Ewa Tabeau Rat U Brojkama

SVEDOANSTVA 33 Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji
RAT U BROJKAMA
priredila i uredila
Ewa Tabeau
Demografski gubici u ratovima na teritoriji bive Jugoslavije od 1991. do 1999.
Svedoanstva br. 33 Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji
Rat u brojkama
demografski gubici u ratovima na teritoriji bive Jugoslavije od 1991. do 1999.
Glavni izvetaji demografskih vetaka predstavljeni od strane tuilatva na suenjima u Meunarodnom krivinom sudu za bivu Jugoslaviju DRUGO IZDANJE
priredila i uredila Ewa Tabeau
Beograd, 2009
Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teritoriji bive Jugoslavije od 1991. do 1999.
DRUGO IZDANJE
priredila i uredila EWA TABEAU

biblioteka Svedoanstva knjiga br. 33 izdava Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji za izdavaa Sonja Biserko korice i obrada sloga Ivan Hraovec tampa Zagorac, Beograd Tira: 300 primeraka Drugo izdanje ove knjige omoguila je Ambasada Kraljevine Norveke u Bosni i Hercegovini. ISBN: 978-86-7208-156-5 COBISS.SRID 170210572
CIP Katalogizacija u publikaciji Narodna biblioteka Srbije, Beograd 314.117-058.65(497.1)1991/1999(083.41) 341.322(497.1)1991/1999 TABO, Eva, 1952 Rat u brojkama : demografski gubici na teritoriji bive Jugoslavije od 1991. do 1999. / [Ewa Tabeau]. 2. izd. Beograd : Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji, 2009 (Beograd : Zagorac) 1216 str. : Ilustr. ; 23 cm. (Svedoanstva / Helsinki Odbor za ljudska prava u Srbiji ; 33) Tira 300. Biograja [autorke]: str. 1213-1214. Napomene i bibliografske reference uz tekst. Bibliograja uz pojedina poglavlja. ) 1991-1999 ) 19911999
SADRAJ
str. 8
Uvod
ISTONA BOSNA, 1992. (BiH) str. 49 E. Tabeau, 2008, Changes in the Ethnic Composition in the Municipality of Viegrad, 1991 and 1997 (Promene u etnikom sastavu u Optini Viegrad, 1991. i 1997.), Izvetaj o svedoenju u predmetu LUKI I LUKI (IT-9832/1). str. 103 E. Tabeau and M. Zoltkowski, 2002, Demographic Consequences of the Conict in the Municipality of Vlasenica, May-September 1992 (Demografske posledice sukoba u Optini Vlasenica, maj-septembar 1992.). Izvetaj o vetaenju u predmetu NIKOLI (IT-94-2-PT). str. 137 E. Tabeau and J. Bijak, 2001, Changes in the Ethnic Composition of Bosanski amac and Odak, 1991 and 1997 (Promene u etnikom sastavu u Bosanskom amcu i Odaku, 1991. i 1997.). Izvetaj o vetaenju u predmetu SIMI i drugi (IT-95-9). BOSANSKA KRAJINA, 1992. (BiH) str. 191 E. Tabeau, 2002, Basic Demographic Characteristics and Socio-Economic Status of Missing and Killed Persons from the Municipality of Prijedor, 30.0430.09.1992 (Osnovne demografske karakteristike i drutveno-ekonomski status nestalih i ubijenih lica iz Optine Prijedor, od 30. aprila do 30. septembra 1992.). Izvetaj o vetaenju u predmetu STAKI (IT-97-24). str. 229 E. Tabeau and J. Bijak, 2002, Missing and Killed Persons in the Autonomous Region of Krajina in 1992: Basic Demographic Characteristics, Timing and Location of Incidents (Nestala i ubijena lica u Autonomnoj Oblasti Krajina 1992: osnovne demografske karakteristike, vreme i mesto incidenata). Izvetaj o vetaenju u predmetu BRANIN i TALI (IT-99-36). HERCEG-BOSNA, 1993-1994. (BiH) str. 263 E. Tabeau, M. Zoltkowski, J. Bijak and A. Hetland, 2006: Ethnic Composition, Internally Displaced Persons and Refugees from Eight Municipalities of Herceg-Bosna, 1991 to 1997-98 (Etniki sastav, interno raseljena lica i izbeglice iz osam optina Herceg-Bosne, od 1991. do 1997-98.). Izvetaj o vetaenju u predmetu JADRANKO PRLI i drugi (IT-04-74-PT).
Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999
str. 387
str. 449
E. Tabeau, 2006: Wounded Persons Related to the Siege of Mostar (Ranjeni tokom opsade Mostara). Izvetaj o vetaenju u predmetu JADRANKO PRLI i drugi (IT-04-74-PT). E. Tabeau and A. Hetland, 2006: Killed Persons Related to the Siege of Mostar: A Statistical Analysis of the Mostar War Hospital Books and the Mostar Death Registries (Poginuli tokom opsade Mostara: statistika analiza evidencije iz mostarske ratne bolnice i mostarskih matinih knjiga umrlih). Izvetaj o vetaenju u predmetu JADRANKO PRLI i drugi (IT-04-74-PT).
SREBRENICA, 1995. (BiH) str. 483 Helge Brunborg and Henrik Urdal, 2000: Report on the Number of Missing and Dead from Srebrenica. (Izvetaj u broju nestalih i ubijenih u Srebrenici). Izvetaj o vetaenju u predmetu general KRSTI (IT-98-33). str. 499 H. Brunborg, E. Tabeau and A. Hetland, 2005: The 2005 Srebrenica Report and List of Missing and Dead (Izvetaj o Srebrenici iz 2005. i spisak nestalih i ubijenih). Izvetaj o vetaenju u predmetu VUJADIN POPOVI i drugi (IT-05-88). str. 535 E. Tabeau and A. Hetland, 2008: Srebrenica Missing: The 2007 Progress Report on the DNA-Based Identication by ICMP (Nestali u Srebrenici: Izvetaj Meunarodne komisije za nestala lica iz 2007. o rezultatima identikacije na osnovu DNK). Izvetaj o vetaenju u predmetu POPOVI i drugi (IT-05-88). OPSADA SARAJEVA, 1992-1995. (BiH) str. 565 E. Tabeau, M. Zoltkowski and J. Bijak, 2002: Population Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992 to 10 August 1994 (Gubici stanovnitva tokom opsade Sarajeva, od 10. septembra 1992. do 10. avgusta 1994.). Izvetaj o vetaenju u predmetu general GALI (IT-98-29-I). str. 669 E. Tabeau, J. Bijak, N. Lonari, 2003: Death Toll in the Siege of Sarajevo, April 1992 to December 1995: A study of Mortality Based on Eight Large Data Sources (Broj umrlih tokom opsade Sarajeva, od aprila 1992. do decembra 1995: studija smrtnosti zasnovana na osam obimnih izvora podataka). Izvetaj o vetaenju u predmetu SLOBODAN MILOEVI / BOSNA (IT-02-54).
Sadraj
str. 683
E. Tabeau and A. Hetland, 2007: Killed and Wounded Persons from the Siege of Sarajevo: August 1994 to November 1995 (Poginuli i ranjeni tokom opsade Sarajeva: od avgusta 1994. do novembra 1995.). Izvetaj o vetaenju u predmetu general DRAGOMIR MILOEVI (IT-98-29/I).
PROMENE U ETNIKOM SASTAVU, VEA PODRUJA U BOSNI I HERCEGOVINI, 1991-1997. str. 835 E. Tabeau, M. Zoltkowski, J. Bijak and A. Hetland, 2003, Ethnic Composition in and Internally Displaced Persons and Refugees from 47 Municipalities of Bosnia and Herzegovina, 1991 to 1997 (Etniki sastav 47 optina u Bosni i Hercegovini i interno raseljena lica i izbeglice iz tih optina, od 1991. do 1997.). Izvetaj o vetaenju u predmetu SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54). SUKOB NA KOSOVU, 1999. str. 1081 Patrick Ball, Wendy Betts, Fritz Scheuren, Jana Dudukovich and Jana Asher, 2002: Killings and Refugee Flow in Kosovo, March-June 1999 (Ubistva i reka izbeglica na Kosovu, mart-juni 1999.). Izvetaj o vetaenju u predmetu SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54), 3. januar 2002. str. 1161 Patrick, Ball, Meghan Lynch and Amelia Hoover, 2007: Revisiting Killings and Migration in Kosovo: responses to additional data and analysis (Ponovno razmatranje izvetaja Ubistva i migracije na Kosovu: reagovanje na dodatne podatke i analiza). 28. januar 2007. Izvetaj o vetaenju u predmetu MILUTINOVI i drugi (IT-05-87-T). str. 1191 Helge Brunborg, 2002: Report on the size and ethnic composition of the population of Kosovo (Izvetaj o broju i etnikom sastavu stanovnika na Kosovu). Izvetaj o vetaenju u predmetu SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54), 14. avgust 2002. str. 1213 Biograja Ewe Tabeau
IZVETAJI DEMOGRAFSKIH VETAKA TUILATVA SA SUENJA U MEUNARODNOM KRIVINOM SUDU ZA BIVU JUGOSLAVIJU
UVOD
Ewa Tabeau1
Stavovi izneti u ovom tekstu predstavljaju iskljuivo miljenje autora te stoga ne moraju obavezno da budu
stavovi Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju ili stavovi Ujedinjenih nacija.
10
Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod
11
1. Uvodne napomene Izvetaj demografskog vetaka

Hronoloki prvi demografski ekspertski izvetaj pojavio se pretresu na sasluanju u Meunarodnom Prvi izvetaj demografskog vetaka pojavio se na jednom u Tribunalu juna 2000. krivi nom sudu za bivu Jugoslaviju (ITCY) juna 2000. godine. Izvetaj se1995, odnosio na nestala godine. Taj izvetaj odnosio se na nestala lica iz vremena pada Srebrnice a predo en lica prilikom pada Srebrenice 1995. i predstavljen je u slu aju Krsti (IT-98-33). Potpisala je u predmetu general KRSTI (IT-98-33). Sastavila su ga dva norveka demografa, Helge su ga dva norveka demografa Helge Brunborg, vii istraiva Statisti kog NorveBrunborg, vii istraiva i stalni saradnik u Zavodu za statistiku Norveke zavoda a u vreme ke, koji je pre toga radio kao demograf pri Tuilatvu tribunala u Hagu (ITCY), i Henrik Ursastavljanja tog izvetaja i demografski vetak Tuilatva Tribunala i Henrik Urdal, u to dal, u to vreme pomoni istraitelj Tuilatva, a potom istraiva Instituta za mirovne studije vreme pomonik istraitelja pri Tuilatvu Tribunala, kasnije istraiva u Institutu za (Peace Research Institute) u Oslu. Izvetaj je napisan za potrebe Tuilatva u sluaju Krsti prouavanje mira u Oslu. Izvetaj je od demografa zatraio tuilac u predmetu KRSTI, a s ciljem da rezimira odmazdu prilikom pada Srebrenice. Iako su se podaci korieni u izvetrebalo je da rezimira viktimizaciju posle pada Srebrenice. Iako se podaci iskorieni za taju iskljuivo odnosili na nestala lica, a ne na potvren broj ubijenih na osnovu ekshumacija ovaj izvetaj iskljuivo odnose na nestala lica, poto dokumentacija o ubijenima potvrena (jer ti podaci gotovo da i nisu bili dostupni u vreme suenja Krstiu; do tada je bilo identiekshumacijama koriena (u vreme su enje enja eksperta generaluTuilatva KRSTIU prakti no je bila kovano samo 70 nije stradalih), izvetaj i svedo Helge Brunborg pokazali
nedostupna), i svedo enje vetaka Tuilatva Helgea BrunborgaKRSTI dali su zna ajne su se izuzetnoizvetaj uspenim; u obrazloenju presude generalu RADISLAVU U, osu erezultate; bitnih referenci presudi u predmetu KRSTIbitnih uneto demografskih je na osnovu pokanom na 46nekoliko godina zatvora (odnosnou 35 po albi) nalo se nekoliko
zatelja iz izvetaja, izvedenih u dokaznom demografskih podataka iz ovog izvetaja. postupku.
Uspeh prvog izvetaja o Srebrenici bio je podstrek za nekoliko narednih demografskih studija i strunih izvetaja u vezi sa sukobima u bivoj Jugoslaviji devedesetih godina. U 2009. godini, ovakvi izvetaji se jo predoavaju na procesima u Tribunalu, a bie ukljueni i u predstojea, izuzetno vana suenja (na primer, u predmetu KARADI). Izvetaji koji se danas dostavljaju predstavljaju aurirane i poboljane verzije prethodnih, ili su isti kao one. Stoga je ovo pravi trenutak da se najvaniji izvetaji prikupe i zajedniki objave kako bi itaocu pruili sveobuhvatne podatke. Ova knjiga sadri odabrane izvetaje demografskih vetaka Tuilatva dostavljenih Tribunalu. Taj izbor sam sainila s idejom da dobro osvetlim rad na demografskim posledicama rata obavljen u vezi sa suenjima u Tribunalu, tojest, predmet izvetaja, izvore i koriene metode i dokumentovana ratna deavanja, kao i zato da bih ukljuila najnovije nalaze. U uvodnom delu razmotriu vie pitanja koja predstavljaju temelj za bolje razumevanje izvetaja odabranih za ovu knjigu. Ta pitanja ukljuuju sledee:
koje se teme i izvori razmatraju u ovim izvetajima; kakav je njihov istorijski znaaj, ukoliko postoji;
12
koja pravna pravila su omoguila da se ovi izvetaji iznesu na suenjima u Tribunalu; zato su demografski izvetaji bili vani i privlani za Tuilatvo; koga je Tuilatvo pozvalo da saini takav izvetaj; koliko i kakvih demografskih izvetaja je do sada sainjeno; kako je odbrana reagovala na ovaj rad; koliko uspeha je Tuilatvo zaista postiglo davanjem na uvid ovih izvetaja.
Pitanje istorijskog znaaja posebno je vano i odnosi se na to kako e se itati i tumaiti demografske posledice rata, koje otkrivaju ovi izvetaji. Uoptenije, to pitanje zadire u pouzdanost ratnih statistikih podataka, njihov obuhvat, ogranienja i preostali prostor koji se moe iskoristiti za pogrena tumaenja i manipulacije. Po meni, ovaj aspekt je izuzetno znaajan za analizu sukoba te u ga podrobnije razmotriti u jednom od poetnih odeljaka ovog Uvoda. Preostali deo Uvoda sledie navedeni redosled pitanja.
Moje razmatranje nipoto ne moe da se shvati kao potpuno i sveobuhvatno; svako navedeno pitanje moglo bi se obraditi u posebnom lanku ili ak izvetaju, ali za to u ovoj knjizi nemam dovoljno prostora. Ono e stoga ostati kratko, ali se nadam da e biti dovoljno i da e, to je jo vanije, moi da sprovede itaoca kroz umu esto komplikovanih brojeva, grafikona, mapa i drugih podataka iz izvetaja. 2. Teme i izvori razmotreni u demografskim izvetajima u Meunarodnom krivinom sudu za bivu Jugoslaviju Glavni predmeti izvetaja demografskih vetaka dostavljenih Tribunalu podseaju na mnoge take optunica u suenjima koja se vode pred tim sudom, a odnose se na demografske posledice sukoba. Oni ukljuuju broj poginulih i ranjenih, nestalih, ekshumiranih posmrtnih ostataka i identifikovanih lica, proteranog stanovnitva, intereno raseljenih lica usled ratnih sukoba (internu migraciju) i iseljavanje iz zemlje. Ovo su ujedno i glavne kategorije rtava. Postoje jo mnoge kategorije rtava rata, koje se mogu pomenuti, kao to su rtve sledeih deavanja: korienje ivih titova i dece ratnika, silovanja i drugi oblici seksualnog nasilja, muenja, nezakonito liavanje slobode, ubijanje zatvorenika itd. (cf. Hicks and Spagat, 2008, str. 1660-1661). Sve navedene kategorije takoe su bile prisutne u jugoslovenskim ratovima devedesetih godina. U nekoliko suenja
13
u Tribunalu, pojedini svedoci su navodili primere ovakvih krivinih dela. Meutim, u vezi s tim vrstama viktimizacije nisu sainjeni nikakvi demografski izvetaji.
Kada se govori o rtvama rata, ili ire o demografskim posledicama rata, mora se shvatiti da e brojevi varirati u zavisnosti od primenjenog analitikog postupka. Na primer, prilikom istraivanja posledica rata na opte zdravstveno stanje stanovnitva, kao i uopteno posledica oruanih sukoba u demografskom smislu, obino se pravi mala ili nikakva razlika izmeu civilnih i vojnih rtava, okolnosti pod kojima je dolo do pogibije ili ranjavanja, tojest, objanjenja da li je smrt nastupila u borbi ili izvan nje, odnosno, da li je bila direktna ili indirektna posledica vojnih dejstava, zatim naina ubijanja ili ranjavanja, da li je u pitanju bilo namerno ubijanje, pogubljenje ili ubistvo, ili pak kolateralna pogibija, da li se meu rtvama nalazilo mnogo ena, dece i starih (cf. IV i V deo u: Brunborg, Tabeau, Urdal /ur./, 2006). Istraivai koji prouavaju zdravstveno stanje i demografske posledice rata obino su zainteresovani za iroku sliku viktimizacije, to znai za ukupne brojeve poginulih i prisilno iseljenih tokom rata, povean broj smrtnosti porodilja i dece mlae od pet godina, povean broj obolelih, invaliditeta i trauma u stanovnitvu, ukupne gubitke stanovnitva ukljuujuu povean broj smrtnih sluajeva usled ratnih dejstava, kao i smanjenje plodnosti i oekivane duine ivota i slino (ibid.). Ovi istraivai su manje skloni da razmotre posebne kategorije rtava. S druge strane, posebne kategorije rtava eksplicitno su definisane u meunarodnom humanitarnom pravu kao i u ratnom pravu. I jedno i drugo proisteklo je iz etiri enevske konvencije iz 1949. i Prateih potokola I i II iz 1977, kao i IV Hake konvencije iz 1907. Odreene kategorije rtava posledica su ozbiljnih krenja ljudskih prava i obiaja i zakona rata, naroito nepruanja zatite civilnom stanovnitvu i civilnoj imovini u ugroenim podrujima, kao i ratnim zarobljenicima. Gore pomenuta kategorizacija rtava bitna je za sudski postupak u okviru kojeg su odgovorni za krenja meunarodnog humanitarnog prava i ratnog prava izvedeni pred lice pravde, kao to je bio sluaj s izvriocima krivinih dela poinjenih devedesetih godina u bivoj Jugoslaviji, a koji su izvedni pred Meunarodni krivini sud za bivu Jugoslaviju. Meunarodno humanitarno pravo i ratno pravo razvijeni su kako bi se u ratnim sukobima smanjila neto patnja ljudi i neto teta naneta civilnim objektima (cf. Fenrick, 2005, str. 179). Bez obzira na to to je svrha ovih zakona zatita civila i njihove imovine, oni ne
14
mogu (a i ne pokuavaju) da u potpunosti eliminiu rtve oruanih sukoba, poto rat sa sobom nosi smrt i razaranje. Vaan aspekt meunarodnog humanitarnog prava i ratnog prava jeste mogunost njihove primene; suvie visoki standardi nametnuti meunarodnim humanitarnim pravom i ratnim pravom po svoj prilici e rezultirati veim brojem krenja i rtava nego realistini standardi. Realistini standardi koji se primenjuju u meunarodnom humanitarnom pravu i ratnom pravu imaju za rezultat alosnu, ali neizbenu injenicu da ratni sukobi proizvode zakonite i nezakonite rtve (ibid.). Takozvana kolateralna teta izraz je koji se koristi da bi se objasnile neizbene, a time i zakonite rtve ije se stradanje, to je jo alosnije, u sudskim postupcima ne kvalifikuje kao krivino delo. Kolaterlna teta ukljuuje procenu znaaja ratnih ciljeva kojima se tei u odnosu na rtve meu civilnom stanovnitvom u oblasti ratnih dejstava. Samo ukoliko bi oekivani gubici delovali kao preterani (ta god to znailo), planirani napad ne bi smeo da se izvede, odnosno, ukoliko bi se izveo, njegove rtve bi se smatrale nezakonitim. Svi demografski izvetaji ukljueni u ovu knjigu uraeni su zato da bi bili upotrebljeni u sudskim postupcima. U njima se, kad god je to mogue, istie razlika izmeu pojedinih pravno znaajnih kategorija rtava i okolnosti njihove pogibije, ranjavanja, nestanka ili migracija. Zbog toga su predmeti ovih izvetaja svakako mnogo detaljnije obraeni nego kada su u pitanju vie uopteni izvetaji o demografskim posledicama jugoslovenskih ratova ili njihovim posledicama po stanje zdravlja. Vano je to to demografski vetaci angaovani od strane Tuilatva Meunarodnog suda nisu ni pokuavali da rtve obeleavaju kao zakonite ili nezakonite.
Druga vana karakteristika izvetaja demografskih vetaka dostavljenih Tribunalu jeste to to esto pokazuju minimalan broj rtava (ili takozvane najmanje brojeve), za koje je karakteristino to to je obuhvat oigledno nepotpun. Ako se iznose, potpuniji statistiki podaci se moraju uzeti kao konzervativni, to znai da su brojevi relativno mali, tojest, umanjeni. esto je umesto jednog broja dat raspon od do, dakle, od najmanjeg broja do najveeg kako se procenjuje na osnovu podataka. Prema tome, manji broj nesumnjivo predstavlja najmanju vrednost, a vei najmanju odreenu vrednost koja podrazumeva izvesnu nesigurnost koja bi statistiki mogla da se kvantifikuje kada bi se pokazala greka u proceni. Statistiki podaci u izvetajima raenim za potrebe Tribunala moraju se itati uz voenje rauna o pomenutim injenicama. Postoje brojni razlozi zato su za statistike podatke koriene konzervativne vrednosti. Oni pre svega ukljuuju specifinost sudske
15
analize. Za Tuilatvo je strateki vano da bude u mogunosti da iznese broj koji se moe dobro dokumentovati, na primer, prilaganjem spiska s imenima i pojedinostima u vezi sa pogibijom rtava koje se preko svedoka mogu povezati s relevantnim dogaajem. Manji brojevi obino su takvi. S druge strane, ne bi bilo mudro dati veliki broj od kojeg samo deo moe da se dokae pomou dodatnih informacija o rtvama, dok bi sve ostalo predstavljalo nagaanje prilino tano, ali ipak nagaanje. Stoga se esto deava da iz konteksta ili sekundarnih izvora znamo da je broj rtava bio vei, ali pred sud izlazimo s manjim brojevima koje, kako verujemo, moemo vrsto i ubedljivo da branimo. Drugi razlozi ukljuuju, na primer, prirodu izvora koliko su oni nepotpuni u smislu obuhvata i nedostajuih vrednosti, pogrenih podataka, granica u kojima se greke mogu ispraviti, prikrivene pristrasnosti izvora itd. Manje pouzdani ili nepotpuni podaci iskljueni su iz analize, to dodatno objanjava zato su brojevi o kojima mi govorimo relativno mali. Konano, postoje i metodoloke granice sudske analize. Najpoeljniju vrstu statistikih podataka predstavljaju rezultati prebrojavanja; demografske stope, odnosi, verovatnoe i druge relativne mere koje se primenjuju na smrtne sluajeve, nestanke ili migracije ve e biti dovedeni u pitanje, a sloene statistike procene i rezultati statistikih modela i ekstrapolacija uvek e biti estoko osporavani, ili u potpunosti zanemarivani. Pretresna vea ne sainjavaju strunjaci za statistiku metodologiju, te stoga nije lako u sudnici objasniti komplikovane metode, a rezultati iznoenja sloenih prorauna u okviru izvetaja i svedoenja demografskih vetaka obino su manje uspeni od jednostavnih rezultata dobijenih na osnovu pouzdanih i dobro dokumentovanih izvora. A kada doe do predoavanja brojeva, minimalni brojevi se na sudu najlake prihvataju, te je stoga i dalje najbolje da strunjaci njih i navode.
Izvori koji se koriste za izradu izvetaja demografskih vetaka uvek su bili mnogo vie podloni kritici nego izvori koji se koriste u vansudskim istraivanjima. U svim izvetajima demografskih vetaka analizirani su pojedinani podaci. Zbirni izvori igrali su dopunsku, a ne glavnu ulogu. Govorei o izvorima, korisno je primetiti da je u svim sukobima na svetu veoma teko, esto ak nemogue, pronai pouzdane, nepristrasne, potpune, sveobuhvatne i iscrpne izvore. Sukob donosi brze promene koje istovremeno utiu na veliki broj stanovnika,
16
izazivaju haos i unitavanje, remete kontinuitet, slabe strunost, redukuju izvore, dovode do erozije profesionalizma i promene prioriteta, ukljuuju politiku propagandu i manipulaciju s brojevima, a esto i druge remetilake faktore to sve zajedno ozbiljno utie na raspoloivost valjanih (ponekad i bilo kakvih) podataka o rtvama sukoba. Zahvaljujui postojanju Tribunala, ogromnom trudu osoblja Tuilatva i saradnji vlasti novih zemalja nastalih posle sukoba u tom regionu, izvori o rtvama jugoslovenskih ratova iscrpni su, mada ne uvek pouzdani i nikad potpuni.
Spisak izvora iz kojih je Tuilatvo dolazilo do imena rtava, ili koji se koriste kako bi se potvrdile navodne okolnosti smrti, dug je i sloen, ali se na njemu svakako nalaze: izjave svedoka i seanja preivelih, poznata javna i/ili poverljiva dokumenta, kao to su spiskovi iz logora, policijski i obavetajni dosijei, sudski dosijei, dokumentacija o razmeni zaroboljenika, kao i vojna dokumentacija, spiskovi mrtvih i ranjenih, koje su sastavile meunarodne i/ili dravne komisije, instituti koji prouavaju ratne zloine ili statistiari, kao i meuvladine i nevladine organizacije, spiskovi nestalih lica i izvetaji o njima (pre svega Meunarodni komitet Crvenog krsta i lokalno sastavljene i objavljene knjige o nestalim licima iz odreenih oblasti), izvetaji sa ekshumacija, autopsija, medicinski i forenziki izvetaji i umrlice, zapisnici sa identifikacije ekshumiranih ostataka, ukljuujui klasian i DNK metod, zvanina evidencija registrovanih interno rasljenih lica, izbeglica i povratnika u zemljama bive Jugoslavije (zajednika evidencija o interno raseljenim licima i izbeglicama UNHCR i vlada), evidencija s graninih prelaza o odlasku stanovnitva tokom sukoba na Kosovu, dokumentacija o ozbeglicama iz kolektivnih centara u zemljama destinacije na Balkanu i u Zapadnoj Evropi.
Navedni spisak, mada ne potpun, valjano odraava glavne izvore koje je Tuilatvo koristilo prilikom sastavljanja spiskova rtava. Ako se izuzmu izjave svedoka, mnogi od
17
ovih izvora korieni su za izvetaje demografskih vetaka predoene na suenjima u Hakom tribunalu. Izjave svedoka strunjaci nisu prouavali. Te izjave su uglavnom koriene za sastavljanje optunica i za kasnija svedoenja na sudu. One uglavnom potvruju dokumentaciju o rtvama dostupnu iz drugih izvora.
Sve u svemu, rtve sukoba u bivoj Jugoslaviji devedesetih godina relativno su dobro dokumentovane u poreenju s nekim drugim sukobima. Kao to sam ve napomenula, ipak postoje problemi i u vezi s izvorima. Pozivam itaoce da se iz izvetaja ukljuenih u ovu knjigu bolje upoznaju i s jakim i sa slabim stranama tih izvora. 3. Istorijski znaaj demografskih izvetaja u Hakom tribunalu Pitanje da li sudovi mogu i treba da se ukljue u izradu istorijskih prikaza masovnih krenja ljudskih prava dugo se potee u raspravama sociologa i pravnika (Wilson, 2005, str. 909). Nekoliko uticajnih kola miljenja nastalo je posle Drugog svetskog rata, ezdesetih i kasnije, devedesetih godina prolog veka. Preovlaujui stav dugo je bio da sudovi nisu pravo mesto za pisanje istorije. Oni pre svega ne bi trebalo ni da se ukljuuju u to s obzirom na svoju ulogu delioca pravde pojedincima odgovornim za ovakva krenja. Prema tome, smatralo se da sudovi nisu duni da piu i tumae istoriju. Odnosno, ako bi ipak odluili da to ine, sudovi ne bi mogli da prue pouzdani prikaz istorijskih dogaaja. Zato je to tako navedeno je nekoliko razloga, kao to su na primer (Wilson, 2005, str. 912916): Nekompatibilnost: pravo i istorija primenjuju razliite naine razmiljanja: pravniki nain razmiljanja je logian i konsekventan, masovno nasilje je iracionalno, dok logika nije osnovno pravilo prilikom pisanja istorije; anglo-ameriki pravni sistem je akuzatorski, istorijska analiza odvija se kroz raspravu i saradnju naunika; sudovi, konano, moraju da tee jednoj verziji dogaaja i da iskljue sve alternativne; istoriari esto prihvataju suprotne verzije;
18
Ograniena ravnotea:2 pravne konvencije, propisi, kategorizacije itd. esto ograniavaju pronalaenje uravnoteenog i tanog pristupa istorijskim dogaajima o kojima je re. Sudski izvetaji stoga mogu da izazovu nenamerne posledice pa ak i apsurdne stavove o istorijskim dogaajima. Parcijalnost: sudovi su selektivni i ogranienog obima, te stoga ne mogu da otkriju kompletnu priu, dok su istoriari zainteresovani za to je mogue potpuniju sliku. Dosadna istorija: pravo je preterano struno i detaljno to podrazumeva da je s pravnog stanovita istorija jedstavno suvie kompleksna (mada esto nepotpuna i fragmentarna) i stoga dosadna.
Vano je primetiti da su navedena razmatranja izneta u kontekstu nekoliko suenja nacistikim zloincima i njihovim pomagaima, odranih posle Nirnberga i to pred nacionalnim sudovima, uglavnom u Izraelu i Francuskoj. Vilson (2005, str. 909-912) rezimira vie lanaka i izvetaja koji se odnose na te procese; to je najvanije, on razmatra delo Hane Arent (1964) o suenju Adolfu Ajhmanu, nacistikom birokrati optuenom za zloine protiv jevrejskog naroda u procesu koji je trebalo da doprinese prerastanju izraelske drave u naciju. Taj proces je, kako oslanjajui se na Arentovu pie Vilson, holokaust smestio u okvire dve hiljade godina duge patnje jevrejskog naroda, i time postao primer potinjavanja pravde nacionalistikoj mitologizaciji. Pored toga, naglaena je kolektivna krivica svih Nemaca. Sline situacije Vilson je razmotrio na osnovu nekoliko primera suenja u vezi s holokaustom odranih u Francuskoj, kao to su bila suenja Klausu Barbiju, Polu Tuvijeu, Morisu Paponu (Wilson 2005; cf. fusnotu 15, str. 911). Sve u svemu, nacionali sudovi nisu se smatrali obavezno najpogodnijim za ukljuivanje istorije u sudski postupak, poto njihovi rezultati nisu uvek davali karakteristine slike istorijskih realnosti. Meutim, Vilson je u svom lanku ispoljio i jedan optimistian stav (str. 910-992). On veruje da je poslednjih godina pomenuta pesmistika perspektiva iscrpljena. U vezi s Daglasovim (2001) preispitivanjem Nirnberkog procesa, Vilson zakljuuje da to to pravo treba istovremeno da presuuje i predstavlja masovne zloine nije nespojivo
U vezi s ovim Vilson kae da je zakon glup (str. 913).
19
(str. 917) i da potreba da se donese presuda podstie i pokree zajedniko istorijsko ispitivanje. Vilson dalje navodi vie razloga zato je to tako: pravo i istorija esto koriste iste metode i imaju iste ciljeve i jedno i drugo odmerava dokaze i procenjuje vrednost injenica i jedno i drugo koristi svedoenja oevidaca i jedno i drugo traga za dokumentovanim dokazima i jedno i drugo istrauje detalje u vezi s pojedinostima vodei rauna o irem kontekstu konano, pravo uvek navodi injenice hronolokim redom i u narativnom obliku, a isto ini i istorija. Najvaniji deo Vilsonovog lanka odnosi sa na analizu suenja u Hakom tribunalu, posebno u predmetima TADI (str. 924-934) i KRSTI (str. 934-939), a povremeno i SLOBODAN MILOEVI (str. 918). On zakljuuje da: iako se smatra da detaljna naracija i pravo nisu kompatibilni, meunarodno krivino pravo sada kao da se oslanja na istorijska razmatranja i kontekstualizaciju kako bi se omoguilo donoenje presuda (str. 940). Objanjenje ove injenice je jednostavno: Haki tribunal je zahvaljujui svom meunarodnom karakteru osloboen nacionalistikih mitologija. Drugo, a moda jo znaajnije, jeste to to su standardi dokaznog postupka u Hakom tribunalu u vezi s genocidom i drugim zloinima protiv ovenosti bili visoki. Ti zloini se nisu sluajno dogodili, oni su posledica kolektivne politike unitenja. Sistematski i planirani karakter ovih zloina zahteva da se njihovo dokazivanje zasnuje na podnoenju dokumentacije i analizama koje idu mnogo dalje od samih tih dela. Pokazivanje ireg konteksta i dua trajanja nego kada su u pitanju konvencionalni sluajevi, postalo je imperativ u tribunalima kakav je Meunarodni krivini sud za bivu Jugoslaviju. Demografski izvetaji u Hakom tribunalu ne iznose samo statisike podatke o rtvama, odnosno, poginulima, nestalima ili raseljenima usled konkretnih dogaaja navedenih u optunicama; oni obino prikazuju iri kontekst i due trajanje, dinamiku i intenzitet dogaaja, povremeno i dugorone demografske posledice (kao to su interne i eksterne migracija izazvane sukobima) koje su trajale due od nego sami sukobi. Dopalo se to
20
nekome ili ne, demografski izvetaji iz Hakog tribunala zaista su doprineli pisanju istorije o jugoslovenskim ratovima voenim devedesetih godina. Da li je ta istorija tana ili netana? Ona je, u stvari, neto najtanije to postoji u pogledu izvora, metoda i transparentnosti. Ona svakako nije jo potpuna, a ponekad ni sasim tana, stoga to se koriste procene ili informisane pretpostavke, kao i upuivanje na relevantne materijale za koje se ponekad samo pretpostavlja da su dobro argumentovani. Meutim, niko od onih to neto znaju o jugoslovenskim sukobima iz devedesetih ne bi se usudio da u potpunosti odbaci ove izvetaje. Oni nisu samo poetak: oni ve daju veliki istorijski doprinos daljim istraivanjima demografskih posledica ratova voenih devedesetih u Jugoslaviji i predstavljaju prvi ozbiljan korak ka pisanju jedne jo tanije istorije o tim ratovima. 4. Pravna pravila za podnoenje izvetaja na suenjima u Hakom tribunalu Osnovni dokument koji regulie rad Tribunala, kao i pripremu i voenje procesa pred tim sudom jesu Pravila o radu i dokaznom postupku (u daljem tekstu: Pravila). Pravila su napisale sudije Hakog tribunala i ona se sistematski menjaju i dopunjavaju (poslednja izmena i dopuna izvrena je 4. novembra 2008.), kako bi se prevazili problemi do kojih dolazi tokom suenja i omoguilo da Tribunal efikasno i na vreme ispuni svoje obaveze. Pravila se sastoje od 10 delova:
I DEO II DEO III DEO IV DEO V DEO VI DEO
OPTE ODREDBE PRIMAT TRIBUNALA ORGANIZACIJA TRIBUNALA ISTRANE RADNJE I PRAVA OSUMNJIENIH PRETPRETRESNI POSTUPAK POSTUPAK PRED PRETPRETRESNIM VEIMA TRIBUNALA
VII DEO VIII DEO IX DEO X DEO
ALBENI POSTUPAK PREISPITIVANJE POSTUPKA POMILOVANJE I PREINAENJE KAZNE VREME
21
Nominalno, postoji ukupno 127 pravila; neka od njih imaju isti broj a meusobno se razlikuju stoga to imaju sufiks bis, ter ili quarter. Na primer, postoje Pravilo 92, Pravilo 92 bis, Pravilo 92 ter i Pravilo 92 quarter. Prema tome, broj pravila je u stvari vei od 127. U sadanjoj verziji Pravila, Pravilo 94 bis Svedoenje vetaka u VI delu, eksplicitno se odnosi na izvetaje i svedoenja vetaka (integralan tekst Pravila 94 bis videti u Aneksu I). Pravilo 94 bis jednostavno glasi: Integralni iskaz i/ili izvetaj bilo kog vetaka koga pozove neka strana bie obelodanjeni u vremenskom roku predvienom od strane Pretresnog vea ili pretpretresnog sudije.
Suprotna strana treba da reaguje na objavljeni materijal u roku od 30 dana od dana njegovog prijema tako to e obavestiti strane da li prihvata izvetaj/iskaz, da li eli unakrsno da ispita vetaka ili ospori njegovu kvalifikovanost. U sluaju da ih suprotna strana prihvati, iskaz i/ili izvetaj vetaka bie ukljueni u dokazni materijal bez pozivanja vetaka da se pojavi na sudu.
Obratite panju na to da obe strane, Tuilatvo i odbrana, imaju pravo da pozivaju svoje vetake i podnose njihove pismene izjave i/ili izvetaje.
Postoje jo tri druga pravila (pod brojem 92) koja reguliu prijem pisanih izjava, izvetaja i prethodnih transkripta sa suenja u Tribunalu bez pozivanja svedoka da lino svedoe. Ta tri pravila takoe su u celini prilioena u Aneksu I ovog Uvoda, gde je njihov tekst potpuno isti kao u poslednjoj verziji Pravila od 4. novembra 2008. Prijem pisanog materijala umesto usmenog svedoenja naziva se pismenom izjavom pod zakletvom (afidavitom). Pravila 92 bis, 92 ter i 92 quarter (iz VI dela) reguliu ovo pitanje. Svako od njih odnosi se na druge aspekte pismene izjave pod zakletvom: Prijem pismenih izjava i transkripta umesto usmenog svedoenja Prijem drugih pismenih izjava i transkripta Nedostupna lica
Pravilo 92 bis: Pravilo 92 ter: Pravilo 92 quarter:
22
Pravilo 92 bis odnosi se na pitanja koja se razlikuju od postupaka i ponaanja optuenog navedenih u optunici. Pravilo 92 ter odnosi se na pitanja koja mogu da ukljue dokaze koji potvruju postupke i ponaanje optuenog. Konano, Pravilo 92 quarter odnosi se na situacije kada je osoba koja je dostavila pismenu izjavu/transkript mrtva, ili iz drugih opravdanih razloga nedostupna, te stoga ne moe lino da svedoi. Obratite panju da u skladu s Pravilima 92 bis i 92 ter, Pretresno vee moe da odlui da svedok treba da se pojavi radi unakrsnog ispitivanja. Nijedno od Pravila 92 ne navodi tano da li pismenu izjavu pod zakletvom daje vetak ili neki drugi svedok. S aspekta demografskih statistikih podataka kakvi se obino predoavaju u demografskim izvetajima, od navedena tri pravila, Pravilo 92 bis moe da se koristi pred Tribunalom i primenjuje na izvetaje i izjave vetaka, to je u stvari povremeno i injeno. Pravilo 92 bis objanjava u kojim situacijama Pretresno vee moe da se opredeli za pismene izjave, izvetaje ili transkripte umesto za direktna svedoenja. Pominje se nekoliko mogunosti, a naroito navedeni sluajevi: kada su dokazi kumulativnog karaktera, budui da e drugi svedoci svedoiti ili su svedoili usmeno o slinim injenicama; kada se dokazi odnose na relevantnu istorijsku, politiku ili vojnu pozadinu; kada se dokazi sastoje od opte ili statistike analize etnikog sastava stanovnitva u mestima na koja se optunica odnosi; kada se dokazi tiu uticaja krivinih dela na rtve.
Gore pomenute smernice iz Pravila 92 bis direktno podstiu i davanje pismene izjave pod zakletvom od strane vetaka i oigledno nude dodatnu mogunost za ukljuivanje izvetaja/iskaza i ranijih svedoenja vetaka u dokazni materijal.
Da rezimiramo, s obzirom na sadanju praksu u Hakom tribunalu, postoje dobro definisane mogunosti za podnoenje izvetaja/iskaza vetaka i njihovo svedoenje u sudskom postupku, a te mogunosti su oigledno esto koriene od strane Tuilatva, kao i nekoliko puta od strane odbrane.
23
5. Razlozi za prihvatanje demografskih i drugih izvetaja vetaka od strane Tuilatva Da bi se bolje razumeo iri kontekst predoavanja izvetaja demografskih vetaka na suenjima u Hakom tribunalu, korisno je pozvati se na lanak nekadanje sudije tog suda Patrie Vold (2001). Voldova u svom lanku preispituje razvoj Pravila Hakog tribunala koja se odnose na pisane izjave i iskaze svedoka od osnivanja Tribunala do aprila 2001. godine. Ona istie da su prvobitna Pravila o postupku i dokazivanju koja je Tribunal usvojio 1994. davala mnogo veu prednost neposrednom svedoenju nego pismenim izjavama svedoka. Ovo je potpuno suprotno praksi iz Nirnberga gde se na sudu pojavilo samo devedeset etiri svedoka optube i jo devetnaest svedoka odbrane. Tuioci u Nirnberkom procesu imali su praktino neogranien pristup inkriminiuim nacistikim nareenjima i drugim dokumentima koji su svedoili o namerama i postupcima nacistikih voa. Voenje besprekorne evidencije bilo je u stvari tipian nemaki manir od kojeg su saveznici imali velike koristi i u Nirnbergu.
Iako Haki tribunal nije mogao da se potui na nedostatak pisanog materijala iz bive Jugoslavije, prvobitna Pravila davala su prednost neposrednom svedoenju. Situacija se promenila krajem devedesetih godina, a posebno oko 2000, u vreme kada je, kao to Voldova to kae: Meunarodni krivini sud Ujedinjenih nacija za bivu Jugoslaviju kao i za Ruandu nepodnoljivo sporo radio (str. 552). I dalje: Veina suenja pred Hakim tribunalom... bila je nedopustivo duga, poto su trajali od 10 do 224 dana, odnosno, u proseku 107 radnih dana. Bilo je mnogo razloga za ovakvu duinu trajanja suenja. Ponekad se sudilo nekolicini optuenih istovremeno, a ponekad su dogaaji koji su se zbili u brojnim selima ili u razliito vreme spajani u jednu optunicu to je zahtevalo da pred sud bude izveden veliki broj svedoka. Na nekim suenjima pojavilo se vie od 200 svedoka, a na sedam od deset koliko ih je do sada zavreno pojavilo se vie od 100 svedoka. (Wald, 2001, str. 535).
24
Bilo je oigledno da postupak mora da se ubrza. Godine 1999, Ekspertska grupa UN dala je svoje preporuke za unapreenje postupka3 u dva tribunala, od kojih je veina odmah usvojena, ali to, prema Voldovoj, nije imalo dramatian uticaj na njihov tempo rada. Stoga su se dodatna unapreenja potraila i u skraenju svedoenja svedoka koji su se pojavljivali na sudu, odnosno, u veem korienju pismenih izjava pod zakletvom, kao i davanju veeg prostora svedoenjima vetaka. Demografski izvetaji korieni na suenjima u Hakom tribunalu samo su jedna od mnogih grupa takvih izvetaja, kao to su istorijski, vojni, imovinski kao i izvetaji u unitavanju kulturnog naslea i slino. Neophodnost da se skrate suenja u Hakom tribunalu predstavljala je veliki izazov za sve strunjake ukljuene u pripremu suenja kao i u samo suenje, ali posebno za tuioce poto su ovi obavezni da o poinjenim krivinim delima podnesu dokaze, koji su izvan razumne sumnje, te se stoga ne mogu osporiti. Voldova daje sledee saeto objanjenje izazova s kojima se suoavaju suenja u Hakom tribunalu: Gonjenje poinilaca ratnih zloina stvara zaista jedinstvene probleme. esto je neophodno da se podnesu dokazi o deavanjima koja su podstakla izbijanje neprijateljstava, kako bi se utvrdila pozadina odreenih dogaaja koji su doveli do navodnih ratnih zloina. Definicija ratnog zloina, zloina protiv ovenosti ili genocida zahteva dokaz da su se stekli odreeni uslovi kao to su postojanje meunarodnog oruanog sukoba, veza izmeu navodnih nezakonitih radnji i oruanog sukoba, postojanje sistematske i iroke kampanje protiv civila iji deo su i navodne radnje ili namera da se u potpunosti ili delimino uniti neka verska, etnika ili rasna grupa. Tribunal se obino opredeljuje za dokumentovanje jednog dogaaja, ili ak jednog perioda meunacionalnih ili meuuetnikih sukoba, nego za dokazivanje nekog pojedinanog izolovanog dogaaja. (Wald, 2001, str. 537) Struni izvetaji istoriara, vojnih analitiara, demografa i/ili drugih strunjaka iz oblasti drutvenih nauka mogu da budu veoma korisni za uspeno prevazilaenje ovih problema. Tuilatvo moe lake da ostvari svoje ciljeve ako angauje ugledne strunjake koji e sud
U ovim smernicama naglasak je stavljen na unapreenje voenja pretpretresnog postupka od strane jednog
pretpretresnog sudije. Trebalo je da sudija suzi predmet i da gde god je to mogue smanji broj svedoka koji e se pojaviti na sudu, odnosno, da skrati njihovo svedoenje.
25
upoznati s obiljem esto veoma sloenog, usko strunog materijala. Uloga vetaka i njihovih izvetaja stoga bi zaista mogla da postane dragocena. Postoji, naravno, jo nekoliko drugih razloga za ukljuivanje strunjaka u rad Hakog tribunala, kao to su lini interes tuilaca za odreene usko strune oblasti, lino iskustvo s vetacima nasuprot onog sa svedocima, specifinost sluaja, ogranieno nasuport znatnom iskustvu u gonjenju poinilaca ratnih zloina itd. Sve u svemu, ini se da bi priloen spisak mogao da poslui kao rezime svih navedenih razloga, posebno razloga za korienje izvetaja demografskih vetaka:
obim i sloenost predmeta u Hakom tribunalu potreba da se prikae okruenje u kojem su se odigrali odreeni dogaaji obuhvaeni optunicom potreba da se dokae rairenost i sistematinost krivinih dela potreba da se prikae iri kontekst krivinih dela obuhvaenih optunicom potreba da se dokumentuje patnja pojedinaca i grupa potreba da se potkrepe i proire pojedinani iskaz svedoka krivinog dela potreba da se nekoliko vrsta dokaza meusobno poveu, na primer, dokazi o nestalima s podacima o ekshumiranim posmrtnim ostacima i identifikovanim pojedincima
potreba da se uopteno podre postavke iz predmeta neophodnost da suenja u Tribunalu budu to je mogue kraa lino iskustvo tuilaca s vetacima lini interes tuilaca za pojedine strune oblasti raspoloivost vetaka podobnost vetaka
Po meni, uopteno postoji vie nego dovoljno razloga za ukljuivanje vetaka u sudski postupak koji se vodi protiv poinilaca ratnih zloina.
26
6. Profil demografskih strunjaka koje Tuilatvo ukljuuje u rad Tribunala Ovaj odeljak zapoeu osvrtom na jedan kratak odlomak iz svog linog svedoenja u predmetu EELJ. Odabrani odlomak potie od unakrsnog ispitivanja od strane gospodina eelja: Pitanje: Vi, meutim, svoj posao obavljate onako kako smatrate da bi Tuilatvo 7 8 9 10 elelo da to radite, jer da niste to tako uinili, oni vas ne bi tamo drali osam godina, ve biste ranije bili otputeni. Vi stoga ne moete da budete jedna nepristrasna meunarodna linost u naunom i strunom smislu, nije li to tano? Odgovor: Ne mislim da je to tano. Vaa primedba ide veoma daleko. Vi kaete da meni Tuilatvo govori kakve rezultate treba da predoim. Ja sam samo rekla da sam u svom radu nezavisna i da mi niko ne govori kako da radim svoj posao i do kakvih rezultata da dolazim. Rezultati su dobijeni na osnovu prouavanja izvora i obrade podataka, kao i na osnovu prouavanja relevantnih materijala. To je nain na koji mi to radimo. Zato me dre osam godina? To morate da pitate njih. To je drugo pitanje.
11 12 13 14 15 16 17
Izvor: SESELJ case, Transcript 21 October 2008, p. 10906; expert witness Ewa Tabeau (A) cross-examination by Mr. Seselj (Q).
Gospodin eelj je nagovestio da mi je Tuilatvo tokom svih ovih godina dok sam bila angaovana od strane Hakog tribunala davalo uputstva kako bih im predoavala rezultate koji im odgovaraju u dokazivanju krivice. Ja sam naravno odgovorila da to nije bilo tako. Bilo bi naivno i pogreno verovati da Tuilatvo odreene pojedince angauje kao sudske vetake zbog vrsta nalaza koje podnose. S druge strane, svesna sam da postoje mnogi samoproklamovani strunjaci ili oni koji su zvanino proglaeni za strunjake, ali ih Tuilatvo ipak nikada nee pozvati i ukljuiti da kao vetaci rade na nekom sluaju. U ovu grupu bi se svrstali nacionalisti bez obzira na etniku pripadnost, oni to insistiraju na iskljuivom postojanju jedne istine; to je istina koja odgovara njihovim stavovima i perspektivi.
27
Lino iskustvo iz Hakog tribunala kae mi da Tuilatvo angauje vetake prema navedenim kriterijumima: izuzetan struni ugled visok poloaj u struci bogata bibliografija radova objavljivanih u svetu uee u radu prizatnih strunih tela na domaem i meunarodnom nivou prethodne savetodavne strune usluge visokog nivoa nepristrasnost prema stranama u sukobu (kao to su, na primer, etnike grupe) po mogustvu rad u svojstvu spoljnog saradnika Tuilatva sposobnost predstavljanja rezultata istraivanja u skladu s pravilima izvetavanja u sudu saet i celovit nain izraavanja stavova prilikom utvrivanja dokaza kao i svedoenja u sudu dostupnost utvrivanja rokova za podnoenje strunih izvetaja, zasedanja na kojima se podnose dokazi, svedoenja i rasporeda putovanja karakterne osobine
Poslednji kriterijum, karakterne osobine, povremeno moe da ima veliki uticaj prilikom angaovanja vetaka. Na primer, nesigurne i introvertne osobe, bez obzira na to to mogu da budu izvrsni strunjaci, po svoj prilici na sudu nee delovati onako ubedljivo kao to je potrebno da deluje sudski vetak. tavie, takve osobe ne odgovaraju zahtevnim i sloenim situacijama s kojima vetak moe da se suoi prilikom pripremanja strunog izvetaja i svedoenja. U vezi s predmetima se je nalaze u Hakom tribunalu, Tuilatvo je kao kako demografske Tuilatvo tribunala ukoji Hagu kao svedoke pozivalo demografske eksperte iz samog
Tribunala tako i spolja, iz drava bive Jugoslavije i me unarodne struime njake. Kao toisam vetake koristilo i interne strunjake i one angaovane sa strane, kao unarodne ve pomenula na po etku Dr. Helge je od svih ekspedoma e strunjake. Na poovog etkuteksta, ovog lanka ve Brunborg sam napomenula dame se uunarodnih meunarodne rata prvi svedo io dr pred tribunalom u Hagu. Po profesiji demograf i ekonomista. U Statistru njake ubraja Helge Brunborg, koji je prvi svedoje io u Tribunalu. On je po struci stikom zavodu Norveke radi od 1974. godine, uz nekoliko prekida je bio angaovan demograf i ekonomista. Od 1974. godine zaposlen je u Statisti kom dok zavodu Norveke iz na projektima u Holandiji (ICTY) i drugim zemljama, kao to Botsvana, Zambija, Zimbabkojeg je nekoliko puta uzimao odsustvo da bi se ukljuivao u projekte u inostranstvu: u ve, Namibija, Mozambik, palestinske teritorije, Banglade i Albanija. Prvi put je svedoio Holandiji (Haki tribunal) i nekoliko drugih zemalja, kao to su Bocvana, Zambija, u sluaju Krsti (IT-98-33), a potom u sluajevima Blagojevi i ostali (IT-02-60), SloZimbabve, Namibija, Mozambik, palestinske teritorije, Bosna i Hercegovina i Albanija. bodan Miloevi (IT-02-54), Popovi i ostali (IT-05-88), Milutinovi i ostali (IT-05-87) Njegovo prvo svedoenje bilo je u predmetu KRSTI (IT-98-33), a kasnije u predmetu i, nedavno, u sluaju Perii (IT-04-81). Brunborg je bio ekspert Tuilatva za nestala i
28
Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999 stradala lica prilikom pada Srebrenice 1995. i za stanovnitvo Kosova tokom sukoba 1999. godine. Mada angaovan kao spoljni ekspert, bio je upuen u rad ITCY. Od sredine 1997. do kraja 1998. bio je stalno zaposlen u Tuilatvu da bi se potom vratio u Statistiki zavod Norveke. Kasnije je radio za ITCY u svojstvu konsultanta ili strunog svedoka. U pisanju izvetaja o Srebrenici, nastalih nakon 2000, saraivao je sa Odsekom za demograju Tuilatva ICTY.
Dr Patrik Bol, meunarodni strunjak, bio je angaovan kao spoljni saradnik. On sada radi u Beneteku, nevladinoj organizaciji iz Kalifornije (SAD), koja promovie primenu inovativnih tehnikih dostignua u zadovoljavanju socijalnih potreba. Bol se nalazi na elu Benetekovog Programa iz oblasti ljudskih prava (HRP) i Grupe za prikupljanje i analizu podataka (HRDAG). Prethodno je (2003) radio u Amerikom udruenju za unaprenje nauke, na Programu iz oblasti ljudskih prava. Poslednje na emu je bio angaovan jeste procena ukupnog broja nastradalih u Peruu od 1980. do 2000. godine, obavljena za potrebe Peruanske komisije za istinu i pomirenje. Bol je ukljuen i u projekte HRDAG u Sijera Leoneu, adu, ri Lanki, Istonom Timoru, Kolumbiji itd.
Patrik Bol je 1999. bio angaovan u vreme sukoba na Kosovo, posebno u vezi s poginulima i migracijama izazvanim sukobom. On je proverio vei broj pretpostavki u vezi s migracijom stanovnitva tokom tog sukoba i pokuao da ih povee s takama optunice. Svedoio je u predmetima SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54) i MILUTINOVI i drugi (IT-05-87). Sledei meunarodni vetak Tuilatva Hakog tribunala sam ja, dr Eva Tabo. Bavim se statistikom i ekonometrijom kao i matematikom demografijom. Potiem iz Poljske gde sam najpre radila kao profesor na Ekonomskom univerzitetu Poljske u Varavi. Kasnije sam se preseilila u Holandiju gde sam najpre, oko 9 godina, radila kao istraiva u Holandskom Interdisciplinarskom demografskom institutu (NIDI) u Hagu. Glavna oblast mog istraivanja bili su izrada statistikih modela i predvianje smrtnosti, posebno prema uzrocima smrti, kao i kretanja u pogledu duine ivota i zdravlja u Holandiji i drugim
29
zemljama Zapadne i Centralne Evrope. Od 2000. godine, u svojstvu internog vetaka nalazim se na elu Demografske jedinice Tuilatva Hakog tribunala. Spisak predmeta u kojima sam svedoila veoma je dug: EELJ (IT-03-67), LUKI I LUKI (IT-98-32/1), POPOVI I DRUGI (IT-05-88), PRLI I DRUGI (IR-04-74-PT), DRAGOMIR MILOEVI (IT-98-29/1), SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54), STAKI (IT-97-24), GALI (IT-98-29-1), SIMI I DRUGI (IT-95-9) i VASILJEVI (IT-98-32-1). U moj domen spadaju opsada Sarajeva, 1992-1995; pad Srebrenice, 1995; sukobi u Bosanskoj Krajini i na istonoj granici BiH sa Srbijom; sukob u Herceg-Bosni i opsada Mostara, 1993-1994; sukob na Kosovu, 1999; konflikt u Vojvodini (Srbija), 1992; i konano masovna iseljavanja i prisilno premetanje stanovnitva na celoj teritoriji Bosne i Hercegovina, 1991-1997, kao i na teritoriji bive Jugoslavije.
elela bih da istaknem da smo svi troje, demografski vetaci Tuilatva Hakog tribunala, pripremili svoje izvetaje uz pomo nekoliko osoba, istaknutih mladih istraivaa, demografa i drugih strunja iz oblasi drutvenih nauka, iji su maternji jezici bosanski, hrvatski i srpski, a kojima elim ovde da zahvalim na doprinosu i pomoi: u stvari, grupa ljudi angaovana na sastavljanju demografskih izvetaja za Tuilatvo mnogo je vea od trojice vetaka koji se pojavljuju u sudnici. Moram da se osvrnem i na injenicu da je za razliku od svih ostalih tribunala, Tuilatvo Hakog tribunala ima u svom sastavu Demografsku jedinicu koja je, iako mala trenutno samo 4 osobe odigrala vanu ulogu u pripremi predmeta i na suenjima. Pisanje strunih izvetaja bilo je prva i najvanija dunost, ali pored toga obavljeno je jo mnogo korisnog posla, ukljuujui, na primer, prikupljanje izvora, uspostavljanje i odravanje informacionih sistema za korienje u analizi podataka i na suenjima, temeljno istraivanje demografskih posledica jugoslovenskih sukoba na osnovu primarnih i sekundarnih podataka i kontekstualnih izvora, kao i razvoj metoda i postupaka za unakrsno proveravanje izvora na osnovu pojedinanog sravnjivanja.
Radili smo na projektima u vezi s kvantifikacijom demografskih posledica sukoba i ratova voenih devedetsetih godina u bivoj Jugoslaviji, najvie u Bosni i Hercegovini, kao i na proceni izvora o rtvama tih sukoba, ukljuujui i kvantitativne izvore, na primer, popise stanovnitva, anketiranje stanovnitva, spiskove interno raseljenih lica i izbeglica, zapise o
30
ekshumacijama, izvetaje patologa itd. kao i kvalitativne izvore kao to su izjave svedoka, izvetaji meunarodnih posmatraa i druge. Predmet naih istraivanja ukljuivao je merenje i procenu interno raseljenih lica i izbeglica i stradalih u ratovima, tojest, mrtvih, ranjenih, nestalih, ekshumiranih, identifikovanih (pomou DNK) i slino, kao i vreme, mesto i razloge za ono to se dogodilo. Struni izvetaji koje smo uradili uspeno su ukljueni u dokazni materijal u mnogim suenjima u Tribunalu. Dopalo se to nekom ili ne, bio je to znaajan uspeh jedne male grupe koja je dala veliki doprinos u oblasti ratne demografije uopteno, a posebno sudskim vetaenjem iz oblasti demografije. Na kraju, mada ne i najmanje vano, elela bih da pomenem da su i neki domai strunjaci takoe bili pozivani od strane Tuilatva, uglavnom da bi svedoili o dogaajima u vezi s ratom u Hrvatskoj. Pukovnik Ivan Gruji iz Kancelarije za zatoena i nestala lica u Vladi Hrvatske pozvan je da svedoi na suenjima u predmetima: SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54), MILAN MARTI (IT-95-11) i MILE MRKI (IT-95-13). U skorije vreme, Ana-Marija Radi i Vesna Bili svedoile se u svojstvu vetaka Tuilatva u predmetu EELJ (predmet IT-03-67). Ovi vetaci poseduju veliko struno znanje, iskustvo i impresivne karijere; sve troje su slubenici Vlade Hrvatske visokog ranga, ali naalost nisu demografi, a ni istraivai. Njihovi struni izvetaji i izjave daju statistike podatke iz zvaninih izvora Vlade Hrvatske. Ti izvori ukljuuju i hrvatske spiskove interno raseljenih lica i izbeglica i zvaninu evidenciju o nestalim, ekshumuranim, poginulim i zatoenim licima. Kvalitet ovih izvora je dobar, a podaci stoga pouzdani, meutim, etnika ravnotea moe da se dovede u pitanje. Izvori uglavnom predstavljaju hrvatsko gledanje na rtve rata u Hrvatskoj, posebno one iz prvih godina tog rata. Statistiki podaci o rtvama meu Srbima iz Hrvatske nisu lako dostupni, ali se mogu nai u nevladinim izvorima, kao to su arhive i publikacije Helsinkog odbora za ljudska prava u Zagrebu, na primer, izvetaj iz 2001. godine Vojna operacija Oluja i njene posledice. Jo mnogi domai i meunarodni strunjaci dostavili su svoje strune izvetaje i/ili izjave, kao to su i svedoili u postupcima voenim pred Tribunalom. Posle strunjaka iz oblasti demografije, najvaniju kategoriju strunjaka, iji rad je delimino povezan s demografijom, predstavljaju oni angaovani na ekshumacijama i identifikaciji rtava. Meutim, pitanje ekshumacija je sloeno i veoma obimno; ono svakako zahteva poseban izvetaj, dok ova knjiga treba da sadri iskljuivo demografske podatke.
31
7. Zakljune napomene U zakljunim napomenama ukratko u se dotai tri poslednje teme pomenute na poetku Uvoda, naime: Koliko i kakvih demografskih izvetaja je do sada uraeno? Koliko je Tuilatvo zaista uspelo da iskoristi te izvetaje? Kako je odbrana reagovala na njih?
U Aneksu II ovog Uvoda, priloila sam potpuniji spisak demografskih izvetaja Hakog tribunala. Spisak se sastoji od izvetaja Tuilatva. On je obimniji od sadraja ove knjige, ali je i dalje nepotpun. Ukljueni su samo glavni izvetaji; mnogi od njih imaju nekoliko priloga i aneksa koji nisu navedeni, osim izvetaja o Srebrenici gde su spiskovi njihov sastavni deo. Pored priloga, postoje i odgovarajui materijali pretresani u sudu tokom svedoenja svedoka i njihovog unakrsnog ispitivanja. Ni navedeni materijal nije ukljuen. Prema tome, na Aneks II treba jednostavno gledati kao na smernicu za korienje arhiva s demografskim podacima, koji je dostupan u Hakom tribunalu i koji prevazilazi obim jedne knjige. U stvari, spisak glavnih izvetaja samo je spisak predmeta iz Hakog tribunala u koje je bila ukljuena ova vrsta vetaenja. itaoci zainteresovani za pojedine predmete treba da potrae svedoenja odreenih vetaka, kao i da provere transkripte odgovarajuih sudskih pretresa kako bi eventualno nali ono to trae. Aneks II sadri vie od 30 izvetaja. Ja sam ih svrstala prema hronologiji dogaaja u jugoslovenskim ratovima, poto je tako lake da se sagleda njihov istorijski kontekst. Rat u Bosni i Hercegovini (BiH), voen 1992-1995, najei je predmet izvetaja Hakom tribunalu. Dokumentovano je nekoliko dogaaja; prvo, ono to se deavalo u Bosanskoj Krajini, na istonoj granici Bosne sa Srbijom i u Bosanskoj Posavini. italac zatim moe da vidi tri izvetaja o sukobima u Herceg-Bosni 1993-1994, ukljuujui i opsadu Mostara. Druga tragina opsada dokumentovana u izvetajima Hakom tribunalu, odnosi se na opsadu Sarajeva 1992-1995. Zatim vidimo vei broj izvetaja o padu Srebrenice 1995. Konano, nekoliko izvetaja rezimira promene u etnikom sastavu i statistike podatke o interno raseljenim licima i izbeglicama iz Bosne i Hercegovine, ukljuujui i izvetaj o 47 optina uraen za korienje u predmetu SLOBODAN MILOEVI. Treba napomenuti da su svi izvetaji o etnikom sastavu BiH, kao i o interno raseljenim licima i izbeglicama nainjeni u okviru jedinstvenog projekta koji je od 1998. do 2003. raen za potrebe Tiuilatva. Svrha ovog projekta bila je da se dobiju podaci potrebni za predmet SLOBODAN MILOEVI, ali su u okviru njega uraene kalkulacije za sve optine u toj
32
zemlji; ak smo uradili kompjuterski program za automatsko biranje teksta koji objanjava statistike podatke. Zahvaljujui tome, bilo je mogue proi kroz kalkulacije i nainiti identine izvetaje za svaku oblast u Bosni i Hercegovini. Tako je za vei broj predmeta uraeno vie izvetaja. Odbrana je povremeno stavljala primedbe zbog toga to ponavljamo svoje stavove. Meutim, na princip je bio da nita ne menjamo u projektima koji su se odnosili na interno raseljena lica, izbeglice i etniki sastav, poto verujemo da je ogroman trud uloen u ovaj posao bio toga vredan. Jo jedan dogaaj dokumentovan u izvetaju demografskog vetaka odnosi se na neto to se dogodilo u selu Hrtkovci u Vojvodini 1992. godine. Iako se posledice ovog dogaaja na stanovnitvo ne mogu porediti s posledicama slinih dogaaja u Bosni ili na Kosovu, izvetaj o Hrtkovcima je vaan. Pre svega zato to se indirektno tie postojanja ireg politikog i istorijskog konteksta kofliktnih dogaaja, konteksta koji ukljuuje sve vrste aktivnosti. Drugo, zato to nam govori da sukobi nisu bili nasumini, ve planirani, pripremani i publikovani. rtve su direktna ili indirektna posledica aktivnosti onih to su uestvovali u toj igri. Vie izvetaja vetaka sainjeno je i u vezi sa sukobom na Kosovu 1999. Obuhvaena su i ubistva i premetanje stanovnitva (i interno i eksterno). Jedan izvetaj se ne odnosi na rtve, ve na broj stanovnika i njihov etniki sastav. Njegova vanost se povezuje sa injenicom da je 2001. godine albansko stanovnitvo na Kosovu bojkotovalo popis stanovnitva, kao i da je Pretresnom veu u predmetu SLOBODAN MILOEVI bila potrebna struna procena u vezi s ovim pitanjem. Konano, zvanini izvetaji hrvatskih vetaka rezimiraju rtve rata u Hrvatskoj. Letimian pregled izvetaja priloenih u Aneksu II mogao bi da navede na zakljuak da u njemu nisu zastupljeni predmeti u kojima su Srbi bili rtve. Moglo bi se ak pomisliti da takvi predmeti uglavnom nisu bili ni procesuirani u Tribunalu. Ovakav zakljuak bio bi netaan, jer se nekoliko predmeta odnosilo iskljuivo na dogaaje iz rata u Bosni i Hercegovini u kojima su progonjeni bili bosanski Srbi, ukljuujui predmete kao to su, na primer, HADIHASANOVI i KUBURA, RASIM DELI, NASER ORI i MUCI i drugi (ili predmet Logor elebii). Isto tako, u vezi s ratom u Hrvatskoj, procesuirani su
33
predmeti kao to su GOTOVINA i drugi (suenje je jo u toku) i JANKO BOBETKO4, gde je progon hrvatskih Srba bio eksplicitno ukljuen u nekoliko optunica. U vezi sa sukobom na Kosovu, mogu se pomenuti predmeti LIMAJ i drugi i HARADINAJ i drugi. U stvari, u vezi s tim predmetima izvetaji demografskih vetaka nisu raeni. Glavni razlog za to bila je njihova priroda. Izuzev u predmetu GOTOVINA i drugi, koji podrazumeva ogroman broj rtava, za ostale se smatra da je baza zloina relativno mala. Demografske posledice krivinih dela za koja se terete optueni mogle su da budu predstavljene u ovim predmetima uglavnom na osnovu svedoenja pojedinanih svedoka, to je i uinjeno. Drugo, neka suenja (na primer Logor elebii, presuda doneta novembra 1998. godine) zavrena su mnogo pre nego to je juna 2000. u predmetu KRSTI predoen prvi izvetaj demografskih vetaka. U predmetu GOTOVINA i drugi, gde e sudski postupak trajati jo izvesno vreme, nekoliko izvetaja koje nisu sainili vetaci, prikazae razmere patnji rtava, Srba iz Hrvatske. U ovom sluaju, pre svega je re o prisilnoj migraciji koja je hiljade i hiljade Srba oterala iz njihovih domova u Hrvatskoj; oni su se preselili u Srbiju, Bosnu i Hercegovinu, zapadnoevropske zemlje, Skandinaviju, Sjedinjene Drave itd. Ovi izvetaji o rtvama prikupljeni za predmet GOTOVINA i drugi ukljuuju izvetaje organizacija kao to su Hjuman rajts vo, OEBS, Visoki komesar UN za izbeglice, zatim rezultate istraivanja Helsinkog odbora za ljudska prava u Hrvatskoj, nekoliko knjiga autora iz Hrvatske (i Srba i Hrvata), pojedinane novinske lanke, izvetaje meunarodnih posmatraa i druge materijale. Verujem da e u vreme kada se suenje u predmetu GOTOVINA i drugi zavri, vani izvetaji biti potvreni u presudi i da e to biti pouzdani izvori koji dokumentuju srpske rtve vojnih operacija u Hrvatskoj u leto 1995. godine. Jo jedno zapaanje treba dodati ve navedenim primedbama. Vano je razumeti da je glavnu demografsku posledicu jugoslovenskih ratova predstavljala prisilna migracija (i interna i eksterna), a ne ubijanje, ranjavanje, liavanje slobode ili silovanje. Na primer, na kraju rata u Bosni, decembra 1995. godine, oko 50% tamonjeg predratnog stanovnitva, odnosno, 2,2 miliona ljudi, bilo je raseljeno. U ovaj broj ukljuene su sve etnike grupe Bonjaci, Hrvati, Srbi i ostali. On je potvren u nekoliko izvetaja demografskih vetaka
4
Suenje je obustavljeno aprila 2003. zbog smrti optuenog.
34
Tuilatva. Svaki izvetaj koji je Tuilatvo predoilo u predmetima u vezi s interno raseljenim licima i izbeglicama iz Bosne i Hercegovine, ukljuivao je statistike podatke o svim etnikim grupama, bez obzira na to na ta se predmet konkretno odnosio. Prisilna migracija bila je najea kategorija viktimizacije i u sukobima u Hrvatskoj i na Kosovu, a pogodila je sve etnike grupe. Ja iskreno verujem da je ova injenica bila prepoznata i prihvaena u svim suenjima pred Hakim tribunalom.
elim da dodam da istorijski obuhvat predstavljen izvetajima ne treba obavezno da se poistoveuje s prioritetima Tuilatva Hakog tribunala. U stvari, kada smo pozvani da radimo na izvetaju prioriteti uopte nisu bili utvreni ni istorijski ni politiki, niti bilo kakvi drugi. U Hakom tribunalu je sve vreme postojala velika potreba za ovakvim izvetajima raenim za Tuilatvo. Mi smo izvetaje sastavljali u skladu s vremenskim okvirima koje su postavljala suenja, stoga njihov redosled odgovara logici Hakog tribunala u celini.
Reakcija odbrane na izvetaje demografskih vetaka nije bila zanemarljiva, mada poetkom 2000. uopte nije bila impresivna. U predmetima KRSTI i VASILJEVI, odnosno, predmetima u kojima su prvi put korieni izvetaji Tuilatva, praktino uopte nije bilo osporavanja. Ovo moda zato to u to vreme odbrana nije mogla da predvidi posledice ukljuivanja ovih izvetaja u dokazni materijal. A posledice su bile znaajne. Gotovo svaki put kada su uvreni (u dokazni materijal), izvetaji demografskih vetaka su imali uticaj na presudu. Do sada je samo jedan izvetaj eksplicitno odbijen i nije ukljuen u dokazni materijal (izvetaj o Bosanskoj Posavini iz 2001.), zato to teritorija analizirana u izvetaju i teritorija definisana u optunici nisu bile identine. Podrobna analiza uticaja izvetaja demografskih vetaka jo nije zavrena, te stoga nije ni detaljnije razmotrena u ovoj knjizi. Kao to smo i mi od 2000. godine mnogo nauili, nauila je i odbrana. Odbrana danas gotovo uvek angauje sopstvene vetake koji osporavaju na rad. Do sada je kao odgovor na izvetaje Tuilatva predoeno najmanje est izvetaja vetaka angaovanih od strane odbrane. Iako najvei deo njihovog rada naalost ne odgovara meunarodnim naunim standardima, bilo je i trenutaka kada sam uivala u tome to me neko osporava na razumnom strunom nivou. Meutim, najee se dogaalo da je glavno oruje tih vetaka bio uvredljiv renik.
35
Moglo bi se rei jo dosta o naoj borbi s vetacima koje je dovela odbrana, njihovim izvetajima, kao i savetnicima odbrane, ali kako je ve reeno, tome nema mesta u ovoj knjizi. Moda u kroz pedesetak godina napisati drugi rad u kojem u otkriti sve fascinantne pojedinosti te borbe. Poto sam ovo rekla, nema potrebe da vie ita objanjavam itaocima, oni ve znaju sasvim dovoljno da otponu s itanjem izvetaja. Samo se nadam da e neki od njih smatrati da je ovaj rad vredeo truda, moda zbog korienih metoda i pristupa ili izvora, ili zbog njihovog uticaja na presude. Meutim, to je najvanije, iskreno se nadam da e porodice rtava i same rtve smatrati da su ovi izvetaji znaajni i tani. Nai statistiki podaci predstavljaju dokument o njihovim patnjama. Nai brojevi su konzervativni, tojest, blii donjoj granici stvarnih brojeva, poto tako zahteva pristup koji se koristi u sudu. Meutim, mi smo se dobro potrudili da iznesemo to je mogue bolje i objektivnije istorijske podatke. Nadam se da smo taj cilj ostvarili. ao mi je ako nismo.
Bibliografija: Arendt, H., 1964: Eichman in Jerusalem: A Report on the Banality of Evil. Izmenjeno i dopunjeno izdanje, 1964, After Wilson (2005), str. 909. Brunborg, H., E. Taveau and H. Urdal (urednici), 2006: The Demography of Armed Conflict. International Studies in Population Vol. 5, Springer. Douglas, I., 2001:The Memory of Judgement: Making Law and History in the Trials of Holocaust, str. 185-196, 207-210. After Wilson (2005), str. 911 i 917. Hicks, M.H-R. And M. Spagat, 2008: The Dirty War Index: A Public Health and Human Rights Tool for Examining and Monitoring Armed Conflict Outcomes. PLOS Medicine, 5/12, str. 1658-1664. http://medicine.plosjournals.org/perlserv/?request=getdocument&doi=10.1371/journal.pmed.0050243 Puhovski, Z., and N. Popovic (urednici), 2001: Military Operation Storm and Its Aftermath, Report, Helsinki odbor za ljudska prava u Hrvatskoj , Zagreb. Wald, P., 2001: To Establish Incredible Events by Credible Evidence: The Use of Affidavit Testimony in Yugoslavia War Crimes Tribunal Proceedings, Harvard International Journal, 42/2, str. 535-553.
36
Wilson, R.A., 2005: Judging History: The Historical Record of the International Criminal Tribunal for the Former Yugoslavia. Human Rights Quarterly 27, str. 908-942.
Pravni dokumenti: Pravila o postupku i dokazivanju Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju. http://www.icty.org/sections/LegalLibrary/RulesofProcedureandEvidence Meunarodno humanitarno pravo: Haka konvencija IV (Zakoni i obiaji rata na kopnu), 1907. enevska konvencija I (Ranjeni i bolesni), 1949. enevska konvencija II (Zakoni i obiaji rata na moru), 1949. enevska konvencija III (Ratni zarobljenik), 1949. enevska konvencija IV (Civili), 1949. Dodatni protokol I (API), 1977.
http://www.icrc.org/Web/Eng/siteeng().nsf/htmlall/section_ihl_treaties_and_customary_la w/?OpenDocument
ANEKS I Izvodi iz Pravila o postupku i dokazivanju Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju (Verzija od 4. novembra 2008.)
Pravilo 92 bis Prihvatanje pisanih izjava i transkripta umesto usmenog svedoenja (Usvojeno 1. decembra 2000. i 13. decembra 2000, izmenjeno i dopunjeno 13. septembra 2006.) (A) Pretresno vee svedoka moe da oslobodi obaveze linog pojavljivanja u sudu i da umesto toga prihvati u celini ili delimino svedoenje u obliku pisane izjave ili transkripta njegovog svedoenja u postupku pred Tribunalom, umesto usmenog svedoenja kojim treba da se utvrdi neka injenica koja se ne odnosi na dela i ponaanje optuenog kako je navedeno u optunici.
37
(i)
inioci koji idu u prilog prihvatanju svedoenja u vidu pisane izjave ili transkripta ukljuuju sledee okolnosti, ali se na njih ne ograniavaju: (a) svedoenje je kumulativnog karaktera, to znai da e drugi svedoci usmeno svedoiti ili su ve usmeno svedoili o slinim injenicama; (b) svedoenje se odnosi na relevantan istorijski, politiki ili vojni kontekst; (c) svedoenje se sastoji od optih ili statistikih analiza etnikog sastava stanovnitva na mestima navedenim u optunici; (d) svedoenje se tie uticaja krivinih dela na rtve; (e) svedoenje se odnosi na pitanja u vezi s karakterom optuenih; ili (f) svedoenje se odnosi na inioce koji se moraju uzeti u obzir prilikom utvrivanja kazne. inioci koji ne idu u prilog prihvatanju svedoenja u vidu pisane izjave ili transkripta ukljuuju, ali se ne ograniavaju na sledee: (a) postojanje ogromnog interesa javnosti da svedoenje o kojem je re bude usmeno; (b) strana koja se protivi ovome moe da pokae kako priroda i izvor ini ovakvo svedoenje nepouzdanim, ili da tetan efekat pretee nad dokaznom vrednou takvog svedoenja; ili (c) postoje bilo kakvi drugi inioci zbog kojih je potrebno da se svedok pojavi kako bi bio unakrsno ispitan.
(ii)
(B) Ako Pretresno vee odlui da svedoka oslobodi obaveze pojavljivanja pred sudom, pismena izjava u skladu s ovim Pravilom bie prihvatljiva ukoliko je uz nju priloena izjava osobe koja ju je dala da je sadraj te izjave po njenom najboljem saznanju i verovanju istinit i taan i (i) izjavu potvruje: (a) osoba ovlaena da potvrdi takvu izjavu u skladu sa zakonom i postupkom drave, ili (b) predsedavajui koga je u tu svrhu postavio registrator Tribunala;
38
(ii) lice koje potvruje izjavu mora napismeno da verifikuje: (a) da je izjavu dala osoba ije se ime navodi u reenoj izjavi; (b) da je osoba koja daje pismenu izjavu izjavila da je sadraj te izjave po njenom najboljem saznanju i uverenju istinit i taan; (c) da je osoba koja daje pismenu izjavu obavetena da ukoliko sadraj te izjave nije taan moe krivino da odgovara zbog lanog svedoenja; i (d) datum i mesto izjave. Ova izjava e biti priloena uz pismenu izjavu dostavljenu Pretresnom veu. (C) Poto saslua strane, Pretresno vee e odluiti da li e od svedoka zatraiti da se pojavi radi unakrsnog ispitivanja; ukoliko to odlui, primenjivae se odredbe Pravila 92 ter.
Pravilo 92 ter Drugi sluajevi prihvatanja pismenih izjava i transkripta (Usvojeno 13. septembra 2006.) (A) Pretresno vee moe pod navedenim uslovima da prihvati, u celini ili delimino, svedoenje u vidu pismene izjave ili transkripta njegovog svedoenja u postupku pred Tribunalom:
(i) (ii)
svedok je prisutan u sudu; svedok je dostupan za unakrsno ispitivanje i bilo kakvo drugo ispitivanje od strane sudija; i svedok potvruje da pismena izjava ili transkript tano odraavaju ono to je izjavio i ta bi rekao kada bi bio ispitivan.
(iii)
(B) Svedoenje prihvaeno u skladu s paragrafom (A) moe da ukljui svedoenje potrebno da bi se utvrdila injenica koja se odnosi na dela i ponaanje optuenog kako je navedeno u optunici.
39
Pravilo 92 quarter Nedostupne osobe (Usvojeno 13. septembra 2006.) (A) Svedoenje u vidu pismene izjave ili transkripta osobe koja je kasnije umrla, ili kojoj se vie ne moe uz ulaganje razumnog truda ui u trag, ili koja je zbog fizikog ili mentalnog stanja nesposobna da usmeno svedoi, moe se prihvatiti, bez obzira da li je pismena izjava data na nain predvien Pravilom 92 bis, ukoliko je Pretresno vee:
(i) (ii)
prihvatilo da je osoba nedostupna iz gore navedenih razloga; i utvrdilo da je izjava pouzdana na osnovu okolnosti u kojima je data i zabeleena.
(B) inilac koji nee ii u prilog prihvatanju takvog svedoenja bilo u celini bilo delimino jeste mogunost da svedoenje slui za utvrivanje injenica koje se odnose na dela i ponaanje optuenog kako je navedeno u optunici.
Pravilo 94 bis Svedoenje vetaka (A) Integralan tekst izjave i/ili izvetaj bilo kog vetaka koga e pozvati neka strana bie dat na uvid u roku predvienom od strane Pretresnog vea ili pretpretresnog sudije. (Izmenjeno i dopunjeno 14. jula 2000, 1. decembra 2000. i 13. decembra 2000, 13 decembra 2001. i 13. septembra 2006).
(B) U roku od 30 dana od davanja na uvid izjava i/ili izvetaja vetaka, ili u drugom roku predvienom od strane Pretresnog vea, ili pretpretresnog sudije, suprotna strana e dostaviti obavetenje da li:
(i)
prihvata izjavu i/ili izvetaj sudskog vetaka ili (izmenjeno i dopunjeno 13. septembra 2006.);
(ii)
eli da unakrsno ispita sudskog vetaka; i
40
(iii)
osporava strune kvalifikacije vetaka ili relevantnost izjave i/ili izvetaja u celini ili njihovih delova i to kojih.
(Izmenjeno i dopunjeno 12. decembra 2002, 13. septembra 2006) (Izmenjeno i dopunjeno 13. decembra 2001. i 13. septembra 2006.)
(C) Ako suprotna strana prihvati izjavu i/ili izvetaj sudskog vetaka, takva izjava i/ili izvetaj moe da se ukljui u dokazni materijal od strane Pretresnog vea, a da se vetak ne poziva da lino svedoi. (Izmenjeno i dopunjeno 13. septembra 2006.)
ANEKS II GLAVNI IZVETAJI DEMOGRAFSKIH VETAKA PREDOENI OD STRANE TUILATVA NA SUENJIMA U MEUNARODNOM KRIVINOM SUDU ZA BIVU JUGOSLAVIJU 15. januar 2009.
BOSNA I HERCEGOVINA (BiH)
BOSANSKA KRAJINA, 1992 (BiH) E. Tabeau, 2002, Basic Demographic Characteristics and Socio-Economic Status of Missing and Killed Persons from the Municipality of Prijedor (Osnovne demografske karakteristike i drutveno-ekonomski status nestalih i ubijenih lica iz Optine Prijedor), 30.04-30.09.1992. Izvetaj o vetaenju u predmetu STAKI (IT-97-24). 0184-6093-0184-6119. Prevod ERN L008-3048-L008-3087. E. Tabeau and J. Bijak, 2002, Missing and Killed Persons in the Autonomous Region of Krajina in 1992: Basic Demographic Characteristics, Timing and Location of Incidents (Nestala i ubijena lica u Autonomnoj Oblasti Krajina 1992: Osnovne demografske karakteristike, vreme i mesto incidenata). Izvetaj o vetaenju u predmetu BRANIN i TALI (IT-99-36). 0218-6107-0218-6133. BCS 02186107-0218-6133. H. Brunborg, T. Lyngstad and E. Tabeau, 2001, Population Changes in Prijedor from 1991 to 1997 (Demografske promene u Prijedoru od 1991. do 1997.). Izvetaj o
41
istraivanju obavljenom za predmet LOGOR KERATERM (IT-9598). Meunarodni krivini sud za bivu Jugoslaviju, Hag. 0202-7470-0202-7506. Prevod ERN 0190-2364-0190-2406. ISTONA BOSNA I BOSANSKA POSAVINA, 1992. (BiH) E. Tabeau, 2008: Changes in the Ethnic Composition in the Municipality of Visegrad (Bosnia and Herzegovina), 1991 and 1997 (Promene u etnikom sastavu u Optini Viegrad, Bosna i Hercegovina, 1991. i 1997.). Izvetaj o vetaenju u predmetu LUKI i LUKI (IT-98-32/1). ENG: 0638-3185-0638-3233, BCS R109-7140R109-7188. E. Tabeau and J. Bijak, 2001, Changes in the Ethnic Composition in the Municipality of Visegrad, 1991 and 1997, (Promene u etnikom sastavu u Optini Viegrad, 1991. i 1997.). Izvetaj o vetaenju u predmetu VASILJEVIi drugi (IT-98-32-1). 0213-8385-0212-8433 (stari), R109-7140-109-7188 (novi), BCS R109-7140R109-7188. E. Tabeau and M. Zoltkowski, 2002, Demographic Consequences of the Conflict in the Municipality of Vlasenica, May-September 1992 (Demografske posledice sukoba u Optini Vlasenica, maj-septembar 1992.). Izvetaj o vetaenju u predmetu NIKOLI (IT-94-2-PT). 0118-9480-01189514, prevod ERN: 0307-4685-03074719. E. Tabeau and J. Bijak, 2001, Changes in the Ethnic Composition of Bosanski Samac and Odzak, 1991 and 1997 (Promene u etnikom sastavu u Bosanskom amcu i Odaku, 1991. i 1997.). Izvetaj o vetaenju u predmetu SIMI i drugi (IT-95-9). 0208-3390-0208-3431, prevod ERN: 0301-9616-0301-9668.
HERCEG-BOSNA, 1993-1994. (BiH) E. Tabeau and A. Hetland, 2006: Killed Persons Related to the Siege of Mostar: A Statistical Analysis of the Mostar War Hospital Books and the Mostar Death Registries (Poginuli tokom opsade Mostara: statistika analiza evidencije iz mostarske ratne bolnice i mostarskih matinih knjiga umrlih). Izvetaj o vetaenju u predmetu JADRANKO PRLI i drugi (IT-04-74-PT). 0503-4341-0503-4362. E. Tabeau, 2006: Wounded Persons Related to the Siege of Mostar (Ranjeni tokom opsade Mostara). Izvetaj o vetaenju u predmetu JADRANKO PRLI i drugi (ITt-0474-PT). 0503-4363-0503-4404.
42
E. Tabeau, M. Zoltkowski, J. Bijak and A. Hetland, 2006: Ethnic Composition, Internally Displaced Persons and Refugees from Eight Municipalities of Herceg-Bosna, 1991 to 1997-1998 (Etniki sastav, interno raseljena lica i izbeglice iz osam optina u Herceg-Bosni, do 1991. do 1997-1998.). Izvetaj o vetaenju u predmetu JADRANKO PRLI i drugi (IT-04-74-IT). 0503-1625-0503-1730.
OPSADA SARAJEVA, OD APRILA 1992. DO DECEMBRA 1995. (BiH) E. Tabeau and A. Hetland, 2007: Killed and Wounded Persons from the Siege of Sarajevo: August 1994 to November 1995 (Poginuli i ranjeni tokom opsade Sarajeva: od avgusta 1994. do novembra 1005.). Izvetaj o vetaenju u predmetu DRAGOMIR MILOEVI (IT-98-29/1). ERN: 0617-6372-0617-6471, prevod ERN: 0617-6372-0617-6471. E. Tabeau, M. Zoltkowski and J. Bijak, 2002: Population Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992 to 10 August 1994 (Gubici stanovnitva tokom opsade Sarajeva, od 10. septembra 1992. do 10. avgusta 1994.). Izvetaj o vetaenju u predmetu GALI (IT-98-29-I). ERN: 0219-4741-0219-4844, prevod ERN: 03032060-0303-2163. E. Tabeau, M. Zoltkowski and J. Bijak, 2002: Addendum I to the GALIC Report: Population Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992 to 10 August 1994 (Dodatak I izvetaju u predmetu GALI: Gubici stanovnitva tokom opsade Sarajeva, od 10. septembra 1992. do 10. avgusta 1994.) (mogui duplikati). 3. juni 2002. ERN: 0139-9958-0139-9971. Prevod ERN: nije raspoloiv (?) E. Tabeau, M. Zoltkowski and J. Bijak, 2002, Addendum II to the GALIC Report: Population Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992. to 10 August 1994 (Dodatak II izvetaju u predmetu GALI: Gubici stanovnitva tokom opsade Sarajeva, od 10. septembra 1992. do 10. avgusta 1994.) (izostavljeni podaci). 24 juli 2002. ERN: 0329-6650-0329-6652, prevod ERN: nije raspoloiv (?) E. Tabeau, J. Bijak, N. Loncaric, 2003: Death Toll in the Siege of Sarajevo, April 19992 to December 1995: A Study of Mortality Based on Eight Large Data Sources (Broj umrlih tokom opsade Sarajeva, od aprila 1992. do 10. avgusta 1005: studija smrtnosti zasnovana na osam obimnih izvora podataka). Izvetaj o vetaenju u predmetu SLOBODAN MILOEVI / BOSNA (IT-02-54). ERN: 0329-66530329-6663. Prevod ERN: 0308-9835-0308-9846.
43
SREBRENICA 1995. (BiH) E. Tabeau and A. Hetland, 2008: Srebrenica Missing: The 2007 Progress Report on the DNA-Based Identification by ICMP (Nestali u Srebrenici: Izvetaj iz 2007. o rezultatima identifikacije na osnovu DNK od strane Meunarodne komisije za nestala lica). Izvetaj o vetaenju u predmetu POPOVI i drugi (IT-05-88). ERN: 0626-5765-0626-5781. Prevod ERN: 0626-5765-0626-5781-BCST. Spisak rtava u vezi s navedenim izvetajem: - SREBRENICA MISSING: Persons Reported Missing and Dead after the TakeOver of the Srebrenica Enclave by the Bosnian Serb Army on 11 July 1995. The 2007 Progress Report on the DNA-Based Identification by ICMP (NESTALI U SREBRENICI: Lica nestala i poginula posle zauzimanja srebrenike enklave od strane vojske bosanskih Srba 1. jula 1995. Izvetaj Meunarodne komisije za nestala lica 2007. o rezultatima identifikacije na osnovu DNK), Hag, 11. januar 2008. R092-0124-R092-0322. Helge Brunborg, Ewa Tabeau and Arve Hetland, 2005: Missing and Dead from Srebrenica: The 2005 Report and List (Nestali i poginuli u Srebrenici: Izvetaj i spisak iz 2005.). Izvetaj o vetaenju u predmetu VUJADIN POPOVI i drugi (IT-05-88), 16. novembar 2005. (ERN 0501-6180-0501-6209. Dokaz br. P02413). U vezi s ovim izvetajem postoje dva spiska rtava: - SREBRENICA MISSING: Persons Reported Missing and Dead after the Take-Over of the Srebrenica Enclave by the Bosnian Serb Army on 11 July 1995 (NESTALI U SREBRENICI: Lica nestala i ubijena posle zauzimanja srebrenike enklave od strane vojske bosanskih Srba 11. jula 1995.). Hag, 126. novembar 2005. (ERN 0501-5985-0501-6177, Dokaz br. P02414). - SREBRENICA MISSING. Possible Survivors Excluded from Persons Reported Missing and Dead after the Take-Over of the Srebrenica Enclave by the Bosnian Serb Army on 11 July 1995 (NESTALI U SREBRENICI: Mogui preiveli izuzeti iz spiska nestalih i ubijenih posle zauzimanja srebrenike enklave od strane vojske bosanskih Srba 11. jula 1995.). Hag, 16. novembar 2005. (ERN 0501-6178-0501-6179; Dokaz br. P02415). Helge Brunborg, Ewa Tabeau and Arve Hetland, 2005: Identified Persons among the Missing and Dead from Srebrenica. An Addendum to the Expert Report: Missing and Dead from Srebrenica. The 2005 Report and List, 21 November 2005 (Identifikovane osobe sa spiska nestalih i ubijenih u Srebrenici. Dodatak izvetaju
44
o vetaenju: Nestali i ubijeni u Srebrenici. Izvetaj i spisak iz 2005, 21. novembar 2005). Izvetaj o vetaenju u predmetu VUJADIN POPOVI i drugi (IT-05-88). ERN R089-6474-R089-6490); Dokaz br. P02416). U vezi s ovim izvetajem postoje dva spiska: - SREBRENICA IDENTIFIED: Identified Persons (ICMP) Included among Those Reported Missing and Dead after the Take-Over of the Srebrenica Enclave by the Bosnian Serb Army on 11 July 1995 (IDENTIFIKOVANI IZ SREBRENICE: Identifikovana lica (Meunarodna komisija za nestala lica) ukljuena u spisak nestalih i ubijenih posle zauzimanja srebrenike enklave od strane vojske bosanskih Srba 11. juli 1995.). Hag, 16. novembar 2005. ERN R089-6406-R089-6469; Dokaz br. P02417). - SREBRENICA IDENTIFIED: Identified Persons (ICMP) not Included among Those Reported Missing and Dead after the Take-Over of the Srebrenica Enclave By the Bosnian Serb Army on 11 July 1995 (IDENTIFIKOVANI IZ SREBRENICE: Identifikovana lica (Meunarodna komisija za nestala lica) koja nisu ukljuena u spisak nestalih i ubijenih posle zauzimanja srebrenike enklave od strane vojske bosanskih Srba 11. jula 1995.). Hag, 16 novembar 2005. ERN R089-6470-R089-6473; Dokaz br. P02418). H. Brunborg and H. Urdal, 2000, Report on the Number of Missing and Dead from Srebrenica (Izvetaj o broju nestalih i poginulih u Srebrenici). Izvetaj o vetaenju u predmetu KRSTI (IT-98-33). Predoen i u predmetima SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54), BLAGOJEVI i drugi (IT-02-60). 0092-6372-00926384. Prevod ERN 0093-9724-0093-9737. U vezi s ovim izvetajem postoji sledei spisak rtava: - SREBRENICA MISSING: Persons Reported Missing and Dead after the Take-Over of the Srebrenica Enclave by the Bosnian Serb Army on 11 July 1995 (NESTALI U SREBRENICI: Lica nestala i ubijena posle zauzimanja srebrenike enklave od strane vojske bosanskih Srba 11. jula 1995.). Hag, 2. maj 2000. ERN: (nije raspoloiv), Dokaz br. 271 (KRSTI). H. Brunborg, E. Tabeau and A. Hetland, 2004, Rebuttal Report on: H. Brunborg and H. Urdal, 2000: Report on the Number of Missing and Dead from Srebrenica, from KRSTIC (IT-98-33) (Izvetaj o broju nestalih i ubijenih u Srebrenici iz predmeta KRSTI (IT-98-33). Rebuttal Report for BLAGOJEVI et al. (IT-02-60) (Opovrgavanje navoda u predmetu BLAGOJEVI i drugi (IT-02-60)). Poverljivo.
45
PROMENE U ETNIKOM SASTAVU VEIH OBLASTI U BiH, 1991-1997. E. Tabeau, M. Zoltkowski, J. Bijak and A. Hetland, 2003: Ethnic Composition in and Internally Displaced Persons and Refugees from 47 Municipalities of Bosnia and Herzegovina, 1991 to 1997 (Etniki sastav 47 optina u Bosni i Hercegovini i interno raseljena lica i izbeglice iz tih optina, 1991-1997.). Izvetaj o vetaenju u predmetu MILOEVI (IT-02-54). 0291-5501-0291-5738. BCS: 0308-1733-03081814 (izvetaj), BCS: 0308-0726-0308-0900 (aneksi). E. Tabeau, M. Zoltkowski, 2002, Ethnic Composition and Displaced Persons and Refugees in 37 Municipalities of Bosnia and Herzegovina, 1991 and 1997 (Etniki sastav 37 optina u Bosni i Hercegovini i interno raseljena lica i izbeglice iz tih optina, 1991-1997.). Izvetaj o vetaenju u predmetu KRAJINIKPLAVI (IT-0039&40). ERN 0291-0974-0291-1047, BCS: 0308-3432-0308-3507.
SUKOB U VOJVODINI, 1992. E. Tabeau, 2006: The Out-migration of Croats and Other Non-Serbs from the Village of Hrtkovci in the Autonomous Province of Vojvodina in 1992 (Iseljavanje Hrvata i drugih nesrba iz sela Hrtkovci u Autonomnoj Pokrajini Vojvodini 1992.). Izvetaj o vetaenju u predmetu VOJISLAV EELJ (IT-03-67-PT). ERN 0505-2248-05052313, BCS 0505-2248-0505-2313. Jo nije raspoloiv za distribuciju.
SUKOB NA KOSOVU, 1999. Patrick Ball, Wendy Betts, Fritz Scheuren, Jana Dudukovich, and Jana Asher, 2002: Killings and Refugee Flow in Kosovo, March June 1999 (Ubistva i reka izbeglica na Kosovu, mart-juni 1999.). Izvetaj o vetaenju u predmetu SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54), 3. januar 2992, ERN: K021-3816-K021-3893. BCS: 0303-9164.0303-9232. Patrick Ball, Wendya Betts, Fritz Scheuren, Jana Dudukovich, and Jana Asher, 2002: Re-examining the killing-refugee flow correlation (Preispitivanje korelacije ubistava i reke izbeglica). Dodatak uz izvetaj o vetaenju u predmetu SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54), 19. februar 2002. ERN: K021-8322-K0218328. Patrick Ball et al., 2002: Corrigendum to the report of Dr Patrick BALL et al.: Killings
46
and Refugee Flow in Kosovo March-June 1999 (Ispravka greke u izvetaju dr Patrika Bola i saradnika: Ubistva i reka izbeglica na Kosovu, mart-juni 1999.). Predoeno u predmetu SLOBODAN MILOEVI (IR-02-54), 15. novembar 2002. ERN: K035-0375-K035-0389. BCS: 0307-9043-0307-9057. Patrick Ball, Meghan Lynch, and Amelia Hoover, 2007: Revisiting Killings and Migration in Kosovo: responses to additional data and analysis (Ponovno razmatranje izvetaja Ubistva i migracije na Kosovu: reagovanje na dodatne podatke i analiza), 28. januar 2007. Izvetaj o vetaenju u predmetu MILUTINOVI i drugi (IT-05-87-T). ERN: K053-7582-K053-7607, BCS: K0537582-K053-7607. Helge Brunborg, 2002: Report on the size and ethnic composition of the population of Kosovo (Izvetaj o broju i etnikom sastavu stanovnitva na Kosovu). Izvetaj o vetaenju u predmetu SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54). 14. avgust 2002. ERN: K023-1607-K0230-1624. Hegle Brunborg, 2002: Addendum on the size and ethnic composition of the population of Kosovo (Dodatak u vezi s brojem stanovnika i etnikim sastavom stanovnitva na Kosovu), 12. septembar 2003. Dodatak izvetaju o vetaenju u predmetu SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54). ERN: 0299-1393-0299-1396. (nova oznaka: K037-1218-K037-1221, BCS: 0038-8839-0038-8843).
SUKOB U HRVATSKOJ Ivan Gruji, 2006, Expert Statement of Col. Grujic (Izjava vetaka pukovnika Grujia), Vlada Republike Hrvatske, Ured za zatoene i nestale, 13. mart 2006. Izvetaj predoen u predmetu MILAN MARTI (IT-95-11-T) i MILE MRKI. ERN BCS: 0468-7742-0468-7757. Eng.: 0468-7742-0468-7757. Ivan Gruji, 2003, Expert Statement of Col. Gruji (Izjava vetaka pukovnika Grujia), Vlada Republike Hrvatske, Ured za zatoene i nestale, 17. januar 2003. Izvetaj predoen u predmetu SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54). ERN BCS: 01176613-0117-6674. Eng.: 0307-2018-0307-2035. Ana-Marija Radi, 2008, Expert Report on the Expelled Population of the Republic of Croatia in 1991 (Izvetaj vetaka o proteranom stanovnitvu Republike Hrvatske 1991.). Odjel za podruja od posebnog dravnog interesa ranije Ured za proterana lica i izbeglice. Izvetaj o vetaenju u predmetu VOJISLAV EELJ
47
(IT-03-67-PT). ERN: BCS 0643-1599-0643-1628. Eng.: 0643-1599-06431628.doc. Vesna Bili, 2008, Expert Statement of Vesna Bili (Izvetaj vetaka Vesne Bili), Vlada Republike Hrvatske, Ured za zatoene i nestale. 1 avgust 2008. Predoen u predmetu VOJISLAV EELJ (IT-03-67-PT). ERN: BCS 0424-8924-0424-8943. Eng.: 0424-8924-0424-8943.
48
PROMJENE NACIONALNOG SASTAVA STANOVNITVA U OPTINI VIEGRAD IZMEU 1991. I 1997.1
EWA TABEAU DEMOGRAFSKO ODJELJENJE, TUILATVO, MKSJ
IZVJETAJ VJETAKA ZA PREDMET MILAN LUKI I SREDOJE LUKI (IT-98-32/1)
1. septembar 2008. godine
1 Ovaj izvjetaj je aurirana verzija izvjetaja vjetaka:E. Tabeau i J. Bijaka, 2001, Promjene nacionalnog sastava stanovnitva u optini Viegrad izmeu 1991. i 1997. pripremljenog za predmet Vasiljevi (IT-98-32); ERN: 0213-8385-0213-8433 (verzija na engleskom). Verzija iz 2001. godine predstavljena je Pretresnom vijeu tokom svjedoenja vetaka Ewe Tabeau, 19. septembra 2002. godine.
50
Promjene nacionalnog sastava stanovnitva u optini Viegrad izmeu 1991. i 1997.
51
Rezime rezultata U ovom izvjetaju daje se rezime promjena u nacionalnom sastavu stanovnitva u optini Viegrad, u srednjem dijelu istone Bosne i Hercegovine, u periodu od 1991. do 1997. godine. Svrha izvjetaja je da prui pouzdane demografske statistike podatke koji omoguavaju procjenu vrste i obima tih promjena. Drugo, u izvjetaju se razmatraju osnovni demografski profili lica koja su tokom rata nestala u viegradskoj optini. Cilj istraivanja vezanog za nestala lica je da se pokae ko su lica koja su nestala i utvrdi da li su ona nestajala u nekim odreenim periodima. U ovom izvjetaju analiziram tri izvora podataka: Popis stanovnitva iz 1991. godine, biraki spiskovi iz 1997. godine i spisak nestalih lica koji je sainio MKCK (izdanje iz 2005. godine) i koristim standardne statistike i demografske metode. Glavni nalazi su sljedei: U Viegradu su 1991. godine ivjele dvije glavne nacionalne grupe: Muslimani (63,5%) i Srbi (31,8%). Tamo su takoe ivjeli i pripadnici drugih grupa uglavnom Jugosloveni (4,5%) i Hrvati (0,2%). Meutim, 1991. godine stanovnitvo viegradske optine bilo je neravnomjerno rasporeeno: u 93 od ukupno 159 naselja veinu su inili Muslimani, dok su u 60 naselja veinu inili Srbi, a samo est naselja moglo se smatrati "mjeovitim", ukljuujui grad Viegrad. U posljeratnom nacionalnom sastavu stanovnitva Viegrada prevladavali su Srbi (95,9%). Muslimani su tokom rata sasvim nestali iz Viegrada. To se takoe odrazilo na nivou naselja. Proces promjena nacionalnog sastava stanovnitva Viegrada znatno je veeg obima nego u drugim optinama u okolini (izuzev u Srebrenici i Bratuncu). Veliku veinu lica koja su nestala u Viegradu ine Muslimani, mukarci, uglavnom uzrasta od 15 do 44 godine. Proces nestajanja bio je najintenzivniji u maju i junu 1992. godine; vie od polovine nestalih lica nestalo je u gradu Viegradu. Viegradu je 1992. godine nestao vei broj lica nego u ijednoj drugoj optini u okolini. U Viegradu su se 1992. godine nestanci deavali otprilike u isto vrijeme kao u okolnim optinama.
52
Referentna karta viegradske optine i okolnih optina prije rata

