123, 124, 125, 143, 156, 159, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 168, 169, 171, 172, 177, 179 180, 181182, 189, 190, 191, 192 Temivar (Grad) [Timioara (Cetate)] 12, 16, 39, 40, 41, 47, 91, 93, 96, 99, 100, 103 Temivar (Mehala) [Timioara (Mehala)] 94, 98, 109 Temivar (Fabrika) [Timioara (Fabric)] 39, 40, 41, 44, 45, 93, 103 Timi, upanija / Timika upanija 150, 151, 154, 155 Timok, reka 137 Tisa, reka 11, 15, 52 Tolvadija (Tolvadia, Tolvdia, Livezile) 86, 92, 119, 171178 Tonkinki zaliv 179 Topolnica 150 Torwa 93, 95 Transilvanija 56, 66, v. i Erdeq Trojansko 150 Trst 25, 27, 28, 29, 30, 34, 38 Turska 29, 31, 32, 185 ura 154 urilo 154 urilo, planina 154 urilo, reka 154 urkovac 154 urski potok / Vuji potok 154 U Ugarska 28, 53, 56, 66, 133 Udmurtija 149 Ukrajina 150, 186 F Faraet (Freti) 154 Fenlak (Fenlac) 93, 124, 125 Fokaw 27 Francuska 12, 15, 27 H Habzburka monarhija/carevina 26, 52, 133 Hale 27 Harkov 31 Hercegovina 29, 154 Hilandar, manastir 26 Hios, ostrvo 27 Hodo / Bodrog, manastir 185 Holmogor 149 Holmogorka, reka 149 Hopovo, manastir 26, 32 Hrvatska 150 Hunedoara, upanija 149 C Carigrad 27, 32, 33 Crkolez 150 Crna Gora 29, 150 akovo (Ciacova) 25, 38, 39, 46, 48, 93, 120, 180 anad (Cenad) 84, 86, 90, 92, 119, 127, 154, 180 enej (Cenei) 81, 84, 92, 96, 110, 111, 126 ervenica, reka 155 eka 150 ikago 182 ura (Ciura), bara 154 ura (Ciura), potes 154 ura (Ciura), reka 154 urau (Ciuru), potok 154 urea (Ciurea) 154 urel (Ciurel), imawe 155 urew [Ciureni (Ciorani)] 155 uret (Ciureti) 155 uriki 154 urila (Ciurila) 155 urila (Ciurila), brdo 155 urila (Ciurila), potok 155 urilet (Ciurileti) 155 urilkovo 154 urilovka 154 urilovo 154 uriha, reka 154 urketi (Ciurchetii) 154 urki (Ciurchi), kvart grada Jai 154 urkino 154

208
urkovskaja 154 uroaja (Ciuroaia) 155 urovo 154 urul (Ciurul) 155 urul din Vale (Ciurul din Vale) 155 uruqasa (Ciuruleasa) 155 enurac 93 irija 58 oldanet 155 urovo 155 Registre sainila Tatjana Pivniki Drini