ivinice Kalesija Zvornik ekovii Kladanj Vlasenica Olovo Srebrenica Bratunac
Area shown on the main map Bosnia and Herzegovina
Han Pijesak Sokolac
SRBIJA Pale Rogatica

Legend:
Vi{egrad Gorade ajnie Fo~a CRNA GORA Rudo
State borders Municipal borders Olovo Municipality names Dayton Line Major towns Approximate scale: 0 10 20
km
/U gornjem desnom uglu: Bosnia and Herzegovina: Bosna i Hercegovina Area shown on the map: Podruje koje je prikazano na glavnoj karti/ U donjem desnom uglu: Legenda: State borders: Dravne granice Municipal borders: Optinske granice Municipality names: Nazivi optina Dayton line: Dejtonska linija Major towns: Glavna mjesta
53
1.
Uvod
U ovom izvjetaju dat je saeti prikaz promjena nacionalnog sastava stanovnitva optine Viegrad, u centralnom dijelu istone Bosne i Hercegovine, u periodu od 1991. do 1997. godine. Cilj mu je da prui pouzdane statistike podatke koji omoguavaju procjenu vrste i obima tih promjena. U ovom izvjetaju analiziramo tri izvora podataka: Popis stanovnitva iz 1991. godine, birake spiskove iz 1997. godine i spisak nestalih lica koji je sainio MKCK (izdanje iz sredine 2005. godine). Ti izvori su pouzdani i relevantni za ciljeve ovog izvjetaja. Promjene nacionalnog sastava stanovnitva prikazane su poreenjem statistikih podataka zasnovanih na Popisu stanovnitva iz 1991. godine sa statistikim podacima na birakim spiskovima iz 1997. godine. Popis stanovnitva iz 1991. godine predstavlja posljednji kompletan Popis stanovnitva koji je izvren neposredno prije rata i prua veoma tanu sliku o stanovnitvu i njegovom nacionalnom sastavu u tom periodu. to se tie birakih spiskova iz 1997. godine, jasno mi je da bi za poreenje sa Popisom iz 1991. godine bilo idealno uzeti period blii poetnoj fazi sukoba. Takvi izvori, meutim, u principu nisu dostupni i stoga se ovdje ne mogu analizirati. Iako je vremenski razmak izmeu 1997. i perioda u kojem je bilo najvie pomjeranja stanovnitva prilino velik, biraki spiskovi iz 1997. godine mogu se smatrati dragocjenim izvorom za razmatranje promjena nacionalnog sastava stanovnitva vezanih za rat. Prvo, zbog toga to su 1997. godine (kao to u u ovom izvjetaju pokazati) mnoga raseljena lica i dalje ivjela na podrujima na kojima nisu ivjela 1991. godine. Drugo, zbog toga to broj interno raseljenih lica koja su se 1996.-1997. godine vratila svojim domovima nije bio velik, to upuuje na zakljuak da su 1997. godine mnoga raseljena lica ivjela u mjestima privremenog prebivalita gdje su dospjela tokom rata. Izvjetaj se sastoji od "Rezimea rezultata" (na poetku izvjetaja), etiri glavna dijela i tri dodatka. Prvi dio je opti "Uvod". U drugom dijelu detaljno razmatram "Izvore podataka i metode", a u treem dijelu rezimiram "Promjene nacionalnog sastava stanovnitva u periodu od 1991. do 1997. godine". etvrti dio je posveen "Osnovnim demografskim distribucijama nestalih lica u Viegradu". Konano, Dodaci pruaju itaocu neke dodatne informacije. Dodatak A sadri spisak nestalih lica u viegradskoj optini koji je dio spiska nestalih lica MKCK-a. Dodatak B prua podatke o nacionalnom sastavu stanovnitva svih naselja u viegradskoj optini 1991. godine, kao i stanovnitva tamonjih odabranih naselja 1998. godine. Dodatak C sadri prikaz statistike metodologije (hi-kvadrat test saglasnosti) koja je koritena u izvjetaju. U vezi s koritenjem registra biraa, iz praktinih razloga treba napomenuti da uzorci koji se dobiju kada se ukupan broj biraa iz 1997. godine podijeli prema mjestu gdje su oni registrovani mogu biti veoma mali. Da bi poveala obim uzorka, birake spiskove iz 1997. godine esto koristim u kombinaciji sa birakim spiskovima sa izbora iz 1998. godine, koje je takoe nadzirao OEBS. Ta dva registra pruaju istu vrstu podataka. Registar spiskova iz 1998. godine koristi se samo za birae koji su se 1998. godine prvi put registrovali. Priblino 95% biraa prvi put se registrovalo 1997. godine, a 1998. samo 5%. Moje rezultate, prema tome, treba smatrati rezultatima zasnovanim na brojevima iz 1997. godine (i tako e se dalje navoditi).
54
2. 2.1
Izvori podataka i metode Popis stanovnitva Bosne i Herzegovine iz 1991. godine
Moj izvor podataka o predratnom stanovnitvu Viegrada je Popis stanovnitva Bosne i Hercegovine iz 1991. godine. Popis je izvren u aprilu 1991. godine (zvanino 31. marta 1991.), neposredno prije izbijanja neprijateljstava u bivoj Jugoslaviji. U statistikoj praksi, Popis stanovnitva je najvei i najkompletniji izvor informacija o stanovnitvu u jednoj zemlji. Popis stanovnitva uz 1991. godine pokrio je kompletno stanovnitvo Bosne i Hercegovine do 31. marta 1991. godine. Tokom Popisa, sakupljene su informacije o oko 4,4 miliona lica. Informacije o licima dobijene su tokom neposrednih razgovora na osnovu popisnog upitnika pripremljenog na jedinstven nain za cjelokupnu zemlju, tj. za bivu Jugoslaviju. Pripreme za Popis stanovnitva 1991. godine zapoele su oko deceniju ranije i ukljuivale su, izmeu ostalog, pripremu i usvajanje Zakona o popisu na saveznom i republikom nivou, imenovanje organa odgovornog za popis (u Bosni i Hercegovini to je bio Republiki Zavod za statistiku u Sarajevu; optinski odjeli za statistiku su bili lokalne agencije odgovorne za samo popisivanje), razradu popisnog upitnika, izdavanje uputstava i obuku popisnih inspektora i anketara, razradu postupaka za eliminaciju duplikata, provjeru greaka i korekcije, izradu shema za obradu podataka i provoenje probnog popisa, a nakon samog Popisa 1991. godine, provoenje kontrolnog popisa, plana objavljivanja itd. Elektronski dosjei Popisa sadre po jedan unos za svako navedeno lice. Ti dosjei sadre informacije o velikom broju varijabli, kao to su optina i mjesto prebivalita, ime i prezime, ime oca, redni broj domainstva, jedinstveni matini broj graanina, datum i mjesto roenja, pol, zanimanje, nacionalnost, maternji jezik, vjerska opredijeljenost, obrazovanje, broj djece (samo za ene), te mnoge druge. Opti kvalitet podataka je dobar, osim to su imena esto pogreno pisana. Te greke su uglavnom posljedica loeg optikog skeniranja originalnog upitnika za popis stanovnitva (na primjer, pogreno oitavanje slova V umjesto U, kao kod prezimena koj je oitano kao MVSI) i injenice da nakon toga nije izvrena provjera. Da bismo uklonili greke u pisanju imena, Demografsko odjeljenje Tuilatva primijenilo je nekoliko strategija. Prvo, izradili smo raunarski program za otkrivanje kombinacija slova koje ne postoje u B/H/S jeziku. Program je koristio sintaksu B/H/S-a kako bi procijenio podobnost kombinacija. Nemogue kombinacije su ispravljane eliminisanjem nepravilnih (neloginih) znakova i ubacivanjem najvjerovatnijih ekvivalenata. Zatim smo izradili tablice za ispravke kako bismo uklonili greke u skeniranju imena. Te tablice su sadrale stvarna imena i njihove ispravne verzije, a program je koristio i jedna i druga kako bi mogao da predloi potrebne promjene. Nakon toga, ti prijedlozi su runo kontrolisani kako bi se odbacile pogrene ispravke koje je unio raunarski program. Prihvaene korekcije su potom unesene u podatke. Te zadatke su obavile osobe kojima je B/H/S maternji jezik i koje su upoznate s tradicijom nadijevanja imena u Bosni i Hercegovini. Pored toga, razvili smo i primjenili raunarski program koji je koristio podatke o domainstvima radi ispravljanja prezimena u okviru domainstava. Program je provjeravao tanost i konsistentnost prezimena u okviru istih domainstava. lanovi domainstava ije je prezime bilo razliito od (tanog) prezimena ostalih lanova tog konkretnog domainstva, dobijali su tano prezime. Na primjer, ukoliko bi prezime MUSI bilo tano prezime odreenog domainstva, osoba navedena kao pripadnik tog domainstva s prezimenom MVSI bila bi preimenovana u MUSI.
55
Drugi problem vezan za kvalitet podataka je taj to je u vie dosijea trinaestocifreni matini broj (jedinstveni matini broj, JMB), koji je u bivoj Jugoslaviji uveden 1981. godine, samo djelimino dostupan. JMB se sastoji od datuma roenja (DR, 7 cifara), regije roenja (dvije cifre), sekventnog broja koji oznaava pol (tri cifre) i kontrolnog broja (jedna cifra). Za nae potrebe, kljuni je datum roenja, dok su ostali dijelovi JMB-a od manjeg znaaja. Puni datum roenja nedostaje za samo nekoliko procenata stanovnitva; na primjer, 4,3% stanovnika Viegrada popisanih 1991. godine. Po mom miljenju, problemi vezani za podatke ne umanjuju vrijednost Popisa iz 1991. godine kao znaajnog izvora podataka o stanovnitvu Bosne i Hercegovine prije sukoba. Popis sadri varijabilu nacionalne pripadnosti popisanih pojedinaca. To nam omoguava da analiziramo stanovnitvo u kontekstu nacionalne pripadnosti 1991. godine svih onih pojedinaca iji su dosjei povezani izmeu dva izvora podataka (tj. Popisa iz 1991. godine i Spiska MKCK-a). Pitanje nacionalne pripadnosti u popisnom upitniku je bilo otvoreno, to je znailo da su pojedinci mogli da se izjasne da pripadaju bilo kojoj nacionalnoj grupaciji. Veina stanovnitva se na osnovu Popisa 1991. godine izjasnila da pripada jednoj od tri najvee nacionalne grupacije u Bosni i Hercegovini, to jest Srbima, Muslimanima ili Hrvatima. Pored tih nacionalnih grupacija, na Popisu iz 1991. godine ljudi su se mogli izjasniti kao Jugosloveni (relativno esto), kao osobe mjeovite nacionalnosti, kao to su "srpsko-hrvatska" ili "muslimansko-srpska" (ne tako esto), ili neke druge nacionalnosti (na pr. vlaka, romska) ili strane nacionalnosti (na pr. kao Maari - ne tako esto). Oni koji su sebe nazivali Jugoslovenima ili osobama koje pripadaju mjeavini dviju nacionalnosti, obino su bili djeca iz mjeovitih brakova. Jugosloveni nisu osjeali da pripadaju bilo kojoj pojedinanoj nacionalnoj grupaciji i esto nisu voljeli svrstavanja po nacionalnoj osnovi. U svrhu ovog izvjetaja, razlikovane su etiri nacionalne grupacije na osnovu izjanjavanja tokom Popisa iz 1991. godine: Srbi, Muslimani, Hrvati i ostali. Posljednja grupacija, ostali, je rezidualna kategorija i ukljuuje osobe koje su se izjasnile kao Jugosloveni, kao pripadnici mjeovitih nacionalnih grupacija ili kao pripadnici drugih ili stranih nacionalnosti. OEBS-ovi biraki spiskovi iz 1997. i 1998. godine
2.2
Biraki spiskovi koji se razmatraju u ovom odjeljku sastavljeni su pod okriljem OEBS-a (Organizacija za bezbjednost i saradnju u Evropi) i stoga se esto navode kao Biraki spiskovi OEBS-a. Osnova za sastavljanje ovih spiskova bio je Popis stanovnitva iz 1991. godine, koji je nakon sukoba bio najsvjeiji kompletan izvor podataka o stanovnitvu Bosne i Hercegovine, a posebno onih s pravom glasa. Da bi se registrovali za glasanje, ljudi su morali biti obuhvaeni popisom stanovnitva iz 1991. godine, u vrijeme izbora su morali imati barem 18 godina, ili su morali podnijeti neki drugi dokaz da imaju pravo glasa. U svim optinama u Bosni i Hercegovini i u mnogim stranim zemljama uspostavljena su mjesta za registraciju biraa. Ljudi su mogli da se registruju u optini trenutnog boravita (tj. boravite tokom 1997. ili 1998.), koja nije bila optina u kojoj su ivjeli prije rata. Istovremeno, birai su mogli da glasaju za optine svog predratnog boravita. Optina birake registracije je tako bila dobra zamjena za stvarno mjesto ivljenja biraa 1997. i 1998. godine. Registracija biraa bila je dobrovoljna, to implicira da na spiskovima biraa nije bilo onih koji se nisu registrovali jer nisu bili zainteresovani, ili su bili bolesni, ili isuvie stari ili isuvie mladi. Ipak, budui da se na nivou drave za izbore registrovalo barem 75% stanovnitva s
56
pravom glasa, nije dolo do znatnijeg tetnog uticaja na rezultate iz izvjetaja koji se odnose na interno raseljena lica (dalje u tekstu: IRL) i izbjeglice. Razlog za to je jednostavno u tome to se za glasanje registrovao tako veliki dio stanovnitva da greke do kojih je moda dolo zbog onih koji se nisu registrovali nisu bile tolike da bi ozbiljno ugrozile te rezultate. Zbog dobrovoljnog karaktera registrovanja, registri biraa se ne mogu koristiti kao izvor podataka za cjelokupno stanovnitvo 1997. i 1998. godine. Tih godina je broj stanovnika u Bosni i Hercegovini sigurno bio vei od priblino 2,7 miliona biraa koji su obuhvaeni registrima (vjerovatno priblino 3,5 miliona ili vie). Meutim, registri se mogu sa sigurnou smatrati velikim uzorkom stanovnitva koje je preivjelo sukob u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995 godine, ukljuujui IRL i izbjeglice. Treba primjetiti da je to stanovnitvo koje je u vrijeme izbora bilo starije od 18 godina; djeca mlaa od 18 godina, koja nemaju pravo glasa, nisu zastupljena u registrima. Biraki spiskovi iz 1997.-98. godine predstavljaju veliki uzorak stanovnitva Bosne i Hercegovine s pravom glasa. Svi birai koji su registrovani 1997. i 1998. godine obuhvaeni su ovim izvorom. Demografsko odjeljenje Tuilatva spojilo je dva biraka spiska (iz 1997. i iz 1998. godine) u jedan (1997.-98.). Ova dva spiska se uveliko preklapaju. U 1998. godini bilo je samo 150.000 novih upisa (prva registracija 1998. godine). Svi drugi upisi zavedeni u spisku iz 1998. godine su takoe obuhvaeni spiskom iz 1997. godine. Prilikom spajanja spiskova, uvrstili smo sve uneske iz 1997. godine (prva registracija 1997. godine) i dodali nove uneske iz 1998. godine (150.000 unesaka iz prve registracije 1998. godine). U veini sluajeva, inilo se da unesci iz 1998. godine pokrivaju optine u kojima je registracija 1997. godine bila manje potpuna. Ukupna veliina spojenog birakog spiska 1997.-98. godine sadri 2.674.506 upisa i uglavnom obuhvata 1997. godinu. Pored varijabli kao to su prezime, ime, pol, datum roenja i matini broj (JMB), registrovane su etiri vrste lokacija: optina prebivalita 1991. godine, optina (i centar) registrovanja za glasanje 1997. (ili 1998. godine) i optina za koju je osoba htjela da glasa 1997. (ili 1998. godine). U spisku iz 1998. godine postoji stavka mjesto registrovanja. Biraki spiskovi imaju neke iste kvalitativne probleme kao i Popis iz 1991. godine, mada ne toliko njih, a tu se posebno radi o pogreno napisanim imenima i potpunom ili djeliminom odsustvu datuma roenja ili matinog broja. Nedostaci su uglavnom posljedica optikog skeniranja registracionih formulara. Matini broj je provjeravan i ustanovljeno je da je potpun i ispravan za 83,7% biraa iz Viegrada koji su registrovani 1997. godine. Imena su provjeravana i ispravljena pomou raunarskog programa i drugih postupaka koji su pomenuti gore u odjeljku o Popisu iz 1991. godine. Bilo je pritubi da su se neki ljudi lano registrovali za glasanje na izborima 1997. godine, koristei lana imena (tj. imena umrlih ljudi). Ove navode su u vezi sa Srebrenicom detaljno istraili Brunborg i Urdal (2000. godine) i nisu pronali nikakve dokaze o masovnom lanom registrovanju biraa 1997. i 1998. godine. to se tie Srebrenice, samo 12 lica (od 7.661 nestalih) pronaeno je i na spiskovima nestalih lica i u birakim spiskovima za 1997. i 1998. godinu.2
2
Helge Brunborg, Ewa Tabeau and Arve Hetland, 2005: Missing and Dead from Srebrenica: The 2005 Report and List /Nestali i poginuli iz Srebrenice: Izvjetaj iz 2005. godine i Spisak/. Izvjetaj vjetaka za predmet VUJADIN POPOVI i drugi. (IT-05-88), 16. novembar 2005. godine, ERN 0501-6180-0501-6209, dokazni predmet br. P02413. Tih 12 lica je iskljueno sa spiska nestalih u Srebrenici iz 2005. godine.
57
2.3
Baza podataka MKCK-a o nestalim licima
Meunarodni komitet Crvenog krsta (MKCK) zapoeo je prikupljanje podataka o nestalim osobama sa teritorije Bosne i Hercegovine (BiH) ve tokom sukoba 1992-1995. godine, prvenstveno radi registrovanja osoba za koje se vjerovalo da su pritvorene.3 Registrovanje nestalih lica iz Bosne predstavljalo je jednu od najveih operacija MKCK-a nakon Drugog svjetskog rata. Nacionalna organizacija Crvenog krsta/Crvenog polumjeseca BiH bila je ukljuena u prikupljanje zahtjeva za potragu kao i u javne kampanje voene u Bosni i Hercegovini kako bi se ira drutvena zajednica upoznala s aktivnostima MKCK-a. Registracija je nastavljena nakon rata sve do danas, mada u skorije vrijeme u mnogo sporijem tempu. Tokom 2007. godine zabiljeeno je 40 dodatnih zahtjeva za potragu. Rad MKCK-a u Bosni i Hercegovini je do sada rezultirao objavljivanjem osam izdanja njihovog Registra nestalih lica (osmo izdanje objavljeno je 2007. godine), kao i dodatka koji sadri priblino 1.000 unesaka (objavljen 2000. godine). Posljednja izdanja knjiga MKCK-a (poevi od etvrtog izdanja) sadre uneske o licima koja se i dalje vode kao nestala kao i poznatim smrtnim sluajevima. Pored objavljivanja tih knjiga, MKCK vodi internet stranicu s imenima lica iz Bosne i Hercegovine koja se i dalje vode kao nestala. Stranica se nalazi na internet adresi: http://www.familylinks.icrc.org/mis_bos.nsf/bottin, i redovno se aurira. MKCK je koristio standardne upitnike prilikom obrade zahtjeva za potragu. Stoga su isti podaci prikupljani za sve nestale osobe: imena (ime, ime oca, prezime), datum i mjesto roenja, datum i mjesto nestanka, ko je prijavio nestanak i dr. Svakoj nestaloj osobi dodijeljen je jedinstveni identifikacioni broj (tzv. BAZ broj). Kao podnosioci prijava prihvatani su samo bliski roaci ili oevici. Podatke su u raunare unijeli strunjaci za informacijsku tehnologiju i oni su dostupni u formatu baze podataka. Podaci su sistematski dostavljani iz Sarajeva u enevu na dalju obradu unakrsnu provjeru s drugim izvorima i unoenje na internet stranicu. Bitno je da je MKCK unakrsnom provjerom sistematski iskljuivao rijeene sluajeve, kako preivjele, tako i preminule osobe, kao i administrativna iskljuenja. Aurirani spisak nestalih osoba za cjelokupnu Bosnu i Hercegovinu koju je MKCK sainio 2005. godine i koji je koriten za ovaj izvjetaj dostavio nam je direktno enevski ured MKCK-a, 17. avgusta 2005. godine (ERN: D000-1714-D000-1714). Spisak koji je u avgustu 2005. godine dostavljen Tuilatvu iri je nego spisak "onih koji se i dalje vode kao nestali" koji se nalazi na Internetu, te sadri neke informacije o tijelima onih koji se i dalje vode kao nestali i onima koji se vie ne vode kao nestali. Spisak MKCK-a iz 2005. koji je dostavljen Tuilatvu ima pet komponenti: oni koji se i dalje vode kao nestali, a informacije o njihovim tijelima jo uvijek nisu dostupne (14.105 unesaka); oni koji se i dalje vode kao nestali, a informacije o njihovim tijelima su dostupne (1.528); rijeeni sluajevi po MKCK-u, tj. potvreni smrtni sluajevi (6.093); ive osobe, tj. sluajevi koji vie ne spadaju u kategoriju nestalih (434); administrativna iskljuenja (52).
3 Izvori za ovaj odjeljak ukljuuju: Specijalni izvjetaj MKCK The issue of missing persons from Bosnia and Herzegovina, Croatia and the Federal Republic of Yugoslavia /Pitanje nestalih osoba iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Savezne Republike Jugoslavije/, februar 1998., ERN 0349-2128-0349-2143; Godinji izvjetaj MKCK-a za 2007. godinu - preuzet sa internet stranice MKCK-a.
58
Sveukupno, spisak sadri 22.212 unesaka od kojih se 21.726 odnosi na nestala ili umrla lica, a 486 unesaka vie nije relevantno. Spisak MKCK-a iz 2005. godine, kao i sva prethodna izdanja spiska, sadri podatke o prezimenu, imenu, imenu oca, polu, datumu i mjestu roenja i datumu i mjestu nestanka (koje je na spisak upisano kao "mjesto optina"). Treba napomenuti da, uprkos tome to je MKCK tokom perioda od objavljivanja svog prvog spiska 1996. godine oigledno poboljao svoje podatke, u spisku iz 2005. godine i dalje ima praznih ili nekompletnih polja. Najee nedostaju podaci o datumu roenja (28,8 % nepotpuno; meu ukupno 22.212 unesaka, nalazi se 6.403 nekompletnih datuma roenja; ali samo 12 bez godine roenja) i datumu nestanka (11,8 % nekompletno; od ukupno 22.212 unesaka 2.624 nekompletno, ali samo jedan unesak bez godine nestanka). Druge varijable su zabiljeene za skoro svakog ali to nuno ne znai da su ti podaci uvijek tani. Uoene su greke u pisanju imena ljudi i mjesta. Pored toga, na osnovu uporeivanja nekoliko spiskova znamo da ima greaka, mada uglavnom manjih, u varijablama kao to je datum roenja. Takve greke u podacima prikupljenim putem upitnika u anketama, popisima i slino, uobiajene su irom svijeta. Stoga ne iznenauje da ima greaka u varijablama koje su prikupljene u haotinoj i traumatinoj situaciji, a odnose se na tragine dogaaje. U okviru istraivanja broja lica nestalih u Srebrenici, Demografsko odeljenje Tuilatva izvrilo je podrobnu provjeru kvaliteta spiska MKCK-a iz 2005. godine. Utvrdili smo da su podaci u naelu pouzdani i dobrog kvaliteta, premda ima nekoliko manjih nedostataka, kao to se navodi gore u tekstu. Spisak MKCK-a je prevashodno spisak nestalih, a ne umrlih lica. Meutim, opta je pretpostavka da je veina tih lica mrtva (ako ne i sva ta lica). To miljenje je izrazio i sam MKCK. 4
2.4
Metode
Na pristup je bio da podatke o licima iz Popisa iz 1991. godine uporedimo s podacima o licima iz spiskova nestalih/mrtvih lica i OEBS-ovih birakim spiskovima za izbore 1997. godine. Prilikom poreenja raznih spiskova s podacima o licima, za traenje podataka navedenih na jednom spisku koji se podudaraju s podacima navedenim na drugom spisku, koristili smo raunarski program Access za bazu podataka. Ako su na dva spiska kljune varijable bile identine, za sparene podatke se pretpostavljalo da se odnose na isto lice, a u suprotnom ne. Takva procedura bi bila brza i lagana kada bi na svim spiskovima svako lice bilo jedinstveno definisano s jednom ili vie varijabli, poput matinog broja. Meutim, to nije sluaj sa svim spiskovima koji su nam bili dostupni. Iako je jedinstveni matini broj u bivoj Jugoslaviji uveden 1981. godine, njega, na primjer, MKCK ne koristi u svojoj bazi podataka. tavie, tamo gdje se taj broj koristi, kao, na primjer, u obrascima Popisa stanovnitva iz 1991. godine i u OEBS-ovim birakim spiskovima, on ponekad nedostaje ili se ne podudara.
4 Vidi specijalni izvjetaj MKCK-a: "The issue of missing persons from Bosnia and Herzegovina, Croatia and the Federal Republic of Yugoslavia"/"Pitanje nestalih lica u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Saveznoj Republici Jugoslaviji"/, objavljen u februaru 1998. godine. ERN 0349-2128-0349-2143.
59
Uporeivanje dvaju spiskova uvijek je poinjalo traganjem za unosima sa istim imenima i datumima roenja. Vrlo je neuobiajeno da dva razliita lica imaju isto ime i prezime i da su roena potpuno istog datuma, naroito ako se posmatra samo stanovnitvo jednog ogranienog podruja, kao to je jedna optina. Prilino esto, meutim, imena su drugaije napisana ili je datum roenja upisan na malo drugaiji nain ili taj datum nedostaje na jednom ili oba spiska. Stoga smo za lica za koja pri prvom pokuaju nije postignuto sravnjivanje podataka postepeno proirili kriterijume traganja u vezi s jednom ili vie varijabli, na primjer, tako to smo uvrstili godinu (a ne puni datum) roenja ili, pored prezimena, samo poetno slovo imena. Meutim, da bi se ustanovilo da li je vjerovatno da se podudarni podaci odnose na isto lice ili ne, rezultate takvog sravnjivanja treba provjeriti golim okom, obraajui panju na druge prikupljene informacije, kao to su optina i mjesto roenja ili optina i mjesto prebivalitva. Mjesto roenja, na primjer, moe na jednom spisku biti navedeno kao optina, a na drugom kao zaselak koji se nalazi u datoj optini. Bilo bi veoma komplikovano takvo provjeravanje automatizovati, ako bi to uopte i bilo mogue. Mi smo, u teim sluajevima, u obrascima Popisa stanovnitva iz 1991. godine potraili dodatne podatke, kao to su, na primjer, podaci o lanovima porodice datog lica. U svrhu evidentiranja kvaliteta i osnove sravnjenih podataka, svakom licu za koje su sravnjeni podaci pripisan je odreeni parametar (indikator, pokazatelj kvaliteta), zavisno od kriterija koritenih za sravnjivanje. Taj parametar je koriten za analizu vie prihvaenih sravnjenih podataka prema tipu i kvalitetu sravnjenih podataka. Smatramo da je ta metoda veoma precizna i da daje pouzdane rezultate. U tom procesu sravnjivanja podataka, Demografsko odjeljenje (DO) Tuilatva je od 21.198 lica za koje je prilikom popisa stanovnitva 1991. godine zabiljeeno da ive u Viegradu, identifikovalo 10.522 preivjela lica (to jest registrovana biraa iz 1997. i 1998. godine), ili njih 49,63%.5 Neke promjene su odraz prirodnih procesa vezanih za stanovnitvo prije, tokom i poslije rata, konkretno prirodne smrti i iseljavanja. Najvei broj ljudi o kojima nemamo nikakve podatke su ljudi s pravom glasanja koji se nisu registrovali za glasanje. Isto tako, ne posjedujemo nikakve posljeratne informacije o preivjelim licima u starosnoj grupi od 0 do 17 godina. Stoga su sve procjene preivjelih u ovom izvjetaju minimalni brojevi. Stvarni brojevi su znatno vii. Mnoge analize izloene u ovom izvjetaju nainjene su u odnosu na nacionalnu pripadnost, ako je ona bila potpuno isto definisana i u izvorima iz 1991., i u izvorima iz 1997-98. godine, kao i u trenutku nestanka. Definicija koju sam primjenila je ona koja je koritena u upitniku za Popis iz 1991. godine, gdje je ljudima omogueno da se sami izjasne o svojoj nacionalnoj pripadnosti. U originalnim popisnim formularima, graani Bosne i Hercegovine naveli su otprilike stotinu nacionalnih kategorija. Demografsko odjeljenje Tuilatva je te kategorije svrstalo u etiri glavne grupe: one koji su se izjasnili kao Muslimani, Hrvati ili Srbi uzeti su kao pripadnici tih konkretnih grupa, a sve preostale kategorije, ukljuujui Jugoslovene, uzeti su zajedno kao "Ostali". Vezano za definiciju interno raseljenih lica, za svako lice je uporeivana njegova optina boravita 1991. godine i 1997-98 godine. Ukoliko bi osoba 1991. godine imala razliito boravite od onog gdje se registrovala za glasanje 1997-98. godine, tada je ta osoba smatrana
Termin "preivjeli" kako se ovdje koristi, odnosi se na podatke sravnjene izmeu Popisa iz 1991. godine i birakih spiskova iz 1997-98. U irem smislu, pored birakih spiskova, radi identifikovanja preivjelih mogu se upotrijebiti i izvori kao to su registri nestalih lica i izbjeglica Vlade BiH. Dobijeni broj je tada neto vei iod 10.870 i iznosi 12.658.
5
60
interno raseljenom. Napravljena su poreenja za postdejtonske optine, to je ukljuivalo stvaranje nove varijable nazvane postdejtonska optina, i to za sve osobe obuhvaene Popisom. Taj zadatak je uspjeno obavljen za podruje Viegrada (ukljuuje Viegrad i druge optine koje su prouene u ovom izvjetaju). Treba napomenuti da je interna migracija u bivim socijalistikim zemljama kao to je Jugoslavija, a posebno Bosna i Hercegovina, u godinama prije 1991. bila ograniena. Naa analiza razlika boravita prije i poslije sukoba je stoga u potpunosti opravdana kao metod za procjenu kretanja stanovnitva tokom sukoba 1992-95. godine. Interna migracija prije sukoba u Bosni i Hercegovini je bila zanemarljiva. tavie, uobiajeni uzroci interne migracije (trite rada, stanovanje, obrazovanje i dr.) nisu funkcionisali tokom sukoba. Loi stambeni uslovi su bili jedan od razloga niske mobilnosti stanovnitva u Bosni i Hercegovini prije 1991. godine. Takoe, urbanizacija je u Bosni bila relativno spora kada se uporedi s dinaminim zapadnim zemljama. Proces je kontrolisala socijalistika partija. Radna migracija nije igrala veliku ulogu, poto nezaposlenost u socijalistikom sistemu nije postojala. Svi su imali zagarantovan posao. Napredovanje u karijeri bilo je povezano za faktore koji su uglavnom prevazilazili pojedinane ambicije i spremnost na preseljenje radi posla. Ti faktori su bili povezani sa, na primjer, lanstvom u socijalistikoj partiji ili politikom zapoljavanja partije na vlasti. Meutim, stanovnitvo radnosposobne dobi bive Jugoslavije, ukljuujui Bosnu, a to se odnosilo uglavnom na mukarce, putovalo je u zapadnoevropske zemlje radi privremenih poslova i bolje zarade, ali se ta privremena migracija (spoljna, a ne interna) sistematski vraala kui. Izbjeglice su bile osobe koje su 1991. godine prijavljene kao stanovnici Bosne i Hercegovine (ukljuujui one na privremenom boravku u inostranstvu), a koje su se 1997-98. godine registrovale za glasanje u drugim zemljama izvan Bosne. Bilo je otprilike 300.000 biraa izvan Bosne i Hercegovine koji su ispunjavali taj kriterij. Treba napomenuti da su nae definicije interno raseljenih lica i izbjeglica statistike, a ne pravne prirode. Kao takvi, brojevi IRL i izbjeglica predstavljeni u ovom izvjetaju treba da budu sagledani kao procjene stvarnih brojeva. Treba takoe napomenuti da je, po naem miljenju, dobijanje stvarnih brojeva nemogu zadatak, i to zbog ogranienih postojeih izvora informacija i nepotpunih informacija sadranih u tim izvorima.
61
3.
Promjene nacionalnog sastava stanovnitva u viegradskoj regiji u periodu od 1991. do 1997. godine Optina Viegrad u periodu od 1991. do 1997.
3.1
U ovom dijelu razmatram promjene nacionalnog sastava stanovnitva u viegradskoj optini, uporeujui njegovu strukturu iz 1991. sa strukturom iz 1998. godine. Pored toga, uporedila sam nacionalni sastav stanovnitva odabranih naselja (tj. upravnih podjedinica unutar optine) iz 1991. i 1997. godine. Na kraju razmatranja, promjene koje su se dogodile u Viegradu stavljam u kontekst slinih promjena u okolnim optinama. Prije rata, broj stanovnika Viegrada postojano je rastao, od 18.923, koliko ih je bilo 1948. godine, do 21.199 godine 1991. (Tabela 1). Ta optina je 1991. godine bila relativno rijetko naseljena (47,3 lica po kvadratnom kilometru), pri emu je vei dio stanovnitva ivio u samom gradu Viegradu. Muslimani su 1991., kao to je bio sluaj i 1981. godine, inili veinsku nacionalnu grupu, (1991. godine 63,5%, a 1981. godine 62,1%). Srbi su bili druga najvea grupa; oni su 1981. godine inili 33% stanovnitva, a 1991. godine 31.8% (Tabela 2).
Tabela 1. Ukupno stanovnitvo Viegrada od 1948. godine 1948. 18.923 1953. 21.566 1961. 24.557 1971. 25.389 1981. 23.201 1991. 21.199
Izvor: Stanovnitvo Bosne i Hercegovine. CROSTAT, Zagreb, april 1995. Tabela 2. Nacionalni sastav stanovnitva Viegrada 1981., 1991. i 1997. godine
Godina 1981. 1981. 1991. 1991. 1997. (18+) 1997. (18+)
Ukupno 23.201 100,0 21.199 100,0 9.241 100,0
Hrvati 60 0,3 32 0,2 60 0,6
Muslimani 14.397 62,1 13.471 63,5 3 0,0
Srbi 7.648 33,0 6.743 31,8 8.861 95,9
Ostali 1.096 4,7 953 4,5 317 3,4
Izvor: Za 1981.i 1991.: Stanovnitvo Bosne i Hercegovine. CROSTAT, Zagreb, april 1995. Za 1997.: Biraki spiskovi OEBS-a
Tabela 2 takoe pokazuje nacionalni sastav stanovnitva Viegrada 1997. godine. Brojevi za 1997. godinu ne podudaraju se sasvim s brojevima za 1981. i 1991. godinu. Za 1997. godinu ukljueni su samo stanovnici od 18 i vie godina starosti tj. stanovnici koji imaju pravo glasa, dok su za 1981. i 1991. godinu prikazane sve starosne grupe. tavie, birai iz 1997. godine predstavljaju uzorak cijelog stanovnitva, a brojevi za 1981. i 1991. godinu obuhvataju sve graane koji ive na tom podruju. Uprkos tim nedostacima, brojevi iz 1997. godine predstavljaju dobar odraz nacionalnog sastava stanovnitva 1997. godine. Kao to se vidi iz Tabele 2 koja se odnosi na Viegrad kao optinu, nacionalna grupacija Muslimani, koja je prije rata bila u veini, 1997. godine uopte vie nije bila prisutna. Procenat Srba 1997. godine je bio znatno vei nego 1991., dok je preostali udio Hrvata i ostalih ostao na nivoima slinim
62
predratnim. Srbi su postali ne samo dominantna nacionalna grupa u Viegradu, nego gotovo i jedina nacionalna grupa koja je ostala u optini. Da bi se stekla jasnija slika o promjenama u nacionalnom sastavu stanovnitva, potrebno je za obje godine o kojima je rije analizirati stanovnitvo od 18 i vie godina starosti. To je navedeno kao slijedi.
Slika 1a. Nacionalni sastav stanovnitva Viegrada: predratno i posljeratno
100 80 60 40 20 0 Serbs Muslims Croats Others 1991 1997
Legenda: Serbs Srbi
Muslims Muslimani
Croats Hrvati
Others Ostali
Slika 1b. Birai registrovani 1997 . godine koji potiu iz Viegrada, prikazani prema nacionalnoj pripadnosti i mjestu registracije
Serbs 100 80 60 40 20 0 This Mun. Other Mun. Out of country 100 80 60 40 20 0 This Mun. Other Mun. Out of country Muslims
Croats 100 80 60 40 20 0 This Mun. Other Mun. Out of country 100 80 60 40 20 0 This Mun.
Others
Other Mun.
Out of country
63
Legenda: Serbs Srbi This Mun. - Ova optina Out of country - Izvan zemlje Croats- Hrvati Muslims - Muslimani Other Mun. - Druga optina Others- Ostali
Stanovnitvo Viegrada 1991. godine procjenjeno je na 21.199 osoba (Tabela 2), od kojih je 17.883 imalo 18 ili vie godina 1997. godine (Tabela 3a) i steklo pravo glasa. Lica s pravom glasa su predmet svih analiza koje slijede u narednim odjeljcima ovog izvjetaja. Meu stanovnitvom Viegrada 1991. godine veinu su inili Muslimani (oko 62,5%; Grafikon 1a i Tabela 3a). Nacionalni sastav stanovnitva Viegrada 1997. godine, kako je procijenjeno na osnovu naeg uzorka od 9.241 registrovanih biraa, bio je potpuno drugaiji od nacionalnog sastava stanovnitva 1991. godine. Naime, 1997. godine prevladavali su Srbi, jer su inili 95,9% stanovnitva. Grafikon 1b i Tabela 3b dodatno potvruju da su se praktino svi birai Muslimani, koji su 1991. godine ivjeli u Viegradu, 1997. godine registrovali da glasaju u drugim optinama u Bosni i Hercegovini ili u inostranstvu (6.798 ili gotovo svi od 6.799 registrovanih biraa). Za razliku od Muslimana, Srbi iz Viegrada registrovali su se 1997. godine uglavnom u viegradskoj optini (3.704 ili 96,9% od 3.822 registrovanih biraa). Meu biraima iz 1997. godine Hrvati su bili slabo zastupljeni, to moe znaiti da je na podruju Viegrada ta nacionalna grupa 1997. godine uglavnom bila odsutna. Ni "ostali" nisu bili brojni. Za glasanje se 1997. godine oko 63% "ostalih" registrovalo izvan granica viegradske optine (22% u drugim optinama u BiH i 41% u inostranstvu).
Tabela 3a. Nacionalni sastav Viegrada: predratno i posljeratno stanovnitvo (lica od 18 i vie godina) _________________________________________________________________________________ Apsolutni brojevi Procenti Nacionalnost Popis iz 1991. Biraki spisak iz 1997. Popis iz 1991. Biraki spisak iz 1997. __________________________________________________________________________________ Srbi 5.837 8.861 32,64 95,89 Muslimani 11.178 3 62,51 0,03 Hrvati 30 60 0,17 0,65 Ostali 838 317 4,69 3,43 Ukupno 17.883 9.241 100,00 100,00 __________________________________________________________________________________
64
Tabela 3b. Birai registrovani 1997. koji potiu iz Viegrada, prikazani prema nacionalnom porijeklu i mjestu registracije
___________________________________________________________________________
Apsolutni brojevi Nacionalnost Ova optina Druge optine Izvan zemlje Ukupno ____________________________________________________________________________ Srbi Muslimani Hrvati Ostali 3.704 1 13 79 34 4.717 0 47 84 2.081 3 87 3.822 6.799 16 213
___________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________
Procenti Nacionalnost Ova optina Druge optine Izvan zemlje Ukupno
___________________________________________________________________________
Srbi 96,91 0,89 2,20 100,00 Muslimani 0,01 69,38 30,61 100,00 Hrvati 81,25 0,00 18,75 100,00 Ostali 37,09 22,07 40,85 100,00 ____________________________________________________________________________
Najveu grupu interno raseljenog stanovnitva viegradske optine inili su Muslimani. Za ukupno 4.717 registrovanih biraa utvrdila sam da su registrovani u drugim optinama, a ne u viegradskoj optini. Mjesta registracije raseljenog muslimanskog stanovnitva 1997. godine prikazana su na Grafikonu 1c. Muslimansko stanovnitvo je otilo na podruja koja se nalaze u Federaciji Bosne i Hercegovine. Mnogi Muslimani pobjegli su u dio goradanske optine koji pripada Federaciji, kao i u dijelove Sarajeva (Centar, Stari Grad, Novi Grad, Novo Sarajevo, Ilida, Ilija, Hadii, Vogoa) koji pripadaju Federaciji, i okolne optine, kao to su Visoko, Kakanj i Zenica.
65
Grafikon 1c. Podruja na koje je raseljeno stanovnitvo iz Viegrada (RS): predratno i posljeratno stanovnitvo
Se r b s M u sli m s
R eg io n o f o ri gi n Vi s egr a d (R S ) Si ze of p o pul at io n f lo w 0% - 0 % 0% - 2 .9 % 2. 9% - 5 . 9% 5.9% - 1 1 .8 % 11 .8 % - 2 9. 4%
Reg io n o f o rigin Visegra d (RS ) Size of po pulat io n f lo w 0% - 0.5 % 0.5% - 3 .1% 3.1% - 6 .7% 6.7% - 1 7.3 % 17.3 % - 28.3%
O t h er s
Reg io n o f o rigin Visegra d (RS ) Size of po pulat io n f lo w 0% - 0% 0% - 2.1 % 2.1% - 4 .3% 4.3% - 1 0.6 % 10.6 % - 25.5%
Legenda: Serbs - Srbi Others - Ostali
Muslims - Muslimani
Region of origin - Podruje porijekla Viegrad (RS) Size of population Obim raseljenog stanovnitva
Nai rezultati prikazani na gornjoj karti u velikoj mjeri se podudaraju s distribucijom raseljenih lica koju je 1998. godine u svom izvjetaju naveo UNHCR u Sarajevu (Tabela 4).
66
Tabela 4. Distribucija interno raseljenih lica iz Viegrada, prema izvjetaju UNHCR-a iz 1998. godine
Optina
Broj raseljenih lica Optina
Broj raseljenih lica
Tuzla Breza Kakanj Visoko Zenica Fojnica Sarajevo Centar
139 50 129 853 616 102 516
Sarajevo Hadii Sarajevo Ilida Sarajevo Ilija Sarajevo Novi Grad Novo Sarajevo Sarajevo Stari Grad Sarajevo Vogoa Ukupno
255 601 244 3.576 906 227 384 8.598
Izvor: Raseljena lica po opinama i kantonima (regijama) prebivalita i boravita. Stanje: 31.12.1998. UNHCR Sarajevo, 1998. Tabela 5. Stanovnitvo koje se iselilo iz Viegrada u periodu od 1991. do 1997. ___________________________________________________________________________ Struktura iseljenih lica (birai izvan zemlje) Nacionalnost Hrvatska SRJ Druge zemlje Ukupno Broj Procenat Broj Procenat Broj Procenat Broj Procenat __________________________________________________________________________________________ Srbi 0 0,00 73 86,90 11 13,10 84 Muslimani 1 0,05 19 0,91 2061 99,04 2.081 Hrvati 0 0,00 0 0,00 3 100,00 3 Ostali 0 0,00 15 17,24 72 82.76 87 __________________________________________________________________________ Izvor: Biraki spiskovi iz 1997. i Popis stanovnitva iz 1991. za BiH 100,00 100,00 100,00 100,00
Na Tabeli 5 saeto je prikazana struktura iseljenih lica (tj. lica koja su otila u druge zemlje) iz optine Viegrad. Upeatljiv je podatak da su od 2.255 lica koja su ovu optinu napustila i koja su 1997. godine i dalje ivjela izvan svog predratnog mjesta boravita, i to izvan granica Bosne i Hercegovine, najveu grupu (njih 2.081 ili otprilike toliko) inili Muslimani. Od svih Muslimana koji su se iselili, njih 2.061 ili otprilike toliko oigledno je otilo u zemlje izvan teritorije bive Jugoslavije. Preostalu grupu iseljenika iz Viegrada inili su Srbi i ostali (84, odnosno 87 lica). Od tih Srba, njih priblino 87% otilo je u SRJ (praktino u Srbiju), dok je od ostalih 83% otilo u zemlje izvan bive Jugoslavije.
67
3.2 Promjene nacionalnog sastava u odabranim naseljima u optini Viegrad u periodu od 1991. do 1998. U viegradskoj optini je 1991. godine bilo 159 naselja (upravnih podjedinica). U veini njih (93) oiglednu veinu stanovnitva inili su Muslimani (znatno iznad 50% ), dok su u 60 naselja oiglednu veinu inili Srbi. Samo est naselja se moglo smatrati "mjeovitim" tj. naseljima u kojima je razlika u zastupljenosti dviju glavnih nacionalnih grupa bila manja od 15%. U ta naselja spadaju grad Viegrad i sela Koritnik, Pijavice (sa zaseokom Uzamnice), Prelovo, Sase i Velji Lug (sa zaseocima Krevine, Omar, ipovac i ilii). U priloenom Dodatku B dat je detaljni spisak svih naselja u optini Viegrad s podacima o njihovom nacionalnom sastavu 1991. godine, koji se zasniva na podacima iz Popisa stanovnitva. Taj dodatak takoe sadri nacionalni sastav stanovnitva odabranih naselja 1998. godine, koji je procijenjen na osnovu birakih spiskova iz 1998. godine (podaci o naseljima u kojima su ivjeli birai dati su samo za 1998. godinu). Meutim, treba imati na umu da su, poto su biraki spiskovi samo uzorak posljeratnog stanovnitva, tu prikazana samo ona naselja za koje je taj uzorak bio dovoljno velik, tj. iji je broj opservacija vei od 50. Taj uslov je ispunjen za 15 naselja (grad Viegrad i neka vea sela, spisak svih tih naselja dat je u Dodatku B). Iz tog primjera se moe jasno vidjeti da su sva ta naselja u periodu od 1991. do 1998. godine postala gotovo iskljuivo srpska, bez obzira na njihov predratni nacionalni sastav.
3.3
Odabrane optine u viegradskoj regiji u periodu od 1991. do 1997.
Cilj analize predoene u ovom odjeljku izvjetaja je poreenje promjena nacionalnog sastava stanovnitva u Viegradu s promjenama koje su se dogodile u okolnim optinama. Sve optine koje su odabrane za analizu od 1995. godine potpuno pripadaju Republici Srpskoj. To su sljedee optine: Bratunac, ajnie, Han-Pijesak, Milii, Rogatica, Rudo, Sokolac, Srebrenica i Vlasenica. Ovom analizom nije obuhvaena optina Gorade, koju je dejtonska linija podijelila i koja se od 1995. godine sastoji od dva dijela (Gorade Federacija BiH i Srpsko Gorade Republika Srpska). Gorade smo iskljuili zato to je u svim podijeljenim optinama dolo do veoma velikog kretanja stanovnitva izmeu srpskih i federalnih dijelova tih optina. Takve ekstremne promjene ne mogu se direktno porediti s promjenama koje su se dogodile u nepodijeljenim optinama. Takoe treba napomenuti da su Han-Pijesak, Milii, Rogatica (jedan dio), Sokolac i Vlasenica pripadali takozvanoj Srpskoj autonomnoj oblasti Romanija-Bira a da su ajnie i Rudo pripadali Srpskoj autonomnoj oblasti Hercegovini (koju je osnovala Skuptina srpskog naroda u BiH 21.11.1991.) Meutim, optine sa znatnom muslimanskom veinom (Srebrenica, Vlasenica, Viegrad i dio Rogatice) nisu dodijeljene nijednoj od tih srpskih autonomnih oblasti. Da bi se utvrdio obim promjena nacionalnog sastava stanovnitva u navedenim optinama i te optine navele prema veliini utvrenih vrijednosti, koriten je statistiki obrazac " 2 statistika" (hi-hvadrat). Taj obrazac ima jednostavno tumaenje: to vea vrijednost 2, to su se dogodile dramatinije promjene nacionalnog sastava stanovnitva. Na osnovu izraunate vrijednosti " 2" mogue je izvriti statistiku provjeru i koja ukazuje na to da li dobijeni rezultati odraavaju pravi (bitni) obrazac ili su moda sluajno dobijeni. Na Tabeli 6, optine oko Viegrada navedene su prema vrijednostima hi-hvadrata koje pokazuju obim promjena nacionalnog sastava stanovnitva u tim optinama. U Dodatku C opisana je statistika metodologija na kojoj poivaju sve te izraunate vrijednosti i zakljuci.
68
Tabela 6. Odabrane optine u viegradskoj regiji navedene prema obimu promjena nacionalnog sastava stanovnitva u periodu od 1991. do 1997. godine
Post-Dayton Municipality 105 - Srebrenica 104 - Bratunac 147 - Vi{egr ad 146 - Rogatica 103 - Vlasenica 121 - Sokolac 185 - Mili}i 169 - âjni~e 170 - Rudo 123 - Han Pijesak Ser bs 91 24.7 36.4 32.6 38.8 39.1 66.1 49.0 53.0 70.1 58.7 Ser bs 97-98 96.3 97.0 95.9 97.7 96.8 97.9 98.8 97.3 97.5 97.4 Muslims Muslims 91 97-98 73.2 61.8 62.5 59.4 57.9 32.5 49.2 44.5 27.5 39.2 0.1 0.1 0.0 0.0 0.2 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 Cr oats 91 0.1 0.1 0.2 0.1 0.2 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1 Cr oats 97-98 0.5 0.4 0.6 0.3 0.4 0.3 0.1 0.1 0.2 0.2 Other s 91 2.0 1.7 4.7 1.7 2.8 1.2 1.7 2.5 2.4 2.0 Other s 97-98 3.1 2.5 3.4 1.9 2.6 1.8 1.1 2.6 2.3 2.5 Chi-squar e Statistic 21027.7 17744.7 17254.7 10812.5 10555.3 4086.0 3770.0 2711.6 1935.5 1620.5 P-Value 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000 0.00000
Legenda: Post-Dayton Municipality - Post-dejtonska optina Serbs- Srbi 91 Srbi 97-98 Muslims-Muslimani 91.. Muslimani 97-98 Croats - Hrvati 91 Hrvati 97-98 Others - Ostali 91 Ostali 97-98 Chi-square Statistic- hi-kvadrat P-value- vjerovatnoa sluajnog dobijanja ovog rezultata
Moe se vidjeti da su se najdramatinije promjene dogodile u Srebrenici, Viegradu i Bratuncu. Imajui u vidu da su promjene u Srebrenici i Bratuncu uglavnom vezane za jedan dogaaj pad enklave Srebrenica u julu 1995. godine (vidi takoe odjeljak 4.2), ini se da je od svih optina u toj regiji Viegrad, iskusio najdramatinije promjene nacionalnog sastava stanovnitva. tavie, provjere koje su izvrene za sve optine pokazale su da su sve promjene statistiki znaajne, pri emu je vjerovatnoa sluajnog dobijanja takvih rezultata praktino ravna nuli. Ukratko, promjene nacionalnog sastava stanovnitva u Viegradu odraavaju obrazac koji je uoen irom te cijele regije, koja je nakon rata postala gotovo sasvim srpska. Konano, te promjene su u Viegradu znatno veeg intenziteta nego u okolnim optinama (osim u Srebrenici i Bratuncu).
69
4. 4.1
Osnovne demografske distribucije nestalih lica u Viegradu Optina Viegrad
Na spisku nestalih lica koji je sainio MKCK (objavljen 2005. godine) pronala sam 705 lica koja su nestala u optini Viegrad. Od tih lica, 560 je identifikovano na osnovu Popisa stanovnitva iz 1991. godine (79,4%).6 Za lica iji je identitet potvren povezivanjem s odgovarajuim podacima iz Popisa, mogli bismo da prikaemo osnovne demografske distribucije kao to su pol, vrijeme i mjesto nestanka i nacionalnost. Od identifikovanih lica, 542 su se 1991. godine izjasnila kao Muslimani (96,8%), a 18 kao "ostali" - Jugosloveni i neopredijeljeni (3,2%). Osnovne demografske distribucije prikazane su na grafikonima 2, 3 i 4 i tabelama 7 i 8. Potpuni spisak lica nestalih u optini Viegrad, koji je dio spiska MKCK-a iz 2005. godine, priloen je u Dodatku A.
Grafikon 2. Broj lica nestalih u Viegradu, prema polu, starosti i nacionalnosti
Lica mukog pola
75+ 60-74 45-59 30-44 15-29 0-14
Lica enskog pola
200
150
100 Muslims Others
50 unknown
50
Legenda: zeleno Muslimani, sivo ostali, bijelo nacionalna pripadnost nepoznata Izvor: Spisak nestalih lica MKCK-a (2005.) i Popis stanovnitva BiH iz 1991.
6 Podatke koji nisu sravnjeni karakteriu pogreno napisana imena i nepotpunost. Manuelna pojedinana pretraga za tim podacima u Popisu iz 1991. godine verovatno bi dala vie sravnjenih podataka. Meutim, neki podaci mogu biti isuvie loi da bi se mogli smatrati sravnjenim.
70
Tabela 7. Broj lica nestalih u Viegradu, prema polu, starosti i nacionalnosti

Men Age Group 0-14 15-29 30-44 45-59 60-74 75+ Total Muslim 23 106 148 80 68 10 435 Other Unknown 0 4 2 2 1 0 9 5 19 27 21 16 2 90 Total 28 129 177 103 85 12 534 Women Muslim 15 12 28 28 20 4 107 Other Unknown 0 5 0 1 2 1 9 4 8 10 11 11 11 55 Total 19 25 38 40 33 16 171
Note: 1 Serb male, age 15-29, is included in "Others"
Napomena: 1 Srbin, starosti 15-29 godina ukljuen je u kategoriju "Ostali" Izvor: Spisak nestalih lica MKCK-a (2005.) i Popis stanovnitva BiH iz 1991 Legenda: Age group - Starosna grupa Muslim -Muslimani Total-UKUPNO
Men - Lica mukog pola Women - Lica enskog pola Other -Ostali Unknown -Nepoznato
Grafikon 3. Broj lica nestalih u Viegradu, prema nacionalnosti i mjesecu nestanka
350 300 250 200 150 100 50 0 Oct 94 Dec 94 Oct 93 Dec 92 Dec 93 Feb 94 Feb 95 Oct 92 Jun 94 Apr 95 Jun 95 Aug 93 Aug 92 Aug 94 Aug 95 Feb 93 Jun 93 Apr 92 Apr 93 Apr 94 Jun 92
Muslim
Other
Unknown
Legenda: zeleno Muslimani, sivo ostali, bijelo nepoznata nacionalnost Izvor: Spisak nestalih lica MKCK-a (2005.) i Popis stanovnitva BiH iz 1991.
71
Grafikon 4. Broj nestalih lica iz Viegrada, prema nacionalnosti i datumu nestanka (u periodu april-juni 1992.)
25
20
15
10
Muslims
Others
unknown
Legenda: zeleno Muslimani, sivo ostali, bijelo nepoznata nacionalnost Izvor: Spisak nestalih lica MKCK-a (2005.) i Popis stanovnitva BiH iz 1991.
Tabela 8. Distribucija nestalih lica u Viegradu, prema mjestu nestanka (navedena su samo mjesta s pet i vie nestalih lica)
Mjesto nestanka
Broj nestalih lica
VIEGRAD 396 BIKAVAC 28 DRINSKO 21 DOBRUN 20 DUE 18 RODI BRDO 14 MUII 13 PRELOVO 12 VELIKA GOSTILJA 12 SASE 10 MALA GOSTILJA 9 BAN POLJE 9 KLANIK 8 KABERNIK 7 VUINE 7 MEEA 6 KORITNIK 6 BABIN POTOK 6 BOSANSKA JAGODINA 6 SEGANJE 6 BARIMO 5 ZLATNIK 5 DRUGA MJESTA 81 UKUPNO 705 Izvor: Spisak nestalih lica MKCK-a (2005.)
72
Iz Grafikona 2 i Tabele 7 se vidi da su ogromnu veinu lica nestalih iz Viegrada inili mukarci, Muslimani, uglavnom izmeu 15 i 44 godina starosti (mlaa vojnosposobna lica). Grafikoni 3 i 4 pokazuju da je proces nestajanja bio najintenzivniji u maju i junu 1992. godine, posebno oko 25. maja, te 14. i 20. juna 1992. tavie, iz Grafikona 3 jasno se vidi da je u Viegradu do nestajanja lica dolazilo gotovo iskljuivo krajem proljea i poetkom ljeta 1992. Tabela 8 pokazuje da je, od svih mjesta u optini iz kojih su lica nestajala, najvie njih nestalo u samom gradu Viegradu, i to 396 (56%).
4.2
Odabrane optine u viegradskoj regiji
Cilj pregleda izloenog u ovom odjeljku je poreenje broja lica nestalih u Viegradu s brojevima lica koja su nestala u okolnim optinama. Spisak optina koje su uzete u obzir je isti kao u analizi predoenoj u odjeljku 3.3. Za sve te optine (ukljuujui Viegrad), ustanovila sam da je tokom rata 9.719 lica prijavljeno MKCK-u kao nestala lica. Od svih tih lica, njih 83,8% pronaeno je u evidenciji Popisa stanovnitva iz 1991. godine, a od tog procenta njih 98,1% izjasnili su se 1991. kao Muslimani. Na Tabeli 9 dati su precizni brojevi po optinama.
Tabela 9. Distribucija nestalih lica u Viegradu i okolini prema nacionalnosti i optini nestanka
Procenat identian u evidenciji Popisa iz 1991. - od kojih je procenat Muslimana
Optina nestanka Hrvati
Muslimani
Srbi
Ostali
nepoznato
UKUPNO
BRATUNAC 2.972 15 28 489 3.504 AJNIE 67 25 92 HAN PIJESAK 47 1 1 7 56 ROGATICA 2 353 7 4 102 468 RUDO 52 40 92 SOKOLAC 1 95 1 6 33 136 SREBRENICA 1 3.144 24 28 578 3.775 SREBRENIK 3 1 4 VIEGRAD 542 1 17 145 705 VLASENICA 1 713 5 11 157 887 UKUPNO 5 7.985 57 95 1.577 9.719 Izvor: Spisak nestalih lica MKCK-a (2005.) i Popis stanovnitva BiH iz 1991.
86,0 72,8 87,5 78,2 56,5 75,7 84,7 75,0 79,4 82,3 83,8
98,6 100,00 95,9 97,0 100,00 93,1 98,4 0,00 96,8 97,8 98,1
Da bi se eliminisao otklon prouzrokovan time to su se incidenti u optinama oko Viegrada deavali u razliitim periodima (naroito incidenti vezani za pad enklave Srebrenica u julu 1995., to odravaju brojevi za Srebrenicu i Bratunac), ukupni brojevi s Tabele 9 dalje su podijeljeni prema godini nestanka, kako je prikazano na Tabeli 10.
73
Tabela 10. Distribucija nestalih lica u Viegradu i okolini Viegrada prema godini i optini nestanka
Optina nestanka BRATUNAC AJNIE HAN-PIJESAK ROGATICA RUDO SOKOLAC SREBRENICA SREBRENIK VIEGRAD VLASENICA UKUPNO
1992. 372 90 41 343 71 127 181 684 619 2.528
1993. 43 2 3 6 21 6 54 4 66 205
1994. 4 2 6 3 25 4 6 50
1995. 3.085 10 113
3.515 17 196 6.936
UKUPNO 3.504 92 56 468 92 136 3.775 4 705 887 9.719
Izvor: Spisak nestalih lica MKCK-a (2005.)
Tokom 1992. godine, od deset odabranih optina, najvie lica nestalo je u Viegradu (684). Brojevi za 1992. godinu dalje su po mjesecima, prikazani na Tabeli 11.
Tabela 11. Distribucija lica nestalih u Viegradu i okolini 1992. godine, po mjesecu i optini nestanka Optina BRATUNAC AJNIE HAN-PIJESAK ROGATICA RUDO SOKOLAC SREBRENICA VIEGRAD VLASENICA apr. 92. maj 92. juni 92. juli 92. avg. 92. sept. 92. okt . 92. Nov. 92. dec. 92. 15 7 14 7 8 23 14 273 66 40 9 3 94 192 102 21 11 2 162 17 8 28 350 194 793 44,1% 17 3 1 38 18 17 27 89 89 299 29,8% 8 3 69 17 18 5 15 32 167 9,0% 12 2 1 15 67 7 5 110 219 2,3% 9 1 1 3 10 3 4 40 71 5,6% 10 2 6 30 2
1 8 2 17 40 5,0%
3 2 16 59 3,4%
UKUPNO 88 779 u procentima 26,1% 24,6% Izvor: Spisak nestalih lica MKCK-a (2005.)
Iz ove tabele se vidi da se u Viegradu i okolini najvie nestajanja dogodilo krajem proljea i poetkom ljeta 1992. godine. Konkretno, proces nestajanja bio je najintenzivniji u maju i junu 1992. godine u ta dva mjeseca zajedno nestalo je 62,2% od svih lica nestalih tokom 1992. godine. Tokom 1992. godine, nestajanja u Viegradu deavala su se otprilike u isto vrijeme kao i u okolnim optinama, to ukazuje na to da su dogaaji u Viegradu mogli biti dio
74
procesa irih razmjera koji se odvijao na tom cijelom podruju krajem proljea i poetkom ljeta 1992. godine.
Izvori: ERN D000-0070-D000-0070 and D000-0079-D000-0079: Popis stanovnitva u Bosni i Hercegovini iz 1991. godine (dosijei podataka) ERN D000-0072-D000-0072: OEBS-ov Biraki spisak iz 1997. za optinske izbore u BiH (dosijei podataka) ERN D000-0103-D000-0103: OEBS-ov Biraki spisak iz 1998. za optinske izbore u BiH (dosijei podataka) ERN D000-1714-D000-1714: Spisak MKCK nestalih osoba iz Bosne i Hercegovine koji je sainio MKCK, izdanje za 2005. godinu
75
DODATAK A
Spisak lica koja su nestala u optini Viegrad DioMKCK-ovog spiska nestalih lica koji je sainio MKCK i objavio 2005. godine
76
Izvod iz Spiska nestalih lica u Bosni Hercegovini koji je sainio MKCK 2005. godine : Nestali u optini Viegrad
No. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 Date and place of disappearance 18.06.1992 VISEGRAD --.05.1992 VLAHOVICI 03.06.1992 RODIC BRDO 18.07.1992 KOSOVO POLJE 15.06.1992 VISEGRAD 15.06.1992 VISEGRAD 15.06.1992 SEGANJE --.05.1992 CRNCA 15.06.1992 SEGANJE 14.06.1992 VISEGRAD 13.06.1992 VISEGRAD 25.07.1992 VELJI LUG 04.08.1995 VISEGRAD 21.09.1992 BIOCE 25.06.1992 MALA GOSTILJA 23.06.1992 MALA GOSTILJA 18.06.1992 OKOLISTA 05.08.1992 HRANJEVAC 25.05.1992 VISEGRAD 25.07.1992 VELJI LUG --.05.1992 KORITNIK 23.07.1992 VISEGRAD 23.07.1992 VISEGRAD 15.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 05.08.1995 KLASNIK 05.08.1995 TRSEVINE 05.08.1995 KLASNIK 17.06.1992 VISEGRAD 25.05.1992 VISEGRAD 12.04.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD --.07.1992 VISEGRAD 02.06.1992 VISEGRAD --.07.1992 VISEGRAD
ICRC Number BAS-001633-01 BAZ-108241-01 BAZ-108241-02 HRZ-022041-01 BAZ-105988-01 BAZ-105988-02 BAZ-108250-01 BAZ-104551-01 BAZ-108250-02 BAS-002934-01 BAS-001487-01 HRZ-022041-02 BAZ-105097-01 BAZ-104805-01 BAZ-102816-02 BAZ-102816-01 BAZ-109325-01 BAZ-100171-01 BAZ-102997-01 BAZ-109111-01 BAZ-109107-01 BAZ-110997-02 BAZ-110997-01 BAZ-109128-01 BAZ-109219-01 BAZ-105977-03 BAZ-105977-01 BAZ-105977-02 BAS-002159-01 BAZ-108023-01 BAZ-110635-01 BAZ-108557-02 BAZ-108557-01 BAZ-108083-01 BAZ-107066-01 BAZ-108083-03
Name of the sought person AGIC MEHO AHMETAGIC SALKO AHMETAGIC SAMIR AHMETSPAHIC ALMAS AHMETSPAHIC AMIR AHMETSPAHIC HALIL AHMETSPAHIC HAMED AHMETSPAHIC HASAN AHMETSPAHIC HASIBA AHMETSPAHIC JASMINA AHMETSPAHIC MUSTAFA AHMETSPAHIC RAZIJA ALIC DAHMO ALIHODZIC MUJO ALIJASEVIC HANKA ALIJASEVIC NURA ALISPAHIC DZEVAD ALISPAHIC SEMSUDIN ALJIC FAHRUDIN ALJIC SAFIJA ALJIC SMAIL ALJUSEVIC DELIJA FATA ALJUSEVIC MERSIHA ARNAUT ELVIR ARNAUTOVIC JUSUF ARUKOVIC FADIL ARUKOVIC SEMSUDIN ARUKOVIC SEUDIN AVDAGIC IBRAHIM AVDAGIC SABIT AVDIC ALENA AVDIC AMEL AVDIC AMELA AVDIC FADILA AVDIC FADILA AVDIC JASMIN
Sex Date and place of birth 02.01.1930 M 14.06.1947 VLAHOVICI - VISEGRAD M 10.01.1975 VLAHOVICI - VISEGRAD M 17.11.1972 VELJI LUG - VISEGRAD M 24.09.1990 FOCA 01.10.1956 M 20.05.1928 VELJI LUG - VISEGRAD M 03.03.1953 VISEGRAD F 11.03.1936 ILOVACA - GORAZDE F 28.01.1968 VISEGRAD 00.00.1929 27.12.1948 M --.--.1958 GRUJICICI - SREBRENICA M 28.08.1950 STRMAC - PRIBOJ F 01.06.1968 MALA GOSTILJA F 20.04.1938 KLASNJIK - VISEGRAD 20.12.1958 M 15.06.1958 HRANJEVAC - VISEGRAD M 14.06.1965 VISEGRAD F 09.07.1904 KLASNIK - VISEGRAD M --.--.1967 KORITNIK - VISEGRAD F 20.10.1947 VISEGRAD F 04.11.1978 SARAJEVO M 28.12.1971 KONJIC M 05.03.1948 VISEGRAD M 08.03.1975 BERKOVICI - ROGATICA M 05.09.1967 BERKOVICI - ROGATICA M 12.06.1971 BERKOVICI - ROGATICA M 17.10.1951 KLASNIK - VISEGRAD M 14.04.1965 VLAHOVICI-VISEGRAD F 31.08.1975 TITOVO UZICE M --.--.1982 VISEGRAD F --.--.1981 VISEGRAD F --.--.1955 VISEGRAD F --.--.1957 BABIN POTOK - VISEGRAD M --.--.1978 VISEGRAD
Father's name AHMET LATIF SALKO HAMDO HALIL UZEIR HASAN ARIF HALIM DELJO MEHMED HASAN DAUT DULAN MEHMED IZET HASAN KARAHODZIC MUNIB SEMSO HAMDIJA IBRO BESLIJA MEHMED HAMED DELIJA NUSRET ALIJA NURKO OSMAN OSMAN OSMAN HASAN MEHO SABRIJA RASIM RASIM FEHIM BALESIC MEHMED OMEROVIC JUSO
Opstina VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD
Ethnicity* Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim
Sex M F F
M F M M M F M M M M F M F M F M M M M F M M M M M M F M M M F M
No. 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 Date and place of birth --.--.1950 PRELOVO - VISEGRAD --.--.1952 PRELOVO - VISEGRAD --.--.1939 BLAZ - VISEGRAD 18.05.1928 00.00.1955 --.--.1980 VISEGRAD 01.01.1961 DRINSKO-VISEGRAD 07.11.1949 VISEGRAD 27.01.1975 V.GOSTILJA-VISEGRAD 03.03.1968 VISEGRAD 14.08.1914 VISEGRAD --.--.1941 SARAJEVO --.--.1957 BARIMO - VISEGRAD 08.03.1965 31.03.1965 PROZOR --.--.1933 VISEGRAD --.--.1925 VISEGRAD 01.01.1920 HRANJEVAC-VISEGRAD 15.02.1914 ORAHOVCI-VISEGRAD 25.04.1933 DOBRUN - VISEGRAD --.--.1926 VISEGRAD 12.12.1927 HAMZICI - VISEGRAD 10.10.1936 VISEGRAD --.--.1940 VISEGRAD --.08.1941 SARAJEVO 05.06.1925 23.05.1949 VLAHOVICI-VISEGRAD 12.08.1960 LASCI-VISEGRAD 22.05.1936 DUBOVO - VISEGRAD 03.07.1947 DUBOVO-VISEGRAD 06.05.1930 DUBOVO-VISEGRAD --.--.1929 DUBOVO-VISEGRAD 12.09.1971 CAJNICE --.--.1934 --.--.1926 MUSICI --.--.1985 FOCA --.--.1929 KURTALICI - VISEGRAD 10.05.1957 VISEGRAD --.--.1922 MUSICI - VISEGRAD Date and place of disappearance --.06.1992 VISEGRAD --.07.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 00.05.1992 VISEGRAD 00.06.1992 VISEGRAD --.07.1992 VISEGRAD 17.07.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD --.02.1993 KAMENICA 18.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VELIKA GOSTILJA 14.06.1992 VELIKA GOSTILJA 20.05.1992 BARIMO 09.08.1992 BARIMO 15.05.1992 VISEGRAD 20.06.1992 VISEGRAD 20.06.1992 VISEGRAD 12.06.1992 BIKAVAC --.08.1992 BIKAVAC 01.07.1992 VISEGRAD 03.05.1992 DUSCE 03.05.1992 DUSCE 14.06.1992 D. CRNCA 14.07.1992 VISEGRAD 25.05.1992 VISEGRAD 15.05.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 RODIC BRDO --.06.1992 RODIC BRDO 18.06.1992 RODIC BRDO 18.06.1992 OKOLISTA 18.06.1992 OKOLISTA 29.10.1992 D. LIJESKA 15.05.1992 VISEGRAD 14.04.1992 VISEGRAD 23.06.1992 BIKAVAC 02.05.1992 VISEGRAD 23.06.1992 BIKAVAC 17.05.1992 MUSICI
ICRC Number BAZ-108083-06 BAZ-108083-04 BAZ-106806-01 BAZ-110333-01 BAZ-108083-05 BAZ-108083-02 BAZ-106131-01 BAZ-104806-01 BAZ-309498-01 BAZ-107092-01 BAZ-108753-01 BAZ-106994-02 BAZ-101017-02 BAZ-101017-01 BAZ-106555-01 BAZ-109612-01 BAZ-109612-02 BAZ-109119-02 BAZ-109119-01 BAZ-102687-01 BAZ-106807-01 BAZ-106807-02 BAZ-104351-01 BAZ-109772-01 BAZ-106210-01 BAZ-109849-01 BAZ-105612-02 BAZ-108666-04 BAZ-108666-01 BAZ-108236-01 BAZ-108666-03 BAZ-108666-02 BAZ-108727-01 BAZ-109850-01 BAS-003224-01 BAZ-104782-02 BAZ-101665-02 BAZ-104782-01 BAZ-103007-01
Name of the sought person AVDIC JUSO AVDIC MUSA AVDIC NAZIJA AVDIC NURA AVDIC RASIM AVDIC SAMIR AVDIC SEVALA BAHTOVIC MIRSAD BAJIC MIRZET BAJRAKTAREVIC MUHAREM BAJRAMOVIC IBRUMSA BAJRAMOVIC MEHMED BAJRIC FADIL BAJRIC NIJAZ BALIC AHMET BALIC CAMIL BALIC DZEVAHIRA BARIMAC ABDULAH BARIMAC EMINA BASIC HIMZO BECIROVIC AISA BECIROVIC MUJO BEGIC ALMAS BEGIC MUJO BESIC FARUK BESIREVIC AHMET BESIREVIC HANIFA BESIREVIC LATIF BESIREVIC RASIM BESIREVIC SABAN BESIREVIC SACIR BESIREVIC UZEIR BESO HASAN BOSNJAK FADILA BOSNO CAMIL BOSNO HARIS BOSNO IBRISIM BOSNO MIRSADA BOSNO SABIT
Father's name HASAN HASAN AVDIC OSMAN SJUTROVIC HILMO HERENDA HASAN JUSO OMER TABAKOVIC BAJRO RASIM MUHIDIN HRUSTEM AVDIBEGOVIC NAIL MUSTAFA MUSTAFA SALKO JUSUF JUSUF BALIC SALKAN MUKAN SETKIC BECO CAMIL OHRANOVIC HAMID SAHIN SAHIN OSMAN MUSTAFA REDZO JUNUZOVIC RASIM HADZO IDRIZ HADZO HADZO OMER IMSIR REDO SADIK SECO AHMET KARISIK REDZO
Opstina VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD
Ethnicity* Muslim Muslim Muslim Other Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Unknown Unknown Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Muslim Muslim Muslim
77
78
Sex F F F M M M M M M F M F M M M F F M M M M M M M M M M M M M M F M M M Date and place of birth --.--.1925 MENZILOVIC - VISEGRAD --.--.1927 RODIC BRDO 05.03.1927 FOJNICA 26.10.1966 BOROVAC - ROGATICA 28.08.1960 NEZUCI - VISEGRAD 30.08.1963 MEDEDA - VISEGRAD 00.00.1936 16.03.1959 VLAHOVICI-VISEGRAD 05.11.1955 28.12.1952 GORAZDE 13.02.1964 CRNI VRH - VISEGRAD 20.06.1957 GOSTILJA - PRELOVO --.--.1955 VISEGRAD --.--.1955 DZANKICI - VISEGRAD --.--.1952 KABERNIK - VISEGRAD 17.05.1922 KABERNIK-VISEGRAD 20.02.1973 VISEGRAD --.--.1937 VISEGRAD --.--.1908 VELJI LUG 31.01.1955 VISEGRAD 29.11.1963 16.03.1905 SMRIJECE 18.01.1965 GORAZDE 15.03.1970 STITAREVO - VISEGRAD 00.00.1966 18.12.1952 STITAREVO - VISEGRAD --.--.1969 STITAREVO - VISEGRAD 07.01.1957 VISEGRAD --.--.1928 VISEGRAD 28.03.1955 DUBOVO - VISEGRAD --.--.1930 DUBOVO-VISEGRAD 17.06.1956 DUBOVO-VISEGRAD 28.02.1965 PRELOVO 06.10.1965 ZENICA 16.10.1965 MICIVODE-SOKOLAC --.--.1922 DOBRUN-VISEGRAD 15.08.1945 VISEGRAD 27.10.1990 VISEGRAD 06.05.1949 MILOSEVICI-VISEGRAD Date and place of disappearance 17.05.1992 MUSICI 24.06.1992 VISEGRAD 20.06.1992 VISEGRAD 16.06.1992 VLAHOVICI 23.05.1992 VISEGRAD --.05.1992 MEDEDA 21.07.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 29.06.1992 SEGANJE 02.08.1992 VISEGRAD 26.05.1992 VISEGRAD 20.07.1992 PRELOVO --.07.1992 KABERNIK --.07.1992 KABERNIK --.07.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD 01.06.1992 VISEGRAD 01.06.1992 VISEGRAD 17.05.1992 VISEGRAD 00.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 KUSTURPOLJE 16.06.1992 DOBRUN 30.07.1995 G. GOSTILJA 19.05.1992 VISEGRAD 11.06.1992 VISEGRAD 05.08.1995 KLASNIK 22.05.1992 POVJESTACA 20.06.1992 POVJESTACA 13.06.1992 VISEGRAD 19.06.1992 DUBOVO 03.08.1995 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD 16.10.1992 MEDEDA 08.08.1995 BOSANSKA JAGODINA 15.07.1992 VISEGRAD 29.05.1992 RODIC BRDO 14.06.1992 VISEGRAD 13.06.1992 DUSCE
No. 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114
ICRC Number BAZ-103007-02 BAS-003225-01 BAZ-105617-01 BAZ-106132-01 BAZ-109057-01 BAZ-108080-01 BAZ-104409-01 BAZ-106971-01 BAZ-109430-01 BAZ-106142-01 BAZ-106809-01 BAS-002208-01 BAZ-108583-03 BAZ-108583-01 BAZ-108583-02 BAZ-108549-01 BAZ-109029-01 BAS-003378-01 BAS-003377-01 BAZ-104469-01 BAZ-106520-01 BAS-004193-01 BAZ-107037-01 BAZ-104231-02 BAZ-108734-01 BAZ-102088-01 BAZ-107717-01 BAZ-102611-02 BAZ-102611-01 BAZ-107108-01 BAZ-109443-01 BAZ-106689-01 BAS-003233-01 BAS-002810-01 BAZ-106690-01 BAZ-107186-01 BAZ-108096-01 BAZ-109377-03 BAZ-109010-01
Name of the sought person BOSNO SULEJMA BOSNO ZEMKA BRANKOVIC CAMILA BRGULJA SARIJA BRKO SEVAL BUKVA IBRAHIM BULATOVIC HUSO BULATOVIC ISMET BULATOVIC SAFET CAGARA SALKO CAKAR SEAD CAKIC HAJRA CANCAR ALIJA CANCAR BESIMA CANCAR MUSAN CANCAR OMER CANCAR SIDIK CANTO NAZA CANTO NURA CELIK AVDO CELIK MUSAN CELIK REDZO CELJO SABAHUDIN COCALIC AVDIJA COCALIC FAHRUDIN COCALIC MUHAMED COCALIC RAMIZ CORMEHIC ISLAM CORMEHIC VEJSIL COSIC SABIT COSIC SADIK COSIC SAFET CUKOJEVIC MUHAMED DAVIDOVIC LJUBINKO DEDIC HAMDIJA DEDIC MUSA DELIBASIC HUSO DELIJA ADIS DELIJA AHMET
Father's name MEDO MENZILOVIC VAHID LIPA MEHMED SALIHAGIC MEDO SEVKIJA NEDZIB MEHMED IBRAHIM ABID SERIF MUAHREM REDZO CAKIC MEHO IBRAHIM DZANKO MEHO AVDIJA HAMED SULJO CANTO REDZO MUJKIC ERSEF ESREF RIZVO IZET HIMZO MUJO AHMO CAMIL VEJSIL SIFAN SADIK BJELKAN MUSTAFA IBRAHIM PETAR VELAGA BAJRO MUTAPCIC AVDIJA OMER NEZIR
Ethnicity* Muslim Unknown Unknown Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Unknown Unknown Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Muslim Unknown Unknown Muslim Muslim Serb Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown
Sex F F M M M M M M M F M F M F M F M M M M M M M M M F M M M M F M M M M Date and place of birth --.--.1946 ZEPA - ROGATICA 11.08.1967 KORITNIK-VISEGRAD 01.06.1930 MILOSEVICI-VISEGRAD --.--.1956 DOBRUN - VISEGRAD 09.01.1957 VISEGRAD 09.07.1974 VISEGRAD 04.04.1938 VISEGRAD 29.04.1937 JELACICI - VISEGRAD 18.09.1952 CRNI VRH-VISEGRAD --.--.1925 DOBRUN - VISEGRAD --.--.1931 VELJI LUG-VISEGRAD --.--.1931 ZLIJEB - VISEGRAD --.--.1930 PRESJEKA - VISEGRAD --.--.1928 DOBRO - VISEGRAD 15.02.1940 28.06.1977 VISEGRAD --.--.1969 GLUMINA - ZVORNIK --.--.1932 VISEGRAD --.--.1929 DOBRUN - VISEGRAD 28.12.1938 DOBRUN - VISEGRAD 21.03.1938 DOBRUN - VISEGRAD --.--.1932 DOBRUN - VISEGRAD --.--.1924 DOBRUN - VISEGRAD 25.05.1973 VISEGRAD 19.12.1956 KAPETANOVICI - VISEGRAD --.--.1959 VISEGRAD 00.00.1935 17.05.1965 LICANI - NASICE 01.01.1962 KAMENICA - VISEGRAD --.--.1935 KAMENICA - VISEGRAD 01.01.1959 03.11.1955 KAOSTICE-VISEGRAD --.--.1959 KAOSTICE-VISEGRAD 16.09.1960 VISEGRAD 11.04.1940 VISEGRAD 17.05.1956 HOLIJACI - VISEGRAD 00.00.1958 15.02.1936 HOLIJACI - VISEGRAD 13.03.1931 HOLIJACI - VISEGRAD Date and place of disappearance 14.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD 13.06.1992 DUSCE --.06.1992 VISEGRAD 26.07.1992 G. LIJESKA 04.04.1992 VISEGRAD 28.05.1992 VISEGRAD 12.06.1992 VISEGRAD 10.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 09.06.1992 PAOCICI 09.06.1992 PAOCICI 23.07.1992 VISEGRAD 31.05.1992 VISEGRAD 13.06.1992 VISEGRAD 06.04.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD 18.06.1992 DOBRUN 14.04.1992 VISEGRAD 15.06.1992 DOBRUN --.07.1992 DOBRUN --.07.1992 DOBRUN 06.06.1992 ZAMNICA 29.05.1992 VISEGRAD 06.04.1992 VISEGRAD 18.06.1992 VISEGRAD 26.07.1992 VISEGRAD --.06.1992 DUSCE --.06.1992 DUSCE 25.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 03.05.1992 VISEGRAD 06.06.1992 BIKAVAC 07.06.1992 HOLIJACI 00.06.1992 VISEGRAD 06.07.1992 BIKAVAC 07.06.1992 VISEGRAD
No. 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153
ICRC Number BAZ-109377-01 BAZ-109377-02 BAZ-109010-02 BAZ-107114-02 BAZ-108234-01 BAZ-107863-01 BAZ-106200-01 BAZ-104441-01 BAZ-108607-01 BAZ-107114-03 BAZ-107114-01 BAZ-107016-01 BAZ-107016-02 BAZ-100056-01 BAZ-108198-01 BAZ-302130-01 BAZ-109296-01 BAZ-103526-01 BAZ-105860-01 BAZ-110145-01 BAZ-108569-01 BAZ-109413-01 BAS-003516-01 BAZ-100964-01 BAZ-107522-01 BAZ-104383-01 BAZ-108447-01 BAS-002587-01 BAZ-105565-02 BAZ-105565-01 BAZ-107348-01 BAZ-109855-01 BAZ-109855-02 BAZ-106807-03 BAZ-103741-01 BAZ-106661-02 BAZ-103542-01 BAZ-108081-01 BAZ-106661-03
Name of the sought person DELIJA AJNIJA DELIJA JASMINA DELIJA NEZIR DEMIR AZEM DEMIR DZEVAD DEMIR ELZEDIN DEMIR HIMZO DEMIR MUSTAFA DEMIR MUSTAFA DEMIR NEFA DEMIR OSMAN DERVISAGIC MALKIJA DERVISAGIC RAMO DERVISEVIC DIKA DERVISEVIC EJUB DERVISEVIC SAMIR DILIC SADIJA DIZDAREVIC IBRO DIZDAREVIC ISMET DIZDAREVIC IZET DIZDAREVIC MUHAREM DIZDAREVIC NEZIR DIZDAREVIC SAHIN DOLOVAC KEMAL DOLOVAC MUSTAFA DRAGULJ MIRSAD DRAGULJ SAHIN DRAZIC MIRA DUDEVIC HAJRUDIN DUDEVIC SABAN DZAFEROVIC DZEVAD DZAFEROVIC ENES DZAFEROVIC ENVER DZAFEROVIC IGBALA DZAFIC EDHEM DZAFIC EKREM DZAFIC FAID DZAFIC JAKUF DZAFIC MEHO
Father's name NURIF IMAMOVIC SAFET KURSPAHIC OMER OSMAN IBRAHIM HIMZO MEHO MUJO AVDIJA DERVIS RASIDOVIC CAMIL EDHEM PJEVO ADEM HAJDAREVIC MUSAN SALIH NURKO HUSEIN MEHO HASIB NAIL DULBO SALKO BEKTO DURMO DOLOVAC BECIR SAMIN MUJO MILAN SABAN HASO DZAFER DZAFER DZAFER MUJO BECIROVIC RASID MEHO ZAJKO RASID MEDO
Ethnicity* Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Other Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Other Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim
79
80
Sex M F M F M M F M F
F M F M M F F M F M M M M M M M M M M M M M M M
No. 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 Date and place of birth --.--.1930 VISEGRAD --.--.1988 VISEGRAD 15.01.1919 G.VRANOVCI-TITOV VELES --.--.1903 VISEGRAD --.--.1937 OKRUGLA - VESEGRAD 13.07.1973 VISEGRAD --.--.1937 VISEGRAD 00.00.1940 11.12.1959 OMERAGICI-VISEGRAD 15.02.1923 VISEGRAD 29.03.1930 01.03.1963 --.01.1959 DRINSKO - VISEGRAD 16.01.1981 VELIKA GOSTILJA --.--.1932 KLASNIK - VISEGRAD 30.06.1979 VELIKA GOSTILJA --.--.1930 VELIKA GOSTILJA - VISEGRAD --.--.1970 VELIKA GOSTILJA - VISEGRAD --.--.1969 DOBRUN --.--.1963 DOBRUN - VISEGRAD --.--.1930 ZLATNIK - VISEGRAD --.--.1928 DOBRUN 00.00.1937 10.02.1928 SIP - VISEGRAD 13.10.1977 25.05.1969 TRAVNIK 24.02.1965 DRINSKO-VISEGRAD 27.09.1973 18.08.1961 DRINSKO - VISEGRAD 28.08.1937 VISEGRAD --.--.1934 DRINSKO - VISEGRAD 28.01.1959 DRINSKO-VISEGRAD --.--.1953 VISEGRAD 04.09.1955 VISEGRAD 10.05.1932 DRINSKO-VISEGRAD 12.12.1936 DRINSKO - VISEGRAD 01.07.1974 DRINSKO - VISEGRAD 04.09.1955 DRINSKO-VISEGRAD 05.05.1977 DRINSKO - VISEGRAD Date and place of disappearance --.06.1992 VISEGRAD --.05.1992 VELJI LUG --.06.1992 VISEGRAD 13.07.1992 VISEGRAD 20.07.1992 JARCI 29.10.1992 D. LIJESKA 13.07.1992 VISEGRAD 00.05.1992 SEGANJE 21.05.1992 VISEGRAD --.07.1992 VISEGRAD 13.06.1992 DRINSKO 13.06.1992 DRINSKO 25.06.1992 VELIKA GOSTILJA 25.06.1992 VELIKA GOSTILJA 20.06.1992 VELIKA GOSTILJA 25.06.1992 VELIKA GOSTILJA 20.06.1992 VELIKA GOSTILJA 20.06.1992 VELIKA GOSTILJA 20.06.1992 DOBRUN 20.06.1992 D. CRNCA 20.06.1992 VISEGRAD 20.06.1992 VISEGRAD 20.06.1992 DOBRUN 12.07.1992 DUSCE 18.06.1992 VISEGRAD 07.06.1992 VISEGRAD 24.05.1992 DRINSKO 17.07.1992 VISEGRAD 22.05.1992 DRINSKO 07.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VUCINE 27.05.1992 VISEGRAD --.06.1992 VUCINE 01.06.1992 BAN POLJE 23.05.1992 DRINSKO 24.05.1992 DRINSKO 24.05.1992 DRINSKO 02.06.1992 PIJAVICE 18.06.1992 DRINSKO
ICRC Number BAZ-103498-01 BAZ-108984-01 BAZ-106097-01 BAZ-101825-02 BAZ-108425-01 BAZ-108709-01 BAZ-101825-01 BAZ-108652-01 BAZ-106862-01 BAZ-107118-01 BAZ-108573-01 BAZ-108573-02 BAZ-105599-01 BAZ-105599-02 BAS-000366-02 BAZ-105599-03 BAS-000366-01 BAS-000366-03 BAZ-108594-04 BAZ-108594-03 BAZ-108594-05 BAZ-108594-02 BAZ-108594-01 BAZ-110626-01 BAZ-108564-01 BAZ-105981-02 BAZ-109361-01 BAZ-107188-01 BAZ-107537-01 BAZ-105981-01 BAZ-108588-01 BAZ-108542-02 BAZ-108588-02 BAS-003372-01 BAZ-108284-01 BAZ-314505-02 BAZ-314505-01 BAZ-108542-01 BAZ-109003-01
Name of the sought person DZAFIC ZAJKO DZAFO MELIHA DZAGADUROVSKI SABAN FEHRIC DULSA FEHRIC IZET FEHRIC KENAN FEHRIC TIDZA FEJZIC ENIZ FEJZIC JUSUF FELEKATOVIC ZUHRA FERHATOVIC ALIJA FERHATOVIC AVDIJA FERIC FAHRA FERIC HAJRUDIN FERIC MUSA FERIC SABAHUDIN FERIC SABIT FERIC SABRIJA GACKA DZENANA GACKA FAHRUDIN GACKA HAMSA GACKA MEHO GACKA MUJO GADZO RESID GLUSCEVIC HASIB GUSO ALMIR GUSO ASIM GUSO ELVEDIN GUSO HAJRUDIN GUSO HILMO GUSO HILMO GUSO MIRSAD GUSO MULAIM GUSO RAMIZ GUSO SABAN GUSO SALKO GUSO SENAD GUSO SEVAL HADZIC ALMIR
Father's name MUJO MEHMEDALIJA DZAFO ISEIN SALKO RAMOVIC MEDO ASIM MEHMED CORMEHIC SULJO ALIJA AVDO AVDIJA ALIJA FEHIM MEHMEDALIJA AHMET FERIC MEHMEDALIJA IBRO SABIT MEHO MEHO REDZO KASAPOVIC BEKTO BEKTO BESIR HASAN HILMO TAIB RASID TAIB MEHO LATIF HALIL HILMO HAJRAN HUSO SABIT SALKO HALIL MUSTAFA
Ethnicity* Muslim Unknown Other Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Other Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim
No. 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206 207 208 209 210 211 212 213 214 215 216 217 218 219 220 221 222 223 224 225 226 227 228 229 230 231 Date and place of disappearance 11.06.1992 VISEGRAD 19.06.1992 VISEGRAD 18.06.1992 DRINSKO 28.05.1992 VISEGRAD 14.07.1992 VISEGRAD 14.07.1992 VISEGRAD 14.07.1992 VISEGRAD 16.06.1992 VISEGRAD 16.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 DOBRUN 03.06.1992 VISEGRAD 16.06.1992 VISEGRAD 20.05.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 00.06.1992 VISEGRAD 26.06.1992 VISEGRAD 13.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 SASE --.05.1992 VISEGRAD 20.06.1992 VISEGRAD 15.05.1992 SIP 19.07.1992 VISEGRAD --.04.1992 VISEGRAD 19.07.1992 VISEGRAD 19.07.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD --.08.1992 VISEGRAD --.07.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD 22.07.1992 VISEGRAD 06.06.1992 VISEGRAD 29.10.1992 D. LIJESKA 11.06.1992 VISEGRAD 07.07.1992 BABIN POTOK 16.06.1992 VISEGRAD 10.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD
ICRC Number BAS-001545-04 BAZ-104553-01 BAZ-109003-02 BAZ-109792-01 BAZ-100362-01 BAZ-100362-02 BAZ-100362-03 BAZ-107196-01 BAZ-108408-02 BAZ-109125-01 BAZ-107536-01 BAZ-108092-01 BAZ-108408-01 BAS-001641-01 BAZ-108875-01 BAZ-108875-02 BAZ-109198-01 BAZ-104388-02 BAZ-106799-01 BAZ-100257-01 BAZ-104388-01 BAZ-101696-01 BAZ-107660-03 BAZ-105194-01 BAZ-107660-01 BAZ-107660-02 BAZ-107397-01 BAZ-106401-01 BAZ-106401-02 BAZ-108999-01 BAZ-107362-01 BAZ-103540-01 BAZ-107677-01 BAZ-108548-01 BAZ-104613-01 BAZ-108753-02 BAZ-108753-03 BAZ-101795-02 BAZ-105612-04
Name of the sought person HADZIC ELMA HADZIC HUSO HADZIC MUSTAFA HADZIC SALKO HADZIHALILOVIC EMINA HADZIHALILOVIC JASMIN HADZIHALILOVIC NERMIN HAJDAREVIC ESAD HAJDAREVIC HABIB HAJDAREVIC HANIFA HAJDAREVIC ISMET HAJDAREVIC MUNIB HAJDAREVIC SALKO HAJDAREVIC SUADA HAJDARPASIC HATIDZA HAJDARPASIC MURAT HALILOVIC AHMET HALILOVIC ENES HALILOVIC HAJRA HALILOVIC MEHO HALILOVIC MUJO HALILOVIC NAZIF HASECIC ALMA HASECIC HANA HASECIC NERMIN HASECIC VEZIMA HASIC KASIM HASKIC AVDO HASKIC ESMA HASKIC FERIDA HASKOVIC RIZO HECIMOVIC MUJO HECIMOVIC MURAT HECO MEHMED HERCEGLIC SAID HODZIC AJNA HODZIC DZELAL HODZIC EDIN HODZIC FATA
Sex Date and place of birth 00.00.1985 M 01.04.1947 JAROVLJE - VLASENICA M --.--.1939 DRINSKO - VISEGRAD M 25.04.1934 DRINSKO - VISEGRAD F 01.01.1958 DUSCE - VISEGRAD M 29.01.1979 VISEGRAD M 22.03.1981 VISEGRAD M 07.03.1951 VISEGRAD M --.--.1920 DOBRUN - VISEGRAD F 15.03.1926 DOBRUN-VISEGRAD 20.05.1940 M 18.12.1938 DOBRUN - VISEGRAD M 01.05.1954 DOBRUN - VISEGRAD F 29.11.1954 KAHRIMANOVICI - SOKOLAC F 20.11.1940 VISEGRAD 15.02.1934 M 13.08.1930 SASE - VISEGRAD M 30.04.1963 SASE - VISEGRAD F 21.10.1951 NOVOSEOCI - FOCA M 08.03.1938 VISEGRAD M 08.11.1941 SASE - VISEGRAD M --.--.1907 SIP - VISEGRAD F 19.05.1982 VISEGRAD F --.--.1937 ORAHOVCI - VISEGRAD M 27.04.1977 VISEGRAD F --.--.1952 DOBRUN - VISEGRAD M --.--.1914 DOMANOVICI-CAPLJINA M --.--.1935 VISEGRAD F 15.08.1938 DOBRUN-VISEGRAD F --.--.1958 VISEGRAD M --.--.1968 BISTRICA - BIJELO POLJE M 13.05.1968 VISEGRAD M 20.05.1930 VISEGRAD M 29.10.1966 VISEGRAD M --.--.1938 VISEGRAD 00.00.1942 15.01.1959 M 19.08.1972 VISEGRAD F 28.02.1979 VISEGRAD
Father's name ESAD SALKO IBRAHIM IBRAHIM ZUKIC SAIT FAIK FAIK ZAIM IMSIR HUSEIN CAMIL ZAIM HABIB EMIN IBRISIM KASAPOVIC OSMO OSMAN HALILOVIC MUJO ZGALJ JUSUF OSMAN SALKO REMZO MUSAN CATO REMZO OSMAN DEMIR HASAN SULJO SALKO MUJO HASKIC HUZEIR DAFIC MUSTAFA MUSTAFA ADEM NEZIR HASAN ALIJA KADRIJA SALKO
Ethnicity* Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Unknown Unknown Muslim Muslim Other Muslim Muslim Muslim Muslim
81
82
No. 232 233 234 235 236 237 238 239 240 241 242 243 244 245 246 247 248 249 250 251 252 253 254 255 256 257 258 259 260 261 262 263 264 265 266 267 268 269 270 Date and place of disappearance --.06.1992 VISEGRAD 19.05.1992 VISEGRAD 11.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 19.05.1992 VISEGRAD 10.06.1992 VISEGRAD 30.05.1992 VISEGRAD 04.05.1992 VISEGRAD 11.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 11.06.1992 VISEGRAD 03.06.1992 RODIC BRDO 03.06.1992 RODIC BRDO --.06.1992 BLAZ 16.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 DUSCE 10.06.1992 VISEGRAD 10.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 09.06.1992 VISEGRAD 23.05.1992 DRINSKO 17.05.1992 VISEGRAD --.05.1992 D. DUBOVIK 05.07.1992 KOSOVO POLJE --.05.1992 D. DUBOVIK 15.07.1992 RODIC BRDO 15.07.1992 RODIC BRDO 15.07.1992 RODIC BRDO 14.06.1992 VISEGRAD 18.06.1992 VISEGRAD 18.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 DOBRUN 20.06.1992 VISEGRAD 24.05.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD --.08.1992 DUSCE 15.07.1992 VISEGRAD 13.06.1992 VISEGRAD --.04.1992 VISEGRAD
ICRC Number BAZ-105612-03 BAZ-110555-01 BAS-001545-01 BAZ-105612-05 BAZ-110555-02 BAZ-101795-01 BAZ-108814-01 BAZ-105749-01 BAS-001545-03 BAZ-105612-01 BAS-001545-02 BAZ-105731-02 BAZ-105731-01 BAZ-108629-01 BAZ-105195-01 BAZ-107373-01 BAZ-108442-01 BAZ-108442-02 BAZ-109433-01 BAZ-105878-01 BAZ-107248-01 BAZ-105938-01 BAZ-104375-01 BAZ-111387-02 BAZ-104375-02 BAZ-107237-01 BAZ-107237-03 BAZ-107237-02 BAZ-107534-01 BAZ-104468-01 BAZ-104468-02 BAZ-109020-01 BAZ-108806-01 BAZ-103485-01 BAZ-102101-01 BAZ-102714-01 BAZ-108735-01 BAZ-103430-01 BAZ-108544-02
Name of the sought person HODZIC FATIMA HODZIC HAMDIJA HODZIC HASAN HODZIC IBRAHIM HODZIC JASMIN HODZIC KADRIJA HODZIC MUHAMED HODZIC NIHAD HODZIC NIRMELA HODZIC PASIJA HODZIC SABIHA HODZIC SALKO HODZIC SELIM HOTA ABDULAH HOTA ESAD HOTA FIKRETA HOTA HUSO HOTA MIRSAD HRUSTIC BESIR HUBIC EMINA HUBIC MEHMED HUREM KEMAL HUSOVIC MUSTAFA HUSOVIC RASIM HUSOVIC SULEJMAN IBISEVIC FATIMA IBISEVIC INDIRA IBISEVIC NIHAD IBISEVIC OSMAN IMAMAGIC AHMED IMAMAGIC MUHAREM ISIC EDHEM ISIC SADIK JAKUBOVIC BECIR JAKUBOVIC RASID JAMAK HUSO JAMAK JUSUF JAMAK ZEJFA JASAREVIC ASIM
Sex Date and place of birth F --.--.1984 TITOVO UZICE M 25.12.1934 VRELO - ZEPA 00.00.1928 M --.--.1982 VISEGRAD 28.04.1961 17.11.1944 M 29.03.1967 DAKOVICI - CAJNICE M 17.12.1971 VISEGRAD 00.00.1985 F 12.02.1958 VLAHOVICI-VISEGRAD 00.00.1964 M 30.03.1955 ZLIJEB - VISEGRAD M 07.03.1959 ZLIJEB - VISEGRAD M --.--.1914 BLAZ - VISEGRAD M 07.04.1958 VISEGRAD F 15.02.1964 SIP-VISEGRAD M 19.03.1931 BLAZ - VISEGRAD M 07.04.1958 VISEGRAD M 25.05.1930 DOBRUN - VISEGRAD F 16.06.1976 VISEGRAD 01.01.1953 M --.--.1961 VISEGRAD M --.--.1902 DONJI DUBOVIK - VISEGRAD M --.--.1905 VISEGRAD M --.--.1953 DONJI DUBOVIK F 28.05.1950 PRESJEKA-VISEGRAD F 06.03.1980 VISEGRAD M 25.08.1985 VISEGRAD 01.12.1951 M 29.04.1964 VISEGRAD M 12.05.1956 VISEGRAD M --.--.1926 DOBRUN-VISEGRAD M 15.02.1955 TITOVO UZICE M 01.05.1947 ZEPA M 31.07.1943 VISEGRAD M 09.11.1934 DUSCE - VISEGRAD M --.--.1923 DUSCE - VISEGRAD F 25.02.1938 POVJESTACA - VISEGRAD M 15.04.1954 VISEGRAD
Father's name SALKO ABDURAHMAN AVDIJA SALKO HAMDIJA HALIL BESIR JUSUF IBRAHIM REDZO JUNUZOVIC SABAN OSMAN OSMAN SELIM HUSO OMRAN FEHIM HUSO MEHO HASAN IBRO IBRAHIM SULEJMAN SULEJMAN MUSTAFA AHMET CUKOJEVIC ISLAM ISLAM VAHID UZEIR UZEIR IBRO SERIF SEJFO SEJFO RASID SALKO SACIR USTAMUJIC SABAN
Ethnicity* Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim
Sex M M M M M M F M M F M M M
M M M M M M
No. 271 272 273 274 275 276 277 278 279 280 281 282 283 284 285 286 287 288 289 290 291 292 293 294 295 296 297 298 299 300 301 302 303 304 305 306 307 308 309 M M M M M M F F M M F Date and place of birth --.--.1956 SASE-VISEGRAD --.--.1928 CRNCA - VISEGRAD 09.03.1976 SARAJEVO --.--.1918 SASE - VISEGRAD --.--.1960 SASE - VISEGRAD --.--.1954 SASE-VISEGRAD --.--.1931 CRNCA-VISEGRAD 01.01.1956 --.--.1949 VISEGRAD 20.11.1938 VISEGRAD 13.06.1932 DUSCE - VISEGRAD 21.06.1952 KAOSTICE - VISEGRAD --.--.1956 VISEGRAD 07.06.1958 POKREVENIK-ROGATICA 00.00.1939 09.10.1943 24.04.1961 HLADILJE-GORAZDE --.--.1968 DUSCE - VISEGRAD --.--.1938 PRELOVO - VISEGRAD 00.00.1957 --.--.1921 ORAHOVICE - VISEGRAD 20.06.1956 VELJI LUG 25.05.1959 KLASNIK - VISEGRAD 30.12.1960 00.12.1948 12.05.1967 05.07.1950 SMRIJECJE-VISEGRAD 29.11.1949 OKRUGLA - VISEGRAD 20.09.1969 00.00.1932 14.05.1965 VISEGRAD --.--.1946 VISEGRAD 06.04.1941 VISEGRAD 30.06.1967 VISEGRAD 15.01.1941 VISEGRAD 08.12.1942 DOBRUN-VISEGRAD --.--.1945 VRLAZIJE-ROGATICA 27.06.1928 VISEGRAD 20.11.1980 VISEGRAD Date and place of disappearance --.06.1992 SASE 20.06.1992 SASE --.04.1992 VISEGRAD 20.06.1992 SASE 20.06.1992 SASE --.06.1992 SASE --.06.1992 SASE 03.06.1992 VISEGRAD 18.06.1992 VISEGRAD 10.06.1992 VISEGRAD 13.06.1992 VISEGRAD 26.05.1992 VISEGRAD 10.06.1992 VISEGRAD 08.06.1992 VISEGRAD 30.05.1992 BAN POLJE 30.05.1992 VISEGRAD 28.05.1992 VISEGRAD 15.08.1993 VISEGRAD 30.04.1992 BARIMO 12.06.1992 VISEGRAD 12.06.1992 DUSCE 18.06.1992 VISEGRAD 22.05.1992 VISEGRAD 17.04.1992 BOSANSKA JAGODINA 14.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 SMRIJECJE 09.07.1992 DUSCE 02.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 SMRIJECJE --.05.1992 VISEGRAD 11.06.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD 16.05.1992 VISEGRAD 20.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD --.07.1992 DOBRUN 12.06.1992 VISEGRAD 23.06.1992 BIKAVAC
ICRC Number BAZ-108956-03 BAZ-102599-01 BAZ-108544-01 BAZ-102599-02 BAZ-102599-03 BAZ-108956-02 BAZ-108956-01 BAZ-105612-06 BAZ-104459-01 BAZ-108715-01 BAZ-103430-03 BAZ-111364-01 BAZ-102096-01 BAZ-108848-01 BAZ-105937-01 BAZ-106842-01 BAZ-108580-01 BAZ-309541-01 BAZ-102715-01 BAZ-112441-01 BAZ-110655-01 BAZ-108098-01 BAZ-101884-01 BAZ-105288-01 BAZ-107386-02 BAZ-108581-01 BAZ-106042-01 BAZ-102637-01 BAZ-107386-01 BAZ-108476-01 BAZ-107070-01 BAZ-106121-01 BAZ-107070-03 BAZ-108628-01 BAZ-109612-03 BAZ-107070-02 BAZ-107072-01 BAZ-101870-01 BAS-003351-02
Name of the sought person JASAREVIC HAJDAR JASAREVIC HANIFA JASAREVIC MUHAMED JASAREVIC RESID JASAREVIC SEFIK JASAREVIC SENAD JASAREVIC ZARFA JUNUZOVIC HAMED JUSIC HASAN JUSIC SELIM KABAKLIJA HATIDZA KADRIC AHMO KADRIC ISMET KADRIC MUHAMED KADRIC MUSTAFA KADRIC SAHMAN KADRIC SINAN KAHRIMAN ABDULAH KAHRIMAN DERVO KAHRIMAN EKREM KAHRIMAN JAKUP KARAHODZIC RASIM KARAHODZIC SABIT KARAMAN ESAD KARAMAN FIKRET KARAMAN HASAN KARAMAN RAMIZ KARAMAN SAFET KARAMAN SAFET KARAMAN ZARIF KARCIC EDIN KARCIC IBRAHIM KARCIC ISMET KARCIC NEDZAD KARCIC SEVALA KARCIC TIFA KARIC RAMIZ KARISIK AHMET KARISIK CAMKA
Father's name MUJO MEHO ASIM RESO RESID MUJO CAMIL NALO REDZO PASAN PASAN SULJO JAMAK ZEJNIL ESAD NEZIR RAMO RAMO HADZO HASAN HALIL JAKUP RAMO HAMED NESIB IBRAHIM ABID HAMED HAMED MUSTAFA JUSUF SABIT ISMET SACIR IBRAHIM JUSUF MEHMED KARCIC IBRISIM MUHIC KARIC HALIL IBRAHIM AHMO KARISIK
Ethnicity* Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Unknown Muslim Unknown Unknown Unknown
83
84
Sex F M M F M M M M M M F M F F M F F M M M F M M F F M M M F F M M M F F Date and place of birth --.--.1964 PALJEVICI - DRINJACA - ZVORNIK 25.01.1988 MUSICI - VISEGRAD --.--.1958 KUKA-VISEGRAD 10.05.1961 MUSICI - VISEGRAD 05.04.1954 MIRLOVICI - VISEGRAD 17.02.1945 25.03.1967 VISEGRAD --.--.1938 ZANOZJE - VISEGRAD 30.07.1965 VISEGRAD --.--.1922 ZANOZJE - VISEGRAD 10.08.1956 MIRLOVICI - VISEGRAD --.--.1938 NJUHE - USTIKOLINA 04.07.1962 ZLIJEB - VISEGRAD 01.02.1941 OKRUGLA-VISEGRAD 01.06.1945 19.04.1947 DUSCE - VISEGRAD --.--.1900 KOS.POLJE-VISEGRAD --.--.1924 DUBOVO-VISEGRAD --.--.1915 VELJI LUG --.--.1904 KOSOVO POLJE-VISEGRAD 04.01.1951 KOSOVO POLJE-VISEGRAD 04.12.1972 19.11.1958 RODIC BRDO - VISEGRAD 00.00.1939 --.--.1944 VISEGRAD --.--.1960 VISEGRAD 19.05.1930 VISEGRAD 10.05.1979 KORITNIK - VISEGRAD --.--.1926 KURTALICI - VISEGRAD --.--.1937 KORITNIK - VISEGRAD 04.08.1980 KORITNIK - VISEGRAD 18.01.1982 VISEGRAD --.--.1934 KORITNIK - VISEGRAD 25.09.1965 BARIMO - VISEGRAD --.--.1962 KORITNIK - VISEGRAD 18.11.1957 KORITNIK - VISEGRAD 30.07.1990 KORITNIK - VISGRAD 30.04.1960 BRSTANICA - VISEGRAD 27.09.1988 KORITNIK - VISEGRAD Date and place of disappearance 23.06.1992 BIKAVAC 17.05.1992 MUSICI --.04.1992 VISEGRAD 17.05.1992 MUSICI 10.06.1992 VISEGRAD 25.05.1992 VISEGRAD 02.12.1992 VISEGRADSKA BANJA 15.06.1992 SECE KARISIKA 25.05.1992 VISEGRAD 25.05.1992 ZANOZJE 12.06.1992 BIKAVAC 15.06.1992 SECE KARISIKA 29.05.1992 MEDEDA 10.07.1992 VISEGRAD 17.06.1992 VISEGRAD --.07.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 01.06.1992 VISEGRAD --.07.1992 KOSOVO POLJE 09.08.1992 BARIMO 15.05.1992 VISEGRAD 17.05.1992 VISEGRAD 00.08.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD --.04.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD 11.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD 29.05.1992 DOBRUN 17.06.1992 KORITNIK 17.06.1992 KORITNIK 29.05.1992 DOBRUN 25.05.1992 VISEGRAD 17.06.1992 KORITNIK 14.06.1992 VISEGRAD 17.06.1992 KORITNIK
No. 310 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348
ICRC Number BAS-003351-01 BAZ-103007-04 BAZ-109207-01 BAZ-103007-03 BAZ-108451-01 BAZ-108916-01 BAZ-104858-02 BAZ-102686-01 BAZ-104505-01 BAZ-104552-01 BAZ-102428-01 BAZ-102686-02 BAZ-108743-01 BAZ-109141-01 BAZ-108189-01 BAZ-105630-04 BAZ-109005-01 BAZ-109005-02 BAS-003379-01 BAZ-108804-01 BAZ-108815-01 BAZ-109110-01 BAZ-105940-01 BAS-002633-01 BAS-003380-01 BAS-003401-01 BAZ-109398-01 BAS-003257-01 BAS-003257-03 BAZ-108305-01 BAS-003257-05 BAZ-106678-01 BAZ-106432-01 BAZ-106432-02 BAZ-100713-02 BAZ-105567-01 BAZ-106432-03 BAS-003257-02 BAZ-106432-04
Name of the sought person KARISIK FATA KARISIK NIHAD KARISIK OMER KARISIK ZLATA KASAPOVIC AHMET KASAPOVIC ASIM KASAPOVIC DZEMAL KASAPOVIC HILMO KASAPOVIC MITHAD KASAPOVIC NEZIR KASAPOVIC UZEIR KASAPOVIC ZUHRA KESMER IZET KLACAR FATIMA KOPIC CAMIL KORIC HAJRA KOS BEGO KOS FATA KOS MULA KOS NAIL KOS SALKO KUJOVIC HAJRUDIN KULOVIC ZIJAD KUPUS HALIL KUPUS HAMSA KUPUS MIRSAD KUPUS MUJO KURSPAHIC AIDA KURSPAHIC AJKA KURSPAHIC ALIJA KURSPAHIC ALMIR KURSPAHIC ANER KURSPAHIC BULA KURSPAHIC DZEHVA KURSPAHIC FIKRET KURSPAHIC HIDAJET KURSPAHIC ISMET KURSPAHIC ISMETA KURSPAHIC MIRELA
Father's name ABID MEHMEDOVIC SEAD IBRAHIM SABIT BOSNO ALIJA HASAN ALIJA DULBO RAGIB IBRO ALIJA KADRIJA KUNOVAC IBRAHIM ZULFO FEHRIC HASAN HASAN TUFEKCIC IBRO ARIF SMAJIC REDZO MUJKIC RAMO SULEJMAN DULAGA ZULFO MUSTAFA AGIC MUJO MUSTAFA HIDAJET KURSPAHIC IBRAHIM KURTALIC SULJO HIDAJET OMER MUJO HADZIC SMAIL SAMARDZIC HASAN OSMAN FEHRAT MEHO VATRES FEHRAT
Ethnicity* Unknown Unknown Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Other Muslim Unknown Unknown Unknown Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Muslim Muslim Unknown Muslim
Sex F F M M M F M M M M F M M M M
M M
M M F M F M M M F
No. 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 Date and place of birth --.--.1964 KORITNIK-VISEGRAD --.--.1939 ROGATICA 05.06.1957 KORITNIK - VISEGRAD 27.02.1954 KORITNIK - VISEGRAD --.--.1925 KORITNIK - VISEGRAD --.--.1972 POLJE-VISEGRAD 23.03.1963 19.11.1981 KORITNIK - VISEGRAD --.04.1943 VOLJEVICA - BRATUNAC 20.11.1951 --.--.1920 KURTALICI-VISEGRAD 02.07.1953 KURTALICI - VISEGRAD --.--.1931 CRIJEP-VISEGRAD 17.03.1928 ZLATNIK-VISEGRAD 24.10.1935 DUBOVIK - VISEGRAD 16.11.1962 21.08.1960 VISEGRAD --.--.1967 VISEGRAD 00.00.1958 00.00.1938 15.01.1929 DOBOVIK - VISEGRAD 13.08.1959 25.10.1950 VISEGRAD 08.08.1930 11.01.1955 00.00.1937 00.06.1965 20.08.1947 --.--.1925 BREZJE - VISEGRAD 30.03.1955 VISEGRAD --.--.1937 VISEGRAD 00.00.1915 --.--.1955 BREZJE - VISEGRAD 27.09.1963 13.05.1939 KOZJA LUKA - FOCA 22.04.1964 STRGACINA - RUDO 02.03.1961 VISEGRAD 09.12.1959 VISEGRAD 03.05.1933 VISEGRAD Date and place of disappearance 11.06.1992 VISEGRAD 11.06.1992 VISEGRAD 29.05.1992 DOBRUN 17.05.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD --.08.1992 KORITNIK 00.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 SASE 04.06.1992 VISEGRAD 20.05.1992 KURTALICI 25.02.1992 KURTALICI 10.05.1992 BREZIJA 20.05.1992 SEGANJE 28.05.1992 VISEGRAD 18.07.1992 VISEGRAD 17.05.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 01.05.1992 ZLATNIK 27.05.1992 ZLATNIK 02.07.1992 VISEGRAD 25.05.1992 VISEGRAD 20.06.1992 VISEGRAD 13.06.1992 VISEGRAD 27.05.1992 ZLATNIK 17.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 D. DUBOVIK 02.09.1992 BREZIJA 10.05.1992 BREZIJA 13.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 01.05.1992 ZLATNIK 14.07.1992 BAN POLJE 14.06.1992 D. DUBOVIK --.07.1992 VISEGRAD 28.05.1992 VISEGRAD 20.05.1992 VISEGRAD 05.06.1992 VISEGRAD 05.06.1992 VISEGRAD
ICRC Number BAZ-108305-03 BAZ-108305-02 BAZ-100713-01 BAZ-103199-01 BAS-003257-04 BAZ-915206-02 BAZ-110670-01 BAS-003257-06 BAS-003391-01 BAZ-109013-01 BAZ-107395-01 BAS-000933-01 BAZ-108705-02 BAZ-108266-01 BAZ-106202-01 BAZ-109952-01 BAZ-101873-01 BAZ-107535-04 BAZ-102784-01 BAZ-108266-02 BAZ-106231-01 BAZ-108730-01 BAZ-108521-01 BAZ-107133-01 BAS-001543-01 BAZ-107535-02 BAZ-100052-01 BAZ-109653-01 BAZ-108705-01 BAZ-107094-01 BAZ-107535-03 BAZ-102784-02 BAZ-108675-02 BAZ-107535-01 BAZ-107862-02 BAZ-107862-01 BAZ-108461-01 BAZ-109220-02 BAZ-109220-01
Name of the sought person KURSPAHIC MUNEVERA KURSPAHIC MUNIRA KURSPAHIC OMER KURSPAHIC OSMAN KURSPAHIC OSMAN KURSPAHIC SADETA KURSPAHIC SAKIB KURSPAHIC VAHID KURTALIC AMIR KURTALIC NIJAZ KURTALIC NURIF KURTALIC SALKO KUSTURA ADILA KUSTURA ASIM KUSTURA AZIZ KUSTURA DZEMAL KUSTURA DZEVAD KUSTURA ESAD KUSTURA FATIMA KUSTURA FATIMA KUSTURA HAMED KUSTURA HASAN KUSTURA IBRAHIM KUSTURA IBRAHIM KUSTURA IBRAHIM KUSTURA MEDO KUSTURA MUHAMED KUSTURA RAMIZ KUSTURA REDZO KUSTURA SAFET KUSTURA SEVALA KUSTURA SUHRA KUSTURA SULEJMAN KUSTURA ZAIM LEPIR NURA LEPIR ZIJAD LIPA ALMIR LIPA HAMLET LIPA NASIHA
Father's name ALIJA SERIF HAJDAREVIC HASAN HASIB ADEM HAMED ALJIC BECAR HIDAJET CAMIL UZEIR SELIM IBRAHIM SALIH ZUNIC HASAN HASAN OSMAN SABAN MEDO DERVIS MEHO SMAJIC HALIL IBRAHIM NURIF VEJSIL ISLAM MEHO ALIJA REDZO SAHMAN IBRAHIM IBRO KASAPOVIC HAJDAR SALIHOVIC LATF MEDO HUSO BARUCIJA JAKUB ASIM ASIM ABDULAH MUJEZINOVIC
Ethnicity* Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Muslim Unknown Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Other
85
86
No. 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401 402 403 404 405 406 407 408 409 410 411 412 413 414 415 416 417 418 419 420 421 422 423 424 425 426 M F M F M M Date and place of birth 14.09.1963 RODIC BRDO - VISEGRAD 15.09.1962 VISEGRAD 15.05.1931 RUTENOVICI 02.01.1955 RUTENOVICI - VISEGRAD --.--.1968 SELISTA - BRATUNAC 06.09.1965 VISEGRAD 09.09.1946 VISEGRAD --.--.1963 KABERNIK - VISEGRAD --.--.1958 KABERNIK - VISEGRAD 21.12.1936 KABERNIK - VISEGRAD 15.08.1949 SARAJEVO 02.08.1939 BOGDASICI - VISEGRAD 25.10.1949 VISEGRAD 04.08.1970 VISEGRAD 10.01.1926 DUBOVO-VISEGRAD 01.06.1941 BABIN POTOK - VISEGRAD 26.05.1935 BABIN POTOK - VISEGRAD 18.07.1989 VISEGRAD --.--.1952 KAOSTICE-VISEGRAD 27.01.1952 OMERAGICI-VISEGRAD 23.09.1990 PRELOVO - VISEGRAD 11.08.1973 PRELOVO - VISEGRAD --.--.1934 KUKA-PRELOVO-VISEGRAD 22.07.1958 PRELOVO - VISEGRAD 07.01.1943 OMERAGICI - VISEGRAD 16.03.1923 DRINSKO - VISEGRAD --.--.1936 VISEGRAD --.--.1937 SIP - VISEGRAD 19.09.1953 ZAGRA - VISEGRAD 16.06.1986 VISEGRAD 03.05.1953 KUKA - VISEGRAD 10.10.1952 MENZILOVICI-PRELOVO 15.10.1939 12.04.1947 MENZILOVICI 11.07.1978 VISEGRAD --.--.1968 PRELOVO-VISEGRAD 15.01.1931 VISEGRAD 13.06.1969 VISEGRAD 04.04.1924 DRINSKO-VISEGRAD Date and place of disappearance 17.05.1992 VISEGRAD 12.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD 18.07.1992 VISEGRAD 11.04.1992 VISEGRAD 26.05.1992 VISEGRAD 17.06.1992 VISEGRAD 15.05.1992 KABERNIK 21.05.1992 VISEGRAD 18.05.1992 VISEGRAD --.06.1992 SASE 12.06.1992 BAN POLJE 20.05.1992 VISEGRAD 11.05.1992 OKOLISTE 15.06.1992 VISEGRAD 01.06.1992 VISEGRAD 15.06.1992 VISEGRAD 15.06.1992 VISEGRAD --.05.1992 RODIC BRDO 29.07.1992 HRANJEVAC --.06.1992 PRELOVO --.06.1992 PRELOVO 26.06.1992 BIKAVAC 26.06.1992 BIKAVAC 21.05.1992 PRELOVO --.05.1992 DRINSKO --.05.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD --.06.1992 PRELOVO 11.06.1992 PRELOVO 11.06.1992 PRELOVO 01.06.1992 PRELOVO 14.06.1992 MENZILOVICI 08.07.1992 DRINSKO 11.06.1992 PRELOVO 22.06.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD 23.05.1992 DRINSKO --.05.1992 VISEGRAD
ICRC Number BAZ-102102-01 BAS-004518-01 BAZ-104406-01 BAZ-109426-01 BAZ-103116-01 BAZ-106815-01 BAZ-107190-01 BAZ-100259-02 BAZ-100259-01 BAZ-105931-01 BAZ-104368-01 BAZ-109010-03 BAZ-106087-01 BAZ-102415-01 BAZ-109049-01 BAZ-107860-01 BAZ-105703-01 BAZ-105703-02 BAZ-109340-01 BAZ-106951-02 BAZ-103201-01 BAZ-103201-02 BAS-003370-02 BAS-003370-01 BAZ-102596-01 BAS-000890-01 BAZ-105569-02 BAZ-105569-01 BAZ-103201-03 BAZ-108695-03 BAZ-108695-02 BAZ-108097-01 BAZ-108606-01 BAZ-108695-01 BAZ-108695-04 BAZ-106984-01 BAZ-108964-02 BAZ-106107-01 BAZ-108964-01
Name of the sought person LONCAR FAJKO LONCARIC RUDOLF LOSIC IBRAHIM LOSIC MUJO MALAGIC LUTVIJA MALUHIC KEMAL MALUHIJA MEHMED MAMELEDZIJA ESAD MAMELEDZIJA MIRSAD MAMELEDZIJA SABIT MANGAFIC HAMDO MASLO ADEM MASLO CAMIL MEDIC EDIN MEDUSELJAC AVDULAH MEDUSELJAC IBRAHIM MEDUSELJAC MASA MEDUSELJAC MUNEVER MEDUSELJAC MUNIBA MEMISEVIC ABDULAH MEMISEVIC ALMEDIN MEMISEVIC ALMEDINA MEMISEVIC DEVLA MEMISEVIC EMINA MEMISEVIC HABIB MEMISEVIC KASIM MEMISEVIC RASIM MEMISEVIC VAHIDA MEMISEVIC VASVIJA MENZILOVIC ADMIR MENZILOVIC AJKA MENZILOVIC HAMED MENZILOVIC OMER MENZILOVIC SALKO MENZILOVIC SELINA MENZILOVIC SUVAD MESANOVIC HAJRA MESANOVIC IDRIZ MESANOVIC MEHO
Sex M M M M F M M M M M M M M M M M F M F M M F F F M M M F F M F M
Father's name ADIF SIMUN MEHO IBRAHIM MEHMED RASIM MUJO OSMAN OSMAN AVDO IBRAHIM IBRAHIM IBRAHIM SABIT AVDO DEMAIL RASIM SAHIN NEZIR JELIC FEHIM MEHMED MEHMED MEHO SABANOVIC OSMAN MEMISEVIC JUSUF HALIL MEHMED EJUB AVDIC RASIM MUTAPCIC SALKO MEHMED KARISIK BEHADIL HUSEIN IBRO SALKO HUSO SULJO ZULCIC AZIZ SULJO
Ethnicity* Muslim Unknown Muslim Muslim Other Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim
Sex M M M M
M M M M M M M F F M M M F
M F F F M M F F F M M M M
No. 427 428 429 430 431 432 433 434 435 436 437 438 439 440 441 442 443 444 445 446 447 448 449 450 451 452 453 454 455 456 457 458 459 460 461 462 463 464 465 Date and place of birth 11.09.1958 VISEGRAD 05.01.1972 VISEGRAD 03.11.1971 DRINSKO - VISEGRAD 16.07.1965 VISEGRAD 10.11.1945 17.03.1969 24.09.1965 VISEGRAD 14.12.1968 09.11.1950 DIPI - VISEGRAD 22.01.1956 MEDEDA - VISEGRAD 24.06.1950 MEDEDA - VISEGRAD 04.02.1971 DOBRUN - VISEGRAD 09.04.1959 DOBRUN - VISEGRAD --.08.1930 G.GOSTILJA-VISEGRAD --.--.1926 VELATOVO-VISEGRAD 18.11.1958 --.--.1930 PRESJEKA - VISEGRAD 05.08.1955 DOBRUN - VISEGRAD --.04.1930 VISEGRAD 15.03.1938 VISEGRAD --.10.1956 VISEGRAD 00.00.1940 29.05.1970 10.06.1929 MEREMISLJE-VISEGRAD 01.01.1961 28.06.1914 RAKITNICA-ROGATICA --.--.1909 M.GOSTILJA-VISEGRAD --.--.1936 TRBUHOVICI - GORAZDE --.--.1930 VELIKA GOSTILJA - VISEGRAD --.--.1958 MUSICI-VISEGRAD --.--.1960 KAMENICA - VISEGRAD --.--.1932 VELIKA GOSTILJA - VISEGRAD 20.04.1933 PALEZ - VISEGRAD --.--.1966 FOCA 15.10.1958 OSATICA - SREBRENICA 30.04.1961 --.--.1967 TURIJAK-VISEGRAD 07.07.1952 02.06.1947 TURIJAK - VISEGRAD Date and place of disappearance 03.06.1992 VISEGRAD 23.05.1992 DRINSKO 24.05.1992 DRINSKO 25.05.1992 VISEGRAD 00.06.1992 VISEGRAD 15.05.1992 BAN POLJE 07.06.1992 BAN POLJE 17.06.1992 RODIC BRDO 21.05.1992 VISEGRAD 07.07.1992 VISEGRAD 25.05.1992 VISEGRAD 30.08.1992 VISEGRAD 10.04.1992 DOBRUN 28.07.1992 BABIN POTOK 15.07.1992 BABIN POTOK 17.06.1992 VISEGRAD --.05.1992 VUCINE 28.05.1992 BIKAVAC 25.05.1992 VISEGRAD 20.06.1992 VISEGRAD 25.05.1992 VISEGRAD 25.05.1992 VISEGRAD 25.05.1992 KABERNIK 15.05.1992 VISEGRAD 00.07.1992 VISEGRAD --.04.1992 BREZJE 27.06.1992 BIKAVAC 27.06.1992 BIKAVAC 27.06.1992 BIKAVAC 31.05.1992 MUSICI 28.04.1992 VISEGRAD 27.06.1992 BIKAVAC --.06.1992 VISEGRAD 24.06.1992 VISEGRAD 24.05.1992 DRINSKO 27.05.1992 ZLATNIK 20.06.1992 LIJESKA 07.06.1992 BIKAVAC 16.06.1992 VISEGRAD
ICRC Number BAZ-108964-03 BAZ-106107-02 BAZ-102643-01 BAZ-103432-01 BAZ-109157-01 BAZ-108928-02 BAZ-108928-01 BAZ-108409-01 BAS-002586-01 BAZ-302139-01 BAZ-107341-01 BAS-003352-01 BAZ-108781-01 BAZ-109016-01 BAZ-108675-01 BAZ-107372-01 BAS-003390-02 BAZ-102417-01 BAZ-108070-01 BAZ-110190-01 BAZ-108070-02 BAZ-101875-02 BAZ-101875-01 BAZ-109849-02 BAZ-316306-01 BAZ-108667-01 BAZ-109014-01 BAZ-109014-02 BAZ-111399-01 BAZ-109024-01 BAZ-102603-01 BAZ-111399-02 BAZ-105176-01 BAZ-110316-01 BAZ-107103-01 BAS-001541-01 BAZ-109144-01 BAZ-106518-02 BAZ-103664-01
Name of the sought person MESANOVIC MIDHAT MESANOVIC RAMIZ MESANOVIC RAMIZ MIRVIC MIRSAD MIRVIC MUHAMED MRDIC MEHMED MRDIC OSMAN MUCOVSKI RESAD MUHAREMOVIC HAKIJA MUHAREMOVIC NUSRET MUHIC ADIL MUHIC SAKIB MUHIC SENAD MUJEZINOVIC AJKA MUJEZINOVIC DERVISA MUJKIC HAJRUDIN MUJKIC IZETA MUJKIC KEMAL MULAHASIC MEDO MULAHASIC RIZAH MULAHASIC SEVALA MULAOMEROVIC HAMED MULAOMEROVIC MUSTAFA MUNIC MEHO MUNIKOZA IBRAHIM MURATOVIC MAGBULA MURTIC FATA MURTIC FATIMA MURTIC HRUSTEM MURTIC KASIM MURTIC MUNIRA MURTIC SEVKA MUSANOVIC AJKA MUSTAFI MUSTAFA MUSTAFIC SULJO MUTAPCIC AHMET MUTAPCIC HAJRUDIN MUTAPCIC HASAN MUTAPCIC MEDO
Father's name MEHO AZIZ RAMO NEZIR HASIB AVDO AVDO AVDIJA SABRIJA NURKO RASIM ZAIM MUJO SALKO CAKO MUJO OMEROVIC SALKO SAHIN SUCESKA IBRAHIM SALKAN RASID HAMID BECIROVIC MUSTAFA HAMED MULAOMEROVIC SULJO MUJO SEMSO TANKOVIC ADEM SEHIC SECO BAJRAMOVIC BEGO SULJO NEZIR DUDEVIC AGAN SABANOVIC HAJRAN RAMIC MUHAREM NURIJA SALKO HUSEIN ABDULAH ZECO
Ethnicity* Other Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Unknown Unknown Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown
87
88
Sex M M M M M M M M M M F M M M M M M F M M M M M M M M F M M M M M M F Date and place of birth --.--.1962 TURIJAK-VISEGRAD 26.07.1975 BABIN POTOK - VISEGRAD 01.01.1948 IGOCE-FOCA 07.02.1964 VISEGRAD 17.09.1950 17.05.1951 DRINSKO - VISEGRAD 07.08.1974 DRINSKO - VISEGRAD 00.00.1952 15.08.1954 CURICI - RUDO 06.12.1963 KLASNIK-VISEGRAD --.02.1992 VISEGRAD --.--.1962 BODEZNIK - VISEGRAD 10.10.1962 VELIKA GOSTILJA - VISEGRAD --.--.1969 VISEGRAD 06.09.1954 BOSANSKA JAGODINA --.--.1969 DUSCE - VISEGRAD --.--.1932 DRINSKO-VISEGRAD --.--.1926 VELATOVO-VISEGRAD 15.08.1937 --.--.1967 UNISTA-VISEGRAD --.--.1907 MEDUSELJE-VISEGRAD 13.03.1949 VISEGRAD 10.03.1949 15.02.1953 DRINSKO - VISEGRAD 24.05.1954 GODENJE - HAN PIJESAK 07.03.1978 GODENJE - HAN PIJESAK 10.10.1945 VISEGRAD 01.07.1983 FOCA 03.03.1928 ZLIJEB - VISEGRAD --.--.1933 MEDEDA - VISEGRAD --.--.1934 BOSANSKA KRUPA 17.07.1960 VELIKA GOSTILJA 27.07.1938 02.10.1936 MENZILOVICI-VISEGRAD 10.12.1962 M.GOSTILJA-VISEGRAD 31.01.1973 KAMENICA-VISEGRAD --.--.1949 KAMENICA-VISEGRAD 01.01.1973 VISEGRAD 19.04.1959 HOLIJACI-VISEGRAD Date and place of disappearance 14.09.1992 DRINSKO 07.06.1992 BIKAVAC 16.06.1992 DOBRUN 13.06.1992 DUSCE 16.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD 04.06.1992 CRNCA 09.06.1992 CRNCA 25.05.1992 VISEGRAD 27.06.1992 BIKAVAC 08.05.1992 VISEGRAD 27.06.1992 BIKAVAC --.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 DOBRUN 13.06.1992 MEREMISLJE --.06.1992 VISEGRAD 02.06.1992 BABIN POTOK 14.06.1992 VISEGRAD 02.05.1992 UNISTA --.06.1992 SEGANJE --.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD 01.05.1992 VISEGRAD 05.08.1995 KLASNIK 05.08.1995 KLASNIK 25.05.1992 OKRUGLA 17.07.1992 DRINSKO 01.06.1992 VISEGRAD 20.04.1992 VISEGRAD --.--.1992 VISEGRAD --.05.1992 DUSCE 12.04.1993 MEDEDA 18.06.1992 VISEGRAD 12.07.1992 MALA GOSTILJA 26.07.1995 DOBRUN --.05.1992 VISEGRAD 13.07.1992 VISEGRAD 15.06.1992 VISEGRAD
No. 466 467 468 469 470 471 472 473 474 475 476 477 478 479 480 481 482 483 484 485 486 487 488 489 490 491 492 493 494 495 496 497 498 499 500 501 502 503 504
ICRC Number BAZ-109144-02 BAZ-106518-01 BAZ-109448-01 BAZ-107677-02 BAZ-106579-01 BAZ-102759-01 BAZ-102759-02 BAZ-105568-01 BAZ-105642-01 BAZ-105734-01 BAZ-111399-04 BAZ-105620-01 BAZ-111399-03 BAZ-108913-02 BAZ-104455-01 BAZ-108528-01 BAZ-108913-01 BAZ-107066-02 BAZ-108295-01 BAZ-109855-03 BAZ-109021-01 BAZ-108836-01 BAZ-102104-01 BAZ-107150-01 BAZ-107715-02 BAZ-107715-01 HRZ-019004-02 HRZ-019004-01 BAZ-108941-01 BAZ-104362-01 BAS-002873-01 BAZ-109147-01 BAZ-106233-02 BAZ-108844-01 BAZ-108942-01 BAZ-106679-01 BAS-003503-01 BAS-003503-02 BAZ-108963-02
Name of the sought person MUTAPCIC MEHMED MUTAPCIC MIRSAD NEZIR JUSUF NUHANOVIC MIDHAT NUHANOVIC RASIM NUHANOVIC SACIR NUHANOVIC SAMIR OGLECEVAC HASAN OGLECEVAC RAMIZ OHRANOVIC MEHO OMERAGIC ERVIN OMERAGIC MURAT OMERAGIC SUHRA OMEROVIC AHMET OMEROVIC DERVIS OMEROVIC ERMIN OMEROVIC HIMZO OMEROVIC MEHMED OMEROVIC MEHO OMEROVIC NERMIN OMEROVIC RABIJA OMEROVIC RASIM OMEROVIC SALKO OMEROVIC ZIHNIJA OMERSPAHIC AGONJA OMERSPAHIC BELMIR OPRASIC HAMED OPRASIC HIMZO OSMANBEGOVIC NAIL PAJO NEZIR PASALIC FATIMA PECIKOZA REMZIJA PESIC STEVAN PIRIC CAMIL PJEVO KADRIJA PJEVO NERMIN PJEVO NEZIR PJEVO SEAD PODZIC CAMKA
Father's name HUSEIN HASAN MASO IBRO ASIM SMAJO SACIR AHMO AHMO AHMET FADIL OMERAGIC RASID HRUSTEM HIMZO DURMO SULJO FEHIM HAMED HAMED SULJO ARNAUTOVIC MEHO ZAJKO OMEROVIC HASIB AGO AGONJA HIMZO HAMED MALIC HASIM MUHAREM HASAN PECIKOZA BOZO HASAN MUHAREM MUHAREM MEHO NEZIR MEHMED DZAFIC
Ethnicity* Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Muslim Muslim Unknown Unknown Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Muslim Unknown Unknown Muslim Other Unknown Unknown Unknown
Sex M M M M M M M M M F M M M M M M M M M M F M F F M M M M M F M M M M Date and place of birth 17.08.1988 FOCA 06.06.1974 VLAHOVICI - VISEGRAD 20.08.1967 VLAHOVICI --.--.1920 M.GOSTILJA - VISEGRAD --.--.1971 VLAHOVICI 21.05.1954 VLAHOVICI - VISEGRAD 09.01.1965 VLAHOVICI --.--.1923 STARA GORA --.--.1952 VLAHOVICI - VISEGRAD --.--.1923 DONJI DUBOVIK 11.08.1964 STRGACINA - RUDO 09.09.1973 VISEGRAD --.--.1964 VISEGRAD 17.12.1956 RADMILOVICI-GORAZDE 23.10.1969 PRIPECAK - ROGATICA 12.08.1956 PRIPECAK - ROGATICA 03.01.1953 VISEGRAD 02.05.1942 05.06.1935 REPUSEVICI-VISEGRAD 18.09.1963 VISEGRAD 06.05.1928 VISEGRAD --.09.1952 BOGDASICI - VISEGRAD --.--.1974 CRNI VRH - VISEGRAD 07.12.1957 --.--.1972 CRNI VRH - VISEGRAD --.--.1932 BRCIGOVO - ROGATICA 02.08.1915 --.--.1927 VELIKA GOSTILJA --.--.1934 V.GOSTILJA-VISEGRAD --.--.1929 VISEGRAD --.--.1920 MALA GOSTILJA 06.04.1972 11.04.1954 KUKA - VISEGRAD 00.00.1961 --.--.1903 STITAREVO-VISEGRAD 12.09.1939 NASELJE SIP --.--.1932 VISEGRAD --.--.1949 VISEGRAD 04.05.1951 VISEGRAD ADEM EDHEM MEHMED MUJO SALIH OMER IBRAHIM ASIM HALID SISIC SALKO SALIH SALKO MAHMUT ALIC MURAT PASAN AGAN NURIJA MUSAN OMER HASIB HASIB AVDO FEJZIC ABID HOTA TAIB TAIB TAIB Date and place of disappearance 15.06.1992 VISEGRAD 15.05.1992 VISEGRAD 22.07.1992 MALA GOSTILJA --.05.1992 VISEGRAD 22.07.1992 MALA GOSTILJA 27.05.1992 VISEGRAD 22.07.1992 MALA GOSTILJA 15.07.1992 BABIN POTOK 26.06.1992 VUCINE 15.07.1992 BABIN POTOK 05.09.1992 DRINSKO 26.05.1992 BOSANSKA JAGODINA 16.05.1992 VISEGRAD 07.06.1992 VISEGRAD 13.07.1992 G. GOSTILJA 01.08.1995 BOSANSKA JAGODINA 05.11.1992 MEDEDA 20.06.1992 VISEGRAD 13.06.1992 DUSCE 22.05.1992 VISEGRAD 29.05.1992 VISEGRAD 15.06.1992 VISEGRAD 15.06.1992 VISEGRAD 15.05.1992 MEREMISLJE 15.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VELIKA GOSTILJA 18.06.1992 POVJESTACA --.07.1992 VELIKA GOSTILJA --.06.1992 DOBRUN 18.06.1992 VISEGRAD 29.05.1992 DUSCE 22.07.1992 MALA GOSTILJA 17.06.1992 KUKA 11.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VELIKA GOSTILJA 14.06.1992 VISEGRAD 20.06.1992 VISEGRAD 20.06.1992 VISEGRAD 17.06.1992 VISEGRAD Father's name JAKUF SEMSO OMER IBRO IDRIZ MUSTAFA OMER HASAN MUAHREM SALKO HUSOVIC EDHEM HASAN
No. 505 506 507 508 509 510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520 521 522 523 524 525 526 527 528 529 530 531 532 533 534 535 536 537 538 539 540 541 542 543
ICRC Number BAZ-108963-01 BAZ-105793-02 BAS-003388-02 BAZ-110034-01 BAS-003388-03 BAZ-101827-01 BAS-003388-01 BAZ-108534-02 BAZ-105793-01 BAZ-108534-01 BAZ-107656-01 BAZ-108968-01 BAZ-103750-01 BAZ-107200-01 BAZ-103548-01 BAZ-104755-01 BAZ-109881-01 BAZ-108617-02 BAZ-107918-01 BAZ-100059-01 BAZ-108946-01 BAZ-107004-01 BAZ-107004-02 BAZ-108531-01 BAZ-107004-03 BAZ-108907-02 BAS-001544-01 BAZ-108737-01 BAZ-108907-01 BAS-001366-01 BAS-003385-01 BAS-001664-01 BAZ-102837-01 BAS-001545-05 BAZ-108907-03 BAS-003399-01 BAZ-108617-03 BAZ-108617-01 BAZ-103311-01
Name of the sought person PODZIC HARIS POLJO ALMIR POLJO JUSO POLJO JUSUF POLJO RAMIZ POLJO RAMIZ POLJO RAMO POLJO SEMSO POLJO SEMSO POLJO ZINETA PRIBISIC OSMAN RACIC HIDIN RACIC SMAJO RADMILOVIC MIRSAD RAMIC ALAGA RAMIC ESREF RAMIC SELIM REDZOVIC NAHOD REPUH HAMED RIBAC NEDZAD RIZVANOVIC OSMAN SABANIJA DULSA SABANIJA ENVER SABANIJA MEVZET SABANIJA MUNEVERA SABANOVIC BEHIJA SABANOVIC HASIB SABANOVIC IBRO SABANOVIC MEHMED SABANOVIC MUSTAFA SABANOVIC NAIL SABANOVIC NERMIN SABANOVIC REDZO SABANOVIC SENAD SABANOVIC TIJA SADIKOVIC RABIJA SAKIC ISMET SAKIC MUSTAFA SAKIC NEDZAD
Ethnicity* Muslim Muslim Unknown Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Unknown Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim
89
90
No. 544 545 546 547 548 549 550 551 552 553 554 555 556 557 558 559 560 561 562 563 564 565 566 567 568 569 570 571 572 573 574 575 576 577 578 579 580 581 582 Date and place of disappearance 00.07.1992 KABERNIK 02.06.1992 VISEGRAD 02.06.1992 VISEGRAD 05.09.1992 DRINSKO 02.06.1992 VISEGRAD 01.06.1992 VISEGRAD 25.06.1992 VISEGRAD 25.06.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD 13.06.1992 MUSICI 12.07.1992 VELIKA GOSTILJA 13.06.1992 MUSICI --.06.1992 MALA GOSTILJA 02.08.1992 DROKAN --.05.1992 KABERNIK 16.05.1992 VISEGRAD 16.05.1992 VISEGRAD 06.08.1995 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 DOBRUN --.06.1992 ROHCI 12.07.1992 VISEGRAD 21.05.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRADSKA BANJA --.04.1992 VISEGRAD --.04.1992 VISEGRAD 11.06.1992 VISEGRAD 11.08.1995 BOSANSKA JAGODINA 19.05.1992 VISEGRAD --.08.1992 VISEGRAD 30.08.1995 MALA GOSTILJA 14.06.1992 JELASCI 20.06.1992 VISEGRAD 04.04.1992 DOBRUN 14.06.1992 JELASCI 13.06.1992 VISEGRAD 07.06.1992 VISEGRAD
ICRC Number BAZ-105927-01 BAZ-104749-01 BAZ-102355-01 BAZ-108221-01 BAZ-102355-02 BAS-001466-01 BAZ-108961-02 BAZ-108961-01 BAZ-108602-01 BAZ-109751-02 BAZ-109129-01 BAZ-109751-01 BAZ-108936-01 BAZ-108593-01 BAZ-108549-02 BAZ-108619-01 BAZ-108619-02 BAZ-104849-01 BAS-003800-01 BAS-003800-02 BAZ-105885-01 BAZ-104316-01 BAZ-108991-01 BAZ-107742-01 BAZ-104454-01 BAZ-107742-02 BAZ-100140-01 BAZ-109284-01 BAZ-107104-01 BAZ-967211-01 BAZ-100368-01 BAZ-102777-04 BAS-000047-01 BAZ-107104-02 BAZ-102777-03 BAZ-107863-02 BAZ-107104-03 BAZ-103430-02 BAZ-106661-01
Name of the sought person SALIC BEKTO SALIC HAMED SALIC MUJO SALIC RAMIZ SALIC RASIM SALIC ZAIM SARACEVIC FATIMA SARACEVIC MURAT SEHIC BESIMA SEHIC FARUK SEHIC FAZILA SEHIC KADA SEHIC MUSTAFA SEJDIC FAHRIJA SEJDIC FATA SELAK ALIJA SELAK NEZIR SELIMOVIC RAMIZ SELMAN FEJZULAH SELMAN SEVKA SENDO RASIM SETA OMER SETKIC MEHMED SISIC BAJRO SISIC HASIB SISIC IBRAHIM SISIC REMZO SMAJIC ENIZ SMAJIC FADIL SMAJIC KEMAL SMAJIC MUHIDIN SMAJIC MUSTAFA SMAJIC MUSTAFA SMAJIC NEZIR SMAJIC SALIH SMAJIC SUAD SMAJIC SUMBULA SMAJLOVIC ALMASA SMAJLOVIC EDHEM
Sex Date and place of birth 00.07.1936 M 01.05.1940 VISEGRAD M 01.09.1972 DRINSKO - VISEGRAD M 01.05.1954 DRINSKO - VISEGRAD M 15.03.1938 DRINSKO - VISEGRAD M --.--.1932 VISEGRAD F --.--.1931 VISEGRAD M --.--.1933 PRIBOJ F 16.10.1954 MEDEDA-VISEGRAD M 28.12.1979 VISEGRAD F --.--.1918 VELIKA GOSTILJA F 31.01.1948 VISEGRAD M --.--.1932 M.GOSTILJA-VISEGRAD F --.--.1951 DROKAN - VISEGRAD F 11.03.1894 HRANJEVAC-VISEGRAD M --.--.1946 PRACA-VISEGRAD M --.--.1972 VISEGRAD M 10.01.1969 STITAREVO - VISEGRAD M 17.04.1921 U. SKOPSKO F 13.03.1916 BABIN POTOK - VISEGRAD M --.--.1962 SENDICI - VISEGRAD M 23.07.1954 VISEGRAD M --.--.1924 ROHCI-VISEGRAD M 27.03.1968 MEDEDA - VISEGRAD M 29.09.1965 MEDEDA M --.--.1936 MEDEDA - VISEGRAD M 01.06.1952 MEDEDA - VISEGRAD M --.--.1947 DUBOVO - VISEGRAD M 03.01.1960 DUBOVO-VISEGRAD M 02.03.1977 DUBOVO-VISEGRAD M 03.11.1970 VISEGRAD M 31.12.1929 VISEGRAD M 22.09.1972 VISEGRAD M 16.03.1937 DUBOVO - VISEGRAD M 11.10.1956 VISEGRAD M 04.04.1958 DOBRUN - VISEGRAD F 23.04.1938 HOLIJACI - VISEGRAD F 15.08.1936 DUSCE - VISEGRAD M 03.12.1959 LASCI-VISEGRAD
Father's name ABID EDHEM RASIM ABID ETHEM MEHO MEDO JAMAK AVDO ZAHID RASIM MEHMED FERIC HASIB KURSPAHIC MEHMED IBRO ALISPAHIC MUJO NEZIR ALIJA OSMAN SAIT IBRO MARIC MEDO ABID HASIM ADEM HASIM IBRO OSMAN OSMAN NEZIR SABRIJA MUSAN SALIH SABRIJA ALIJA MUSTAFA AVDO MEDO TUROHAN SULJO JAMAK SABAN
Ethnicity* Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim
Sex F M F F M M M M M M M F F M F M F F M M M M M M M M M M M M F
No. 583 584 585 586 587 588 589 590 591 592 593 594 595 596 597 598 599 600 601 602 603 604 605 606 607 608 609 610 611 612 613 614 615 616 617 618 619 620 621 M M Date and place of birth --.--.1925 FOCA --.01.1977 FOCA- VISEGRAD --.--.1954 DUBOVIK-VISEGRAD --.--.1954 VISEGRAD --.07.1955 VISEGRAD --.02.1974 FOCA- VISEGRAD 23.08.1962 KAOSTICE - VISEGRAD --.--.1953 ZLIJEB - VISEGRAD --.--.1924 ZLIJEB - VISEGRAD 30.01.1975 10.07.1923 MEDUSELJE - VISEGRAD --.--.1952 CENGICI - VISEGRAD --.--.1914 DOBRUN-VISEGRAD 19.04.1992 GORAZDE --.--.1917 BIKAVAC - VISEGRAD 05.11.1964 VISEGRAD --.--.1934 PRESJEKA - VISEGRAD --.--.1933 GOSTILJA 15.02.1932 VELIKA GOSTILJA - VISEGRAD 17.07.1960 PRESEKA-VISEGRAD 24.12.1964 PRESJEKA 09.07.1944 02.01.1967 PRESJEKA - VISEGRAD 00.00.1954 --.--.1975 LUKA - SREBRENICA --.--.1953 LUKE - SREBRENICA --.--.1956 LUKE - SREBRENICA 10.10.1943 VISEGRAD 17.08.1963 VISEGRAD 05.01.1935 VISEGRAD --.--.1984 VISEGRAD --.--.1945 VISOKO 00.00.1926 16.10.1962 BRCKO --.--.1923 BIJELJINA 17.05.1933 13.06.1956 --.--.1938 DRINSKO - VISEGRAD 14.06.1967 DRINDKO - VISEGRAD Date and place of disappearance 26.06.1992 VISEGRAD 26.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 26.06.1992 VISEGRAD 26.06.1992 VISEGRAD 26.06.1992 VISEGRAD 17.05.1992 KAOSTICE 15.06.1992 VISEGRAD 18.06.1992 VISEGRAD 18.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD --.05.1992 VUCINE --.08.1992 BIKAVAC --.07.1992 BIKAVAC --.07.1992 BIKAVAC 16.06.1992 BIKAVAC 11.06.1992 KLASNIK 11.06.1992 KLASNIK --.06.1992 PAOCICI 06.06.1992 PRELOVO 24.06.1992 VISEGRAD 00.05.1992 VISEGRAD 22.05.1992 VUCINE 17.05.1992 VISEGRAD 05.08.1995 KLASNIK 05.08.1995 PRELOVO 17.05.1992 VISEGRAD 12.06.1992 VISEGRAD 26.05.1992 BOSANSKA JAGODINA 12.06.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD 26.06.1992 VISEGRAD 25.06.1992 VISEGRAD 26.05.1992 DRAGOMILA --.05.1992 VISEGRAD 19.05.1992 VISEGRAD 19.05.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD 19.05.1992 VISEGRAD
ICRC Number BAZ-106112-01 BAZ-106112-03 BAZ-109858-01 BAZ-106112-04 BAZ-106112-02 BAZ-106112-05 BAZ-104332-01 BAS-001367-03 BAS-001367-01 BAS-001367-02 BAZ-102015-01 BAZ-100182-01 BAZ-107197-01 BAS-002456-01 BAZ-107197-02 BAZ-105630-03 BAZ-103199-02 BAZ-103199-03 BAZ-100712-01 BAZ-106126-01 BAS-003390-01 BAZ-108784-01 BAZ-102572-01 BAZ-105787-01 BAZ-107716-01 BAZ-905258-04 BAZ-103653-01 BAZ-106342-01 BAZ-108082-01 BAZ-108850-01 BAZ-110853-01 BAZ-105648-01 BAZ-109135-01 BAZ-103411-01 BAZ-108426-02 BAZ-104334-03 BAZ-104334-01 BAZ-103411-02 BAZ-104334-02
Name of the sought person SMAJLOVIC HAJRIJA SMAJLOVIC KEMAL SMAJLOVIC MEVLA SMAJLOVIC NESIBA SMAJLOVIC SAFET SMAJLOVIC SENAD SOFOVIC HASO SOFTIC DERVIS SOFTIC MEHO SOFTIC SAMIR SOLAK MUJO SPAHIC ZULFO SUBASIC AISA SUBASIC IRMA SUBASIC PASAN SUBASIC SABAHETA SUCESKA HASIB SUCESKA MEVA SUCESKA MUSA SUCESKA SALKO SUCESKA SENAD SUCESKA SMAJO SUCESKA SUAD SUCESKA UZEIR SULEJMANOVIC AZMIR SULEJMANOVIC HAZIM SULEJMANOVIC IBRAHIM SUSKO AVDO SUSKO SEJAD SUSKO SMAIL SUTROVIC MUAMER TABAKOVIC ALIJA TABAKOVIC BIDO TABAKOVIC ESAD TABAKOVIC FATIMA TABAKOVIC FEHIM TABAKOVIC FERID TABAKOVIC HASIB TABAKOVIC IZET
Father's name HALIL HADZIMUSIC SAFET ARIF NESIB GLUSEVIC JUSUF SAFET ARIF MEHO MEHMED DERVIS SULJO JAKUF OMER HAJDAREVIC EMIR HALIL HASAN TUFEKCIC HASAN SALKO CAKIC CAKIC HALIL AMIR ESAD GALIB AVDULAH RAMIZ HAZIM NURKO NAZIF ABID FIKRET ABID MUSTAFA RASIM MEHMED TABAKOVIC HASIB HADZIBEGANOVIC ABID FEHIM ZAHIR FEHIM
Ethnicity* Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Unknown Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Other Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim
91
92
Sex F M M M F M M M M F F M F F M F F M F F M M M F M M M M F F M F
No. 622 623 624 625 626 627 628 629 630 631 632 633 634 635 636 637 638 639 640 641 642 643 644 645 646 647 648 649 650 651 652 653 654 655 656 657 ALIJA HAMED CAMIL SEMSO TESKEREDIC MEHO SULEJMEN MUSTAFA MUJO SALKO RASIM MEHO TABAKOVIC ABDULAH LATIF
ICRC Number BAZ-109372-01 BAZ-108426-01 BAS-003395-01 BAZ-106196-01 BAZ-106196-03 BAS-001656-01 BAZ-109364-01 BAZ-108216-02 BAZ-108216-01 BAZ-103494-01 BAZ-103494-03 BAZ-103494-02 BAS-003262-03 BAS-003262-01 BAS-003262-02 BAZ-105630-02 BAZ-105630-01 BAZ-110132-01 BAZ-110132-02 BAZ-109138-01 BAZ-110875-01 BAZ-102711-01 BAZ-108849-02 BAZ-109814-01 BAZ-109814-02 BAZ-108831-01 BAZ-106196-02 BAZ-107090-01 BAZ-108849-03 BAZ-108849-01 BAZ-108437-01 BAZ-108919-01 BAZ-102711-03 BAZ-102711-02 BAZ-108462-01 BAS-002585-01
Name of the sought person TABAKOVIC RABIJA TABAKOVIC SEVAL TANKOVIC TEUFIK TESKEREDZIC AHMET TESKEREDZIC ZEJNEBA TOMIC STOJA TOPALIC HAJRUDIN TOPALIC RAMIZ TOPALIC RASIM TOSKIC MEVZET TOSKIC SAMIR TOSKIC ZUMRA TUFEKCIC DZEHVA TUFEKCIC EKSAD TUFEKCIC ELMA TUFEKCIC HASA TUFEKCIC RAMIZ TURJACANIN AIDA TURJACANIN DULKA TURKIC FADILA TUROHAN RASIM TURUDIC VASVIJA TVRTKOVIC ABIDA TVRTKOVIC HAMED TVRTKOVIC HUSEIN TVRTKOVIC MUHAREM TVRTKOVIC RABIJA TVRTKOVIC SAFET TVRTKOVIC SELIM TVRTKOVIC SULEJMEN USTAMUJIC DZEVAD USTAMUJIC MEHO USTAMUJIC MUAMERA USTAMUJIC RAZIJA USTAMUJIC SALEM UZEIRBEGOVIC SAFA
Date and place of birth 12.06.1974 DRINSKO-VISEGRAD 15.10.1917 VISEGRAD 06.11.1937 RAKITNICA - ROGATICA --.--.1906 ROGATICA 07.09.1946 VISEGRAD 04.08.1936 13.09.1975 OMERAGICI-VISEGRAD --.--.1928 OMERAGICI-VISEGRAD 02.03.1963 --.--.1932 VISEGRAD --.--.1964 VISEGRAD 29.07.1938 TUZLA 07.08.1964 VISEGRAD 24.08.1990 FOCA 14.01.1987 VISEGRAD 18.03.1917 VISEGRAD 20.06.1950 DUSCE - VISEGRAD --.--.1983 BIKAVAC - VISEGRAD --.--.1941 BISEVICI - RUDO 20.01.1969 --.12.1952 DRINSKO - VISEGRAD --.--.1940 DRINSKO - VISEGRAD --.--.1953 SEGANJE-VISEGRAD 08.08.1938 KABERNIK - VISEGRAD 06.02.1966 VISEGRAD --.--.1933 CRNCA-VISEGRAD --.--.1902 ROGATICA 00.00.1951 --.--.1975 VISEGRAD --.--.1951 VISEGRAD 22.07.1951 SARAJEVO 16.05.1922 VISEGRAD 09.04.1974 VISEGRAD --.--.1944 VISEGRAD - DRINSKO 28.03.1954 NEZUCI - VISEGRAD 16.11.1929 VISEGRAD Father's name MEDO HASAN ISMET SEMSO AHMET TESKEREDZIC VOJIN MUTAPCIC MEHMED MUSAN RAMIZ MALIC MEVZET AHMET HADZIC JAKUF TURJACANIN ESAD ESAD OSMO KUKA HASAN JAKUF ABID ABAZ SACIR TURKIC MUSTAFA MEHO TABAKOVIC Opstina VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD
Date and place of disappearance 09.06.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD --.05.1992 SASE 17.07.1992 VISEGRAD 17.07.1992 VISEGRAD 00.06.1992 VISEGRAD 24.05.1992 DRINSKO 13.07.1992 RODIC BRDO 15.06.1992 RODIC BRDO --.05.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD 19.06.1992 BAN POLJE 19.06.1992 BAN POLJE 19.06.1992 BAN POLJE --.07.1992 VISEGRAD --.07.1992 VISEGRAD 19.06.1992 VISEGRAD 19.06.1992 VISEGRAD 00.11.1992 VISEGRAD --.06.1992 VISEGRAD 20.06.1992 BIKAVAC --.05.1992 VISEGRAD 12.06.1992 KOCARIM 12.06.1992 KOCARIM 09.08.1992 BARIMO 17.07.1992 VISEGRAD 06.05.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD --.08.1992 VISEGRAD --.05.1992 VISEGRAD 20.06.1992 OSOJNICA 20.06.1992 OSOJNICA 08.06.1992 CRNCA 20.06.1992 VISEGRAD
Ethnicity* Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Unknown Unknown Muslim Muslim Unknown Muslim Other Other Muslim Muslim Other Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Unknown Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim
Sex M M M M M
M M M F M F M M M M F M F F M F M M M M F M
No. 658 659 660 661 662 663 664 665 666 667 668 669 670 671 672 673 674 675 676 677 678 679 680 681 682 683 684 685 686 687 688 689 690 691 692 693 M M F
ICRC Number BAZ-108425-02 BAS-003318-01 BAZ-106825-01 BAZ-101700-02 BAZ-101700-01 BAZ-104130-01 BAZ-108592-02 BAZ-108592-01 BAZ-109368-01 BAZ-104598-02 BAZ-107125-01 BAZ-105917-02 BAZ-105917-01 BAZ-107300-02 BAZ-107300-03 BAZ-107300-01 BAZ-305167-01 BAZ-107111-01 BAZ-109999-01 BAZ-109999-04 BAZ-109999-03 BAZ-109999-02 BAZ-102359-01 BAS-003329-01 BAZ-110273-01 BAZ-104605-01 BAZ-101932-01 BAZ-107535-06 BAZ-100362-04 BAZ-106442-01 BAZ-104488-01 BAZ-100042-03 BAZ-106442-02 BAZ-103627-02 BAZ-103627-01 BAZ-107535-05
Name of the sought person UZICANIN HASIB UZICANIN KASIM VALJEVCIC SAFET VARNICA HASIB VARNICA MUJO VATRES ADIL VELAGIC SABAHUDIN VELAGIC SULJO VELATOVAC MIRSAD VELETOVAC BEGO VELJAN ISMET VIDRAK DERVISA VIDRAK IBRAHIM VILA JASMINA VILA MUSTAFA VILA NERMIN VILA SULJO VILA UZEIR VILIC MINA VILIC NIHAD VILIC NIHADA VILIC ZIHMETA ZDERO SUVAD ZDRALOVIC VALIDA ZEJNILOVIC SAFET ZUBAN ESAD ZUBAN HAJRUDIN ZUKIC ALEN ZUKIC BEHIJA ZUKIC DZEMAIL ZUKIC DZEMAL ZUKIC FADIL ZUKIC FARUK ZUKIC MUHAMED ZUKIC MUHAREM ZUKIC SEHIJA
Date and place of birth --.--.1952 KABERNIK - VISEGRAD --.--.1947 KABERNIK - VISEGRAD 29.09.1946 VITI GRAB - RUDO 06.07.1922 06.02.1950 MALA GOSTILJA - VISEGRAD --.--.1931 ZEPA 15.11.1967 15.05.1939 --.10.1959 VELETOVO-VISEGRAD --.--.1928 VELETOVO - VISEGRAD 12.11.1952 VISEGRAD --.--.1930 PRELOVO-VISEGRAD --.--.1930 BREZJE - VISEGRAD 24.02.1971 MUSICI-VISEGRAD 08.05.1934 MUSICI-VISEGRAD 24.10.1963 MUSICI - VISEGRAD 22.11.1957 MUSICI - VISEGRAD --.--.1937 MUSICI - VISEGRAD --.--.1956 VISEGRAD --.--.1985 VISEGRAD --.--.1981 VISEGRAD --.--.1984 VISEGRAD 10.03.1963 VISEGRAD 02.12.1968 BUGOJNO 26.02.1946 LOZNICA - BIJELO POLJE --.--.1956 MUSICI - VISEGRAD 07.03.1963 MUSICI - VISEGRAD --.--.1990 VISEGRAD 18.03.1928 ISLAMOVAC - BRCKO --.--.1948 D. DUBOVIK- VISEGRAD 10.05.1955 20.05.1956 --.--.1974 15.08.1953 DUBOVIK - VISEGRAD 11.10.1955 --.--.1961 VISEGRAD Father's name SALIH SALIH VEJSIL BEGO HASIB MEDO SULJO MUJO ALIJA AHMO DELIJA OMER KAHRIMAN RUSTEM MUSTAFA SULJO MUSTAFA UZEIR SULJO IBRAHIM HAMDIJA HAMDIJA HAMDIJA IBRAHIM SEAD SABAN HIMZO SABAN DZEMO FAZLOVIC NUKO MEHMED SALKO ZUKIC HASAN DZEMAIL MEHMED MEHMED MEDO Opstina VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD
Date and place of disappearance 30.05.1992 VISEGRAD --.07.1992 KABERNIK --.05.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD --.06.1992 MUSICI 10.06.1992 VISEGRAD 16.05.1992 SLAP 25.05.1992 VISEGRAD --.06.1992 VELETOVO 25.05.1992 VISEGRAD --.07.1992 BIKAVAC --.07.1992 BIKAVAC --.07.1992 VUCINE --.05.1992 MUSICI --.05.1992 MUSICI 31.05.1992 MUSICI 30.05.1992 MUSICI 28.06.1992 VISEGRAD 28.06.1992 VISEGRAD 28.06.1992 VISEGRAD 28.06.1992 VISEGRAD 28.05.1992 VISEGRAD 12.12.1992 VISEGRAD 02.05.1992 VISEGRAD 25.05.1992 MUSICI 25.05.1992 VISEGRAD 17.06.1992 VISEGRAD 14.07.1992 VISEGRAD 15.04.1992 DUSCE 00.05.1992 VISEGRAD 17.06.1992 VISEGRAD 15.04.1992 DUSCE 26.05.1992 VISEGRAD 14.06.1992 VISEGRAD 17.06.1992 VISEGRAD
Ethnicity* Muslim Unknown Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Unknown Unknown Unknown Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Other Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim
93
94
Father's name ZUKIC HASAN ZUKIC RAMO DZEMO HADZAN HADZAN EMIN HAJDAR HALIL ENIZ MUJO MUNIB ADEM Date and place of disappearance 29.05.1992 VISEGRAD 15.06.1992 VISEGRAD 17.06.1992 VISEGRAD 10.07.1992 TURJAK 10.07.1992 TURJAK --.06.1992 BIKAVAC 29.05.1992 VISEGRAD 13.06.1992 DUSCE 29.05.1992 VISEGRAD 27.02.1993 PRELOVO 25.05.1992 VISEGRAD 19.05.1992 MEDEDA Opstina VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD VISEGRAD Ethnicity* Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Unknown Muslim Other Muslim Muslim
No. ICRC Number Name of the sought person Sex Date and place of birth 694 BAZ-100042-02 ZUKIC SEVAL M 16.09.1963 VISEGRAD 695 BAZ-100042-01 ZUKIC SMAIL 11.04.1949 696 BAZ-107535-07 ZUKIC VILDANA F --.--.1986 VISEGRAD 697 BAZ-107216-02 ZUKO MIRSAD M 02.01.1967 VISEGRAD 698 BAZ-107216-01 ZUKO RAMIZ M 01.03.1971 TURJAK - VISEGRAD 699 BAS-003397-01 ZUKO RASID M 15.05.1920 STRGACINA 700 BAZ-107106-01 ZULCIC ENIZ 00.00.1938 701 BAS-002287-01 ZULCIC MUSTAFA M 01.05.1928 VISEGRAD 702 BAZ-107106-02 ZULCIC SABAHUDIN M 08.09.1969 REPUSEVICI-VISEGRAD 703 BAS-001093-01 ZULICIC ZVJEZDAN M 28.12.1969 SARAJEVO 704 BAZ-105708-01 ZULOVIC BAKIR M 30.04.1963 RODIC BRDO- VISEGRAD 705 BAZ-109859-01 ZUNIC NEZIR M 03.01.1955 MEDEDA-VISEGRAD * Ethnicity as self-reported in the 1991 Population Census for Bosnia and Herzegovina.
Legenda: No. - Br. ICRC Number - MKCK br. Sex- pol
Name of the sought person - Ime traenog lica
Date and place of birth - Datum i mjesto roenja Ethnicity - nacionalnost
Fathers name- Ime oca
Date and place of disappearance - Datum i mjesto nestanka
*nacionalnost na osnovu izjanjenja u Popisu stanovnitva Bosne i Hercegovine iz 1991. godine.
95
DODATAK B
Nacionalni sastav u odabranim naseljima u Viegradu 1991. i 1998. godine
96
Predratni nacionalni sastav u naseljima u optini Viegrad, na osnovu Popisa stanovnitva iz 1991. godine
97
Settlement Ser bs Muslims Cr oats Other s Total % Ser bs % Muslims % Cr oats % Other s Major ity
HRANJEVAC JABLANICA JARCI JELAÎ]I JELA[CI JELI]I JEZERNICE KABERNIK KAMENICA KAPETANOVI]I KLA[NIK KLISURA KOÂRIM KOPITO KORITNIK KOSOVO POLJE KRAGUJEVAC KUKA KUPUSOVI]I KURTALI]I KUSTUR POLJE LASCI LOZNICA MACUTE MAD@AREVICI MALA GOSTILJA MANGALIN HAN MASALI ME\E\A ME\USELJE MENZILOVICI MEREMI[LJE Settlement
57 28 13 131 31 90 27 48 1 2 26 62 14 84 47 48 2 343 188 45 134 1 2 2
80 120 65 60 70 71 29
2 2
46 34 5 1 80 2 19 13 94 19 383 38 58 68 2
2 1
57 28 13 131 31 90 27 393 191 47 134 27 62 14 164 167 48 65 64 72 71 29 46 34 13 101 20 80 387 57 59 68 Total
100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 12.2 0.5 4.3 96.3 100.0 100.0 51.2 28.1 100.0 3.1 87.3 98.4 95.7 100.0 3.7 0.5 1.0
48.8 71.9 100.0 93.8 97.2 100.0 100.0
3.1 2.8
100.0 100.0 5.0 5.0 100.0 0.5 33.3 100.0 93.1 95.0 99.0 66.7 98.3 100.0 2.0
0.5 1.7
Muslim Serb Muslim Muslim Serb Muslim Serb Muslim Muslim Muslim Muslim Serb Serb Serb mixed Muslim Serb Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Serb Serb Muslim Muslim Muslim Serb Muslim Muslim Muslim Muslim Major ity
Ser bs Muslims Cr oats Other s
% Ser bs % Muslims % Cr oats % Other s
MILO[EVI]I MIRLOVI]I MU[I]I NEBOGOVINE NEZUCI OBRAVNJE OD@AK OKOLI[TA OKRUGLA OMEROVI]I OPLAVE ORAHOVCI PALE@ PAOÎ]I PIJAVICE (UZAMNICE) PODGORJE POLJANICE POLJE POVJESTAÂ POZDERÎ]I PRELOVO PRESJEKA PRETI[A PRISOJE RAONI]I REPU[EVI]I RESNIK ZAGRADE RODI] BRDO ROHCI RUJI[TA RUTENOVI]I
21 22 3 12 38
26 3 118 260 12 22 89 152 113 123 47 1
1 12 2
1 2 1
17
44 52 47 33 5 126 84 4 15 64 5 49 13 29
50
1 2
58 78 22 93 41 5 50 58 32 116 53 18 38
1 5
3 2
26 25 130 22 263 15 34 127 153 115 17 124 47 44 103 47 35 58 83 149 182 45 20 64 50 65 32 49 132 53 49 38
84.0 100.0 20.0 35.3 29.9
100.0 12.0 90.8 98.9 80.0 64.7 70.1 99.3 98.3 99.2 100.0 0.4
4.0 9.2 0.8
0.7 1.7 0.8
100.0
100.0 50.5 100.0 94.3 6.0 84.6 46.2 8.9 75.0 100.0 7.7 100.0 9.8 59.2
48.5
1.0 5.7
100.0 94.0 14.8 51.1 91.1 25.0 100.0 89.2 100.0 87.9 100.0 36.7 100.0
0.7 2.7
3.1
2.3 4.1
Muslim Serb Muslim Serb Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Muslim Serb Muslim Muslim Serb mixed Serb Serb Muslim Muslim Serb mixed Muslim Serb Serb Muslim Muslim Muslim Serb Muslim Muslim Serb Muslim
98
Settlement Ser bs Muslims Cr oats Other s Total % Ser bs % Muslims % Cr oats % Other s Major ity
RZAV SASE SENDI]I SMRIJE^JE STANI[EVAC STOLAC STRA@BENICE [EGANJE [IP [UMICE TR[EVINE TUPE[I TURJAK TUSTA ME\ TVRTKOVI]I UBAVA UNI[TA VELETOVO VELIKA GOSTILJA VELJE POLJE VELJI LUG VI[EGRAD VI[EGRADSKA BANJA VLAHOVI]I VODENICE VUÎNE ZAGORAC ZAKRSNICA ZANO@JE ZEMLJICE ZLATNIK @AGRE Settlement
101 54
40 17 44
1 1 1
36 17 26 116 6 83
182 31 25 35 29 34 44
10
94 8 76 30 47 164 2619 14 8 35 118
44 121 142 3463 5 140 21 30 19 61 11 26 60
1 4 1 4 797 1 3 3
23
45
102 99 17 45 36 17 26 308 37 25 83 35 29 34 44 95 56 76 152 47 310 6902 19 149 59 151 19 61 11 46 26 60 Total
99.0 54.5
40.4 100.0 97.8
4.0
1.0 1.0 2.2
100.0 100.0 100.0 37.7 16.2 100.0
59.1 83.8 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
3.2
98.9 14.3 100.0 19.7 100.0 52.9 37.9 73.7 5.4 59.3 78.1
78.6 79.6 45.8 50.2 26.3 94.0 35.6 19.9 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
1.1 7.1 0.7 1.3 11.5 0.7 5.1 2.0
0.3
97.8
2.2
Serb mixed Muslim Muslim Serb Serb Serb Muslim Muslim Muslim Serb Muslim Muslim Muslim Muslim Serb Muslim Serb Muslim Serb mixed mixed Serb Muslim Serb Serb Muslim Muslim Muslim Serb Muslim Muslim Major ity
Ser bs Muslims Cr oats Other s
% Ser bs % Muslims % Cr oats % Other s
@LIJEB TOTAL
37 6740
142 13469 32 958
179 21199
20.7 31.8
79.3 63.5 0.2 4.5
Muslim Muslim
Source: Stanovni{tvo Bosne i Hercegovine - narodnosni sastav po naseljima, CROSTAT, Zagreb, Travanj 1995.
Legenda: Settlement- Naselje Others- Ostali Total - Ukupno mixed= mjeovita source= izvor
Serbs - Srbi Majority - Veina
Muslims- Muslimani
Croats - Hrvati
99
Posljeratni nacionalni nacionalni sastav u naseljima u optini Viegrad, na osnovu Birakog spiska iz 1998. godine (stanovnitvo od 18 i vie godina starosti)
Settlement
Ser bs
Muslims
Cr oats
Other s
Total
% Ser bs
% Muslims % Cr oats
% Other s
Major ity
TOTAL - of which in: BAN POLJE DOBRUNSKA RIJEKA DONJA JAGODINA DONJI DOBRUN DU[Ê HALUGE KORITNIK NEZUCI OKOLI[TA POZDERÎ]I PRELOVO SASE [EGANJE VI[EGRAD VUÎNE ALL ABOVE-LISTED
8854
60
318
9235
95.9
0.0
0.6
3.4
Ser b
135 99 81 185 360 60 85 561 623 56 195 53 58 4824 90 7465
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 3
0 0 0 0 1 0 0 7 2 0 0 3 0 38 0 51
3 3 0 8 9 0 0 44 10 0 4 3 0 210 0 294
138 102 81 193 370 60 85 612 635 56 199 59 58 5075 90 7813
97.8 97.1 100.0 95.9 97.3 100.0 100.0 91.7 98.1 100.0 98.0 89.8 100.0 95.1 100.0 95.5
0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.0 0.0
0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 0.0 0.0 1.1 0.3 0.0 0.0 5.1 0.0 0.7 0.0 0.7
2.2 2.9 0.0 4.1 2.4 0.0 0.0 7.2 1.6 0.0 2.0 5.1 0.0 4.1 0.0 3.8
Serb Serb Serb Serb Serb Serb Serb Serb Serb Serb Serb Serb Serb Serb Serb Ser b
Note. To ensure the reliability of the sample, only settlements with 50 or more registered voters are shown. Nevertheless, voters from these settlements constitute about 85% of all registered in Vi{egrad in 1998.
Legenda: of which in od ega u Settlement- Naselje Serbs - Srbi Muslims- Muslimani Total - Ukupno Majority - Veina SVI GORENAVEDENI
Croats - Hrvati
Others - Ostali
Napomena: Kako bi se obezbjedila pouzdanost uzorka, prikazana su samo naselja sa 50 i vie registrovanih biraa. Uprkos tome, birai iz tih naselja sainjavaju oko 85% svih registrovanih biraa 1998. godine u Viegradu.
100
DODATAK C Obim promjena nacionalnog sastava stanovnitva utvren pomou testa saglasnosti hi-kvadrat: Metodologija Metodologija koja je u ovom izvjetaju koritena u cilju utvrivanja obima promjena nacionalnog sastava stanovnitva u odabranim optinama u BiH u statistici je poznata kao test saglasnosti 2 (hi-kvadrat). Taj test je opteprihvaena neparametrijska statistika metoda kojom se utvruje koliko je vjerovatno da su uoene frekvencije mogle biti odabrane kao uzorak stanovnitva s datim oekivanim vrijednostima. U naem sluaju, pretpostavka da su distribucije nacionalnosti 1997. godine (uoene frekvencije) ostale iste kakve su bile 1991. godine (oekivane frekvencije) provjerena je pomou sljedee 2statistike, koja se izraunava na sljedei nain:
2 =
(Srbi97 Srbi91 )2
Srbi 91
(Muslimani97
(Hrvati97 Hrvati91 ) (Ostali97 Ostali91 ) Muslimani 91 ) + + Muslimani 91 Hrvati91 Ostali 91

2 2
. Oznake Srbi97, Muslimani97, Hrvati97 i Ostali97 ovdje se odnose na uoene brojeve biraa iz odgovarajuih nacionalnih grupa u datoj optini koji su pronaeni u birakom spisku iz 1997. godine, dok se oznake Srbi91, Muslimani91, Hrvati91 i Ostali91 odnose na oekivane brojeve biraa iz date optine. Ti oekivani brojevi biraa iz navedenih nacionalnih grupa izraunati su na osnovu pretpostavke da e se distribucija ukupnog broja biraa meu nacionalnim grupama podudarati s distribucijom nacionalnosti iz 1991. godine. Treba imati na umu da je biraki spisak samo uzorak posljeratnog stanovnitva i da je, stoga, za poreenje predratnih i poslijeratnih struktura potrebna detaljnija statistika procjena od procjene zasnovane samo na poreenju procenata. To je obrazloeno nie u tekstu. I sama vrijednost 2-statistike izraunata na taj nain moe se tumaiti kao proporcionalni stepen promjena nacionalnog sastava stanovnitva: to vea vrijednost 2, to su dramatinije promjene nacionalnog sastava stanovnitva koje su uoene. Ako se pretpostavi da se uoeni brojevi biraa (koji ine uzorak posljeratnog stanovnitva) podudaraju s uobiajenom distribucijom, ta statistika odraava 2 distribuciju uz stepen odstupanja od k 1 = 3, gdje k = 4 oznaava broj klasa tj. nacionalnih grupa. Ovaj obrazac se moe koristiti u svrhu provjere, odnosno utvrivanja da li dobijene vrijednosti pokazuju da se struktura stanovnitva zaista (znatno) promijenila ili je takav rezultat dobijen sasvim sluajno. Male vrijednosti 2 ne ukazuju na znatne razlike u nacionalnoj strukturi, dok
101
velike vrijednosti 2 znae da, uz visok stepen vjerovatnoe, uoene promjene odraavaju stvarni obrazac promjena. Opte uzev, vjerovatnoa da neka nasumino odabrana varijabla zasnovana na 2 distribuciji dobije vrijednost veu od statistike vrijednosti dobijene iz uzorka (takozvani stepen vjerovatnoe) ukazuje na vjerovatnou odbacivanja, grekom, pretpostavke da nije dolo ni do kakvih promjena distribucije nacionalnosti. Ta vjerovatnoa greke je, prema tome, opadajua funkcija 2-statistike. Stoga, to je vrijednost 2 izraunata na osnovu uzorka vea, to je manja vjerovatnoa pogrene inferencije tj. odbacivanja pretpostavke da nije dolo ni do kakvih primjena u korist prepostavke da je dolo do znatnih promjena, u sluaju kada nije dolo ni do kakvih stvarnih promjena nacionalne strukture i kada je data vrijednost dobijena sasvim sluajno. Izvor: Frederick J. Gravetter, Larry B. Wallnau (2000), Statistics for the Behavioral Sciences /Statistika za bihevioristike nauke/, Wadsworth, Belmont (CA), USA, str. 582-594.
102
DEMOGRAFSKE POSLEDICE SUKOBA U OPTINI VLASENICA, MAJSEPTEMBAR 1992.
E. Tabeau and M. Zoltkowski
Izvetaj o vetaenju u predmetu NIKOLI (IT-94-2-PT).
104
Demografske posledice sukoba u Optini Vlasenica, maj-septembar 1992.
105
MEUNARODNI KRIVINI TRIBUNAL ZA BIVU JUGOSLAVIJU _____________________________________________________________________ IZJAVA VJETAKA EWE TABEAU DATA U SKLADU S PRAVILOM 94 BIS PRAVILNIKA O POSTUPKU I DOKAZIMA MKSJ-a _____________________________________________________________________
1.
Okvir, ciljevi i struktura izjave
Ja sam demograf na radu u Demografskoj sekciji (Demographic Unit DU) pri Tuilatvu Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju (MKSJ). Saetak mojih profesionalnih kvalifikacija i iskustva u oblasti demografije dat je u Dodatku A ove izjave. Moja glavna oblast rada pri Uredu tuitelja je izuavanje demografskih posljedica sukoba devedesetih godina u bivoj Jugoslaviji, a posebno u Bosni i Hercegovini. Glavne teme koje se izuavaju u DU su sukobima uzrokovane promjene veliine i etnikog sastava stanovnitva, pomjeranja stanovnitva i izbjeglice, mortalitet uzrokovan sukobom i nestale osobe. Pouzdani izvori podataka na individualnom nivou, kao to su npr. popis stanovnika, druge velike ankete ili detaljni spiskovi ubijenih ili nestalih osoba, kao i iroko priznate standardne statistike metode, ine osnovu demografskih izuavanja koja se vre u Demografskoj sekciji. Na cilj je da pruimo pouzdanu statistiku koja e omoguiti ocjenu tipa i opsega demografskih posljedica sukoba. Studiju o kojoj je rije u ovoj izjavi pripremila sam ja, uz pomo Marcina ltkowskog saradnika istraivaa u Demografskoj sekciji. Osnovni cilj te studije je da se utvrde demografske brojke za promjene etnikog sastava u optini Vlasenica u srednje-istonom dijelu Bosne i Hercegovine tokom perioda 19911997., kao i za raseljene osobe i izbjeglice (priruna mapa Vlasenice data je na kraju ovog odjeljka). Drugo, razmatramo i osnovne demografske profile osoba koje su nestale u optini Vlasenica tokom sukoba od maja do septembra 1992. Izuavanje nestalih osoba tei da utvrdi apsolutan broj i etniki sastav onih koji su nestali izmeu maja i septembra 1992. i da utvrdi da li je bilo nekih konkretnih perioda kada su ljudi nestajali. U naem izvjetaju analiziramo tri izvora podataka: popis stanovnitva iz 1991., koji je izvren u Bosni i Hercegovini kao dio popisa iz 1991. u bivoj Jugoslaviji, biraki spiskovi koje je sainila Organizacija za sigurnost i suradnju u Evropi (OSCE) za izbore 1997. i 1998. godine, te spisak nestalih osoba koji je utvrdio Meunarodni komitet Crvenog krsta (MKCK). Uporedili smo spiskove osoba koje su obuhvaene birakim spiskovima i spisak nestalih osoba MKCK-a s imenima i podacima za osobe obuhvaene popisom iz 1991. Potraga za jednom istom osobom u dva ili vie razliitih izvora naziva se povezivanje individualnih podataka i takva potraga poveava koliinu informacija o osobama. To povezivanje nam je omoguilo da zajedno analiziramo podatke koji su dolazili iz vie izvora. Na primjer, poto smo okonali proces provjere podudarnosti birakih spiskova sa popisom iz 1991., analizirali smo njihov broj iz 1997. po etnikoj pripadnosti koja je
106
prijavljena u popisu 1991. i grupisali smo birae po mjestu stanovanja 1991. godine. Glavna analiza biraa izvrena je njihovim grupisanjem po etnikoj pripadnosti, mjestu stanovanja 1991. i mjestu registracije za glasanje 1997. Poreenje podataka o te dvije lokacije pruilo nam je uvid u promjene u odnosu na predratno mjesto boravka biraa i u broj raseljenih osoba i izbjeglica iz optine Vlasenica. Analiza je izvrena po etnikoj pripadnosti registrovanoj u popisu iz 1991. godine. Povezivanje nestalih osoba sa spiska MKCK-a sa popisom iz 1991. omoguilo nam je da analiziramo nestale pojedince po etnikoj pripadnosti na temelju podataka iz popisa 1991. Podaci o izvorima i metodima analize detaljno se razmatraju u Dodatku B. U glavnom tekstu ove izjave (odjeljci 2 do 4), rije je jedino o glavnim rezultatima nae studije. Ovaj izvjetaj ine sljedei odjeljci: 1. 2. 3. Uvod: Okvir, ciljevi i struktura izjave Saetak nalaza Nalazi 3.1 Ukupno stanovnitvo i etniki sastav optine Vlasenica, 19711991. 3.2 Etniki sastav optine Vlasenica prije i poslije rata 3.3 Mjesto registracije za glasanje 1997. Muslimana koji su ivjeli u optini Vlasenica 1991. 3.4 Raseljene osobe iz optine Vlasenica 3.5 Emigracija iz optine Vlasenica, 1991-1997. 3.6 Nestale osobe u optini Vlasenica, majseptembar 1992. 3.7 Nestale osobe u optini Vlasenica, januar 1992decembar 1995. 3.8 Broj nestalih osoba u optini Vlasenica po entikoj pripadnosti i mjesecu nestanka, majseptembar 1992. 3.9 Broj nestalih osoba u optini Vlasenica po etnikoj pripadnosti i danu nestanka, majseptembar 1992. 3.10 Rasprostranjenost nestalih osoba u optini Vlasenica po mjestu nestanka, januar 1992decembar 1995. 3.11 Nestali Muslimani u optini Vlasenica i oko nje, majseptembar 1992. 3.12 Nestale osobe u optini Vlasenica i oko nje po mjesecu nestanka, maj septembar 1992. 4. Zakljuak Dodatak A. Saetak profesionalnih kvalifikacija autora Dodatak B. Izvori podataka i metodi koriteni u ovoj studiji Dodatak C. Etniki sastav mjesnih zajednica optine Vlasenica registrovan u Popisu stanovnitva iz 1991.
107
Priruna mapa predratne optine Vlasenica i njene okoline
1991. godine optina Vlasenica1 bila je optina srednje veliine smjetena u centralnom dijelu istone Bosne i Hercegovine. inile su je 92 manje zajednice, tj. naselja. Njena povrina bila je 532 kvadratna kilometra, a stanovnitvo je brojalo 33.942 osobe. Gustina stanovnitva bila je 63,8 osoba po kvadratnom kilometru 1991. i Vlasenica je spadala u prosjene optine u Bosni i Hercegovini. Glavno mjesto u optini, Vlasenica, imala je 7.909 stanovnika. Daytonskim mirovnim sporazumom predratna optina Vlasenica podijeljena je u dvije nove optine: Vlasenica i Milii. Poslijeratna optina Vlasenica sastoji se od 35 naselja (ukljuujui i grad Vlasenicu) i otprilike je upola manja u odnosu na predratnu veliinu. Milie ini 56 naselja. Jedno (veoma malo) naselje, Zaklopaa, podijeljeno je izmeu Vlasenice i Milia. U ovom izvjetaju mi izuavamo predratnu optinu Vlasenica, kako je definisana popisom iz 1991. godine. 2. Saetak nalaza
Od 1971. do 1991., broj stanovnika optine Vlasenica poveao se od 26.623 na 33.942 stanovnika. Muslimani i Srbi bili su dvije glavne etnike grupe i inili su 97,5% stanovnika 1991. Do 1991. udio Muslimana u ukupnom stanovnitvu porastao je za 6,8%, a broj Srba je opao za 8,1%. Muslimani ine ogromnu veinu nestalih osoba (80%) iz optine Vlasenica. Veina (58,8%) nestalih osoba nestala je u periodu majseptembar 1992. Vie od 88% nestalih Muslimanki nestalo je u periodu majseptembar 1992. Broj osoba koje su prijavljene kao nestale u Vlasenici bio je najvii u junu i septembru 1992.
Ovaj odjeljak se zasniva na hrvatskom izdanju popisa stanovnitva iz 1991.: Stanovnitvo Bosne i Hercegovine. Narodnosni sastav po naseljima. CROSTAT, Zagreb, travanj 1995.
1
108
Skoro svi birai Muslimani koji su ivjeli u optini Vlasenica 1991. godine postali su raseljene osobe (napustili su optinu, ali su ostali u zemlji) ili izbjeglice (napustili su zemlju) do 1997. godine. Broj Muslimana u dobi s pravom glasa (18 godina i stariji) u optini Vlasenica smanjio se sa 53,38% 1991. na 0,07% 1997. Nestanak stanovnika Muslimana u dobi s pravom glasa do 1997. godine poklapa se s opadanjem apsolutnog broja stanovnika Muslimana u optini Vlasenica izmeu 1991. i 1997. godine. Apsolutni broj stanovnika Muslimana starih 18 ili vie godina spao je sa 14.037 1991. godine na 7 registriranih biraa 1997. godine. Mali broj biraa Muslimana u optini Vlasenica 1997. godine meutim, nije uzrokovan apstiniranjem biraa od uea u izborima: Muslimani porijeklom iz optine Vlasenica glasali su u drugim optinama u Bosni i Hercegovini ili u inostranstvu. Na zakljuak o smanjenju muslimanskog stanovnitva u Vlasenici slae se sa statistikim podacima UNHCR-a o raseljenim osobama iz Vlasenice. Usto, ogromna veina izbjeglica (tj. ljudi koji su napustili zemlju) porijeklom iz optine Vlasenica su Muslimani. Apsolutni broj nestalih Muslimana iz optine Vlasenica je trei po veliini u poreenju s okolnim optinama. Udio nestalih Muslimana iz Vlasenice, u poreenju s drugim optinama u susjedstvu Vlasenice, drugi je po veliini u optini Vlasenica (97,30%). U periodu od maja do septembra 1992., tokom 3 od 5 mjeseci, broj nestalih osoba iz optine Vlasenica bio je najvii u poreenju s okolnim optinama.
109
3.
Nalazi
3.1. Ukupno stanovnitvo i etniki sastav optine Vlasenica, 19711991. Od 1971. do 1991., stanovnitvo optine Vlasenica poraslo je od 26.623 do 33.942 stanovnika. Muslimani i Srbi bili su dvije najbrojnije etnike grupe i inili su 97,5% stanovnitva 1991. Do 1991. udio Muslimana u ukupnom stanovnitvu porastao je za 6,8%, a udio Srba se smanjio za 8,1% (tj. postotaka).
Kako je ilustrovano tabelom 1, ukupno stanovnitvo optine Vlasenica 1971. brojalo je 26.623 stanovnika. Ukupno stanovnitvo poraslo je 1991. godine na 33.942. Muslimani i Srbi bili su dvije najbrojnije etnike grupe. inili su 98,8% stanovnitva 1971. i 97,5% stanovnitva 1991. godine. Udio Muslimana u ukupnom stanovnitvu porastao je sa 12.881, ili 48,4% stanovnitva 1971. godine na 18.727 ili 55,2% stanovnitva u 1991. Srpsko stanovnitvo se povealo sa 13.431 1971. godine na 14.359 1991. godine, ali udio Srba u ukupnom stanovnitvu opao je sa 50,4% 1971. godine na 42,3% 1991. godine Tabela 1. Ukupno stanovnitvo i etniki sastav optine Vlasenica od 1971.
Godina
Ukupno
Hrvata
Muslimana
Srba
Ostalih
1991. 1981. 1971. 1991. 1981. 1971.

Izvor:
33.942 30.498 26.623 100 100 100
39 44 42 0,1 0,1 0,2
18.727 15.337 12.881 55,2 50,3 48,4
14.359 13.531 13.431 42,3 44,4 50,4
817 1.586 269 2,4 5,2 1,0
Stanovnitvo Bosne i Hercegovine. Narodnosni sastav po naseljima. CROSTAT, Zagreb, travanj 1995.
110
3.2. Etniki sastav optine Vlasenica prije i poslije rata Udio Muslimana s pravom glasa (18 godina i stariji) u optini Vlasenica opao je sa 53,38% 1991. na 0,07% 1997. Dramatini pad udjela biraa Muslimana u optini Vlasenica povezan je s opadanjem apsolutnog broja stanovnika Muslimana od 18 godina i starijih sa 14.037 1991. godine na samo 7 registrovanih biraa 1997. godine.
Tabela 2 i slika 1 pokazuju da su 1991. nekih 44,2% stanovnika s pravom glasa u optini Vlasenica bili Srbi, a 53,38% Muslimani. Do 1997. Srbi su ostali u apsolutnoj veini sa 97,6% svih biraa, a glasai Muslimani su gotovo nestali (0,07%, tj. 7 osoba od 10.339). Poreenje apsolutnih brojki (1991. prema 1997.; tabela 2) pokazuje da se veliina uzorka smanjila sa 26.296 1991. godine na 10.339 1997. godine. Razlika iznosi 15.957. Promjena sa 26.296 na 10.339 moe se u velikoj mjeri objasniti nestankom muslimanskog stanovnitva u periodu od 19911997. Muslimansko stanovnitvo se smanjilo za 14.030 osoba. Da bi se ocijenile promjene etnikog sastava i veliine stanovnitva u optini Vlasenica izmeu 1991. i 1997., primijenjen je uzorak stanovnitva. Obratite panju na to da je uzorak od 26.296 iz 1991. potpun. On obuhvata sve osobe stare 12 godina ili starije, koje su registrovane u popisu stanovnitva iz 1991. godine. Uzorak ine osobe koje su imale pravo glasa 1997. (stare najmanje 18 godina 1997. godine, iste osobe imale su najmanje 12 godina 1991.). Uzorak iz 1997. godine je nepotpun. Samo oni birai koji su se registrovali za glasanje obuhvaene su uzorkom iz 1997. godine. Neregistrovani birai su iskljueni. Meutim veliina uzorka iz 1997. je velika (10.339) i procjene utemeljene na tom uzorku su pouzdane.2 Tabela 2. Etniki sastav u optini Vlasenica (RS): predratno i poslijeratno stanovnitvo (18 godina ili starije 1997. godine)
Apsolutne brojke Etnika pripadnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno Postoci
Popis iz 1991. Biraki spisak iz 1997. Popis iz 1991. Biraki spisak iz 1997. 11624 14037 33 602 26296 10091 7 34 207 10339 44,20 53,38 0,13 2,29 100.00 97,60 0,07 0,33 2,00 100.00
2 Razlog za koritenje upravo ovog uzorka bio je dostupnost podataka o poslijeratnom stanovnitvu. Izuzev birakih spiskova iz 1997. ili kasnijih godina, ne postoje nikakvi drugi poslijeratni izvori koji bi se mogli koristiti za poreenje sa popisom stanovnitva iz 1991.
111
Slika 1. Etniki sastav optine Vlasenica (RS): Predratno i poslijeratno stanovnitvo (staro 18 ili vie godina 1997.)
100 80 60 40 20 0 Serbs Muslims Croats Others 1991 1997
3.3. Mjesto registracije za glasanje 1997. Muslimana koji su ivjeli u optini Vlasenica 1991. Skoro svi birai Muslimani koji su 1991. ivjeli u optini Vlasenica postali su raseljene osobe (napustili su optinu, ali su ostali u zemlju) ili izbjeglice3 1997. Mali broj biraa Muslimana u optini Vlasenica 1997. nije uzrokovan uzdravanjem biraa od glasanja. Muslimani koji potiu iz optine Vlasenica glasali su u drugim optinama u Bosni i Hercegovini ili u inostranstvu.
Tabela 3 i slika 2 pokazuju mjesta registracije Muslimana biraa iz 1997. koji su u popisu iz 1991. bili popisani u optini Vlasenica. Tri mogue lokacije su date: sama optina Vlasenica, druge optine u Bosni i Hercegovini (raseljene osobe) i druge zemlje (izbjeglice). Od 6.832 biraa Muslimana koji su imali mjesto boravka u Vlasenici 1992. godine samo 0,07% (5 osoba) se registrovalo da glasa u optini Vlasenica 1997. godine, dok se 76,52% (5.228 osoba) registrovalo u drugim optinama u Bosni, a 23,41% (1.599) se registrovalo u inostranstvu. Samo sedam etnikih Muslimana registrovalo se da glasa u Vlasenici 1997. godine, 5 biraa Muslimana ranije je ivjelo u Vlasenici 1991. godine, a 2 biraa Muslimana bili su novi stanovnici. Svih pet etnikih Muslimana koji su poticali iz Vlasenice bili su osobe iz mijeanih muslimanskosrpskih ili muslimansko jugoslavenskih porodica. Bili su iz pet razliitih domainstava. Tabela 3 i slika 2 pokazuju da je malo uee biraa Muslimana 1997. godine povezano sa malom populacijom Muslimana biraa u optini Vlasenica 1997. (samo 7 osoba, vidi tabelu 2). Muslimanski glasai koji su poticali iz optine Vlasenica
3
Termin izbjeglice koristi se u ovom izvjetaju za graane optine Vlasenica koji su napustili svoje mjesto stanovanja iz 1991. tokom perioda 19911997. i preselili se u inostranstvo. Oni su se 1997. godine registrovali za izbore u drugim zemljama. Nije primijenjena nijedna druga formalna definicija.
112
registrovali su se da glasaju u drugim optinama Bosne i Hercegovine ili u drugim zemljama. Tabela 3 i slika 2 ukazuju na injenicu da su birai Muslimani doista nestali iz Vlasenice tokom perioda 19911997. Tabela 3. Mjesto registracije za glasanje 1997. za birae Muslimane obuhvaene Popisom stanovnitva iz 1991. u optini Vlasenica
Optina Vlasenica Broj Udio 5 0,07 Raseljene osobe Izbjeglice
5.228 1.599
Ukupno
6.832
76,52
23,41
100
Slika 2. Mjesto registracije za glasanje biraa Muslimana obuhvaenih Popisom stanovnitva iz 1991. u optini Vlasenica
Muslimani 100 80 60 40 20 0 This Mun. Other Mun. Out of country
3.4. Raseljene osobe iz optine Vlasenica Smanjenje broja Muslimana stanovnika Vlasenice koje je prikazano u odjeljku 3.3 u skladu je sa statistikim podacima UNHCR-a o raseljenim osobama iz optine Vlasenica.
Tabela 4 sadri brojke o raseljenim osobama iz Vlasenice koje je prikupio UNHCR 1998. godine. (Projekt registracije raseljenih osoba 1998.). Ukupan broj raseljenih osoba iz optine Vlasenica koje je registrirao UNHCR je 17.409. Ukupan broj raseljenih osoba je samo neznatno vei od razlike u veliini muslimanskog stanovnitva izmeu 1991. i 1997. (14.030, a razlika za sve etnike grupe je 15.957) o emu se govori u odjeljku 3.2 ovog izvjetaja (vidi i tabelu 2). Iako brojke UNHCR-a nisu neposredno uporedive s naim statistikama iz tabele 24, slinost meu njima je upadljiva. Napominjemo da iz spiska prihvatnih optina (tj. gdje su raseljene osobe iz
4 Brojke UNHCR-a prikazane u tabeli 4 su agregatne brojke za sve raseljene osobe, ne samo Muslimane. Nae statistike govore samo o osobama starim 18 ili vie godina koje su se registrovale da glasaju 1997. godine. Prema tome, nae brojke ne obuhvataju one koji nemaju pravo glasa (tj. starosti od 0 do 17 godina 1997.) i one koji imaju pravo glasa (tj. stare 18 godina ili starije 1997.) koji se nisu registrovali da glasaju.
113
Vlasenice ivjele 1998.) vidimo da su najvee grupe ivjele u: ivinicama, Tuzli, Kladnju, Srebreniku i Lukavcu. S druge strane, taj spisak se neposredno slae s naim nezavisnim nalazima da se broj Muslimana stanovnika Vlasenice izrazito smanjio izmeu 1991. i 1997. Tabela 4. Rasprostranjenost raseljenih osoba iz Vlasenice po izvjetaju UNHCR-a, 1998. Optina ivinice Tuzla Kladanj Srebrenik Lukavac Banovii Graanica Zavidovii Sarajevo Vogoa Sarajevo Novi grad Zenica Sarajevo Ilida Novo Sarajevo Sarajevo Centar Gradaac Sarajevo Ilija Kalesija Breza Broj raseljenih 3973 3264 2684 2599 1261 521 357 352 334 302 269 251 251 232 165 144 122 71 Optina Kakanj Visoko Sarajevo Hadii Olovo Sapna Vare Travnik Brko Biha Bosanski Petrovac Teanj Busovaa eli Maglaj Fojnica Cazin Klju Ukupno Broj raseljenih 41 30 28 25 23 21 20 14 11 10 8 7 6 5 4 2 2 17,409
Napomena: sve optine iz Tabele 4 su u Federaciji Bosne i Hercegovine
3.5. Emigracija iz optine Vlasenica, 19911997. Veina izbjeglica (tj. ljudi koji su napustili zemlju) koji potiu iz optine Vlasenica su Muslimani.
Informacije o izbjeglicama (tj. ljudima koji su se odselili van teritorije BiH), koji potiu iz Vlasenice mogu se nai u tabeli 5, koja pokazuje rasprostranjenost izbjeglica po etnikoj pripadnosti i zemlji odredita. Pronali smo ukupno 1.789 izbjeglica koji potiu iz optine Vlasenica. Nekih 1.599 izbjeglica su Muslimani (uporediti s tabelom 3). Veoma malo muslimanskih izbjeglica odselilo se u Hrvatsku (devet osoba) ili u Saveznu Republiku Jugoslaviju (deset osoba). Veina muslimanskih izbjeglica (1.580 osoba) otilo je u zemlje van podruja bive Jugoslavije. Brojke iznesene u ovoj tabeli zasnovane su na birakom spisku iz 1997. i popisu stanovnitva iz 1991. (samo za one koji su imali 18 ili vie godina 1997.) i moe se uporediti sa svim prethodnim rezultatima, izuzev sa onim iznesenim u tabeli 4 (kako je ranije objanjeno).
114
Tabela 5 Emigracija iz Vlasenice, 19911997.

Izvor: Biraki spisak iz 1997. i popis stanovnika iz 1991. za BiH
Etnika pripadnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali
Struktura iseljavanja (birai van zemlje)

Hrvatska Broj Procenat 0 9 0 0 0.00 0.56 0.00 0.00 Broj 118 10 0 11 SRJ Procenat 94.40 0.63 0.00 17.46 Druge zemlje Broj Procenat 7 1580 2 52 5.60 98.81 100.00 82.54 Broj Ukupno Procenat 100.00 100.00 100.00 100.00
125 1599 2 63
3.6. Nestale osobe u optini Vlasenica, majseptembar 1992. Muslimani ine ogromnu veinu nestalih osoba (80%) u optini Vlasenica
Tabela 6 i slika 3 predstavljaju rasprostranjenost osoba koje su registrovane kao nestale u optini Vlasenica tokom perioda od maja do septembra 1992., po spolu, starosti i etnikoj pripadnosti5. Procenat Muslimana u populaciji nestalih je 80,5% (329 mukaraca i 67 ena). Druga po veliini grupa nestalih su osobe nepoznate etnike pripadnosti, koje ine 17,3% (69 mukaraca i 16 ena) svih nestalih osoba. Meu nestalim Muslimanima (396), 83,1% nestalih bili su mukarci (329). Starosna rasprostranjenost pokazuje da su 84,2% od 329 Muslimana koji su prijavljeni kao nestali imali izmeu 15 i 59 godina. Nestali Muslimanni inili su 80,4% svih nestalih mukaraca. Meu nestalim Muslimanima (396), 16,9% nestalih su ene (67). Starosna rasprostranjenost tih ena bila je gotovo jednoobrazna. Broj Muslimanki meu svim enama koje su prijavljene kao nestale u optini Vlasenica je 80,7%. Tabela 6. Broj nestalih osoba u Vlasenici izmeu maja i septembra 1992. po spolu, starosti i etnikoj pripadnosti
Dobna grupa Muslimani Srbi
Mukarci Hrvati Ostali
Nepoznato UKUPNO
Muslimanke
ene Nepoznato
UKUPNO
0-14
5
11
10
Etnika pripadnost nestalih osoba nije registrovana na spisku MKCK. U naoj studiji, etnika pripadnost nestalih osoba utvrena je iz popisa stanovnitva iz 1991. preko veza koje su uspostavljene izmeu registara MKCK i popisa. Za osobe koje nisu pronaene na oba spiska (69 mukaraca i 83 ene) etnika pripadnost ostala je nepoznata.
115
15-29 30-44 45-59 60-74 75+ UKUPNO
92 121 64 42 1 329
3 2 1
3 1 1
16 30 15 4 2 69
111 156 81 47 3 409
15 14 10 14 5 67
4 4 3 3 1 16
19 18 13 17 6 83
Izvor: Spisak nestalih osoba MKCK (1998) i Popis stanovnika iz 1991. za BiH
Slika 3. Broj osoba nestalih u Vlasenici izmeu maja i septembra 1992. po spolu, starosti i etnikoj pripadnosti
75+ 60-74 45-59 30-44 15-29 0-14 160 120 80
Mukarci
ene
40 Srbi
Hrvati
Muslimani
0 Ostali
40
Nepoznato
3.7. Nestale osobe u optini Vlasenica, januar 1992decembar 1995. Veina (58,8%) nestalih osoba nestala je u periodu majseptembar 1992. Vie od 88% nestalih Muslimanki nestalo je u periodu majseptembar 1992.
Kao tabela 6, tabela 7 prikazuje nestale osobe iz optine Vlasenica, ali za dui vremenski period (januar 1992decembar 1995). Ona pokazuje da je 58,8% svih nestalih osoba (491 ukupno ili 409 mukaraca i 83 ene) prijavljeno kao nestali u periodu majseptembar 1992. Od ukupnog broja nestalih ena (99 ena), oko 76,8% su Muslimanke (76 ena). Od ukupnog broja nestalih Muslimanki, nekih 88,2% (67 ena) nestalo je izmeu maja i septembra 1992. Od ukupnog broja nestalih mukaraca (738), nekih 81,4% (601) su Muslimani. Od ukupno 601 nestalih Muslimana, nekih 54,7% (329) nestalo je izmeu maja i septembra 1992.
116
Tabela 7. Broj nestalih osoba u Vlasenici od januara 1992. do decembra 1995, po spolu, starosti i etnikoj pripadnosti
Starosna grupa
Muslimani
Srbi
Mukarci Hrvati Ostali
Nepoznato
Ukupno
Muslimanke
ene Ostale
Nepoznato
Ukupno
0-14 15-29 30-44 45-59 60-74 75+ Ukupno
10 232 211 97 48 3 601
3 2 1
1 5 1 1
2 40 50 22 7 2 123
12 276 268 121 56 5 738
9 19 15 12 15 6 76
1 6 4 5 5 1 22
10 26 19 17 20 7 99
Izvor: Spisak nestalih osoba ICRC (1998.) i Popis stanovnitva iz 1991. za BiH
Slika 4. Broj osoba nestalih u Vlasenici od januara 1992. do decembra 1995. po spolu, starosti i etnikoj pripadnosti
75+ 604530150-14 300 250 200 150
Muslimani
100
Srbi Hrvati
50
Ostali
0
Nepoznato
50
Izvor: Spisak nestalih osoba MKCK (1998.) i Popis stanovnitva iz 1991. za BiH
117
3.8. Broj nestalih osoba u optini Vlasenica po etnikoj pripadnosti i mjesecu nestanka, majseptembar 1992. Broj osoba nestalih iz Vlasenice bio je najvii u junu i septembru 1992. Rasprostranjenost nestalih osoba u optini Vlasenica u periodu od maja do septembra 1992. po mjesecu nestanka prikazana je na slici 7. Broj nestalih osoba je znaajno vii u junu nego u drugim mjesecima (37,6% svih osoba koje su registrovane kao nestale u periodu majseptembar 1992.). U avgustu taj broj je vidljivo nii nego u drugim mjesecima (5,7% svih osoba koje su registrovane kao nestale u periodu od maja do septembra 1992.). U septembru je dolo do uoljivog porasta broja nestalih osoba.
Slika 7. Broj nestalih osoba u Vlasenici, po etnikoj pripadnosti i mjesecu nestanka, majseptembar 1992.
200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Maj Juni
Muslimani
Juli
Srbi
August
Hrvati Ostali
Sep
Nepoznato
Izvor: Spisak nestalih osoba MKCK (1998.) i Popis stanovnitva za BiH iz 1991.
118
3.9. Broj nestalih osoba u optini Vlasenica po etnikoj pripadnosti i danu nestanka, majseptembar 1992. U periodu majseptembar 1992. bilo je 10 dana kada je nestalo 11 ili vie osoba. Slika 8 prikazuje iste podatke kao i slika 7, ali podijeljeno u pojedinane dane. Moe se vidjeti da je bilo 10 dana (18. maja 1992., 02. juna 1992., 05. juna 1992., 06. juna 1992., 26 juna 1992., 10. jula 1992., 11. jula 1992., 12. septembra 1992, 13. septembra 1992. i 15. septembra 1992.) kada je nestalih osoba bilo 11 ili vie. Slika 8. Broj nestalih osoba u Vlasenici, po etnikoj pripadnosti i danu nestanka, majseptembar 1992.
70 60 50 40 30 20 10 0
01 -M ay -9 11 -M 2 ay -9 21 -M 2 ay -9 31 -M 2 ay 10 92 -J un 20 92 -J un 30 92 -J un 10 92 -J ul 20 92 -J ul 30 92 -J ul 09 -92 -A ug 19 -92 -A ug 29 -92 -A ug -9 08 2 -S ep 92 18 -S ep 28 -92 -S ep -9 2
Muslim
Serb
Croats
Others
unknown
3.10. Izvor: Spisak nestalih osoba MKCK (1998.) i Popis stanovnitva za BiH iz 1991.
119
Nestali Muslimani u optini Vlasenica i oko nje, majseptembar 1992. Broj Muslimana koji su prijavljeni kao nestali u optini Vlasenica je trei po veliini u poreenju s okolnim optinama. Udio nestalih Muslimana u Vlasenici, u poreenju s drugim optinama u kojima je nestajalo muslimansko stanovnitvo, drugi je po veliini u optini Vlasenica i iznosi 97,30%.
U tabeli 8 poredi se rasprostranjenost nestalih osoba u optini Vlasenica s okolnim optinama. Samo u dvije optine, Zvornik i Viegrad, od dvanaest okolnih optina, registrovano je vie nestalih Muslimana nego u optini Vlasenica. Za optinu Vlasenica, od ukupnog broja nestalih (492), za 407 su pronaeni podaci u popisu iz 1991. Meu tim osobama koje su identifikovane u popisu, 396 su bili Muslimani, to ini 97,3% svih identifikovanih. Tabela 8. Rasprostranjenost nestalih osoba u Vlasenici i oko nje od maja do septembra 1992. po etnikoj pripadnosti i optini nestanka
Optina Ukupno Srbi Muslimani Hrvati Ostali Nepoznato
% Muslimana % od identifikovani identifikovanih
Zvornik Viegrad Vlasenica Rogatica Bratunac Srebrenica Sokolac Kalesija Bijeljina Sekovici Lopare Han Pijesak Ugljevik Ukupno
1.066 578 492 290 261 122 101 63 44 17 12 8 3 3.057
11 6 6 9 12 2 2 1
874 464 396 218 197 84 80 53 31 11 9 5 1 2.423
10 13 4 5 5 3 2 2 3 2 1 1
171 101 85 61 50 23 18 6 10 4 2 1 532
83,96 82,53 82,72 78,97 80,84 81,15 82,18 90,48 77,27 76,47 100,00 75,00 66,67 82,60
97,65 97,27 97,30 95,20 93,36 84,85 96,39 92,98 91,18 84,62 75,00 83,33 50,00 95,96
49
51
Izvor: Spisak nestalih osoba MKCK (1998.) i Popis stanovnitva za BiH iz 1991.
120
3.11. Nestale osobe u optini Vlasenica i oko nje po mjesecu nestanka, majseptembar 1992. U periodu od maja do septembra 1992., tokom 3 od 5 mjeseci, broj nestalih osoba u optini Vlasenica bio je najvii u poreenju sa okolnim optinama.
Tabela 9 prikazuje mjesenu rasprostranjenost nestalih osoba u optini Vlasenica i njenoj okolini, ne uzimajui u obzir etniku pripadnost (u poreenju s tabelom 8). Tabela 9 pokazuje da je broj nestalih osoba u optini Vlasenica u mjesecima juli (87 osoba), avgust (28 osoba) i septembar (104 osobe) bio vii nego u bilo kojoj drugoj okolnoj optini. U junu, broj nestalih osoba iz optine Vlasenica (185) bio je trei po veliini u poreenju s okolnim optinama. Tabela 9. Rasprostranjenost osoba nestalih u Vlasenici i oko nje 1992., po mjesecu i optini nestanka
Optina Maj Juni Jul Aug Sept Ukupno
Zvornik Viegrad Vlasenica Rogatica Bratunac Srebrenica Sokolac Kalesija Bijeljina ekovii Lopare Han Pijesak Ugljevik Ukupno U procentima
304 186 88 36 215 76 2 31 5 7 3 2 1 956 31,27
711 299 185 152 17 23 8 26 6 8 6 2
27 75 87 39 16 14 12 4 2 2 2 1 2 301 9,85
10 13 28 52 2 3 14 2 4 1 2
14 5 104 11 11 6 65 27
1.066 578 492 290 261 122 101 63 44 17 12 8 3 3.057 100
1.469 48,05
146 4,78
244 7,98
Izvor: Spisak nestalih osoba MKCK (1998.)
121
4.
Zakljuci
Po mom miljenju, na temelju rezultata iznesenih u ovom izvjetaju, demografske promjene u optini Vlasenica izmeu 1991. i 1997, koje su dovele do smanjenja muslimanskog stanovnitva sa 53,38% na 0,07% ukupnog stanovnitva (nekoliko hiljada raseljenih osoba (najmanje 5.228 muslimanskih raseljenih lica, podatak UNHCR-a za sve etnike grupe je 17.409) i izbjeglica (1.599) Muslimana, i stotine nestalih osoba (492 u periodu na koji se odnosi optunica, od ega 396 Muslimana)) ne mogu se pripisati uobiajenim demografskim ili drutveno-ekonomskim faktorima.
122
DODATAK A: KVALIFIKACIJE I ISKUSTVO AUTORA
A.1 SAETAK PROFESIONALNIH KVALIFIKACIJA EWE TABEAU (ET) ET je diplomirala ekonometriju i statistiku (magisterij odbranjen 1981., s najviom ocjenom) i odbranila doktorat (1991., s najviom ocjenom) iz oblasti matematike demografije na Varavskom ekonomskom fakultetu. Od 1983. do 1991. bila je akademski nastavnik na Varavskom ekonomskom fakultetu, gdje je predavala deskriptivinu i matematsku statistiku i demografiju na dodiplomskom nivou. Nakon toga se preselila u Nizozemsku, gdje sada ivi i radi. Od septembra 2000. radi kao demograf i voa projekta u Demografskoj sekciji pri Tuilatvu MKSJ-a. Od jula 1991. do septembra 2000., ET je radila u Nizozemskom interdisciplinarnom demografskom institutu (NIDI) u Hagu (to je holandski nacionalni demografski institut) kao vii istraiva i voa projekta. Njene dunosti u NIDI-ju obuhvatale su izvoenje i predlaganje istraivanja u pogledu modeliranja i predvianja procesa mortaliteta i zdravlja u Nizozemskoj i drugim evropskim zemljama. Nekoliko tih projekata raeno je po ugovoru za Komisiju evropskih zajednica, druge su finansirane na osnovu istraivakih projekata predloenih Holanskoj organizaciji za nauno istraivanje, samom NIDIju ili drugim holandskim ili neholandskim organizacijama (npr. Holandskom institutu za javno zdravstvo i okoli ili Francuskom nacionalnom demografskom institutu). ET su, kao eksperta, pozivale nacionalne i meunarodne organizacije (npr. Eurostat Statistiki biro Evropske Unije, ING grupa - Life Insurance NL, Goldman & Sachs-Life Insurance USA, Statistics Netherlands, British Governments Actuarys Department) kao konsultanta na njihovim projektima koji su se bavili pitanjima mortaliteta i razvijanja i predvianja zdravlja. Nadzirala je mlade istraivae u njihovom radu na magistarskim ili doktorskim tezama. Meunarodni i nacionalni asopisi iz oblasti demografije pozivali su je da pie recenzije za primljene lanke. ET je autorica vie od 80 istraivakih radova. Meu odabranim novijim radovima su: 3 meunarodno objavljene monografije (Kluwer Academic/Plenum Publishers) u Nizozemskoj i u Poljskoj, 24 lanka objavljena u meunarodnim i nacionalnim asopisima, 14 radova prezentiranih na meunarodnim konferencijama, 40 istraivakih radova i radnih materijala. ET je povezana sa demografima irom Evrope, ali posebno u Belgiji, ekoj Republici, Finskoj, Francuskoj, Njemakoj, Maarskoj, Italiji, Norvekoj, Poljskoj i Velikoj Britaniji. ET odlino poznaje nekoliko vrsta kompjuterskih programa. Ona govori i pie poljski (maternji jezik), engleski, nizozemski, ruski i njemaki.
123
Tokom svog rada u Tuilatvu, ET je pripremila nekoliko ekspertskih izvjetaja i svjedoila je kao sudski vjetak na Meunarodnom sudu za bivu Jugoslaviju. Analitiki izvjetaji ET za ICTY 2001-2002: E. Tabeau, 2002., Basic Demographic Characteristics and Socio-Economic Status of Missing and Killed Persons from the Municipality of Prijedor, 30.0430.09.1992. (Osnovne demografske karakteristike i drutveno-ekonomski status nestalih i ubijenih osoba iz optine Prijedor, 30. 04-30. 09. 1992.) Struni izvjetaj pripremljen za sluaj STAKI (IT-97-24). E. Tabeau, M., ltkowski, 2002., Ethnic Composition and Displaced Persons and Refugees in 37 Municipalities of Bosnia and Herzegovina, 1991 and 1997. (Etniki sastav i raseljene osobe i izbjeglice u 37 optina Bosne i Hercegovine, 1991 i 1997.) Struni izvjetaj pripremljen za sluaj KRAJINIK PLAVI (IT-00-39&40). E. Tabeau, M. tkowski i J. Bijak, 2002., Population Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992 to 10 August 1994. (Stradanja stanovnitva u opsadi Sarajeva, 10 septembra 1992. - 10. avgusta 1994.) Struni izvjetaj pripremljen za sluaj GALI (IT-98-29-I), LRT/ET/100-02. E. Tabeau, J. Bijak, M. Duncker i M. tkowski, 2002., Demographic Analysis Project Sarajevo (DAPS), Overview of the Survey and Survey Statistics. (Demografska analiza-projekt Sarajevo (DAPS). Pregled ankete i anketne statistike.) Istraivanje Tuilatva pripremljeno za sluaj GALI (IT-98-29-I), LRT/ET/043-02. E. Tabeau and J. Bijak, 2001, Changes in the Ethnic Composition of Bosanski amac and Odak,1991 and 1997. (Promjene u etnikom sastavu Bosanskog amca i Odaka, 1991. i 1997.). Struni izvjetaj pripremljen za sluaj SIMI i drugi (IT-95-9), LRT/ET/208A-01. E. Tabeau i J. Bijak, 2001., Changes in the Ethnic Composition in the Municipality of Viegrad, 1991 and 1997. (Promjene u etnikom sastavu u optini Viegrad, 1991. i 1997.) Struni izvjetaj pripremljen za sluaj LUKI (IT-98-32-1), LRT/ET/229-01. E. Tabeau i J. Bijak, 2001., Missing and Killed Persons in the Autonomous Region of Krajina in 1992: Basic Demographic Characteristics, Timing and Location of Incidents. (Nestale i ubijene osobe u Autonomnoj oblasti Krajina 1992: Osnovne demografske karakteristike, vrijeme i lokacija incidenata.) Struni izvjetaj pripremljen za sluaj BRANIN i TALI (IT-99-36), LRT/ET/077-02. E. Tabeau i J. Bijak, 2001., The Range of 1992-95 Mortality in Bosnia and Herzegovina. (Raspon mortaliteta u Bosni i Hercegovini 1992-95.) Istraivanje Tuilatva, LRT/ET/332-01. J. Bijak i E. Tabeau, 2001., Fertility Differences between Ethnic Groups in BH and a FertilityBased Simulation of the Population Development 1991-2010. (Razlike u fertilitetu meu etnikim grupama u BiH i projekcija rasta stanovnitva u periodu 19912010. zasnovana na fertilitetu.) Istraivanje Tuilatva, LRT/JB/139-01. E. Tabeau, T. Lyngstad, i H. Brunborg, 2001., Changes in the Ethnic Composition of the Population in the Autonomous Region of Krajina from 1991 to 1997. (Promjene etnikog sastava stanovnitva u Autonomnoj oblasti Krajina od 1991.
124
do 1997.) Istraivanje pripremljeno za sluaj BRANIN i TALI (IT-99-36). MKSJ, Hag. H. Brunborg, T. Lyngstad, i E. Tabeau, 2001., Population changes in Prijedor from 1991 to 1997. (Promjene stanovnitva u Prijedoru od 1991. do 1997.) Istraivanje pripremljeno za sluaj logora KERATERM (IT-95-8). MKSJ, Hag. Sudska vjetaenja Ewe Tabeau 2001.-2002.: LUKI i drugi, (IT-98-32-1, Viegrad)., 19. 09. 2001. SIMI i drugi,. (IT-95-9, Bosanski amac, Odak), 10. 07. 2002. GALI (IT-98-29-I, Sarajevo), 22-23. 07. 2002. STAKI (IT-97-24, Prijedor), 24-25. 07. 2002. GALI (IT-98-29-I, Sarajevo), 30. 07. 2002. STAKI (IT-97-24, Prijedor), 23. 09. 2002.
A.2 SAETAK PROFESIONALNIH KVALIFIKACIJA MARCINA TKOWSKOG (MZ) 2001. godine, MZ je stekao diplomu iz bankarstva i finansija na Varavskom ekonomskom fakultetu u Poljskoj (Magistarski rad iz bankarstva i finansija, sa ocjenom odlian najviom ocjenom), a usto je na Varavskom ekonomskom fakultetu zavrio program Kvantitativne metode i informacioni sistemi. Sada zavrava matematiku na Varavskom univerzitetu (4. godina, 2002. je uzeo jednu godinu odsustva zbog zaposlenja pri Tuilatvu), gdje specijalizira teoriju vjerojatnoe. 2001., MZ ukljuio se u doktorski program iz finansijske matematike na Varavskom ekonomskom fakultetu. 2000.-2001. MZ je radio kao studentasistent na Institutu za ekonometriju na Varavskom ekonomskom fakultetu, gdje je predavao ekonometriju i stohastike procese na dodiplomskim kursevima. 2001.2002., predavao je Kapital i trita novca na postdiplomskom programu na Meunarodnoj koli za menadere u Varavi. Od februara 2002. radi kao pomoni istraiva u Demografskoj sekcji pri Tuilatvu MKSJ-a u Hagu. 1998. 99. bio je aktivan lan grupe za istraivanje vjetake inteligencije na Varavskom ekonomskom fakulteta, organizovao i uestvovao na konferencijama o vjetakoj inteligenciji. MZ je strunjak za kompjutersko programiranje (C/C++, Delphi, Pascal, VB, HTML, itd.), software (MS Access, MS Excel, MS Word, GIS and ArcView, SPSS, Statistica, Mathematica, Matlab, Maple, LaTeX, itd.), hardware i operativne sisteme (Windows, Linux). MZ govori i pie poljski (maternji jezik), engleski, njemaki i ruski. Tokom svog angamana u Demografskom odjeljenju, bio je autor slijedeih izvjetaja:
125
E. Tabeau, M., ltkowski, 2002., Ethnic Composition and Displaced Persons and Refugees in 37 Municipalities of Bosnia and Herzegovina, 1991 and 1997. (Etniki sastav i raseljene osobe i izbjeglice u 37 optina Bosne i Hercegovine, 1991. i 1997.) Struni izvjetaj pripremljen za sluaj Momilo Krajinik i Biljana Plavi (IT-00-39&40), Memo: LRT/ET/174-02 E. Tabeau, M. tkowski i J. Bijak, 2002., Population Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992 to 10 August 1994. (Stradanja stanovnitva u opsadi Sarajeva, 10. septembra 1992.-10. avgusta 1994.) Struni izvjetaj pripremljen za sluaj Stanislav Gali (IT-98-29-I), LRT/ET/100-02. E. Tabeau, M. tkowski i J. Bijak, 2002., Addendum to the Demographic Report:
Population Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992 to 10 August 1994 with additional list of possible duplicates among those killed and wounded,
(Dodatak demografskom izvjetaju: Stradanja stanovnitva u opsadi Sarajeva, 10 septembra 1992 - 10 avgusta 1994. sa podacima za koje postoji mogunost da su dva puta uneeni za ubijene i ranjene). Struni izvjetaj pripremljen za sluaj Stanislav Gali (IT-98-29-I), Memo: LRT/MZ/126-02 E. Tabeau, M. tkowski i J. Bijak, 2002., Addendum-II to the Demographic Report:
Population Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992 to 10 August 1994,
(Drugi dodatak Demografskom izvjetaju: Stradanja stanovnitva u opsadi Sarajeva, 10. septembra 1992.-10. avgusta 1994.) Struni izvjetaj pripremljen za sluaj Stanislava Galia (IT-98-29-I). Memo: LRT/ET/175-02 E. Tabeau, J. Bijak, M. Duncker i M. tkowski, 2002., Demographic Analysis Project Sarajevo (DAPS): Overview of the Survey and the Survey Statistics (Demografska analiza-projekt Sarajevo (DAPS). Pregled ankete i anketne statistike.) Istraivanje Tuilatva pripremljeno za sluaj Stanislava Galia (IT-98-29-I), LRT/ET/043-02.
126
ANEKS B. IZVORI PODATAKA I METODI KORITENI U OVOJ STUDIJI
B.1 POPIS STANOVNITVA BOSNE I HERCEGOVINE IZ 1991. GODINE Na izvor podataka o predratnom stanovnitvu podruja Vlasenice je popis stanovnitva Bosne i Hercegovine za 1991. godinu. Popis je izvren od 1. do 30. aprila 1991. (pri emu je 31. mart bio zvanini dan popisa), neposredno prije izbijanja neprijateljstava u zemlji, i obuhvatio je cjelokupno stanovnitvo zemlje. Popisni dokumenti sadre po jedan obrazac za svaku popisanu osobu. Ti popisni obrasci obuhvataju podatke o velikom broju varijabli, kao to su optina i mjesto boravka, ime i prezime, ime oca, redni broj domainstva, jedinstveni matini broj, datum i godina roenja, spol, zanimanje, etnika pripadnost, maternji jezik, religija, nivo obrazovanja i broj roene djece (samo za ene). Ukupni kvalitet podataka je dobar, izuzev estih greaka u imenima pojedinaca. Te greke su uglavnom posljedice slabog optikog skeniranja originalnih formulara (npr. itanja V kao U, kao u MVSI umjesto MUSI) i odsustva naknadne provjere i urednikih intervencija. Kako bismo korigovali greke pri skeniranju, upotrijebili smo nekoliko strategija. Prvo, razvili smo kompjuterski softver koji smo primijenili da otkrijemo kombinacije slova nemogue u bhs. jeziku. Upotrijebljeni softver je koristio sintaksu bhs. jezika kako bi utvrdio mogunost pojedinih kombinacija. Nemogue kombinacije su korigovane tako to su se eliminirala pogrena slova i umetali njihovi najvjerovatniji ekvivalenti. Drugo, razvili smo tablice za korekciju kako bismo iz imena eliminirali greke prilikom skeniranja. Te tablice sadre data imena i njihove korektne verzije, koje su obje koritene u jednom kompjuterskom programu kako bi se dobili prijedlozi potrebnih ispravki. Onda je izvrena runa kontrola tih prijedloga kako bi se odbacile sve pogrene ispravke koje bi proizveo taj program. Prihvaene ispravke su onda primijenjene na podatke. Sve te poslove vrili su izvorni govornici bhs. jezika, kojima je usto bila poznata tradicija nadijevanja imena u Bosni i Hercegovini. tavie, razvili smo i primijenili kompjuterski program koji je koristio podatke o domainstvu kako bi se ispravila prezimena unutar domainstava. Taj program je provjeravao ispravnost i dosljednost prezimena u istim domainstvima. lanovima domainstava ije je prezime bilo drugaije od (tanog) prezimena drugih u tom konkretnom domainstvu davalo se ispravno ime. Na primjer, ako je tano prezime u jednom domainstvu bilo MUSI, osoba koja je, kao dio tog domainstva, popisana kao MVSI postala bi MUSI. Drugi problem s kvalitetom podataka je u tome to je kod brojnih obrazaca jedinstveni 13-cifreni matini broj, koji je u bivoj Jugoslaviji uveden 1981., bio samo djelimino dostupan. MB se sastoji od datuma roenja (7 cifara), regiona roenja (2 cifre), rednog broja karakteristinog za dati spol (3 cifre) i kontrolne brojke (1 cifra). Za nae potrebe bio je kljuan datum roenja, a druge komponente MB-a su za nas imale manju vrijednost. Datum roenja nedostaje samo za nekoliko procenata stanovnitva iz 1991. Popis obuhvata varijablu koja se odnosi na etniku pripadnost popisanih pojedinaca. To nam omoguava da izuavamo stanovnitvo u kontekstu jednake izjave o etnikoj
127
pripadnosti za obje izuavane godine, 1991. i 1997., za sve one osobe za koje su popisni dokumenti mogli biti identifikovani u obje baze podataka (u popisu iz 1991. i birakom spisku iz 1997.). Pitanje o etnikoj pripadnosti u upitniku popisa bilo je formulisano tako da su se pojedinci mogli otvoreno izjanjavati kao pripadnici bilo koje etnike grupe. Veina na popisu stanovnitva 1991. deklarisala se kao pripadnici jedne od tri velike etnike grupe u Bosni i Hercegovini: Srbi, Muslimani ili Hrvati. Druga izjanjavanja o etnikoj pripadnosti u popisu iz 1991. obuhvatila su Jugoslavene (relativno esto), kombinacije etnikih grupa, kao to su Srbin-Hrvat, ili Musliman-Srbin (rijetko), druge nacionalne (npr. Vlasi ili Romi), ili strane (npr. Maari) etnike grupe (manje esto). Oni koji su se nazivali Jugoslavenima ili imenima u kojima su kombinovani nazivi dvije etnike grupe esto su bili djeca iz mjeovitih brakova. Jugoslaveni nisu osjeali da pripadaju ijednoj datoj etnikoj grupi i esto nisu voljeli etniku kategorizaciju. Sva analiza iznesena u ovom izvjetaju raena je za etiri etnike grupe koje se prepoznaju na temelju iskaza o etnikoj pripadnosti iz popisa 1991.: Srbe, Muslimane, Hrvate i Ostale. Posljednja grupa, Ostali, je rezidualna kategorija i obuhvata osobe koje su se izjanjavale kao Jugoslaveni, kombinacije etnikih grupa i druge nacionalne ili strane etnike grupe. Predratna Bosna i Hercegovina bila je podijeljena na optine, koje su se dalje dijelile na nie jedinice zvane mjesne zajednice. Broj predratnih optina bio je 109, a broj mjesnih zajednica 5.831. Daytonski sporazum podijelio je neke predratne optine izmeu Federacije i Republike Srpske, to je dovelo do nove podjele zemlje u sada 185 postdaytonskih optina. Informacije iz popisa iz 1991. o mjesnoj zajednici u kojoj boravi svaka osoba omoguile su nam da analiziramo postdaytonske optine, a posebno odvojeno svaki dio podijeljenih predratnih optina, kako bismo uoili promjene u stanovnitvu izmeu 1991. i 1997. godine. Plan konverzije za agregiranje mjesnih zajednica u postdaytonske optine dobijen je iz Ureda za registraciju biraa OSCE-a u Sarajevu i upotrijebljen je da se mjesne zajednice grupiraju u optine. Nekoliko mjesnih zajednica je podijeljeno izmeu optina u Federaciji i Republici Srpskoj. Za podijeljene mjesne zajednice nismo mogli da utvrdimo postdaytonsku optinu boravka. Meutim, za optinu Vlasenica to je mali problem. Kako je pomenuto u prethodnom tekstu, mjesto boravka je zabiljeeno u popisu iz 1991., ali nije bilo navedeno za oko 2% popisanih zbog nie navedenih razloga. B.2 BIRAKI SPISAK OSCE IZ 1997. Svi postdaytonski izbori u Bosni i Hercegovini, ukljuujui i one 1997., vreni su pod nadzorom Organizacije za sigurnost i suradnju u Evropi (OSCE). Za potrebe izbora, OSCE je uspostavio registar ljudi s pravom glasa, tzv. biraki spisak OSCE-a. Izradu tog spiska i unoenje podataka obavio je Ured OSCE-a u Sarajevu. Pravo glasa se razmatra u lanu IV aneksa 3 Daytonskog mirovnog sporazuma: Svaki graanin Bosne i Hercegovine star 18 godina ili stariji, ije ime se pojavljuje
128
na popisu stanovnitva Bosne i Hercegovine za 1991. godinu imae, u skladu sa izbornim pravilima i propisima, pravo glasa. Mjesta za registraciju uspostavljena su u svim optinama Bosne i Hercegovine i u mnogim stranim zemljama. Poto je pravo glasa 1997. bilo zasnovano na zastupljenosti osobe u spiskovima iz popisa 1991., biraki spisak je podskup popisa iz 1991. Svaka osoba u birakom spisku, prema tome, treba da je obuhvaena popisom. Meutim, neke osobe mogle su se nalaziti u inostranstvu tokom popisa ili nisu na popisu iz drugih razloga. Ako takvih osoba ima, to bi se odnosilo samo na beznaajan dio stanovnitva. tavie, takve osobe su mogle dostaviti potvrdu o svom pravu glasa i ipak dobiti pravo da glasaju. Osobe koje su htjele da glasaju na lokalnim izborima 1997. morale su se prvo registrirati. Formular za izbornu registraciju zabiljeio je sljedee osnovne stavke: prezime, ime, spol, datum roenja i matini broj. Spisak iz 1997. sadri i etiri stavke koje se odnose na lokacije biraa 1997. i 1991.: Optina boravka 1991., prema popisu iz 1991.; Optina boravka 1997., po vlastitoj izjavi; Optina ili zemlja gdje je izvrena registracija; Optina za koju je osoba htjela da glasa.
Bilo je dozvoljeno registrovanje i glasanje u odsustvu. Optina registracije smatra se dobrim pokazateljem podruja gdje su ljudi zaista ivjeli kada su se registrovali. Ta varijabla se stoga moe smatrati znaajnim izvorom statistikih podataka o de facto stanovnitvu koje je ivjelo u Bosni i Hercegovini 1997. Razlike u podacima o optinama gdje su ljudi ivjeli i registrovali se 1997. mogu se upotrijebiti kako bi se prouavale promjene mjesta boravka izmeu 1991. i 1997. Da bismo bili sigurni u mjesto boravka 1991. biraa iz 1997., primijenili smo tehniku Spajanja individualnih podataka kako bismo povezali podatke iz 1991. sa onima iz 1997. Podatke sadrane u birakom spisku iz 1997. na raspolaganje nam je stavio OSCE. Podaci iz birakog spiska pokazuju neke od problema s kvalitetom kao i oni u popisu. Iako su greke u birakom spisku iz 1997. naelno rjee nego u popisu iz 1991., netanosti u imenima koje su uzrokovane optikim skeniranjem formulara za registraciju esto izazivaju probleme kod identifikacije osoba. Imena iz birakog spiska, kao i ona iz popisa, sva su provjerena i ispravljena raznim kompjuterskim programima i manuelnim postupcima. I to je uraeno uz pomo izvornih govornika bhs. jezika kojima je poznata tradicija nadijevanja imena u Bosni i Hercegovini. Registracija za glasanje bila je dobrovoljna, to ukazuje da je spisak samo uzorak poslijeratnog stanovnitva, koji ne obuhvata one koji se nisu registrovali za glasanje jer nisu bili zainteresovani, bili su bolesni, premladi ili prestari. Broj osoba koje su se registrovale za izbore 1997. bio je 2,56 miliona. Od 2,56 miliona, oko 2 miliona glasaa pronali smo u popisu iz 1991. u okviru naeg projekta. Ukupno stanovnitvo zemlje bilo je oko 4,3 miliona 1991. godine, dok je za 1995. godinu dokument Perspektive o stanovnitvu svijeta (World Population Prospects) (Ujedinjene Nacije, 1999.) dao procjenu o 3,4 miliona. Jasno je da 2 miliona biraa ine velik i
129
pouzdan uzorak stanovnitva starijeg od 18 godina. Njegova veliina je dovoljna da sprijei greke koje se odnose na osobe koje nisu registrovane za glasanje. Bilo je tvrdnji da su se neki ljudi lano registrovali da bi glasali na izborima 1997. Smatra se da su tu navodnu prevaru poinile osobe koje su se iz politikih razloga registrovale pod lanim imenima. To je detaljno istraivano za Srebrenicu i nisu pronaeni nikakvi dokazi za masovnu prevaru u registraciji biraa 1997.6 Sljedei problem povezan sa birakim spiskom iz 1997. je povratak izbjeglih i raseljenih osoba. Konkretnije, ukoliko se vei broj ljudi prije 1997. vratio u svoja predratna mjesta boravka, biraki spisak iz 1997. bi ukazivao na manji broj osoba koje su pobjegle iz svojih domova. Daytonski mirovni sporazum jasno je odredio da treba omoguiti povratak izbjeglih i raseljenih osoba iz Bosne i Hercegovine. Budui da su nai poslijeratni podaci prikupljeni tokom 1997., neke izbjeglice i interno raseljene osobe mogle su se ve vratiti u svoje predratne optine boravka. Meutim, smatra se da je utjecaj tog problema mali za period 1996-97., budui da je, prema zvaninim statistikama (vidi u daljem tekstu), povratak izbjeglica i interno raseljenih osoba njihovim predratnim domovima u periodu do 1997. bio daleko od okonanja. Naposlijetku, ako je bilo izbjeglih i raseljenih osoba koje su se vratile na svoje ranije lokacije, to bi samo umanjilo broj raseljenih osoba i izbjeglica. Prema procjenama Visokog komesarijata za izbjeglice UN (UNHCR) iz 1998. sredinom 1998., unutar Bosne i Hercegovine jo uvijek je 820.000 ljudi bilo raseljeno iz svojih predratnih domova, meu kojima 450.000 u Federaciji Bosne i Hercegovine i 366.000 u Republici Srpskoj. tavie, do sredine 1998. vie od 550.000 izbjeglica iz Bosne i Hercegovine jo je bilo u potrazi za stalnim rjeenjem. Najvei broj izbjeglica iz Bosne i Hercegovine primile su Jugoslavija (tj. Srbija i Crna Gora, 226.000) i Hrvatska (34.500), pri emu je manji broj bio u Bivoj Jugoslavenskoj Republici Makedoniji (3.000) i Sloveniji (4.500). Van bive Jugoslavije, Njemaka i vicarska prihvatile su najvei broj izbjeglica (ukupno 254,000). Prema podacima Ureda UNHCR-a u Sarajevu (http://www.unhcr.ba i neposrednim kontaktima sa Odjelom za javno informisanje), ukupan broj povrataka izbjeglica i raseljenih osoba u Republiku Srpsku bio je 1996.-97. godine 83.518. Od tih osoba, samo se 966 Muslimana i 159 Hrvata vratilo u RS 1996-97. (1,2%, odnosno 0,2% ukupnog broja povrataka). Skoro svi koji su se vraali u RS u ovom periodu bili su Srbi, 82.306 (98,5%). S druge strane, ukupan broj povrataka u Federaciju 1996.-97. godine bio je oko 347.837, meu kojima su 291.024 (83,7%) bili bosanski Muslimani (tj. Bonjaci), 47.249 (13,6%) Hrvati, a samo 1.013 (0,3%) Srbi. Sve u svemu, 1996-97. svojim domovima vratilo se nekoliko stotina hiljada ljudi. Meutim, poreenjem broja povrataka 1996.-97. s ukupnim brojem izbjeglih i raseljenih osoba kojima je 1998. jo trebalo trajno rjeenje, moe se vidjeti da je
6 Od 7.490 osoba za koje se smatra da su nestale nakon pada srebrenike enklave, samo 9 osoba je pronaeno i na spiskovima nestalih i na birakim spiskovima iz 1997. i 1998. Vidi Izvjetaj o broju nestalih i mrtvih iz Srebrenice, Helga Brunborga i Henrika Urdala, Tuilatvo, MKSJ, 12. februara 2000.
130
opseg povrataka 1996-97. jo bio mali. tavie, entitet RS se 1996.-97. izgleda jo smatrao nesigurnim za Muslimane i Hrvate, poto su se u tom periodu u RS jo vraali uglavnom Srbi. Situacija u Federaciji bila je suprotna onoj u RS. Etnika struktura povrataka je dodatni razlog zato povraci 1996-97. ne mijenjaju znaajno optu sliku etnikih promjena tokom ratnog perioda. Meutim, zbog gore pomenutih problema, rezultati koji se iznose u ovom izvjetaju mogu se smatrati samo procjenom broja raseljenih osoba i izbjeglica koji je registrovan 1997. a ne kao procjena ukupnih etnikih promjena od 1991. do 1997. godine.
B.3 POVEZIVANJE PODATAKA Naa analiza promjena etnikog sastava podruja Vlasenice zasnovana je na tri varijable ije su vrijednosti utvrene za svaku pojedinu osobu: mjesto boravka prije rata, mjesto nakon rata i etnika pripadnost. Popis iz 1991. sadri informacije o etnikoj pripadnosti i mjestu boravka prije rata, ali ne o mjestu boravka osoba nakon rata. Biraki spisak iz 1997. sadri, s druge strane, mjesto boravka osoba poslije rata, ali ne predratno mjesto boravka niti etniku pripadnost, tako da su te dvije potonje varijable dostupne samo u popisu iz 1991. Kombiniranjem te dvije baze podataka u jednu mogli smo da izvrimo zajedniku analizu predratnih i poslijeratnih promjena u stanovnitvu. Kombiniranje srodnih baza podataka metodom individualnog povezivanja omoguilo je rekonstrukciju podataka u ovoj studiji. Za povezivanje naih baza podataka, primijenili smo viefaznu proceduru. Svaki korak sastojao se od nekoliko poreenja izmeu dvije srodne baze podataka na individualnom nivou. Jedni podaci uvijek opisuju jednu osobu i predstavljaju skup njegovih/njenih karakteristika po vie stavki, kao to su npr. ime, prezime, ime oca, datum roenja itd. U svim fazama primjenjivana je ista logika (vidi u niem tekstu). Razlike izmeu faza bile su neznatno razliiti kriteriji koriteni za spajanje individualnih podataka i injenica da se stanovnitvo raspoloivo za uspostavljanje drugih moguih veza smanjivalo nakon svakog koraka. Drugim rijeima, kada bi jednom bile utvrene veze izmeu veeg broja podataka u dvije povezane baze podataka, ti podaci bi bili eliminisani iz sljedee runde spajanja individualnih podataka. U sljedeem koraku, primjenjeni kriteriji za spajanje individualnih podataka mijenjani su u poreenju s prethodnim kako bi se ostvarila nova spajanja individualnih podataka. Svaki korak sastojao se od tri odvojena kruga. Prvi krug je sluio da se identifikuju podaci u birakom spisku koji odgovaraju podacima u popisu kao i da se zabiljee redni brojevi tih podataka u jednoj tabeli. Informacije zajednike za obje baze podataka koritene su kako bi se identifikovali podaci koji se meusobno podudaraju. Polja koritena pri spajanju individualnih podataka su: ime, prezime, matini broj, datum roenja i optina boravka. Ta polja su u okviru podataka iz birakog spiska uporeivana odgovarajuim poljima u podacima iz popisa. Za svaki podatak u birakom spisku koji je odgovarao jednom podatku u popisu, redni brojevi svake grupe podataka (tj. izvora) registrovani su u posebnoj tabeli. Te kombinacije rednih brojeva podataka nazvane su sparivanjima.
131
Drugi korak se koncentrisao na provjeru kvaliteta i dosljednosti naenih sparivanja. Za sve povezane podatke je provjeravano da li postoje duplikati kako bi se osiguralo da svaki podatak u birakom spisku ima jedan jedini podudarni podatak u popisu, i obratno. Duplikati su brisani7. Nakon provjere da li postoje duplikati i drugih mjera kontrole kvaliteta, kao to je vizuelno provjeravanje uzoraka sparivanja, oni su registrovani u bazama podataka kao konana sparivanja. Trei korak bio je da se odobrena sparivanja registruju u skupovima podataka kao veze izmeu podataka u birakom spisku i podataka u popisu. Rezultat tog procesa bio je da su za vie od 2 miliona podataka od ukupno 2,56 miliona u birakom spisku pronaene veze odgovarajuim podacima iz popisa 1991. Skup povezanih podataka predstavlja osnovu za nae proraune koji govore o poslijeratnom stanovnitvu. Znaenje veze koja se uspostavlja izmeu birakog spiska i popisa je u tome to se osoba iji su podaci povezani identifikuje kao preivjeli8. Za identifikovanog preivjelog zna se da je bio iv nakon rata, poto se ta osoba registrovala za glasanje 1997. Sva upuivanja na poslijeratnu populaciju preivjelih upuuju na skup individualnih podataka koji su naim procedurama uspjeno povezani. Zbog dobrovoljnog karaktera registrovanja za glasanje, svaki apsolutni broj dat u ovom izvjetaju je u stvari minimalna procjena stanovnitva iz 1997., npr. minimalan broj pripadnika jedne etnike grupe, raseljavanje stanovnitva, rasprostranjenost po spolu i starosti itd. Stvarne apsolutne brojke su vie zbog injenice da se jedan dio stanovnitva nije registrovao za izbore. Meutim, ako se populacija registrovanih biraa posmatra kao uzorak stvarne populacije, onda se taj uzorak moe smatrati kao izuzetno velik i pouzdan. Zbog toga su relativne brojke (tj. udjeli ili procenti) dobra mjera stvarne rasprostranjenosti i s pouzdanjem se mogu koristiti. Biraki spisak se koristio kao izvor statistikih podataka o stvarnom stanovnitvu zemlje 1997. Za registrovane birae, njihova optina boravka 1997. nije izriito navedena u spisku. Meutim, mjesto registracije je navedeno za svakog registrovanog biraa sa svim potrebnim pojedinostima. U analizama koje su obuhvatale populaciju iz 1997., pretpostavili smo da je mjesto gdje se neka osoba registrovala za glasanje (tj. mjesto registracije) dobra aproksimacija mjesta gdje je ta osoba zaista i ivjela kada su se on ili ona registrovali. Optina gdje su se registrovali onda se naziva optinom boravka biraa. Osobe koje su imale pravo glasa na izborima 1997. morale su se roditi prije 1980. Prema tome, sva poreenja koja govore o biraima iz 1997. s jedne strane i populaciji iz popisa 1991. s druge moraju se ograniiti na osobe koje su roene najkasnije 1979. Sva poreenja predoena u ovom izvjetaju ograniena su na one koji su 1997. bili stari 18 godina ili stariji. Starosne kohorte9 roene nakon 1979. iskljuene su iz
7 Obratite panju na to da su duplikati viestruka sparivanja, a ne viestruki podaci. Brisanje duplikata znai brisanje duplih veza a ne zapisa koji ostaju na raspolaganju za sljedei krug sparivanja. 8 Obratite panju na to da je preivjeli standardni termin koji se koristi u analizi tablica ivota u demografiji za osobu koja nije umrla do dobi od x godina. Taj termin nema nikakve negativne konotacije. 9 Starosna kohorta je grupa ljudi koji su roeni iste godine.
132
podataka iz popisa u naim analizama (ne bi trebalo da je ijedna takva osoba registrovana u birakim spiskovima). Konani skup podataka o stanovnitvu starijem od 18 godina u popisu, koje je nekad ivjelo na podruju Vlasenice prije rata, obuhvatio je 26.296 osoba. Otprilike 10.339 pojedinaca identifikovano je kao birai koji su se registrovali da glasaju u optini Vlasenica. Povezivanje individualnih podataka je uobiajeno u demografiji i statistici. Skandinavske zemlje primjenjuju taj pristup otprilike 30-40 godina. Operativni sistem jedinstvenih matinih brojeva je preduslov za takvo povezivanje. Ako ne postoji takav sistem, ili postojei sistem nije u potpunosti funkcionalan, kao u zemljama bive Jugoslavije, moraju se koristiti druge stavke podataka, prije svega imena i prezimena i datumi roenja. Sline stavke koriste se i u istorijskoj demografiji za povezivanje podataka iz matinih ureda, podataka iz popisa i drugih pojedinanih podataka, u tzv. studijama o uspostavljanju porodica. Povezivanje pojedinanih podataka, mada kao pristup utemeljeno i dobro znano demografima, obino se ne koristi u svijetu. U brojnim zemljama s visokim prihodima taj metod se rijetko primjenjuje zbog brojne populacije, nepostojanja dosljedne evidencije linih karata i strogih propisa koji reguliu zatitu privatnosti. Taj metod se rijetko primjenjuje u zemljama s niskim prihodima jer ove zemlje sebi ne mogu priutiti trokove za visoko obrazovano osoblje i skupu opremu neophodnu za pristup povezivanjem individualnih podataka. tavie, veina zemalja s niskim prihodima ne moe priutiti ili nisu u stanju da sistematski vode visokokvalitetne individualne podatke o stanovnitvu. Poreenja populacija na nivou itave zemlje izmeu razliitih perioda ili geografskih lokacija obino se vre bez pojedinanog povezivanja, ali uz koritenje intersektorskih ukupnih (ili makro) podataka. Pristup sa makro nivoa, npr., obino primjenjuju zvanine nacionalne i meunarodne statistike agencije kako bi proizvele i uporedile osnovne demografske statistike, kao to su mortalitet i natalitet, broj brakova i statistika o migracijama, kao i druge. Upotrebna vrijednost makro pristupa je i dalje velika, poto velika populacija i veliki broj demografskih dogaaja koji se prate garantuju solidan stepen pouzdanosti rezultata. Smatramo da je, za nae potrebe, pristup individualnim povezivanjem superioran u odnosu na makro pristup, ali ne samo u smislu tanosti statistike na ukupnom nivou, koja pokazuje relativnu rasprostranjenost stanovnitva. Ovdje prednosti mogu biti od manjeg znaaja. Stvarna prednost u pristupu povezivanjem indiivdualnih podataka je da moemo pratiti iste pojedince izmeu dvije godine o kojima je rije. tavie, naelno se smatra da pristup povezivanjem individualnih podataka daje veoma pouzdane rezultate. Jedini problemi sa tim pristupom naslijeeni su iz nedostataka u kvalitetu podataka, koji su, meutim, u naem projektu uglavnom prevazieni kontrolom kvaliteta i uz primjenu opsenih procedura za spajanje individualnih podataka.
133
B.4 SPISAK NESTALIH MKCK Od 1991., Meunarodni komitet Crvenog krsta (MKCK) je prikupljao podatke o osobama iz bive Jugoslavije, ukljuujui Prijedor, koje su prijavljene kao nestale, kako bi pomogao porodicama da otkriju sudbinu onih srodnika koji se i dalje vode kao nestali. 10 Ta organizacija prikuplja podatke uglavnom od lanova ue porodice, a povremeno prihvata izvjetaje daljih srodnika i prijatelja i susjeda. Oni registruju osobe za koje se zna da su mrtve, ali ija tijela nisu pronaena. MKCK je objavio poseban spisak osoba za koje se zna da su mrtve (naelno su te osobe ranije bile registrovane kao nestale)11. MKCK je objavio nekoliko verzija (tj. auriranja) svog spiska nestalih osoba iz Bosne i Hercegovine. Za analizu iznesenu u ovom izvjetaju, koritena je 4. verzija, objavljena u junu 1998.. Temeljna analiza kvaliteta spiska MKCK ukazala je na to da je kvalitet podataka dobar i pouzdan, iako u podacima ima sitnijih nedostataka, kao to su, npr., nepotpuni datumi roenja. Spisak MKCK je prije svega spisak nestalih, a ne mrtvih osoba. Meutim, naelno se pretpostavlja da su veina (ako ne svi) tih ljudi mrtvi. I sam MKCK je izrazio slino miljenje12.
Iz uvoda u Nestale osobe na teritoriji Bosne i Hercegovine, etvrto izdanje, objavljeno 30. juna 1998. abecednim redom, Meunarodni komitet Crvenog krsta. Mjesto izdavanja nije navedeno (moda Sarajevo). 11 Smrt je utvrena na temelju iskaza oevidaca i/ili dokaza koje je dala porodica. 12 Vidi Specijalni izvjetaj MKCK Problemi nestalih osoba iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Savezne Republike Jugoslavije, objavljen u februaru 1998.
10
134
ANEKS C. ETNIKI SASTAV MJESNIH ZAJEDNICA OPTINE VLASENICA REGISTROVAN U POPISU STANOVNITVA IZ 1991.13 Tabea C.1 Etniki sastav u mjesnim zajednicama optine Vlasenica Popis stanovnitva iz 1991.
Kod 160482 160504 160512 160539 160547 160555 160563 160571 160580 160598 160601 160610 160628 160636 160644 160652 160679 160687 160695 160709 160717 160725 160733 160741 160750 160768 160776 160784 160792 160806 160814 160822 160849 160857 160865 160873 160881 160890 160903 160911 160920 160938 160946 160954 160962 160989 160997 Ime naselja BACICI BAKICI BESICI BI JELO POLJE BI SINA BRDA BUKOVICA DONJA BUKOVICA GORNJA BULJEVICI CERSKA BO ZICI / DERVENTA DONJE VRSINJE DRAGASEVAC DRUM DUBACKO DUBNICA DUKICI DURAKOVICI DURICI DZEMAT DJILE DJURDJEVICI GEROVI GLUSAC GOBELJE GOLICI GORNJE VRSINJE GRABOVICA GRADINA NAZDA / GUNJACI JASEN JEREMICI KLJESTANI KOJCEVINA KOKANOVICI KOPRIVNO KOSTRACA KOZJA RAVAN KRAJCINOVICI KULINA KULJANCICI LUKAVICA LUKICI RAZISTA / MACESI MAJSTOROVICI MILICI MISARI Apsolutne brojke Srbi Musliman Hrvati Ostali i 500 0 0 2 116 0 0 0 388 2 0 0 25 0 0 0 54 0 0 0 70 0 0 1 109 30 0 0 0 178 0 0 177 43 0 0 12 1389 0 8 308 1 1 14 62 262 0 3 219 1 0 19 43 589 2 90 81 0 0 0 195 0 0 0 46 2 0 0 0 119 0 0 0 309 0 0 1 344 0 6 0 287 0 1 161 0 0 0 0 260 0 2 87 0 0 0 11 216 0 0 82 2 0 0 19 233 0 0 528 0 1 8 0 754 0 1 1 0 0 0 134 0 0 0 50 0 0 0 82 0 0 0 163 0 0 8 107 0 0 1 169 0 0 0 81 0 0 1 44 0 0 0 194 0 0 2 132 0 0 0 1 247 0 1 94 0 0 0 223 0 0 1 5 680 0 2 121 0 0 4 2229 107 3 75 229 2 0 1 Uk. 502 116 390 25 54 71 139 178 220 140 9 324 327 239 724 81 195 48 119 309 351 288 161 262 87 227 84 252 537 755 1 134 50 82 171 108 169 82 44 196 132 249 94 224 687 125 241 4 232 Procenti Srbi Musliman Hrvati Ostali i 99.6 0.0 0.0 0.4 100.0 0.0 0.0 0.0 0.0 99 .5 0.0 0.5 100.0 0.0 0.0 0.0 100.0 0.0 0.0 0.0 98.6 0.0 0.0 1.4 78.4 21 .6 0.0 0.0 0.0 100.0 0.0 0.0 80.5 19 .5 0.0 0.0 0.9 98 .6 0.0 0.6 95.1 0.3 0.3 4.3 19.0 80 .1 0.0 0.9 91.6 0.4 0.0 7.9 5.9 81 .4 0.3 12.4 100.0 0.0 0.0 0.0 100.0 0.0 0.0 0.0 95.8 0.0 0.0 4.2 0.0 100.0 0.0 0.0 0.0 100.0 0.0 0.0 0.3 98 .0 0.0 1.7 0.0 99 .7 0.0 0.3 100.0 0.0 0.0 0.0 0.0 99 .2 0.0 0.8 100.0 0.0 0.0 0.0 4.8 95 .2 0.0 0.0 97.6 0.0 0.0 2.4 7.5 92 .5 0.0 0.0 98.3 0.0 0.2 1.5 0.0 99 .9 0.0 0.1 100.0 0.0 0.0 0.0 100.0 0.0 0.0 0.0 100.0 0.0 0.0 0.0 100.0 0.0 0.0 0.0 95.3 0.0 0.0 4.7 99.1 0.0 0.0 0.9 100.0 0.0 0.0 0.0 98.8 0.0 0.0 1.2 100.0 0.0 0.0 0.0 99.0 0.0 0.0 1.0 100.0 0.0 0.0 0.0 0.4 99 .2 0.0 0.4 100.0 0.0 0.0 0.0 99.6 0.0 0.0 0.4 0.7 99 .0 0.0 0.3 96.8 0.0 0.0 3.2 92.3 4.4 0.1 3.1 98.7 0.9 0.0 0.4 Uk. 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
13 Izvor: Stanovnitvo Bosne i Hercegovine. Narodnosni Sastav po Naseljima. CROSTAT, Zagreb, Travanj 1995
135
Tabela C.1
Etniki sastav u naseljima optine Vlasenica Popis stanovnitva iz 1991. - Nastavak

Apsolutne brojke Srbi Muslimani Hrvati Ostali 239 0 119 76 0 55 127 95 0 53 110 255 106 1 56 104 170 133 66 79 56 34 0 116 0 200 67 131 58 224 0 161 93 91 65 65 41 2743 91 561 218 217 83 89 146 14359 4 98 618 814 241 0 0 126 186 0 0 0 0 458 491 0 0 331 151 0 0 0 1236 8 332 0 1067 0 447 0 168 0 0 3 397 12 0 4800 7 5 0 0 0 0 288 18727 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 26 0 1 0 1 0 0 0 39 3 0 1 152 0 1 0 3 0 0 1 2 0 0 5 0 0 0 1 0 0 0 0 1 0 1 10 1 0 12 0 4 0 4 0 2 0 340 0 12 1 0 0 0 3 817 Procenti Srbi Musliman Hrvati Ostali
i
Kod 161004 161012 161039 161047 161055 161063 161071 161080 161098 161101 161110 161128 161136 161144 161152 161179 161187 161195 161209 161217 161225 161233 161241 161250 161268 161276 161284 161292 161306 161314 161322 161349 161357 161365 161373 161381 161390 161403 161411 161420 161438 161446 161454 161462 161489 Sve
Naziv naselja MISICI MRSICI NEDELJIST NOVA KASABA NURICI ODZAK PAVKOVICI PESEVINA KUSELJ / PLAKALOVIC PODBIRAC PODCRKVINA PODGORA POMOL PUSTOSE RACA RAJICI RASEVO RASICA GAJ RASKOVICI RISTIJEVIC ROGOSIJA ROVASI RUPOVO BRDO SEBIOCINA SIMICI SKUGRICI SUPAC SADICI DONJI SADICI STEDRA TIKVARIC TOLJEVIC TUGOVO TURALICI VISNJICA VITICI VLASENICA VRLI VRTOCE VUKOVICI VUKSICI ZABRDE ZAGRADE ZAKLOPACA UKUPNO VLASENICA:
Uku. 247 98 738 1042 241 56 127 224 186 53 111 257 106 459 552 104 170 464 218 79 56 34 1236 125 332 204 1144 132 505 236 168 165 93 98 462 79 41 7909 98 579 219 218 83 89 437 33942
Uku. 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0 100.0
96.8 0.0 16.1 7.3 0.0 98.2 100.0 42.4 0.0 100.0 99.1 99.2 100.0 0.2 10.1 100.0 100.0 28.7 30.3 100.0 100.0 100.0 0.0 92.8 0.0 98.0 5.9 99.2 11.5 94.9 0.0 97.6 100.0 92.9 14.1 82.3 100.0 34.7 92.9 96.9 99.5 99.5 100.0 100.0 33.4 42.3
1.6 100.0 83.7 78.1 100.0 0.0 0.0 56.3 100.0 0.0 0.0 0.0 0.0 99.8 88.9 0.0 0.0 71.3 69.3 0.0 0.0 0.0 100.0 6.4 100.0 0.0 93.3 0.0 88.5 0.0 100.0 0.0 0.0 3.1 85.9 15.2 0.0 60.7 7.1 0.9 0.0 0.0 0.0 0.0 65.9 55.2
0.4 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 1.5 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.3 0.0 0.2 0.0 0.5 0.0 0.0 0.0 0.1
1.2 0.0 0.1 14.6 0.0 1.8 0.0 1.3 0.0 0.0 0.9 0.8 0.0 0.0 0.9 0.0 0.0 0.0 0.5 0.0 0.0 0.0 0.0 0.8 0.0 0.5 0.9 0.8 0.0 5.1 0.0 2.4 0.0 4.1 0.0 2.5 0.0 4.3 0.0 2.1 0.5 0.0 0.0 0.0 0.7 2.4
136
138
Promjene u etnikom sastavu Bosanskog amca i Odaka, 1991. i 1997.
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
Figure 2a.
Figure 2b.
173
Figure 2b.
174
Figure 2c.
Figure 2d.
175
Figure 2d.
176
Figure 3. Figure 3.
184 001 005 002 006 004 032 003 030 059 031 058 057 060 063 084 085 108 109 107 110 106 124 126 127 154 148 156 150 149 172 173 157 153 155 151 158 176 178 177 180 158 152 158 161 164 163 166 114 115 129 125 130 066 088 087 089 111 112 113 116 117 118 121 146 144 143 165 167 168 169 170 147 061 065 091 093 094 095 096 123 105 098 101 103 185 104 068 064 067 075 077 078 070 074 033 034 035 007 009 011 013 038 183 037 039 073 072 042 036 044 045 047 049 052 050 082 080 079 081 083 054 056 055 008 010 012 014 016 018 017 021 024 026 025 027 028 029 020 022 023
135 136 138 133 139 137 131 140 132 142 141
171
174
179
181 182
177
178
179
180
181
182
183
184
185
186
187
188
189
190
Osnovne demografske karakteristike i drutveno-ekonomski status nestalih i ubijenih osoba iz Prijedora u periodu od 30. aprila do 30. septembra 1992.
Ewa Tabeau Demografski odjel LRT
Izvjetaj o istraivanju provedenom za potrebe predmeta MILOMIR STAKI (IT-98-24)
9. septembar 2002.
192
Osnovne demografske karakteristike i drutveno-ekonomski status nestalih i ubijenih, Prijedor 1992.
193
Saetak statistikih rezultata U ovom izvjetaju navode se statistiki podaci o osobama iz optine Prijedor koje su navodno ubijene ili nestale u periodu od 30. aprila do 30. septembra 1992. godine. Izvjetaj je pripremio domografski odjel Tuilatva za predmet br. IT-98-24, tuilac Meunarodnog suda protiv Milomira Stakia. Autor je koristio tri izvora podataka u vezi s nestalim ili ubijenim osobama: spisak nestalih osoba Meunarodnog komiteta Crvenog krsta (MKCK), "Knjigu nestalih iz Prijedora" (KN) i bazu podataka o ekshumacijama i baze podataka o potvrdama o smrti (EXH). Posljednje dvije baze podataka Tuilatvo je sastavilo na osnovu dokumenata o ekshumacijama i odlukama bosanskih sudova kojima su osobe proglaene mrtvim. Identitet svih osoba navedenih u tim dokumentima utvren je poreenjem njihovih imena i podataka u popisu stanovnitva koji je vlada Jugoslavije izvrila 1991. godine. Nadalje, imena osoba koje se vode kao nestale ili mrtve uporeena su s imenima osoba navedenih u birakim spiskovima za izbore u Bosni 1997. i 1998. godine kako bi se izbjegla mogunost da osoba koja je izala na jedno od ta dva izbora bude krivo upisana u spisak nestalih ili mrtvih. Na osnovu analize podataka, utvreno je sljedee:
Sva tri izvora sadre ukupno 2.789 imena. Imena osoba navedenih u bazama podataka uporeena su s imenima i drugim podacima o osobama iz popisa stanovnitva 1991. godine. Ime neke osobe pronaene u popisu stanovnitva iz 1991. godine uporeeno je s birakim spiskovima za izbore 1997. i 1998. godine koje je prikupila Regionalna
194
kancelarija za Bosnu i Hercegovinu Organizacije za evropsku bezbjednost i saradnju (OEBS). Svako ime koje se pojavilo na bilo kojem od tih birakih spiskova izbrisano je poto je to znailo da postoji mogunost1 da je ta osoba preivjela sukob. Takoe smo meusobno uporedili imena sa spiskova nestalih, ekshumiranih ili osoba koje su proglaene mrtvim kako bismo odstranili sve dvostruke upise, odnosno, svako ime koje se pojavljuje u vie od jedne od tri baze podataka o nestalim ili ekshumiranim osobama ili osobama koje su proglaene mrtvim. Gorenavedenim postupkom smanjili smo originalni spisak imena (2.789) na ukupno 1.731 osoba. Imena svih tih osoba navedena su u popisu stanovnitva iz 1991. godine, a ne pojavljuju se na birakim spiskovima iz 1997. i 1998. godine. U isto vrijeme, te osobe se u spiskovima MKCK-a ili u Knjizi nestalih navode kao nestale u periodu od 30. aprila do 30. septembra 1992., ili su navedene u spisku ekshumiranih osoba, uz napomenu da su ubijene u periodu izmeu 30. aprila i 30. septembra 1992. godine ili su sudskom odlukom proglaene umrlim u tom periodu. Jasno je da je taj broj, 1.731, nii od ukupnog broja osoba ubijenih 1992. godine poto lanovi porodica nekih ubijenih osoba nisu prijavili njihovu smrt, niti su dobili potvrdu o njihovoj smrti, a njihova tijela nisu ekshumirana ni identifikovana. Kako bi dao neki uvid u stvarni broj rtava iz Prijedora ubijenih u tom periodu, autor se koristio priznatim statistikim sredstvom za vrenje takvih procjena (npr. metodom obuhvata i ponovnog obuhvata). Tri navedene baze podataka koritene su kako bi se dala stohastika procjena ukupnog broja rtava iz Prijedora koritenjem metode obuhvata i ponovnog obuhvata, koja se podrobnije opisuje u dodatku ovog izvjetaja. Prema tom metodu, procjenjuje se da je u Prijedoru ubijeno ili nestalo otprilike 2.190 osoba od 30. aprila do 30. septembra 1992. godine. Velika veina nestalih/ubijenih osoba iz Prijedora bili su Muslimani (1.651 osoba od 1.731 ili 95,4% svih rtava). Najvie na udaru bile su osobe iz starosne grupe izmeu 20 i 49 godina najvie su pogoena (1.313), a najvei broj rtava bili su mukarci (1.665).
Nekonzistentni dokazi mogu takoe ukazivati na mogunost prevare pri upisu.
195
Meutim, meu rtvama smo pronali i djecu (77 u starosnoj dobi od 0-18 godina), ene (65) i ljudi poodmakle dobi (61 osoba starija od 65 godina). Od svih optina u Autonomnoj regiji Krajini najvei broj rtava 1992. godine bio je iz Prijedora, a osobe iz Prijedora koje su nestale ili su ubijene u periodu od 30. aprila do 30. septembra predstavljaju ogromnu veinu ukupnih rtava u 1992. godini. Prouili smo i drutveno-ekonomski status nestalih ili ubijenih, odnosno njihov obrazovni profil ili radnopravni status. Pronali smo da su osobe sa srednjim ili viim stepenom obrazovanja, naroito Muslimani, bile izloene veem riziku da nestanu ili budu ubijene nego osobe nieg stepena obrazovanja. Meutim, osobe s osnovnim stepenom obrazovanjam takoe su bile izloene relativno visokom riziku da nestanu ili budu ubijene. Osim toga, osobe s najviim stepenom obrazovanja nisu bile izloene najveem riziku da e nestati ili biti ubijene. Stoga, obrazac utvren na osnovu naih spiskova nestalih/ubijenih ne ukazuje da su osobe odreenog obrazovanja iz Prijedora konzistentno birane za rtve.
Za razliku od biranja rtava na osnovu obrazovanja, jasno je vidljivo biranje rtava meu stanovnitvom odreenog profesionalnog statusa. Pronali smo da su svi nesrbi, ali je to najjasnije vidljivo kod Muslimana, u dvije najvie kategorije profesionalnog statusa - privatnici i osobe koje obavljaju samostalnu djelatnost i njihovo pomono osoblje - bili izloeni najveem riziku da nestanu ili budu ubijeni. Osobe u dvije nie kategorije profesionalno neangaovane osobe i zaposleni - konzistetno su bile najmanje izloene riziku da nestanu ili budu ubijene. tavie, moe se govoriti ak i o sistematskom, redovnom porastu rizika od nestanka ili ubistva osoba na vioj drutveno-ekonomskoj ljestvici zbog njihovog vieg profesionalnog statusa. Od sve tri nacionalne grupe nesrba, najveem riziku bili su izloeni Muslimani, ali je gotovo isti obrazac primijenjen na Hrvate i ostale. Rezultati za mukarce pokazuju sutinski isti obrazac, a rizik je znatno vei poto mukarci predstavljaju najvei broj rtava u Prijedoru. Takoe smo procijenili razlike u riziku da osoba nestane ili bude ubijena poreenjem rizika kojem je bila izloena odreena grupa osoba s rizikom kojem
196
su izloene osobe iz grupe nezaposlenih. Takoe smo procijenili statistiku vanost tih razlika. Utvreno je da su statistiki znaajni svi relativni rizici da e neki Musliman nestati ili biti ubijen i da su oni najvii u poreenju sa svim nacionalnim grupama. Obrazac koji je dobiven za Muslimane konzistentno je ukazivao na to da su pripadnici te nacionalnosti na drutveno-ekonomskom planu bili ciljani kao rtve, a da je njihov radnopravni status sluio kao mehanizam za ciljanje. Hrvati i ostali u Prijedoru takoe su bili pogoene grupe, a rizici da e pripadnici tih nacionalnih grupa nestati ili biti ubijeni bili su konzistentno vii za osobe koje obavljaju samostalnu djelatnost i njihovo pomono osoblje i za one sa srednjokolskim i viim stepenom obrazovanja. Rezultat ukazuje na to da su i te grupe ciljane, ali za obje varijable drutveno-ekonomskog statusa (DES), razlika u rizicima da e neki Hrvat na jednoj, ili nezaposleni pripadnik neke nacionalne grupe na drugoj strani, nestati ili biti ubijen statistiki nije znaajna poto postoje naznake slinog nivoa gubitaka meu te dvije nacionalne grupe.
1.
Uvod
Za ovaj izvjetaj koritena su tri izvora informacija o osobama koje su nestale ili su ubijene u optini Prijedor u periodu od 30. aprila do 30. septembra 1992. godine. Spisak nestalih osoba MKCK-a bio je glavni izvor podataka o nestalim osobama. Na raspolaganju je bila i "Knjiga nestalih" iz Prijedora i baze podataka o ekshumacijama i potvrdama o smrti koje su nedavno sastavljene u Tuilatvu kako bi se dobio bolji uvid u zloine poinjene u Autonomnoj regiji Krajina (Sbire, 2001.)2 U Dodatku A1 ukratko su opisana ta tri izvora. U drugom dijelu predoeni su brojevi rtava prema svakom izvoru, analizirane razlike izmeu podataka iz sva tri izvora, a ta tri izvora koritena su za stohastiku procjenu ukupnog broja rtava iz Prijedora. Takoe smo naveli osnovne demografske karakteristike rtava iz Prijedora, ukljuujui podatke o polu, starosnoj dobi i nacionalnosti.
2 Nicolas Sbire, 2001., "Exhumations and Proof of Death, Autonomous Region of Krajina", Izvjetaj Tuilatva.
197
U treem dijelu izvjetaja usredotoili smo se na drutveno-ekonomski status rtava prouivi njihov stepen obrazovanja i radnopravni status.
2.
rtve iz Prijedora: Apsolutni brojevi i osnovne distribucije
2.1.
Apsolutni brojevi
Koristei se trima izvorima3 pomenutim u Dodatku A1, utvrdili smo ukupan broj rtava iz optine Prijedor (dalje u tekstu: Prijedor) koje su ubijene ili su nestale u periodu od 30. aprila do 30. septembra 1992. godine:4
MKCK: 1.063
(od ukupno 1.168 upisanih u spisak MKCK-a uporeenih s popisom stanovnitva iz 1991. za Prijedor)
"KNP": 1.092
(od ukupno 1.122 upisanih u "Knjigu nestalih iz Prijedora" uporeenih s popisom stanovnitva iz 1991. za Prijedor) (od ukupno 1.953 upisanih u EXH uporeenih s popisom stanovnitva iz 1991. za Prijedor)
EXH: 960
Prema ova tri izvora, radi se o ukupno 2.789 osoba, a njihova imena uporeena su s imenima iz popisa stanovnitva iz 1991. godine. Poreenjem sa spiskom iz popisa stanovnitva, potvren je identitet 2.789 rtava. U preostalom dijelu ovog poglavlja analizirali smo samo one rtve ija imena smo uporedili s popisom stanovnitva, a ne sve rtve koje navode ova tri izvora. To smo uinili kako bismo obezbijedili pouzdanost analize, a naroito kako bismo izbjegli dvostruko pribrajanje rtava iz razliitih baza
Iz analize je kao izvor iskljuen MAG /skraenica nepoznata/, koji je za Prijedor sadravao gotovo iste informacije kao i spiskovi MKCK-a i "Knjige nestalih". U MAG-u je bilo samo 23 upisa u vezi sa Stakiem koji se nisu preklapali s upisima iz spiskova MKCK-a, "Knjige nestalih iz Prijedora" i baze podataka o ekshumacijama. Zbog dvostrukih upisa i jednostavnosti izraunavanja (tj. metode obuhvata i ponovnog obuhvata), odluili smo da u analizu ne ukljuimo MAG. 4 Svi ukupni iznosi u ovom dijelu ne sadre nekonzistentne podatke, tj. imena osoba koja se istovremeno nalaze na spiskovima mrtvih i birakim spiskovima za 1997./1998. godinu.
3
198
podataka i iskljuili nekonzistente podatke (npr. podatke o nestalim ili mrtvima koji se na birakim spiskovima navode kao preivjeli). Sva tri izvora, koja su nezavisna, ali se preklapaju, ukupno sadre 2.789 imena. Mogue je da se osoba koja se prema spisku MKCK-a vodi kao nestala nalazi i u "Knjizi nestalih iz Prijedora", da kasnije ta ista osoba bude identifikovana pri ekshumaciji, a da zahtjev da se ona proglasi mrtvim bude zavedeno kod optinskog suda. Da bi se izbjeglo ubrajanje istih rtava, imena koja se pominju dvaput odstranili smo iz objedinjenog spiska imena sainjenog na osnovu sva tri izvora i doli do ukupnog broja od 1.731 rtve (u obzir su uzete osobe ija imena su navedena u popisu stanovnitva iz 1991., vidi Skicu 1 dolje): Preklapanje podataka iz razliitih izvora: - MKCK i KNP: - MKCK i EXH: - KNP i EXH: - MKCK, KNP i EXH: 263 osobe 210 271 157
Dolje je naveden broj osoba ija se imena pojavljuju u samo jednom od tri izvora: - MKCK: - KNP: - EXH: 433 397 0
Skica 1. Pregled izvora za podatke o potvrenim rtvama iz optine Prijedor
Ekshumacije i osobe koje su sudovi proglasili mrtvima

0 271 397 157 263 210 433
Knjiga nestalih
Nestali prema spisku MKCK-a
Do ukupnog broja rtava iz Prijedora (1.731) dolo se na osnovu podataka iz sva tri izvora nakon provjere moguih dvostrukih upisa istog imena i nekonzistentnosti. Meutim, opravdano je vjerovati da je stvarni broj rtava vii nego to pokazuju brojke poto postoji
199
mogunost da neke osobe, naroito u sluajevima kada su ubijene cjelokupne porodice, nisu prijavljene kao nestale, da niko nije traio sudsku odluku o proglaenju njihove smrti ili da njihovi leevi nisu ekshumirani i identifikovani, naroito u sluajevima kada nije bilo preostalih lanova ue porodice da identifikuju rtve. Konano, postupak poreenja nije savren, tako da odreeni broj podataka koji se tiu predmeta Staki nije provjeren u odnosu na podatke iz popisa stanovnitva (obino se radilo o otprilike 20% podataka koji nisu provjereni prema popisu stanovnitva).
U namjeri da priblinije utvrdimo koliki je stvarni gubitak stanovnitva, primijenili smo takozvanu tehniku obuhvata i ponovnog obuhvata5 kako bismo stohastiki utvrdili broj rtava iz Prijedora (Bishop, Fienberg i Holland, 1975.). Taj metod omoguuje sabiranje zabiljeenih i nezabiljeenih brojeva dogaaja (npr. nestale osobe i mrtvi) koritenjem nekoliko kvazinezavisnih izvora. Smatra se da je spisak nestalih MKCK-a najsistematskiji i najobuhvatniji od sva tri izvora koje smo imali na raspolaganju. U ovom sluaju, procjenjiva varijance za procjenu obuhvata i ponovnog obuhvata rtava u Prijedoru moe se utvrditi kao to su to predloili Bishop, Fienberg i Holland (1975.; str. 241, jednaine 6.4-20). Sve relevantne formule navedene su u Dodatku A2.1 ovog izvjetaja.
Rezultat metode obuhvata i ponovnog obuhvata je procjena da je stvarni broj nestalih ili ubijenih iz optine Prijedor u periodu od 30. aprila do 30. septembra 1992. iznosio ukupno 2.190, uz interval pouzdanosti od 95% u rasponu od 2.115 do 2.265 osoba. Na uzorak od 1.731 identifikovane rtve predstavlja otprilike 79% ukupnog broja dobivenog stohastikom procjenom.
2.2
Nacionalnost, starosna dob i pol rtava
Ukupni broj stanovnika u optini Prijedor 1991. godine zabiljeen u slubenim izvorima iznosio je 112.543, od ega su 56.092 osobe bili mukaraci, a 56.451 ene. Poto smo odstranili osobe koje su zabiljeene dvaput (iz procjene smo iskljuili 140 podataka),
5
Taj metod je razvijen 1940.-ih godina u cilju procjene veliine razliitih ivotinjskih vrsta. Otada se esto koristi za procjenu razmjera teko mjerljivih procesa kao to je rasprostranjenost upotrebe narkotika, virusa HIV-a ili prostitucije. Primjeri publikacija u kojima se pominje metoda obuhvata i ponovnog obuhvata nalaze se u "Political Killings in Kosova/Kosovo", mart-juni 1999. (vidi Dodatak A2.1 radi detalja).
200
dobili smo brojku od 112.403 stanovnika od ega su 56.019 mukarci, a 56.384 ene. Neke osobe su nestale, a neke su ubili bosanski Srbi.
U ovom poglavlju uzeli smo u obzir mjesto stanovanja rtava 1991. godine i analizirali sve rtve koje su 1991. godine ivjele u optini Prijedor. Uporeujui broj rtava koje su porijeklom bile iz Prijedora sa stanovnitvom Prijedora 1991. godine, doli smo do mjera rizika kojima je stanovnitvo Prijedora bilo izloeno 1991. godine, a odnosili su se na mogunost da neko osoba nestane ili bude ubijena.6
Tablica 1.
rtve iz optine Prijedor, od 30. aprila do 30. septembra 1992.

Broj 112.403 64948 8335 Nestali ili mrtvi, od 30.4. do 30.9.1992 Broj 1.730 1.727 169 Smrtni slu~ajevi na 100.000 stanovnika prema popisu iz 1991 1539,10 2659,05 2027,59
Stanovni{tvo prema popisu iz 1991. - korigovano Stanovni{tvo pr ema popisu iz 1991. kor igovano - nesrbi - vlasnici, osobe koje obavljaju samostalnu djelatnost s pomo}nim osobljem - djeca (0-18 godina) - starija lica (65 i vi{e godina) - ène
Nestali ili mr tvi, od 30.4-30.9.1992. - nesrbi - vlasnici, osobe koje obavljaju samostalnu djelatnost s pomo}nim osobljem - djeca (0-18 godina) - starija lica (65 i vi{e di ) - ène
30803 7735 56384
77 61 65
249,98 788,62 115,28
Primjedba: U slu`benu evidenciju 1991. godine upisano je 112.543 stanovnika, od ~ega je 140 upisano dvaput
Podaci u tabeli 1 saimaju glavne rezultate u ovom poglavlju. Ukupni broj od 1.731 odnosi se na 1.645 mrtvih civila i 86 vojnika Armije BiH. U relativnom smislu (tj. nakon to je taj broj uporeen s referentnim stanovnitvom), ukupni broj (1.731) odgovara brojci od otprilike 1.539 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika u Prijedoru 1991. godine. Obratite panju da je opta stopa mortaliteta posljednji put zabiljeena u Bosni i Hercegovini prije rata (1991.) bila 720 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika.7 Mortalitet stanovnitva u Prijedoru u periodu od 30. aprila do 30. septembra 1992. uzrokovan sukobom, tj. natprosjeni mortalitet do kojeg ne bi dolo u mirnodopskim uslovima, prekoraio je za 214% brojku iz 1991. godine. Iznenauje da su 1.727 rtve bili nesrbi, to predstavlja 99,83% svih zabiljeenih smrtnih sluajeva u tom periodu (1.731) koji prevazilaze prosjek. Stopa smrtnosti nesrba, tj. otprilike 2.659 smrtnih sluajeva na
Obratite panju da se mjesto smrti navedeno u naim izvorima odnosi na mjesto gdje su rtve viene posljednji put (tj. mjesto nestanka) , na lokaciju masovnih grobnica ili na mjesto smrti (ili nestanka) koje su roaci rtava naveli na sudu. Za veliku veinu tih mjesta uglavnom je navedeno da se nalaze u Prijedoru ili njegovoj okolici. 7 Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine, 1992. Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, svibanj 1994., str. 42.
6
201
100.000 stanovnika, vea je za 369% od opte stope smrtnosti u Bosni prije rata, 1991. godine. Drugi najvei gubitak stanovnitva u Tablici 1 zabiljeen je za vlasnike i osobe koje obavljaju samostalnu djelatnost i njihovo osoblje. Ta populacijska grupa definisana je na osnovu drutveno-ekonomskog statusa (DES) nestalih ili ubijenih. Ona obuhvaa dvije gornje klase drutveno-ekonomske strukture: osobe koje su bile vlasnici preduzea, trgovine i sl., pripadnike slobodne profesije i poljoprivrednike s njihovim zaposlenima (tj. porodice i rodbinu osoba koje obavljaju samostalnu djelatnost). Stopa smrtnosti za vlasnike i osobe koje obavljaju samostalnu djelatnost i njihovo osoblje iznosila je 2.028 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika ili otprilike 282% vie od stope smrtnosti zabiljeene u Bosni 1991. godine. Na naim spiskovima mrtvih pojavile su se i uobiajeno najzatienije populacijske grupe, tj. djeca, ljudi poodmakle dobi i ene, ali u znatno manjem razmjeru nego nesrbi ili osobe na vioj drutveno-ekonomskoj ljestvici. U periodu relevantnom za predmet Staki 77 djece od 0 do 18 godina poginulo je u uslovima izazvanih sukobom (u prosjeku otprilike 250 djece na 100.000 stanovnika iste starosne dobi). Tokom 1992. godine ubijeno je ili je nestalo 65 ena, to je otprilike 115% na svakih 100.000 ena koje su ivjele u Prijedoru 1991. godine. Takoe je umrla 61 osoba od 65 i vie godina (stopa smrtnosti je iznosila otprilike 789 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika iste ivotne dobi zabiljeenih u popisu stanovnitva). Stopa smrtnosti za osobe poodmakle dobi ukazuje na to da su smrtni sluajevi meu tom populacijskom grupom bili esti, to se moe dovesti u vezu sa njihovom slabom prostornom mobilnou pri brzom naputanju podruja zahvaenog sukobom. U nastavku podrobnije razmatramo demografske distribucije rtava. Tablica 2 prikazuje nacionalnost rtava, a tablica 3 distribuciju po starosnoj dobi. Obratite panju da su gotovo sve rtve koje se pominju u ovom poglavlju umrle ili nestale u optini Prijedor ili u neposrednoj okolici Prijedora. U posljednjoj tablici u ovom poglavlju, tablici 4, brojano je prikazana smrtnost izazvana sukobom na irem podruju na kojem se Prijedor nalazio 1992. godine. Na osnovu tablice 4 mogue je uporediti stopu smrtnosti u Prijedoru sa stopom smrtnosti u okolici Prijedora.
202
Tablica 2.
rtve iz optine Prijedor, od 30. aprila do 30. septembar 1992., prema nacionalnosti
Smrtni slu ajevi na 100.000 stanovnika prema popisu stanovnitva iz 1991. 3350,18
Nacionalna pripadnost
Ukupno 1991.
Umrli 1992. 30.4.-30.9. 1651 95,4 23 1,3 53 3,1 1727 99,8 4 0,2 1731
Muslimani % od ukupnog broja Hrvati % od ukupnog broja Ostali % od ukupnog broja ne-Srbi % od ukupnog broja Srbi % od ukupnog broja Sve nacionalnosti
49281 43,8 6303 5,6 9364 8,3 64948 57,8 47455 42,2 112403
364,91
566,00
2659,05
8,43
1539,99
Primjedba: Referentna populacija je podijeljena prema nacionalnoj pripadnosti
Tablica 2 prikazuje da je veina rtava bila muslimanske nacionalnosti (1.651 ili otprilike 95,4% svih rtava). Hrvati, Jugosloveni i pripadnici ostalih nacionalnosti (osim Srba) zabiljeeni su u manjem broju sluajeva kao rtve (76 ili otprilike 4,4%). Stopa smrtnosti za Muslimane (3.350) nekoliko puta premauje stopu smrtnosti u cijeloj Bosni i Hercegovini (720) prema podacima iz 1991. godine, a razlika u stopama smrtnosti je 465%. Stopa smrtnosti za Hrvate i pripadnike ostalih nacionalnosti bila je nia i iznosila je 365 i 566 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika relevantnih karakteristika (to je 51%, odnosno 79% na prostoru cijele BiH prema podacima iz 1991.godine).
203
Skica 2.
rtve iz optine Prijedor, od 30.04. do 30.09.1992., prema starosnoj dobi, smrtni sluajevi na 100.000 stanovnika prema popisu stanovnitva iz 1991. u Autonomnoj regiji Krajina
3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0
Skica 3.
rtve iz optine Prijedor, od 30.04. do 30.09.1992., prema starosnoj dobi i nacionalnosti, smrtni sluajevi na 100.000 stanovnika razliite nacionalnosti prema popisu stanovnitva u Autonomnoj regiji Krajina
6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0
Muslimani
Hrvati
Ostali
Srbi
204
Skice 2 i 3 ilustruju distribuciju rtava prema starosnoj dobi. Skica 2 prikazuje pripadnike svih nacionalnosti zajedno. Skica 3 pokazuje obrasce smrtnosti prema starosnoj dobi za svaku pojedinu nacionalnost. Razlika izmeu ta dva prikaza je referentna populacija koritena za izraunavanje stopa smrtnosti. Na skici 1 kao referenca se koristi ukupna populacija Prijedora (razdvojena prema starosnoj dobi), a skica 2 prikazuje referentnu populaciju prema (starosnoj dobi i) nacionalnoj pripadnosti. Stoga se smrtnost Muslimana uporeuje u odnosu na muslimansko stanovnitvo prema popisu iz 1991., smrtnost Srba u odnosu na srpsko stanovnitvo prema popisu iz 1991. i tako dalje. Na osnovu obrazaca prikazanih na skici 2 i tablici 3 moemo razlikovati etiri razliite stope smrtnosti: stope smrtnosti djece i omladine: relativno niske stope, naroito kod djece izmeu
(a)
0 i 14 godina, izrazito vie stope kod omladine izmeu 15 i 19 godina starosti (otprilike 1.160 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika), izgubljene godine ivota8 su, meutim, meu ovom sub-populacijom jo uvijek prilino znaajne, stope smrtnosti odraslih ljudi mlae dobi: izrazito najvie stope u cijeloj
(b)
populaciji, ova grupa obuhvaa starosnu dob od 20 do 49 godina, uz najveu smrtnost osoba u dobi izmeu 25 i 29 godina (otprilike 3.126 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika),
(c)
stope smrtnosti odraslih ljudi starije dobi: stopa smrtnosti za starije odrasle ljude u
dobi od 50 do 64 godine druga je po veliini u populaciji i neto via od 1.100 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika; vidljiva je mala varijacija u stopama),
(d)
stope smrtnosti ljudi poodmakle dobi: stope smrtnosti ljudi u dobi od 65 godina i
vie kreu se priblino od 600 do 1.000 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika; ta brojka je trea po veliini i treba je smatrati relativno visokom.
8 Oni koji su rano umrli mogli su ivjeti due, na primjer, jednako dugo koliko ivi cijelo stanovnitvo. Duina ivota stanovnitva izraena je kvantitativno kao oekivani ivotni vijek od trenutka roenja, a taj pojam se nairoko koristi u demografiji i drugim drutvenim znanostima. Izgubljene godine ivota predstavljaju razliku izmeu starosne dobi neke osobe u asu smrti i njezinog oekivanog ivotnog vijeka. to je preminula osoba mlaa, to je razlika i broj izgubljenih godina vei.
205
Stopa smrtnosti ljudi odreene starosne dobi prema nacionalnoj pripadnosti (skica 2) u skladu je s obrascem prikazanim u tabeli 2, pa su, prema tome, Muslimani najee rtve u poreenju sa pripadnicima svih ostalih nacionalnosti, a daleko najvei broj smrtnih sluajeva zabiljeen je meu nesrbima.
Skica 3 prikazuje starosni profil za svaku nacionalnost posebno. Ti obrasci koji se odnose na osobe podijeljene prema nacionalnoj pripadnosti jasno odraavaju ve opisani opti obrazac strosne dobi za sve nacionalnosti zajedno. Obratite panju na to da je smrtnost Muslimana izuzetno visoka, dok smrtnost Muslimana gotovo svih starosnih dobi, od 1519 navie, premauje 2.000 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika (to je gotovo tri puta vie od opte stope smrtnosti za Bosnu i Hercegovinu prema podacima iz 1991. godine). Najvia stopa za starosne grupe od 20-49 (otprilike 4.000 do 6.000 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika) est do osam puta je via od opte stope smrtnosti za Bosnu i Hercegovinu prema podacima iz 1991. godine. Konano, mora se napomenuti da se gorepomenuti obrasci starosne dobi dramatino razlikuju od obrazaca smrtnosti ljudi odreene starosne dobi meu dananjim stanovnitvom koje ivi u mirnodopskim uslovima. Starost je uzrok smrti veine dananjeg stanovnitva. Poveanje stope smrtnosti uzrokovane starou ubrzano raste od dobi od otprilike 40-44 do najvie starosne dobi (otprilike 124 godine). Prilino visoka smrtnost oita je takoe meu malom djecom i odraslima izmeu 20 i 24 godine (takozvani nagli porast smrtnosti uzrokovan nesreama). Predoene brojke koje se odnose na Prijedor ne pokazuju nikakve slinosti s uobiajenim obrascem i potvruju da su ovi gubici stanovnitva posve nekarakteristini.
206
Tablica 3.
Distribucija rtava iz Prijedora prema starosnoj dobi, od 30.04. do 30.09.1992.
Starosna dob 1991. 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 nepoznato Ukupno
Umrli od 30.4. do 30.9.1992. Broj 1 3 9 110 284 307 263 217 124 118 88 79 66 25 14 11 8 3 1 1731
Smrtni slu~ajevi na 100.000 stanovnika Ukupno 1991. prema popisu Procenat stanovni{tva iz 1991. 0,06 0,17 0,52 6,35 16,41 17,74 15,19 12,54 7,16 6,82 5,08 4,56 3,81 1,44 0,81 0,64 0,46 0,17 0,06 100,00 6848 8231 8214 9479 9683 9820 9007 8587 7137 5292 7260 6986 5699 3374 1838 1250 804 469 2425 112403 14,60 36,45 109,57 1160,46 2932,98 3126,27 2919,95 2527,08 1737,42 2229,78 1212,12 1130,83 1158,10 740,96 761,70 880,00 995,02 639,66 41,24 1539.99
Posljednja tablica koju opisujemo u ovom dijelu je tablica 4. Ona prikazuje rtve iz Autonomne regije Krajine (ARK) 1992. godine. Tablica 4 pokriva cijelu 1992. godinu, to je neto due od pet mjeseci izmeu 30. aprila do 30. septembra 1992. Prijedor se nalazio u ARK-u i sukob u Prijedoru je bio jedan od dogaaja u ARK-u tokom 1992. godine. Autonomna regija Krajina tokom 1992. godine je stoga relevantan i znaajan kontekst za poreenje stopa smrtnosti uzrokovanih sukobom u Prijedoru sa slinim stopama smrtnosti u drugim optinama u ARK-u.
Broj rtava iz tablice 4 naveden je iz tri izvora: spiska nestalih MKCK-a (izdanje iz 1998. godine) i baza podataka o ekshumacijama i sudskim odlukama Tuilatva. Za Prijedor nismo koristili "Knjigu nestalih". Zbog toga je vjerovatno ukupni broj za Prijedor neto vii za 1992. godinu.
207
Tablica 4 pokazuje naroito visoke stope smrtnosti u etiri optine: Prijedor sa 1.7479 smrtnih sluajeva, Klju (377), Sanski Most (283) i Kotor Varo (207). Poreenjem s optom stopom smrtnosti za Bosnu i Hercegovinu prema podacima iz 1991. godine, dolazi se do sljedeih procenata: Prijedor 215,87%, Klju - 140,31%, Sanski Most 65,25% i Kotor Varo - 78,18%. Stopa smrtnosti za Prijedor je najvia na cijelom podruju Autonomne regije Krajina. Takoe je vidljivo da je veina rtava iz Prijedora nestala ili bila ubijena u periodu od 30. aprila do 30. septembra 1992. godine.
Obratite panju da je ukupni broj za Prijedor pomenut u tablici 4 neto vii od ukupnog broja od 1.732 smrtnih sluajeva koji su pokazali nai rezultati. Podaci koji se odnose na ARK pokrivaju dui period, tj. cijelu 1992. godinu, i dobiveni su iz razliitih izvora.
208
Tablica 4.
Broj rtava iz Prijedora 1992. godine u poreenju s brojem rtava u ARK-u 1992. godine Stopa smrtnosti 1991. na 100.000 stanovnika, po optini stanovanja
Op{tina
Ukupno 1991. Umrlih
Smrtni slu~ajevi na 100.000 stanovnika prema popisu stanovni{tva iz 1991.
Banja Luka
broj % Biha} broj % Bos Dubica broj % Bos Gradi{ka broj % Bos Krupa broj % Bos Novi broj % Bos Petrovac broj % êlinac broj % Donji Vakuf broj % Jajce broj % broj Klju~ % Kotor Varo{ broj % Mrkonji} Grad broj % Prijedor broj % broj Prnjavor % Sanski Most broj % Skender Vakuf broj % [ipovo broj % Tesli} broj % Ukupno broj %
195126 20,0 70607 7,2 31538 3,2 59907 6,1 58227 6,0 41609 4,3 15586 1,6 18669 1,9 24533 2,5 44974 4,6 37317 3,8 36774 3,8 27332 2,8 112403 11,5 46994 4,8 60238 6.2 19345 2,0 15535 1,6 59766 6,1 976480 100
16 0,5 134 4,5 3 0,1 10 0,3 31 1,0 63 2,1 20 0,7 7 0,2 28 0,9 29 1,0 377 12,5 207 6,9 4 0,1 1747 58,0 1 0,0 283 9,4 4 0,1 1 0,0 45 1,5 3010 100
8,20 189,78 9,51 16,69 53,24 151,41 128,32 37,50 114,13 64,48 1010,26 562,90 14,63 1554,23 2,13 469,80 20,68 6,44 75,29 308,25
209
3.
Stepen obrazovanja, profesionalna djelatnost i nacionalnost nestalih i ubijenih osoba iz Prijedora u periodu od 30. aprila do 30. septembra 1992. godine
Ovo poglavlje govori o statistikoj vezi izmeu drutveno-ekonomskog statusa stanovnika Prijedora (dalje u tekstu: DES) i rizika da neko od njih nestane ili bude ubijen (dalje u tekstu: nestali) u periodu izmeu 30. aprila i 30. septembra 1992. Drutvenoekonomski status mjerili smo koristei se dvama varijablama: stepenom obrazovanja (dalje u tekstu: OBRAZ) i profesionalnom djelatnou (dalje u tekstu: PROF), koje smo dobili iz upitnika o popisu stanovnitva iz 1991. Dalje u tekstu za svaku variablu DES-a prvo dajemo empirijski prikaz nestalih i ubijenih meu stanovnitvom optine Prijedor 1991. godine. Na taj nain utvrdili smo odreene obrasce DES-a meu nestalim i ubijenim. Drugo, provjerili smo te obrasce procijenivi relativne rizike od nestanka ili pogibije i stepene njihove vanosti za varijable DES-a i sve nacionalnosti. Kao statistiko sredstvo procjene koriteni su modeli logistike regresije.
Pitanje iz upitnika za popis stanovnitva koje je posluilo da bi se utvrdio stepen obrazovanja odnosilo se na broj kolskih godina koje je ispitanik zavrio. Popisivai su predvidjeli da se na to pitanje odgovori na jedan od 10 moguih naina. Kasnije smo razvrstali originalne odgovore u sljedee kategorije: (1) bez ikakvog obrazovanja, (2) nezavrena osnovna kola, (3) osnovna kola, (4) srednja kola (tj. srednjokolsko obrazovanje), (5) vie ili fakultetsko obrazovanje (tj. visokokolsko obrazovanje), (6) na kolovanju (tj. produno obrazovanje) i (7) bez odgovora. Kategorije (6) i (7) nisu uzete u obzir pri analizi.
Radnopravni status je definisan na osnovi dva pitanja iz upitnika koja su spojena u jednu varijablu. To su bila sljedea pitanja: profesionalna djelatnost (ZAN: u radnom odnosu za razliku od raznih kategorija nezaposlenosti; svi ispitanici su odgovorili na to pitanje) radnopravni status (PZAN: zaposlenici za razliku od vlasnika, osobe koje obavljaju samostalnu djelatnost i njihovo pomono osoblje; na to pitanje odgovorili su samo profesionalno angaovane osobe)
210
Varijablom utvrenom na osnovu dva gorepomenuta pitanje mjeri se radnopravni status osoba u radnom odnosu kao i nezaposlenih. Posluila nam je da klasifikujemo stanovnitvo u sljedeih pet kategorija: (1) nezaposleni, (2) vlasnici preduzea ili privatne trgovine, (3) osobe koje obavljaju samostalnu djelatnost (ukljuujui i poljoprivrednike) bez ili uz pomo drugih lanova kuanstva, (4) lanovi kuanstva koji pruaju pomo (tj. pomau) osobama koje obavljaju samostalnu djelatnost. Varijabla PROF je dobivena kombinacijom svih originalnih odgovora na PZAN i ZAN, iz koga smo iskljuili zajedniki kod o profesionalnoj neangaovanosti.10 Prouavani podaci o nestalim/ubijenim osobama navedeni su u spisku nestalih MKCK-a, 4. verzija, "Knjizi nestalih iz Prijedora" i bazama podataka o ekshumacijama i sudskim odlukama Tuilatva. U svim analizama uzeli smo u obzir samo osobe ija imena smo nali i u popisu stanovnitvu iz 1991. godine. Sve analizirane osobe morale su imati 18 godina ili vie, zbog ega smo iz analize iskljuili sve one koji su se jo uvijek kolovali 1991. godine i one koji jo uvijek nisu mogli stupiti u radni odnos.
U optini Prijedor nestalo je ili ubijeno ukupno 1.665 mukaraca i 65 ena u periodu od 30. aprila do 30. septembra 1992. Stanovnitvo Prijedora je 1991. /kao u originalu; popis stanovnitva iz 1991. ?/ sastojalo se od valjanih podataka11 za 56.019 mukaraca i 56.384 ena. Kao to je ranije pomenuto, starosna dob stanovnitva ograniena je na osobe od 18 i vie godina. Na taj nain iz analize su iskljuene osobe koje jo uvijek pohaaju kolu ili su premlade da rade. Utvreno je da se neka osobe od 18 i vie godina i dalje koluju, ali je taj broj bio malen i, stoga, zanemariv. Ukupni broj stanovnika od 18 i vie godina u optini Prijedor 1991. godine iznosio je 83.518, od ega su 41.361 bili mukarci, a 42.157 ene.
10 Nekoliko osoba koje su rekle da su nezaposlene takoe su izjavile da su profesionalno angaovane, naroito domaice, aci i studenti koji su naveli oba odgovora uz pitanje o njihovoj profesionalnoj djelatnosti. Njihove odgovore na PZAN smo nadredili onima koje su dali za ZAN. Drugim rijeima, kategorizirali smo ih kao angaovane i zanemarili njihovu profesionalnu neangaovanost. 11 Navedeni brojevi ne ukljuuju dvaput unesene podatke. Opte uzev, valjani podatak je onaj koji je potpun u smislu informacije koja je potrebna za odreenu vrstu analize. Ukoliko, na primjer, za neku osobu nije navedena njena nacionalno pripadnost, podaci o takvoj osobi nisu bili ukljueni u analizu nacionalne pripadnosti. Stoga, ukupan broj valjanih podataka nije nuno jednak u svim tipovima analize i moe se razlikovati od istog ukupnog broja koji je naveden iz slubenih izvora.
211
Skica 4a.
Stope za nestale/ubijene osobe iz Prijedora, od 30.04. do 30.09.1992. prema nacionalnoj pripadnosti i obrazovanju (18 i vie godina)
6000 5000 4000 3000 2000 1000 0
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
Primjedba:Stope za nestale/ubijene na 100.000 stanovnika od 18 i vie godina 1991. godine
Skica 4b.
Stope za nestale/ubijene mukarce iz Prijedora, od 30.04. do 30. 09.1992. prema nacionalnoj pripadnosti i obrazovanju (18 godina i vie)
12000 10000 8000 6000 4000 2000 0
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
Primjedba:Stope za nestale/ubijene na 100.000 stanovnika od 18 i vie godina 1991. godine
212
Skica 5a.
Nestale/ubijene osobe iz Prijedora, od 30.04. do 30.09.1992. prema nacionalnoj pripadnosti i obrazovanju (18 i vie godina)
Varijabla Umrli sa 18 i vi{e godina
Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno
Bez obrazovanja 0 94 1 2 97 6406 4977 839 463 12685 0 1889 119 432 765
Nezavr{ena osn. {kola 2 258 0 1 261 6852 6886 949 577 15264 29 3747 0 173 1710
Osn. {kola 0 496 3 10 509 7695 8816 1199 1193 18903 0 5626 250 838 2693
Srednja Visoko{kolsko Nepoznato obrazovanje {kola 2 695 12 34 743 13253 12301 1725 3308 30587 15 5650 696 1028 2429 0 57 5 4 66 2142 1226 258 692 4318 0 4649 1938 578 1528 0 9 0 1 10 591 731 53 386 1761 0 1231 0 259 568
Ukupno 4 1609 21 52 1686 36939 34937 5023 6619 83518 11 4605 418 786 2019
Stanovnici koji su 1991 . imali 18 i vi{e godina
Broj umrlih na 100,000 stanovnika
Skica 5b.
Nestali/ubijeni mukarci iz Prijedora, od 30.04. do 30-09.1992. prema nacionalnoj pripadnosti i obrazovanju (18 i vie godina)
Bez obrazovanja
Nezavr{ena osn. {kola
Osn. {kola
Srednja Visoko{kolsko Nepoznato obrazovanje {kola
Ukupno
0 74 1 1 76 1173 1075 104 224 2576 0 6884 962 446 2950
2 240 0 1 243 3104 2780 381 237 6502 64 8633 0 422 3737
0 488 2 10 500 4206 4719 600 499 10024 0 10341 333 2004 4988
2 687 12 31 732 8045 7889 1067 1729 18730 25 8708 1125 1793 3908
0 56 5 4 65 1357 760 159 364 2640 0 7368 3145 1099 2462
0 9 0 1 10 310 354 23 202 889 0 2542 0 495 1125
4 1554 20 48 1626 18195 17577 2334 3255 41361 22 8841 857 1475 3931
Stanovnici koji su 1991 . imali 18 i vi{e godina
Broj umrlih na 100,000 stanovnika
Broj nestalih/ubijenih osoba od 18 i vie godina iznosio je 1.626 mukaraca i 20 ena. Jasno je da prouavanje nestale muke populacije Prijedora daje najvjerodostojnije rezultate.
213
U relativnim odnosima, karakteristini pokazatelj za nestalo/ubijeno stanovnitvo je stopa nestalih/ubijenih osoba zabiljeenih u popisu stanovnitva iz 1991. godine (nakon dijeljenja sa 1.000, stopa postaje odnos nestalih/ubijenih u cjelokupnom stanovnitvu prema podacima iz 1991. godine). Skica 4a pokazuje stopu nestalih/poginulih prema obrazovanju i nacionalnoj pripadnosti, a odnosi se i na mukarce i ene zajedno. Skica 4b pokazuje stope nestalih/ubijenih, ali se odnosi samo na mukarce. Odreeni broj nestalih Muslimana (mukaraca i ena) iz Prijedora bez sumnje ima vie stepene u obrazovnim kategorijama 3 (osnovno obrazovanje), 4 (srednjokolsko obrazovanje) i 5 (visokokolsko obrazovanje) - vidi Skicu 4a i Tablicu 5a. Izraeno u procentima to iznosi otprilike 5,6%, 5,7% i 4,6%. Osobe "bez obrazovanja" ili "nezavrenog osnovnog obrazovanja" izloena su manjem riziku od nestanka ili pogibije. Jo jedan rezultat istog tipa odnosi se na vei broj nestalih/ubijenih Hrvata iz Prijedora koji su pripadali u tri gornje kategorije stepena obrazovanja (osnovno obrazovanje: 0,3%, srednjokolsko obrazovanje: 0,7% i visokokolsko obrazovanje: 1,9%). Takoe meu ostalima iz Prijedora pojavljuje se slian obrazac poveanog broja nestalih/ubijenih koji je povezan s viim stepenom obrazovanja (osnovno obrazovanje: 0,8%, srednjekolsko obrazovanje: 1,0%, visokokolsko obrazovanje: 0,6%). Brojke za Hrvate i ostale izrazito su nie nego za Muslimane. Ukratko, osobe sa srednjokolskim i visokokolskim obrazovanjem, naroito Muslimani, izloeni su veem riziku da nestanu ili budu ubijene nego osobe s niim stepenom obrazovanja. Meutim, osobe s osnovnim obrazovanjem izloene su relativno visokom riziku da nestanu ili budu ubijene. Osim toga, osobe s najviim stepenom obrazovanja nisu uvijek izloene najveem riziku da nestanu ili budu ubijene. Rezultati dobiveni za mukarce potvruju gorenavedene rezultate koji se odnose na oba pola. Stoga, obrazac dobiven na naem spisku nestalih/ubijenih ne ukazuje s dosljednou na to da je populacija Prijedora vieg stepena obrazovanja automatski izloena veem riziku da nestane ili bude ubijena.
Druga varijabla DES-a koju smo ovdje analizirali je radnopravni status rtava (vidi Skicu 5 i Tablice 6a i 6b dolje).
214
Skica 5.
Stope za nestale i ubijene osobe iz Prijedora, od 30.04. do 30.09.1992. Starost 18 godina i vie, prema radnopravnom statusu
8.000 Muslimani: mu{karci i ène 6.000 4.000 2.000 0 Profesionalno neangaòvani Zaposleni
12.000 Muslimani: mu{karci 9.000 6.000 3.000 0 Profesionalno neangaòvani Zaposleni
Osobe koje obavljaju Vlasnici samostalnu djelatnost i pomo}no osoblje
Pr imjedba: smr tni slu~ajevi na 100.000 stanovnika sa 18 i vi{e godina Pr imjedba: smr tni slu~ajevi na 100.000 stanovnika sa 18 i vi{e godina pr ema popisu iz 1991. pr ema popisu iz 1991.
1.000 Hrvati: mu{karci i ène 750 500 250 0 Profesionalno neangaòvani Zaposleni
2.000 Hrvati: mu{karci 1.500 1.000 500 0 Profesionalno neangaòvani Zaposleni
2.000 Ostali: mu{karci i ène 1.500 1.000 500 0 Profesionalno neangaòvani Zaposleni
3.000 Ostali: mu{karci 2.250 1.500 750 0 Profesionalno neangaòvani Zaposleni
215
Neupitno je da rezultati za sve nesrbe u dvije najgornje kategorije radnopravnog statusa, tj. vlasnici i osobe koje obavljaju samostalnu djelatnost i njihovo pomono osoblje konzistentno pokazuju najvei rizik da nestanu ili budu ubijeni. Dvije nie kategorije, profesionalno neangaovani i zaposleni, konzistentno pokazuju izloenost niim rizicima od nestanka ili pogibije. Takoe je jasno da je sistematsko poveanje rizika od nestanka/pogibije povezano sa drutveno-ekonomskim porastom radnopravnog statusa. Rizici za Muslimane su najvei u poreenju sa pripadnicima svih triju nacionanosti, iskljuujui Srbe. Rezultati za mukarce u osnovi upuuju na isti obrazac, a njihovi rizici su znatno vei zato to su oni bili glavnina rtava s podruja Prijedora.
Skica 6a.
Nestale i ubijene osobe iz Prijedora, od 30.04. do 30.09.1992. Starost 18 i vie godina, prema radnopravnom statusu
Osobe koje Profesionalno Zaposleni Vlasniciobavljaju neangaòvani samostalnu djelatnost 0 4 0 0 268 1114 32 110 4 14 0 3 11 33 2 3 283 1165 34 116 10019 9133 1875 1516 22543 0 2934 213 726 1255 21395 20786 2426 4023 48630 19 5359 577 820 2396 372 479 38 144 1033 0 6681 0 1389 3291 2741 1657 316 218 4932 0 6639 949 1376 2352
Pomo}no Nepoznato osoblje 0 13 0 1 14 177 136 30 16 359 0 9559 0 6250 3900 0 72 0 2 74 2235 2746 338 702 6021 0 2622 0 285 1229
Ukupno 4 1609 21 52 1686 36939 34937 5023 6619 83518 11 4605 418 786 2019
Stanovnici koji su 1991. imali 18 i vi{e godina
Broj umrlih na 100.000 stanovnika
216
Skica 6b.
Stope za nestale i ubijene osobe iz Prijedora, od 30.04. do 30.09.1992. Starost 18 godina i vie, prema radnopravnom statusu
Profesionalno Osobe koje neangaòvani Zaposleni Vlasniciobavljaju samostalnu djelatnost
Pomo}no osoblje
Nepoznato
Ukupno
0 250 4 10 264
4 1082 13 31 1130
0 31 0 2 33
0 107 3 2 112
0 13 0 1 14 62 50 12 7 131 0 26000 0 14286 10687
0 71 0 2 73 1421 1872 189 386 3868 0 3793 0 518 1887
4 1554 20 48 1626 18195 17577 2334 3255 41361 22 8841 857 1475 3931
Stanovnici koji su 1991. imali 18 i vi{e godina
3801 3648 689 765 8903 0 6853 581 1307 2965
11294 10796 1257 1904 25251 35 10022 1034 1628 4475
210 268 20 69 567 0 11567 0 2899 5820
1407 943 167 124 2641 0 11347 1796 1613 4241
Broj umrlih na 100.000 stanovnika
U namjeri da ispitamo znaaj gorepomenutih empirijskih obrazaca, postavili smo modele logistike regresije koji su nam omoguili da izmjerimo relativne rizike od nestanka/pogibije neke osobe, kao i stepene znaaja tih rizika prema radnopravom statusu te osobe. Model je napravljen za rizik od nestanka/pogibije, nacionalnu pripadnost i radnopravni status. Logistika regresija nam omoguava da procijenimo rizike od nestanka/pogibije neke osobe i razlike koje postoje kod tih rizika u vezi s nacionalnom pripadnosti te osobe i varijabli DES-a (Hutcheson i Sofroniou, 1999., vidi takoe Dodatak). Tokom procjene obino se kao referenca uzima rizik kojem je izloena jedna prethodno izabrana populacijska grupa, kao to su, naprimjer, profesionalno "neangaovani" pripadnici ostalih nacionalnosti. U ovoj studiji izraunali smo nekoliko modela logistike regresije, ali smo dalje u tekstu analizirali samo modele interakcijskih efekata (Skica 6, Tablica 7). Ti modeli su nuni da bi se pokazao zajedniki efekt pripadanja pojedinoj nacionalnoj grupi i istovremenog posjedovanja odreenog radnopravog statusa.
217
Parametri exp () predstavljaju interakcijske efekte nacionalnosti i radnopravnog statusa s obzirom na mogunost nestanka/pogibije, odnosno injenice da osoba nije
nestala/poginula, i uzimanja profesionalno neangaovanih "ostalih" kao referentne grupe. Za Muslimane iz Prijedora statistiki su znaajni svi efekti (tj. exp ()). Za Hrvate znaajan je samo efekt zaposlenosti. Stoga moemo openito govoriti o statistiki znaajenom obrascu za biranje rtava koje smo dobili za Muslimane koji su, kao to to pokazuje Tablica 7 i Skica 6, izloeni nekoliko puta veim rizicima nego to referentna kategorija profesionalno neangaovanih "ostalih". tavie, rizici kojima su izloeni Muslimani vidljivo se poveavaju rastom radnopravnog statusa. Taj rezultat vrijedi kako za oba pola, tako i za mukarce. Mogunost da profesionalno neangaovani "ostali" nestanu ili ne nestanu iznosi otprilike 0,0121 (otprilike 12 nestalih/poginulih "ostalih" na 1.000 profesionalno neangaovanih "ostalih" koji nisu nestali). Zaposleni Muslimani su imali vrijednost exp () otprilike 4,7, to znai da je opasnost za zaposlene Muslimane bila 4,7 puta vea od opasnosti za profesionalno neangaovane "ostale". Drugim rijeima, rizik da zaposleni Muslimani nestanu bio je 4,7 puta vei nego rizik kojima su bili izloeni profesionalno neangaovani "ostali". tavie, kod Muslimana od 18 i vie godina iz Prijedora procijenjeni relativni rizik od nestanka ili pogibije (tj. exp ()) poveao se sa porastom radnopravnog statusa s otprilike 4,7 na 6,1. Kod Hrvata znaajni su samo efekti za zaposlene, a efekti za one sa viim radnopravnim statusom statistiki su neznaajni. Efekti za Hrvate su nii od 1, to upuuje na to da su rizici za "ostale" vii nego za Hrvate. Uprkos tome, osobe koje obavljaju samostalnu djelanost i njihovo pomono osoblje izloeni su najveim rizicima u poreenju s osobama svih radnopravnih kategorija.
218
Skica 6.
Relativni rizici nestanka/pogibije Muslimana u Prijedoru, od 30.04. do 30.09.1992. U odnosu na profesionalno neangaovane "ostale"
7 6 5 4 3 2 1 0 oba pola
zaposleni vlasnici
mu{karci
osobe koje obavljaju samostalnu djelatnost i pomo}no osoblje
Skica 7.
Relativni rizici nestanka/pogibije Muslimana u Prijedoru, od 30.04. do 30.09.1992. U odnosu na profesionalno neangaovane "ostale"
Exp()
Nacionalnost Poloàj DES
Zna~aj
Zna~aj
Exp() Mu{karci 0,0005 0,3730 0,8568 0,0013 0,3957 0,6084 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,5587 0,1220 0,0000 3,9754 4,6683 4,9058 0,0127 0,0013 0,0013 0,0280
Hrvati Hrvati Hrvati Muslimani Muslimani Muslimani Srbi Srbi Srbi Konstanta
Zaposleni 0,0073 Vlasnici 0,8280 Osobe koje obavljaju samostalnu 0,5779 djelatnost i pomo}no osoblje Zaposleni Vlasnici Osobe koje obavljaju samostalnu djelatnost i pomo}no osoblje Zaposleni Vlasnici Osobe koje obavljaju samostalnu djelatnost i pomo}no osoblje
Mu{karci i ène 0,4799 0,0031 0,7231 0,0000 0,0000 0,0000 0,0000 0,4968 0,0570 0,0000 4,6819 5,9187 6,0894 0,0158 0,0031 0,0031 0,0121
219
Saimajui rezultate opisane u ovom poglavlju, navodimo sljedee: Muslimani (naroito mukarci) bili su birani kao rtve u Prijedoru mnogo ee nego ostali nesrbi. Prema procjenama, rizici da Muslimani, ovisno o svom radnopravnom statusu, nestanu ili budu ubijeni bili su znaajni i najvei od svih ostalih nacionalnosti. Kao rtve su najvie birani Muslimani koji su bili vlasnici nekog preduzea, trgovine i sl. ili koji su se bavili samostalnom djelatnou, a naroito mukarci. Za sve nesrbe procijenjeni rizici da e nestati bili su vidljivo vei od onih sa viim radnopravnim statusom, a u manjoj mjeri za one s viim (ali ne obavezno i s najviim) stepenom obrazovanja. Obrazac koji se odnosi na radnopravni status je naroito izraen. Onaj koji se odnosi na obrazovanje je manje izraen. Hrvati i "ostali" su takoe birani kao rtve, a rizici da nestanu bili su konzistentno najvii za vlasnike ili osobe koje obavljaju samostalnu djelatnost s pomonim osobljem i za osobe sa srednjokolskim i visokokolskim obrazovanjem. Rizici kojima su bili izloeni Hrvati i "ostali" bili su znatno nii nego rizici kojima su bili izloeni Muslimani.
220
DODATAK A
A1.
IZVORI KORITENI U OVOM IZVJETAJU
A.1.1 SPISAK NESTALIH OSOBA MKCK-a Meunarodni komitet Crvenog krsta (MKCK) je od 1991. godine prikupljao podatke o osobama koje su se vodile kao nestale u bivoj Jugoslaviji, ukljuujui Prijedor, kako bi "pomogao porodicama da utvrde ta se desilo s njihovim srodnicima koji se i dalje vode kao nestali."12 Ova organizacija je podatke prikupljala uglavnom od lanova ue porodice, a ponekad je prihvatala i prijave daljih roaka, prijatelja i komija. Oni su evidentirali osobe za koje se znalo da su mrtve, ali ija tijela nisu pronaena. MKCK je objavio poseban spisak osoba za koje se zna da su mrtve (koje su ranije openito evidentirane kao nestale).13
MKCK je objavio nekoliko verzija (to jest auriranih izdanja) svog spiska nestalih osoba u Bosni i Hercegovini. U junu 1998. izdali su 4. verziju Knjige nestalih (oko 19.000 imena), a u oktobru 2000. i Dodatak 4. izdanju koji sadri dodatnih 1.000 imena koja su prikupili u periodu od juna 1998. do oktobra 2000. Za analize izloene u ovom izvjetaju koritena je 4. verzija Knjige nestalih, objavljena u junu 1998.
Do 2000. godine, MKCK je primio zahtjeve za traenje ukupno 20.508 osoba koje su nestale u sukobu u Bosni i Hercegovini.14 Od tog ukupnog broja, 1.949 osoba su nakon izvrenih ekshumacija identifikovane kao mrtve, 860 nestalih osoba su proglaene mrtvima, ali njihovi posmrtni ostaci nisu pronaeni, dok je za 292 osobe ustanovljeno da su ive. Porodice 17.407 nestalih osoba jo uvijek nisu dobile potvrdu o sudbini svojih srodnika. Openito se, meutim, pretpostavlja da je veina tih ljudi (ako ne i svi) mrtva. I sam MKCK je izrazio to miljenje.15
Iz uvoda publikacije "Nestale osobe na teritoriji Bosne i Hercegovine", etvrto izdanje od 30.06.1998. po abecednom redu, Meunarodni komitet Crvenog krsta. Nije navedeno mjesto izdavanja publikacije (vjerovatno Sarajevo). 13 Smrt je ustanovljena na osnovu svjedoenja oevidaca i/ili dokaza koje je dostavila porodica. 14 Izvjetaj MKCK-a o "Nestalim osobama u BiH", Sarajevo, oktobar-novembar 2000. 15 Vidi posebni izvjetaj MKCK-a o "Pitanju nestalih osoba u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Saveznoj Republici Jugoslaviji", objavljen u februaru 1998.
12
221
A1.2
KNJIGA NESTALIH IZ PRIJEDORA
Prijedorsko udruenje, stacionirano u Sanskom Mostu, kompiliralo je ovu knjigu sa osobama iz optine Prijedor koje su nestale. U njoj su navedena imena tih osoba, njihovi datumi roenja, mjesto i datum nestanka, kao fotografije, u sluajevima u kojima su bile dostupne. Izdanje ove knjige iz 1998. godine sadralo je ukupno 3.146 evidentiranih. Kvalitet ove evidencije varira.
A1.3
BAZA PODATAKA O EKSHUMACIJAMA
Ovu bazu podataka (u daljnjem tekstu: EXH) ustanovio je Nicolas Sbire iz Tuilatva (2001. godine) na osnovu opirne dokumentacije koju je MKSJ primio od strana koje su uestvovale u ekshumacijama u ARK-u. Ta su dokumentaciju prilikom ekshumacija pripremile bosanske vlasti ili tim za sudsko-medicinske pretrage i arheolozi sa Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju.
Sutinski dio te dokumentacije jeste opti izvjetaj o ekshumacijama kojeg je sastavio istrani sudija. Taj se izvjetaj sastoji od opteg opisa lokaliteta ekshumacije i same ekshumacije, kao i broja ekshumiranih tijela i, u veini sluajeva, u njemu se navodi opis sudsko-medicinskih nalaza provedenih obdukcija. U izvjetaju je naveden i identitet ekshumiranih tijela, tamo gdje je on bio poznat, te datum i podaci o okolnostima smrti.
Identifikaciju ekshumiranih tijela izvrila je bosanska policija na osnovu izvjetaja o razgovorima sa svjedocima. Na osnovu tih razgovora bilo je mogue utvrditi okolnosti smrti ili nestanka pojedinaca, kao i datum smrti tih osoba (ili barem godinu). Dokumentacija MKSJ-a sastojala se od nekoliko izvjetaja, ukljuujui zbirne izvjetaje glavnog arheologa i glavnog forenziara, kao i izvjetaje o analizama DNK koje su provedene u cilju identifikacije tijela. Primjeri varijabli koje su sadrane u bazi podataka o ekshumacijama jesu sljedei: optina, lokalitet ekshumacije, datum ekshumacije, broj tijela ekshumiranih na lokalitetu, prezime ekshumirane osobe (P.N. oznaava "prezime nepoznato"), ime ekshumirane
222
osobe (I.N. oznaava "ime nepoznato"), datum roenja ekshumirane osobe (i mjesto roenja, ako je poznato), datum smrti ekshumirane osobe, to jest, taan dan, mjesec i godina smrti, ili samo godina smrti. Ovaj podatak u mnogim sluajevima nije naveden.
Baza podataka o ekshumacijama koja je koritena za analize izloene u ovom izvjetaju datira od 23. novembra 2000.
A1.4
BAZA PODATAKA O POTVRDAMA O SMRTI
Nicolas Sbire je ovu bazu podataka (u daljnjem tekstu: SO; Sbire 2001) na osnovu sudskih odluka (odatle SO) koje su u posljednje dvije godine izdala dva optinska suda, i to Optinski sud u Sanskom Mostu i Optinski sud u Kljuu, a kojima su osobe zvanino proglaene mrtvim. Te sudske odluke su izdate na zahtjev lana porodice nestale osobe i zasnovane su na iskazu podnosioca zahtjeva ili, u nekim sluajevima, iskazu svjedoka koji su mogli da posvjedoe o datumu i okolnostima nestanka ili smrti. Dokumentacija se odnosi na 1.668 osoba16 iz optina Prijedor, Sanski Most, Banja Luka, Bosanski Novi, Bosanska Dubica, Klju i Kotor Varo, koje su ubijene ili nestale. Spisak je sastavljen po optinama i sadri uglavnom osobe koje su umrle ili nestale 1992. godine (1.465 rtava je umrlo 1992. godine, a 203 rtve u drugom periodu). Spiskovi nisu konani jer se ovakva vrsta sudskih odluka izdaje samo na zahtjev lana porodice nestale osobe. Ovakvi zahtjevi mogu se podnijeti bilo kojem optinskom sudu u Bosni i Hercegovini, pod uslovom da se mjesto boravka podnosioca zahtjeva nalazi unutar podruja nad kojim je dotini sud nadlean. Baza podataka o sudskim odlukama koja se razmatra u ovom izvjetaju datira od 13. marta 2001.
16 Prvobitno su u bazi podataka bile evidentirane 1.672 osobe. Pronaena su i iskljuena etiri duplikata, pa je ukupni broj smanjen na 1.668 osoba.
223
A2.
A2.1
STATISTIKI TEMELJ ANALIZE

METODA OBUHVATA I PONOVNOG OBUHVATA
Metoda obuhvata i ponovnog obuhvata izvorno je predloena za procjenjivanje nepoznatog broja ivotinjskih populacija. Od tada su je prihvatile mnoge druge istraivake discipline. U ovom dodatku obrazloiemo logiku ove metode i objasniti kako smo je upotrijebili u naem istraivanju. Metoda obuhvata i ponovnog obuhvata primjenjuje se u sluajevima kada imamo stanovnitvo nepoznatog obima, a zadatak nam je da procijenimo ukupan broj lanova tog stanovnitva. To radimo u dva koraka. Prvo izvrimo sluajni odabir uzorka stanovnitva i oznaimo sve obuhvaene pojedince, a zatim ih vratimo stanovnitvu iz kojeg potiu i pustimo ih da se pomijeaju sa preostalim stanovnitvom. Svaki pojedinac trebao bi imati jednaku mogunost da bude obuhvaen kao i ostali. U drugom koraku odabiremo sljedei sluajni uzorak. Ta dva uzorka treba uzimati nezavisno. Zbog toga vjerovatnoa da pojedinac ponovno bude obuhvaen u uzorku 2 nema nikakve veze s tim da li je obuhvaen i oznaen u uzorku 1. Sa matematikog gledita, nezavisnost ove dvije pojave znai da je vjerovatnoa da se neke dvije pojave dogode zajedno jednaka vjerovatnoi dogaanja prve pomnoene sa vjerojatnoom dogaanja druge. Ovo moemo napisati na sljedei nain:
P( A B ) = P( A) P( B ). Kad odaberemo drugi uzorak, u njemu izbrojimo ponovno obuhvaene pojedince. Treba primijetiti da su "ponovno obuhvaeni" pojedinci oni, od svih obuhvaenih u uzorku 2, koji su prethodno takoe bili obuhvaeni (i oznaeni) u uzorku 1. Osnovni princip metode obuhvata i ponovnog obuhvata jeste da se na osnovu udjela ponovno obuhvaenih pojedinaca u uzorku 2 procjenjuje udio obuhvaenih (i oznaenih) pojedinaca iz uzorka 1 u itavom stanovnitvu. Kako je broj oznaenih pojedinaca u itavom stanovnitvu poznat (iz koraka 1), a poznat je i procijenjeni udio oznaenih pojedinaca u stanovnitvu (iz koraka 2), moemo izraunati ukupan broj pojedinaca u stanovnitvu. To radimo tako to broj oznaenih pojedinaca podijelimo sa njihovim procijenjenim udjelom u stanovnitvu.
224
Ako M predstavlja ukupan broj pojedinaca u stanovnitvu, p je procijenjeni udio svih oznaenih pojedinaca u stanovnitvu (tj. udio ponovno obuhvaenih pojedinaca u drugom uzorku), a M10 je broj pojedinaca oznaenih u prvom koraku (tj. onih koji su obuhvaeni u uzorku 1), dobivamo:17 M=
^
M 10 . p
(1)
Ako je M01 broj pojedinaca u drugom uzorku a M11 broj ponovno obuhvaenih pojedinaca u drugom uzorku (tj. onih koji su takoe obuhvaeni i oznaeni u prvom uzorku) dobivamo da je:
p= M 11 . M 01 (2)
Procijenjeni ukupni broj stanovnika moe se stoga izraziti kao: M=

^
M 10 M 01 . M 11
(3)
Ovakvo razmiljanje ima smisla ako su uzorci veliki kao i preklapanje izmeu oba uzorka (tj. broj ponovno obuhvaenih pojedinaca u drugom uzorku).18
Cilj nam je bio da izvrimo procjenu ukupnog broja osoba iz Prijedora koje su nestale ili poginule tokom datog perioda (30.04-30.09.1992.). Na raspolaganju smo imali tri uzorka, Spisak nestalih osoba MKCK-a (u daljnjem tekstu: MKCK), Knjigu nestalih (u daljnjem tekstu: KN) iz Prijedora, te baze podataka o ekshumacijama i sudskim odlukama (u daljnjem tekstu: EXH). Ti izvori su veliki i meu njima je dolazilo do znaajnog preklapanja. Spisak MKCK-a smo smatrali prvim uzorkom, a sve zapise iz ovog uzorka smatrali smo obuhvaenim i oznaenim. Ostala dva izvora (KN i EXH) uzeli smo kao drugi, odnosno trei uzorak. Zatim smo izbrojali "ponovno obuhvaene" zapise u bazama podataka KN i EXH. To znai da smo izmjerili preklapanje ta tri izvora. Pod realnom pretpostavkom da su oba izvora nastala nezavisno19, prisjetili smo se da je udio "ponovno obuhvaenih" zapisa u bazama podataka KN i EXH isti kao i udio "obuhvaenih" zapisa
Dijakritika iznad M znai da se radi o procijenjenoj vrijednosti. Pojmovi "veliki" i "mali" su vrlo subjektivni, ali neemo se baviti ovim pitanjem jer se nai uzorci sastoje od priblino 1.000 evidentiranih osoba, to definitivno nije mali broj. 19 Nezavisnost izvora znai da to to se neki zapis nalazi na spisku MKCK-a ne utie na mogunost da se on nalazi i u bazama podataka KN i EXH, i obrnuto.
17 18
225
(iz MKCK-a) u itavom stanovnitvu i primijenili jednainu 4 (modifikovanu jednainu 3) da bismo dobili ukupan broj poginulih lica.
PREKLAPANJE IZVORA
Simbol
Broj osoba
samo nestale osobe prema MKCK-u samo Knjiga nestalih samo ekshumacije MKCK i Knjiga nestalih MKCK i ekshumacije Knjiga nestalih i ekshumacije MKCK, Knjiga nestalih, i ekshumacije
M001 M010 M100 M011 M101 M110 M111
433 397 0 263 210 271 157
UKUPNO SVI IZVORI
1.731
U sluajevima u kojima se analiziraju tri izvora podataka, od kojih je jedan kvazinezavisan od druga dva (u naem sluaju Spisak nestalih osoba MKCK-a, budui da je to izvor za koji su podaci sistematski prikupljani tokom rata), broj rtava koje nisu ukljuene u tri navedena izvora (M000) moe se procijeniti pomou sljedee jednaine (Bishop, Feinberg and Holland, Discrete Multivariate Analysis: Theory and Practice, Cambridge, Mass.: MIT Press, 1975, equations 6.4-20, str. 241):
= M M 110 + M 100 + M 010 = 459 M 000 001 M 111 + M 101 + M 011
(4)
Stoga se ukupni broj rtava N moe procijeniti na sljedei nain:

= 1.731 + 459 = 2.190 M =M +M 000
^
Standardna greka procjene moe se izraunati pomou sljedee jednaine:

1 1 1 1 2 ) = SE ( M 000 ) = M 000 SE ( N M +M +M +M + M +M +M + M + M 100 010 000 111 101 011 001 000 110 = 38.3
226
Kod velikih uzoraka (vie od 120 zapisa, kakav je ovdje sluaj), interval pouzdanosti (1a)100% za ukupni broj rtava N zasnovan je na normalnoj distribuciji koja se kree od
SE ( N ) u do N + SE ( N ) u , pri emu u oznaava kvantil -niza normalne N
distribucije. U naem sluaju, interval pouzdanosti od 95% relativno je uzak i kree se od 2.115 do 2.265.
Izvori:
Y. Bishop, Fienberg and Holland, Discrete Multivariate Analysis: Theory and Practice, Cambridge, Mass.: MIT Press, 1975, E. Marks, W. Seltzer, K. Krotki, 1974: Population Growth Estimation: Handbook of Vital Statistics Measurement. Quoted after: Political Killing in Kosovo/Kosova, March-June 1999. Political Killings in Kosova/Kosovo, March-June 1999 (Washington: ABA-CEELI and AAAS, 2000) P. Spiegel, P. Salama, 2000, War and Mortality in Kosovo, 1998-1999: An Epidemiological Testimony. Lancet 2204 (355). Stranica obuhvata i ponovnog obuhvata na Internetu: http:/www.pitt.edu
A2.2
MODEL LOGISTIKE REGRESIJE: TEORIJA
Model logistike regresije je P( y = 1) = exp(b0 + b1 x1 + ... + bn xn ) + err P ( y = 0) P( y = 1) jeste omjer vjerovatnoe da osoba P( y = 0)
Zavisna varijabla (ili varijabla reakcije)
nestane (y=1) podijeljene sa vjerovatnoom da osoba ne nestane (y=0). Ovaj se omjer naziva "ansa".
Simboli x1, x2 itd. su kategorije eksplanatornih varijabli. Simboli b0, b1 itd. su koeficijenti (ili parametri modela). Koeficijent bi oznaava promjenu "anse" zapisa y=1 (dogaaj koji
227
se deava) za promjenu jedinice kod xi, ime se sve eksplanatorne varijable odravaju konstantnim. Jednako tome, exp(bi), koji je eksponent koeficijenta, pokazuje promjenu "anse" y=1 za promjenu jedinice kod xi. Simbol err oznaava greku. Kod logistike regresije se ne prave nikakve pretpostavke o pozadinskoj distribuciji zavisne varijable. Logistika regresija je prikladna za binarne zavisne varijable u sluajevima u kojima se distribucija ciljanog svojstva kree izmeu 0.05 i 0.95 uzorka. Logistika regresija ne proraunava R2, koji se obino koristi kao mjera za kvalitet prilagoenosti. Kod logistike regresije se vjerodostojnost L koristi za procjenu vjerovatnoe uzorka podataka koji se pojavljuju u ovom modelu. Vjerodostojnost jeste proizvod vjerovatnoe svakog od primjera:
= yi ) L = Pj ( y
j =1
to je vea vjerodostojnost, vei su izgledi da se uzorak pojavio u odreenom modelu, to jest bolja je prilagoenost modela. Koeficijenti se procjenjuju tako da se postigne to vea vjerodostojnost. Budui da je vjerodostojnost proizvod vjerovatnoe, njena najvea vrijednost jeste 1 (savrena prilagoenost). U praksi ona ima malu vrijednost koju je teko uporeivati, tako da se umjesto toga koristi funkcija vjerodostojnosti: -2 log (vjerodostojnost) (ili -2LL). to je manja vrijednost -2LL, to je bolji model. Kod savrenog modela vrijednost -2LL iznosi 0).
Izvor: G. Hutcheson, N. Sofroniou, (1999), The Multivariate Social Scientist. Introductory Statistics Using Generalized Linear Models. SAGE Publications. London, Thousand Oaks, New Delhi.
LOGISTIKA REGRESIJA: PRAKTINE OPASKE
A2.3
Model logistike regresije objanjava varijaciju takozvane zavisne varijable putem varijacije kod odreenog broja nezavisnih eksplanatornih varijabli. U naoj studiji nezavisna varijabla jeste omjer izmeu vjerovatnoe nestalih/poginulih osoba i osoba koje
228
nisu nestale/poginule. Taj omjer se naziva "ansa". Eksplanatorne varijable su nacionalnost, radnopravni status i varijabla koja mjeri meusobni uticaj (ili interakciju) nacionalnosti i radnopravnog statusa. Pored eksplanatornih varijabli, ovaj model obuhvata nekoliko parametara (zvanih efekti) i jednu konstantu. Parametri su specificirani za svaku kategoriju nezavisnih varijabli. Za varijablu "nacionalnost" moraju se obuhvatiti etiri efekta: jedan za Srbe, jedan za Muslimane, jedan za Hrvate i jedan za ostale. Isto tako, i za radnopravni status broj efekata jeste etiri: efekt "profesionalno neangaovan", efekt "zaposlen", efekt "vlasnik", te efekt "samostalna djelatnost ili pomaganje osobi koja obavlja samostalnu djelatnost". Broj efekata interakcije je 16 (kombinacije svih kategorija nacionalnosti i radnopravnog statusa). Pri vrenju procjene eliminie se jedan od efekata svake pojedine varijable (inae se model ne bi mogao procijeniti; kod nacionalnosti se mogu eliminisati ostali, kod radnopravnog statusa "neangaovani", a kod interakcija sve kombinacije koje ukljuuju kategorije ostali i "neangaovani"). Eliminisani efekti indiciraju referentnu kategoriju (npr. ostali koji su profesionalno neangaovani) koja se koristi za procjenu preostalih komponenti modela. U stvri, svi parametri modela (izuzev konstante) dobijaju se kao relativni pokazatelji (to jest u odnosu na reeferentnu kategoriju). Konstanta je samo efekt referentne grupe.
Kod najkompleksnijeg modela regresije razdvajaju se efekti pripadnosti pojedinoj nacionalnoj grupi (glavni efekti nacionalnosti) od onih koji proizlaze iz pojedinog radnopravnog statusa (glavni efekti radnopravnog poloaja), te od onih koji proizlaze iz pripadnosti pojedinoj nacionalnoj grupi i istovremenog posjedovanja odreenog radnopravnog statusa (efekti interakcije nacionalnosti i radnopravnog statusa). Jednostavniji modeli obuhvataju glavne efekte nacionalnosti i radnopravnog statusa ili samo efekte interakcije. Da bi se pokazale razlike u stepenu rizika od nestanka/pogibije meu nacionalnim grupama, a koje su povezane sa radnopravnim statusom, moe se koristiti bilo koji od ovih modela, pri emu je vano to to se procjene tih rizika dobijaju iz zajednike procjene i one bolje karakteriziraju proces nestanka osoba od bilo kojeg parametarskog testa vanosti za pojedinane veliine.
Nestala i ubijena lica u Autonomnoj oblasti Krajina 1992. godine
Osnovne demografske odlike, vreme i mesto incidenata
Ewa Tabeau i Jakub Bijak
Demografsko odeljenje Tim za istrage o rukovodstvima
Istraivanje i izvetaj sainjeni za predmet BRANIN I TALI (IT-99-36)
10. januar 2002. godine
230
Nestala i ubijena lica u Autonomnoj Oblasti Krajina 1992.
231
Saetak istraivanja U ovom izvetaju nalaze se statistiki podaci i analize u vezi s licima koja su 1992. godine u Autonomnoj oblasti Krajina (AOK) ubijena ili prijavljena kao nestala. Izvetaj je sainilo Demografsko odeljenje pri Kancelariji tuioca za predmet Tuilac Meunarodnog suda protiv Radoslava Branina i Momira Talia, predmet br. IT-99-36-PT. Autori izvetaja koristili su tri izvora podataka o nestalim ili ubijenim licima: Spisak nestalih lica Meunarodnog komiteta Crvenog krsta (MKCK), Bazu podataka o ekshumacijama i Bazu podataka s potvrdama o smrti. Potonje dve baze podataka Kancelarija tuioca sainila je za potrebe ovog predmeta, i to na osnovu dokumenata o ekshumacijama i potvrdama o smrti koje su izdali sudovi u Bosni. Identitet ljudi navedenih u tim dokumentima potvren je poreenjem imena i linih podataka, prema popisu stanovnitva koji je vlada Jugoslavije sprovela 1991. godine. Osim toga, imena lica koja su navedena kao nestala ili mrtva uporeena su s birakim spiskovima za izbore u Bosni 1997. i 1998. godine, kako bi se utvrdilo da niko ko je zapravo glasao na jednom od ovih izbora nije pogreno zaveden kao nestao ili mrtav. Ovo su osnovni zakljuci izvedeni iz analize podataka: U sva tri izvora zajedno nalazi se 5.168 imena. Imena lica navedenih u bazama podataka uporeena su s imenima i podacima iz popisa stanovnitva iz 1991. godine. Ukoliko je neko lice identifikovano u popisu iz 1991. godine, ime bi se potom uporedilo s birakim spiskovima koje je Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS), Regionalna kancelarija za Bosnu i Hercegovinu, prikupila za izbore 1997. i 1998. godine. Ime koje bi se pojavilo i na tim birakim spiskovima bilo bi izbrisano, poto je u takvom sluaju mogue1 da je dotino lice preivelo ratni sukob. Tako je prvobitni broj imena sveden na 3.833, sa sva tri spiska: to su lica koja su identifikovana na popisu stanovnitva iz 1991. godine, koja su bila na spisku ekshumiranih, uz naznaku da su ubijena 1992, da ih je sud 1992. proglasio mrtvim ili da
Podaci koji se ne podudaraju mogu da ukazuju i na manipulacije prilikom sastavljanja birakih spiskova.
232

su prijavljena kao nestala 1992, a ime im se ne pojavljuje na birakim spiskovima iz 1997. ili 1998. godine. Potom smo uporedili imena s tri spiska i izbrisali ona koja se javljaju dvaput, to jest imena koja se javljaju u dve ili u sve tri baze podataka: na spisku ekshumiranih, spisku onih koji su prijavljeni kao nestali ili spisku onih koji su proglaeni mrtvim. Poto smo izbrisali imena koja se javljaju dvaput, na kombinovanom spisku ostalo je 3.071 ime. Sam taj broj, 3.071 lice, nesumnjivo je prenizak u poreenju s ukupnim brojem ljudi ubijenih tokom 1992. godine, poto svakako ima i ljudi koji su ubijeni a koje njihove porodice ih nisu prijavile kao nestale, nije izdata potvrda o smrti i telo im nije ekshumirano i identifikovano. Kako bi se stekla kakva-takva predstava o pravom broju rtava ubijenih u AOK u ovom periodu, autori ovog izvetaja koristili su se priznatim statistikim metodom za takve procene (metod obuhvatanja i ponovnog obuhvatanja). Na osnovu tri baze podataka sainjena je procena o verovatnom broju rtava u AOK, korienjem metoda obuhvatanja i ponovnog obuhvatanja, koji je objanjen u dodatku ovom izvetaju. Prema tom metodu doli smo do procene da je u AOK tokom 1992. ubijeno ili nestalo 6.018 lica. Veina rtava koje su identifikovane u preseku Baze podataka o ekshumacijama i Baze podataka s potvrdama o smrti ubijene su u leto 1992. godine (od kraja maja do kraja avgusta). Mnoge su ubijene u vie kraih perioda, i to: od 24. do 27. maja, od 30. maja do 3. juna, od 9. do 10. jula, 20. jula i od 23. do 27. jula. Na osnovu podataka o ekshumacijama i potvrda o smrti, pokazalo se da su ljudi ubijeni u AOK ogromnom veinom (97%) Muslimani. Da bismo proverili taj zakljuak, sproveli smo analognu analizu, koristei pri tom Spisak nestalih lica koji je sainio Meunarodni komitet Crvenog krsta. Veina lica koja su MKCK-u prijavljena kao nestala nestala su u optini Prijedor (gotovo 57,2% ljudi nestalih u celoj AOK), Kotor Varo, Biha i Sanski Most. Veina lica nestala je u AOK ili u leto 1992. godine (u periodu od kraja maja do kraja avgusta) ili poetkom novembra. Tokom leta postoje periodi s izrazito visokim brojem nestalih, a najvaniji su period od 24. do 27. maja, od 30. maja do 3. juna, od 11. do 14. juna, 20. jun, od 25. do 26. juna, 10. jul i 20, 23. i 25. jul. Ovi periodi podudaraju se u velikoj meri s vremenom ubijanja. Sudei po spisku koji je sainio MKCK, jasna veina (90,6%) lica koja su nestala u AOK tokom 1992. godine jesu Muslimani. Taj zakljuak podudara se s rezultatima dobijenim na osnovu podataka o ekshumacijama i potvrda o smrti. Podaci dobijeni od MKCK-a kao delimino neutralne instance predstavljaju bolju procenu o udelu muslimanskih rtava u AOK, koji iznosi oko 91%. Koeficijent korelacije izmeu broja nestalih i broja ubijenih za period od aprila do decembra 1992. godine iznosi 0,76 (maksimum je 1) i statistiki je relevantan. Na osnovu tog rezultata moe se zakljuiti da ubistva i nestanak ljudi u AOK imaju veoma slinu matricu.

1. Uvod
233
U ovom izvetaju koriste se tri izvora informacija o nestalim i ubijenim licima u Autonomnoj oblasti Krajina AOK (dalje u tekstu za nestala i ubijena lica koristiemo termin "rtve u AOK"). Glavni izvor podataka za nestala lica u AOK jeste Spisak nestalih lica MKCK-a. Nedavno smo dobili pristup za jo dva izvora podataka, Bazu podataka o ekshumacijama i Bazu podataka s potvrdama o smrti, koje je Kancelarija tuioca sastavila kako bi stekla bolju predstavu o zloinima poinjenim u AOK (Sbire, 2001).2 Ta tri izvora ukratko su navedena dalje u tekstu, u Drugom delu. Dalji podaci o tim skoranjim izvorima Kancelarije tuilatva mogu se pronai u Sbireovom izvetaju Sbire (2001). U Treem delu navodi se broj rtava koji se nalazi u svakom od izvora, analizira se podudaranje podataka triju izvora, a na osnovu sva tri izvora zajedno daje se procena o verovatnom ukupnom broju rtava u AOK. Ukazaemo i na osnovne demografske odlike grupe rtava u AOK, kao to su pol, starosna dob i etnika pripadnost. U etvrtom delu ovog izvetaja govorimo o incidentima koji su se odigrali u AOK tokom 1992. godine i u kojima su rtve navedene u Treem delu izvetaja izgubile ivot. U etvrtom delu naroito se bavimo konkretnim vremenskim periodima u kojima su ljudi nestali ili su ubijeni, kao i mestima na kojima su se odigrali najtei incidenti. Statistiki podaci korieni u Treem i u etvrtom delu potiu iz ista tri izvora. U Treem delu oni su navedeni za konkretne pojedince, u etvrtom za incidente u kojima su ti ljudi stradali.
2 Nicolas Sbire, 2001, Exhumations and Proof of Death, Autonomous Region of Krajina (Ekshumacije i potvrde o smrti, Autonomna oblast Krajina), izvetaj Kancelarije tuioca.
234
2.

Izvori podataka
2.1.
Spisak nestalih lica MKCK-a
Od 1991. godine Meunarodni komitet Crvenog krsta (MKCK) prikupljao je podatke o licima iz bive Jugoslavije, ukljuujui i AOK, koja su prijavljena kao nestala kako bi "pomogao porodicama da saznaju za sudbinu svojih nestalih roaka".3 MKCK je podatke prikupljao prevashodno od lanova ue porodice, a povremeno je prihvatao i svedoenja od daljih roaka i od prijatelja i suseda. Tako su registrovana lica za koja se znalo da su mrtva ali ija tela nisu pronaena. MKCK je objavio poseban spisak lica za koje se zna da su mrtva (a koja su pre toga uglavnom registrovana kao nestala).4
MKCK je objavio nekoliko (auriranih) verzija spiskova nestalih lica iz Bosne i Hercegovine. Juna 1998. MKCK objavio je poslednju, etvrtu verziju Knjige nestalih (s oko 19.000 imena), a oktobra 2000. i dodatak etvrtom izdanju, s jo 1.000 imena prikupljenih od juna 1998. do oktobra 2000. godine. Za potrebe analize date u ovom Izvetaju koristili smo etvrtu verziju Knjige nestalih, objavljenu juna 1998. godine. Do kraja 2000. godine MKCK je dobio 20.508 zahteva za utvrivanje sudbine lica nestalih tokom ratnog sukoba u Bosni i Hercegovini.5 Od tog ukupnog broja, za 1.949 lica mogao se utvrditi identitet posle ekshumacije, 860 lica proglaeno je mrtvim ali njihovi posmrtni ostaci nisu otkriveni, a 292 je pronaeno ivo. Za 17.407 nestalih lica porodice jo uvek nisu dobile nikakvu potvrdu o njihovoj sudbini. Meutim, uglavnom se pretpostavlja da je veina tih ljudi (ako ne i svi) mrtva. I sam MKCK izrazio je to miljenje.6
2.2.
Baza podataka o ekshumacijama
Ovu bazu podataka (dalje u tekstu: BPE) sainio je za Kancelariju tuilatva Nicolas Sbire (2001), i to na osnovu opsene dokumentacije koju je MKSJ dobio od strana koje su uestvovale u ekshumacijama u AOK. Tu dokumentaciju su tokom ekshumacija pripremale ili bosanske vlasti ili
3 Iz uvoda u izvetaj Nestala lica na teritoriji Bosne i Hercegovine, etvrto izdanje, od 30. juna 1998. godine, po alfabetskom redu, Meunarodni komitet Crvenog krsta. Mesto izdavanja nije navedeno (verovatno Sarajevo). 4 Smrt se konstatovala na osnovu izvetaja svedoka i/ili dokaza koje bi dostavila porodica. 5 Izvetaj MKCK, Nestala lica, Sarajevo, oktobarnovembar 2000. 6 Vidi specijalni izvetaj MKCK-a, Problem nestalih lica iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Savezne Republike Jugoslavije, objavljen februara 1998. godine.

timovi strunjaka za sudsku medicinu i arheolozi Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju. Najbitniji deo dokumentacije ini opti izvetaj o ekshumacijama koji je sainio istrani sudija. Izvetaj se sastoji od opteg opisa mesta na kom se vri ekshumacija, opisa same ekshumacije, broja ekshumiranih tela, a u veini sluajeva i od opisa rezultata autopsije. Tamo gde je to poznato, u izvetaju se navode i identitet ekshumiranih tela i podaci o okolnostima i datumu smrti. Identifikovanje ekshumiranih tela vodila je bosanska policija, koristei se izvetajima svedok. Na osnovu tih svedoenja mogle su se ustanoviti okolnosti smrti ili nestanka, kao i datum (ili makar godina) kad je dotina osoba umrla. Dokumentacija MKSJ sastojala se od nekoliko izvetaja, ukljuujui i saete izvetaje glavnog arheologa i glavnog vetaka za sudsku medicinu, kao i izvetaje o analizi DNK obavljenoj u cilju identifikacije tela. U Bazi podataka o ekshumaciji navode se sledei podaci: optina, mesto ekshumacije, datum ekshumacije, broj ekshumiranih tela na datom mestu, prezime ekshumiranog lica (skraenica "PN" znai "prezime nepoznato"), ime ekshumiranog lica (skraenica "IN" znai "ime nepoznato"), datum roenja ekshumiranog lica (i mesto roenja, ako je poznato), datum smrti ekshumiranog lica, to jest ili taan datum smrti, mesec i godina, ili samo godina. U mnogim sluajevima ovaj podatak nije naveden. Baza podataka o ekshumacijama koriena za analize iznete u ovom izvetaju datirana je na 23. novembar 2000. godine.
235
2.3.
Baza podataka s potvrdama o smrti
Ovu bazu podataka Nicolas Sbire (dalje u tekstu: BPSO; Sbire, 2001) sainio je na osnovu presuda (to jest, sudskih odluka, SO) koje su tokom poslednjih godina donela dva optinska suda, u Sanskom Mostu i u Kljuu, a na osnovu kojih su lica zvanino proglaena mrtvim. Presude su donete na zahtev nekog lana porodice nestalog lica, a zasnivale su se na svedoenju podnosioca zahteva ili, u nekim sluajevima, na iskazu svedoka koji je mogao da potvrdi datum i okolnosti koje su pratile nestanak ili smrt.
236

Dokumentacija se odnosi na 1.6687 ubijenih ili nestalih lica iz optina Prijedor, Sanski Most, Banja Luka, Bosanski Novi, Bosanska Dubica, Klju i Kotor Varo. Spisak je sainjen po optinama, i u njemu se navode lica koja su u veini sluajeva umrla ili nestala tokom 1992. godine (1.465 rtava umrlo je 1992. a 203 rtve u drugim periodima). Spisak nije potpun, poto se ta vrsta presude donosi samo na zahtev lana porodice nestalog lica. Ovakvi zahtevi mogu se podneti pred svakim optinskim sudom u Bosni i Hercegovini ukoliko podnosilac zahteva ima prijavljeno boravite na teritoriji te optine.
Baza podataka sudskih odluka koja se koristi u ovom Izvetaju datirana je na 13. mart 2001. godine.
3.
3.1.
rtve iz AOK: apsolutni brojevi i osnovna distribucija

Apsolutni brojevi
Koristei tri izvora pomenuta u Drugom delu, ustanovili smo sledee ukupne brojeve rtava8 koje su ubijene ili su nestale u AOK tokom 1992: MKCR: 2.147, od kojih je 1.728 identifikovano u popisu stanovnitva iz 1991, SO: 1.465, od kojih je 1,209 identifikovano u popisu stanovnitva iz 1991, EKSH: 1.556, od kojih je 896 identifikovano u popisu stanovnitva iz 1991.
Ukupan broj lica navedenih u sva tri izvora iznosi 5.168, od kojih se 3.833 podudara s popisom iz 1991. Poreenjem s popisom potvren je identitet 3.833 rtve. U nastavku ovog dela Izvetaja analiziraemo samo one rtve koje smo pronali i na popisu stanovnika, a ne sve rtve navedene u sva tri izvora. Ima mnogo objanjenja za to zato neka lica navedena u bazama podataka nisu navedena u popisu iz 1991. Pre svega, imena koja se pominju u bazi podataka moda su pogreno napisana, ili su imena ili datumi roenja nepotpuni ili netani. Kako bismo garantovali pouzdanost analize, a naroito kako bismo izbegli da se rtve iz razliitih baza podataka javljaju dvaput, odluili smo da se pouzdamo samo u podatke koji se tiu lica navedenih u popisu iz 1991.
7
Prvobitno su se u ovoj bazi podataka nalazila 1.672 dosjea. Utvrena su etiri sluaja u kojima se isto ime ponavljalo na dva mesta, pa su ta imena precrtana, ime je ukupni broj sveden na 1,668 lica. Svi ukupni brojevi koji se pominju u ovom delu Izvetaja ni na jednom mestu ne sadre nepodudarne podatke, to jest lica koja su na spiskovima navedena kao mrtva a koja se ipak pojavljuju na birakim
237
Ukupni broj od 3.833 imena dolazi iz tri izvora, koja jesu nezavisna jedan od drugog, ali se i preklapaju. Lice koje je MKCK-u prijavljeno kao nestalo kasnije je moda identifikovano prilikom ekshumacije, a moda je pred nekim optinskim sudom podnet zahtev da neko bude proglaen mrtvim. Da bismo iskljuili mogunost da isto lice raunamo dvaput, sa spiska smo izbrisali sva imena koja se javljaju dvaput i tako doli do ukupnog broja od 3.071 rtve (u razmatranje smo uzeli samo lica identifikovana u popisu iz 1991. godine, vidi Grafikon 1, dole): Izvori su se preklapali na sledei nain: MKCK i SO: MKCK i EKSH: SO i EKSH: MKCK, SO i EKSH: 423 lica 79 182 39
Ukupni broj rtava u AOK (3.071) potie iz sva tri izvora i provereno je da na njemu nema imena koja se javljaju dvaput. Meutim, s razlogom moemo pretpostaviti da je pravi broj rtava ubijenih 1992. godine u AOK vei od ovog, s obzirom na to da neki ljudi, naroito u sluajevima u kojima su ubijene itave porodice, moda uopte i nisu prijavljeni kao nestali, da moda niko nije podneo zahtev da se proglase mrtvim i da njihovo telo moda nije ekshumirano i identifikovano, naroito ukoliko nema lanova blie porodice koji bi mogli da identifikuju telo.
Kako bismo se to vie pribliili stvarnim razmerama gubitka stanovnitva, primenili smo takozvanu tehniku obuhvatanja i ponovnog obuhvatanja9 kako bismo, po zakonu verovatnoe, procenili broj rtava u AOK (Bishop, Fienberg and Holland, 1975). Zahvaljujui ovom metodu mogue je proceniti i broj evidentiranih i broj neevidentiranih sluajeva (to jest, nestale i ubijene) uz korienje nekoliko kvazinezavisnih izvora. Smatrali smo da je Spisak nestalih lica koje je sainio MKCK najsistematiniji i najiri od sva tri izvora koja su nam bila na raspolaganju. U ovom sluaju, varijanca za procenu datu metodom obuhvatanja i ponovnog obuhvatanja broja rtava u AOK moe se dobiti onako kako to predlau Bishop, Fienberg i Holland (1975; str. 241, jednaina. 6.4-20). Sve relevantne formule nalaze se u Dodatku iz ovaj Izvetaj.
spiskovima 1997. i 1998. Na spisku MKCK naao se 91 takav sluaj (5%), na Bazi podataka o ekshumacijama 24 (2,6%), a na Bazi podataka sudskih odluka 48 (3,8%). 9 Ovaj metod razvijen je etrdesetih godina XX veka za procenu veliine populacija u ivotinjskom svetu. Posle toga esto je primenjivan za procenjivanje procesa koji se teko mogu meriti, na primer, za rairenost upotrebe droge, infekciju HIV-om ili prostituciju. Primeri publikacija u kojima se primenjuje metod obuhvatanja i ponovnog obuhvatanja nalaze se u: Political Killings in Kosova/Kosovo. March-June 1999 (Politika ubistva na Kosovi/Kosovu, od marta do juna 1999; detalji u Dodatku).
238

Grafikon 1. Izvori za potvrene rtve u AOK
Sudske odluke (proglaeni mrtvim) )
Ekshumacije
1209
896
565 423
182 39 1187
596 79
Nestala lica prema popisu MKCK 1728
Kao rezultat primene metode obuhvatanja i ponovnog obuhvatanja dobijamo procenu pravog broja ljudi ubijenih u AOK tokom 1992. godine: 6.018 rtava, pri emu interval pouzdanosti od 95% pokriva od 5.663 do 6.372 lica. Na uzorak od 3.071 identifikovane rtve ini oko 51% ukupnog broja, procenjenog prema zakonu verovatnoe.
3.2.
Etnika pripadnost, starosna dob, pol i optina na kojoj je prijavljen boravak rtve (Svi izvori zajedno)
Ukupan broj stanovnika koji je AOK imala 1991. godine, raunato prema optinama koje su postojale pre rata,10 iznosio je 976.480, od ega su 488.820 bili mukarci a 487.660 ene. To je ukupan broj stanovnika koji je mogao da nestane i bude ubijen od strane poinilaca zloina, u ovom sluaju bosanskih Srba.
10
Tu spadaju sledee optine: Banja Luka, Biha, Bosanska Dubica, Bosanska Gradika, Bosanska Krupa, Bosanski Novi, Bosanski Petrovac, elinac, Donji Vakuf, Jajce, Klju, Kotor Varo, Mrkonji Grad, Prijedor, Prnjavor, Sanski Most, Skender Vakuf, ipovo i Tesli. Prema podeli na optine koja je vaila pre rata dobija se vei ukupni broj stanovnika nego prema podeli posle potpisivanja Dejtonskog sporazuma, i to zbog daleko manjeg broja iskljuenih dosijea, a naroito je irelevantna podela mesta boravka koja vai izmeu Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine.

U ovom delu Izvetaja emo, polazei od mesta boravka na kojima su rtve bile prijavljene 1991. godine, analizirati sve one rtve koje su 1991. ivele u optinama AOK. Ako dovedemo u vezu broj rtava koje potiu iz AOK i broj stanovnika AOK iz 1991, dobiemo meru za opasnost od ubijanja ili nestajanja kojoj je stanovnitvo AOK bilo izloeno 1991. godine. Moramo da naglasimo da ukupan broj rtava iz AOK i ukupan broj rtava u AOK nije jedno te isto. U delu 3.1 navodimo podatak da je u AOK identifikovano ukupno 3.071 ubijenih ili nestalih, dok emo u ovom delu analizirati ukupan broj od 3.010 rtava koje su 1991. ivele u AOK i koje su umrle ili nestale u AOK.
239
Tabela 1. rtve u Srpskoj autonomnoj oblasti Krajina tokom 1992. godine
Tip statistike
1991, popis stanovnitva 1992, ukupni broj mrtvih 1992, broj umrlih nesrba
Broj
976.48 3.01
Smrtni sluajevi na 100.000 stanovnika prema popisu iz 1991* 308,25 600,38 73,13 212,13 33,01 1059,45
1992, broj umrle dece (018 godina) 1992, broj umrlih staraca (iznad 65 godina) 1992, broj umrlih ena 1992, broj mrtvih u 4 najee pogoene optine
2.983 202 150

161
2.614
* Referentno stanovitvo uvek se podudara s kategorijama mrtvih i jednako je ukupnom broju ili podgrupi stanovnitva iste etnike pripadnosti, starosne dobi, pola i s istim mestom boravka. U Tabeli 1 dat je pregled glavnih zakljuaka iznetih u ovom delu Izvetaja. Ukupni broj mrtvih iznosi 3.010, i u pitanju su iskljuivo civili. Relativno gledano, to jest, gledano u odnosu na referentno stanovnitvo, taj ukupni broj iznosi oko 308 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika AOK tokom 1991. Treba imati u vidu da je, prema poslednjim predratnim podacima za Bosnu i Hercegovinu (1991), ukupna stopa smrtnosti iznosila 720 na 100.000 stanovnika.11 Stopa smrtnosti civila kao posledica rata u AOK tokom 1992, to jest broj mrtvih vei nego to bi to bio u mirnodopskim okolnostima, iznosi itavih 42,81% nivoa utvrenog za 1991. godinu. Upadljivo je to da broj nesrpskih rtava iznosi 2.983, to ini 99,10% svih umrlih civila u ovom periodu. Stopa smrtnosti nesrba, to jest oko 600 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika, odgovara stopi od 83,39% stope utvrene za celu Bosnu pre rata 1991.
11 Statistiki Godinjak Republike Bosne i Hercegovine, 1992, Dravni Zavod za Statistiku, Sarajevo, svibanj 1994, str. 42.
240
Grupe stanovnitva koja su inae najzatienije, a to su deca, starci i ene, esto su se nalazile na naim spiskovima mrtvih. Broj dece u starosnoj grupi od novoroenadi do 18 godina koja su 1992. umrla pod okolnostima vezanim za ratni sukob iznosi 202 (u poreenju s prosenim brojem od 73 na 100.000 stanovnika za tu starosnu grupu). Ti ivoti predstavljaju najdrastiniji gubitak, gubitak koji se ni na koji nain ne moe nadoknaditi. Broj ena ubijenih ili nestalih tokom 1992. iznosi 161, to je oko 33 na svakih 100.000 ena koje su 1991. ivele u AOK. Starci koji su umrli tokom 1992. godine pojavljuju se na naim spiskovima jo ee nego deca i ene. Ukupno je u grupi ljudi starijih od 65 godina bilo 150 smrtnih sluajeva, a u grupi starijih od 61 bila su 272 smrtna sluaja za AOK tokom 1992. godine (odgovarajua stopa smrtnosti iznosi 212 odnosno 249 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika dotinih grupa, prema popisu). Stopa smrtnosti za starce ukazuje na to da je u ovoj starosnoj grupi smrt bila veoma esta pojava, to se moe objasniti manjom prostornom pokretljivou starih ljudi, koji ne mogu brzo da se udalje iz podruja zahvaenog ratnim sukobom.
Godine 1991. otprilike 2.614 rtava (86,80% svih rtava) imalo je mesto boravka u jednoj od svega etiri optine: Klju, Kotor Varo, Prijedor i Sanski Most. Te godine je u svakoj od pomenutih optina bilo na stotine i hiljade smrtnih sluajeva, od 207 u Kotor-Varoi do 1.747 u Prijedoru. Stopa smrtnosti izraunata za sve etiri optine zajedno iznosi oko 1.060 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika s popisa, to je daleko vie od stope smrtnosti utvrene u Bosni i Hercegovini 1991. godine (147,15%). U nastavku Izvetaja podrobnije emo objasniti osnovnu distribuciju rtava. Na Tabeli 2 prikazana je etnika pripadnost rtava, na Tabeli 3 rtve su grupisane prema starosnoj dobi, a na Tabeli 4 prema mestu boravka 1991. Treba imati u vidu da su sve rtve navedene u ovom delu Izvetaja umrle ili nestale u AOK, kao i da je u veini sluajeva optina koja im je 1991. bila mesto boravka ujedno bila i optina na ijoj su teritoriji umrli 1992. godine.

Tabela 2. Etnika pripadnost rtava iz AOK
Smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika prema popisu 1991
241
Etnika pripadnost
Ukupn o 1991
Umrli 1992
Muslimana 323.07 % u svim etn. grupama 33,0 Hrvata % u svim etn. grupama Drugih % u svim etn. grupama 95.30 9,76 78.46 8,04
2.80 93,0 91 3,02 90 2,99 2.98 99,1 27 0,90 3.01 100,0
867,2
95,4
114,7
Ukupno nesrba 496.85 % u svim etn. grupama 50,8 479.62 Srba % u svim etn. grupama 49,1
Ukupno iz svih etn. grupa 976.48
600,3
5,63
308,2
% u svim etn. grupama
100,0
Napomena: Referentno stanovnitvo je dato prema etnikoj pripadnosti
Na Tabeli 2 vidi se da je veina rtava pripadala etnikoj grupi Muslimana (2.802, oko 93% svih rtava). Hrvati, Jugosloveni i druge etnike grupe ree su prijavljivane kao rtve (181, oko 6%). Stopa smrtnosti meu Muslimanima (867) premauje optu stopu smrtnosti u Bosni i Hercegovini 1991. godine (720), odnos dveju rata iznosio je 120,46%. Za Hrvate i druge stopa je bila nia, i iznosila je 95 odnosno 115 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika relevantne grupe (oni su inili 13,26 odnosno 15,93% opte stope smrtnosti u BiH 1991. godine).
242
Grafikon 2. Smrtni sluajevi u AOK, prema etnikoj pripadnosti i starosnoj dobi. Stopa smrtnosti na 100.000 stanovnika AOK prema popisu
700 600 500 400 300 200 100 0 0-4 10-14 20-24 30-34 40-44 50-54 60-64 70-74 80-84
Hrvati
Muslimani Srbi Drugi
Grafikon 3. Smrtni sluajevi u AOK, prema etnikoj pripadnosti i starosnoj dobi. Stopa smrtnosti na 100.000 stanovnika AOK prema popisu
1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 0-4 10-14 20-24 30-34 40-44 50-54 60-64 70-74 80-84
Hrvati Muslimani Srbi Drugi

Na grafikonima 2 i 3 prikazane su starosne grupe rtava, pri emu se na Grafikonu 2 vidi opta starosna matrica za stopu smrtnosti (starosne grupe od po pet godina) i etniki sastav za itavu AOK. Na tom grafikonu sve etnike grupe prikazane su zajedno. Na Grafikonu 3 prikazana je stopa smrtnosti prema starosnim grupama, ali za svaku etniku grupu posebno. Ova dva prikaza razlikuju se po referentnom stanovnitvu koje se koristi u obraunavanju stopa. Na Grafikonu 1 kao referentni okvir koristi se uvek ukupno stanovnitvo u AOK 1991, dok je na Grafikonu 2 stanovnitvo razvrstano prema etnikoj pripadnosti. To znai da je stopa smrtnosti meu Muslimanima dovedena u vezu s brojem Muslimana 1991, stopa smrtnosti meu Srbima s brojem Srba 1991. godine, i tako dalje. Na osnovu Grafikona 2 moemo da razluimo etiri klase u stopama smrtnosti: (a) stopa smrtnosti meu decom i omladinom: relativno niska, naroito za starosnu grupu od 0 do 14 godina, upadljivo via za grupu od 15 do 19 godina (oko 280 mrtvih na 100.000), ali je broj izgubljenih godina12 u ovoj podgrupi izuzetno velik; (b) stopa smrtnosti meu mladim odraslim: oigledno najvia u itavoj populaciji; u ovu klasu spadaju starosne grupe od 20 do 44 godine, pri emu je stopa smrtnosti najvia u grupi od 25 do 29 godina (oko 622 smrtna sluaja na 100.000); (c) stopa smrtnosti meu starijim odraslim: stopa smrti meu starijim odraslim, od 45 do 54 godine, jeste druga po visini u itavoj populaciji i iznosi neto vie od 300 smrtnih sluaja na 100.000, a upadljivo je i da su razlike u stopama manje; (d) stopa smrtnosti meu starima: stopa smrtnosti za ljude iznad 65 godina starosti iznosi oko 200 do 250 na 100.000, to je trea stopa po visini i treba je smatrati relativno visokom. Etniki sastav grupa sainjenih po stopi smrtnosti za odreenu starosnu dob (Grafikon 2) podudara se s matricom prikazanom u Tabeli 2, to znai da su rtve meu Muslimanima najee u poreenju sa svim drugim etnikim grupama i da su rtve meu nesrbima ubedljivo najbrojnije. Na Grafikonu 3 prikazan je starosni profil za svaku etniku grupu posebno. Ta etniki specifina matrica jasno odraava optu matricu koja je ve pomenuta za sve grupe zajedno. Treba imati u
12
243
Oni koji umru mladi mogli su iveti due, na primer, onoliko koliko ivi i celo stanovnitvo. ivotni vek stanovnitva izraava se kvantitativno kao verovatni, oekivani ivotni vek prilikom roenja, to je pojam odavno poznat u demografiji i u drugim drutvenim naukama. Razlika izmeu starosti koju je neko dostigao
244

vidu da je za Muslimane stopa smrtnosti izuzetno visoka, da je za skoro sve starosne grupe, poev od grupe od 20 do 24 pa nadalje, stopa smrtnosti kod Muslimana via od 720 smrtna sluaja na 100.000 (to je 1991. godine bila opta stopa smrtnosti u Bosni i Hercegovini). Najvia stopa, dobijena za starosnu grupu od 25 do 29 godina (oko 1.640 smrtnih sluajeva na 100.000), vie je nego dvostruko vea od opte stope za Bosnu 1991. godine (konkretno, ona iznosi 227,81%). Druga i trea stopa po visini, naime, za starosnu grupu od 20 do 24 i od 30 do 34, iznose 1.397 odnosno 1.370 smrtna sluaja na 100.000 i predstavlja 194,05% odnosno 190,28% stope za celu BiH 1991. godine. Konano, treba rei i da se maloas pomenuti obrazac smrtnosti za pojedine starosne grupe dramatino razlikuje od obrasca smrtnosti za starosne grupe koje u tom trenutku ive u mirnodopskim prilikama. U takvim prilikama, naime, veina smrtnih sluajeva posledica je starosti. Porast stope smrtnosti vezan za starenje razvija se eksponencijalno, i to od starosne grupe od 40 do 44 godine pa sve do najvie dostignute starosne dobi (oko 124 godine). Dosta visoki brojevi mogu se primetiti i kod dece i u starosnoj dobi od 20 do 24 godine (takozvani skok zbog udesa). Podaci koje smo naveli za AOK odudaraju od poznatog obrasca i svedoe o tome koliko je ovaj gubitak stanovnitva neuobiajeno visok.
u trenutku smrti i oekivanog ivotnog veka jesu izgubljene godine ivota. to neko ranije umre, to je ta razlika vea, pa je vei i broj izgubljenih godina.

Tabela 3. Starosna dob rtava13
Smrtni sluajevi 92 Smrtnih sluajeva na 100.000 Ukupno 1991 Broj Procenat prema popisu iz 1991
245
Godine
0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85+ Unknown Total
11 15 22 232 441 501 403 337 201 158 177 169 157 58 37 26 19 10 36 3.010
0,37 0,50 0,73 7,71 14,65 16,64 13,39 11,20 6,68 5,25 5,88 5,61 5,22 1,93 1,23 0,86 0,63 0,33 1,20 100,00
59.022 74.260 77.408 82.791 81.717 80.499 77.018 76.553 63.461 45.298 58.012 57.414 48.014 30.484 16.846 11.715 7.571 4.097 24.300 976.480
18,64 20,20 28,42 280,22 539,67 622,37 523,25 440,22 316,73 348,80 305,11 294,35 326,99 190,26 219,64 221,94 250,96 244,08 148,15 308,25
Poslednja tabela o kojoj e biti govora u ovom delu Izvetaja jeste Tabela 4. Kao to smo ve pomenuli, na njoj se navode mesta boravka rtava stradalih u AOK 1992. U etiri optine vidimo upadljive podatke: 1.747 smrtna sluaja u Prijedoru, 377 u Kljuu, 283 u Sanskom Mostu i 207 u Kotor-Varoi. Kad ove podatke uporedimo s optom stopom smrtnosti u Bosni i Hercegovini 1991. godine, dobijamo sledee podatke: Prijedor 215,87%, Klju 140,31%, Sanski Most 65,25% i Kotor Varo 78,18%. Treba imati u vidu da su te stope visoke i za druge optine. Samo etiri od 19 optina imaju stopu smrtnosti ispod 10, sedam optina imaju stopu smrtnosti vie od 10 a niu od 100, a osam optina ima stopu smrtnosti viu od 100 smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika.
13 Od ukupnog broja stanovnika AOK prema popisu iz 1991. godine (976.480), za oko 24.300 lica nije bio naveden datum roenja, ili je bio naveden samo delimino, ili je bio naveden netano. Ta lica morali smo da zanemarimo prilikom analize po starosnim grupama. Meu rtvama bilo je oko 36 lica ija je starost bila nepoznata.
246

Tabela 4. rtve u AOK prema optini boravka, 1991. godine Smrtnih sluajeva na 100.000 stanovnika prema popisu iz 1991
Optina Broj % u RISK92 Broj Biha} % u RISK92 Bos Dubica Broj % u RISK92 Bos Gradi{ka Broj % u RISK92 Broj Bos Krupa % u RISK92 Broj Bos Novi % u RISK92 Bos Petrovac Broj % u RISK92 êlinac Broj % u RISK92 Donji Vakuf Broj % u RISK92 Jajce Broj % u RISK92 Klju~ Broj % u RISK92 Kotor Varo{ Broj % u RISK92 Mrkonji} Grad Broj % u RISK92 Broj Prijedor % u RISK92 Broj Prnjavor % u RISK92 Sanski Most Broj % u RISK92 Skender Vakuf Broj % u RISK92 [ipovo Broj % u RISK92 Broj Tesli} % u RISK92 Total Broj % u RISK92 Banja Luka
Ukupno 1991 Smrtnih sluajeva 195.12 20,0 70.60 7,2 31.53 3,2 59.90 6,1 58.22 6,0 41.60 4,3 15.58 1,6 18.66 1,9 24.53 2,5 44.97 4,6 37.31 3,8 36.77 3,8 27.33 2,8 112.40 11,5 46.99 4,8 60.23 6,2 19.34 2,0 15.53 1,6 59.76 6,1 976.48 100 16 0,5 134 4,5 3 0,1 10 0,3 31 1,0 63 2,1 20 0,7 7 0,2 28 0,9 29 1,0 377 12,5 207 6,9 4 0,1 1.74 58,0 1 0,0 283 9,4 4 0,1 1 0,0 45 1,5 3.01 100
8,20 189,78 9,51 16,69 53,24 151,41 128,32 37,50 114,13 64,48 1.010,26 562,90 14,63 1.554,23 2,13 469,80 20,68 6,44 75,29 308,25

4. Mesto i vreme najveih incidenata u AOK
247
U ovom delu Izvetaja najvei incidenti koji su se odigrali u AOK predstavljeni su s dva aspekta: dat je geografski pregled masovnih grobnica i mesta na kojima su ljudi nestali tokom rata, a uz to je sainjena i analiza vremena smrti ili nestanka u AOK tokom 1992. Podaci koji se navode u ovom delu Izvetaja potiu iz istih izvora: Spiska nestalih lica koji je sainio MKCK (4. izdanje, 1998), kao i Baze podataka o ekshumacijama (BPE) i Baze podataka o sudskim odlukama (BPSO) koju je sainio Nicolas Sbire (2001; verzija e biti dostupna 1. maja 2001).
4.1
Geografska rasprostranjenost mesta na kojima je dolo do smrti ili nestanka u AOK tokom 1992. godine
U ovom delu Izvetaja emo putem geografskih karata prikazati mesta u AOK na kojima su ljudi ubijeni ili su nestali tokom 1992. godine. Kod ubijenih lica iji su posmrtni ostaci ekshumirani mogli smo jedino da navedemo mesto na kom se grob nalazi, a ono se moe razlikovati od mesta smrti. To znai da se mesto groba moe uzeti samo kao priblino u odnosu na mesto na kom su poinjeni zloini i zverstva. U sluaju nestalih moe se navesti mesto nestanka (to jest mesto na kom je dotino lice poslednji put vieno). Celovita slika moe se stei poreenjem mapa s mestima ekshumacije i mapa na kojima su naznaena mesta nestanka. Tabela 4. Pribline lokacije s veim brojem leeva u zapadnoj AOK
A
Blagaj Rijeka (6/9)Bi{}ani (13/49)
nepoznato jul 1992
Mlje~anica (1/8)
nepoznato
BOSANSKA DUBICA
Pa{inac Cemetery (1/56)Kozaru{a (25/65) leto 1992 (?) maj-jun 1992 Blagaj Japra (3/16)Rizvanovi}i (5/13) jun 1992 Donji Garevci (1/9) Dera (10/22) leto 1992 9. jul992 (?) leto 1992 Rakov~ani (5/11) leto 1992 Kozarac (25/45) B O S A N S K IHambarine (12/24) maj-jun 1992 jun-jul 1992 (?) N O V I Volari} Kami~ani (2/21) leto 1992 leto 1992 Zecovi (8/31) (10/21) 22-23. jul 1992 Redak (2/63) Sivci-Mektab (1/8) leto 1992 jun 1992 (?) Trnopolje (6/12) Kurevo Mt. (3/16)
maj-avg. 1992 leto 1992 (?)
Jama Lisac (1/56)

kraj jula 1992 (?)
Stara Rijeka (4/18)

nepoznato
PRIJEDOR
BOSANSKA KRUPA
Lukavice (1/14)
1-2. avg.1992
Podvida~a (2/134)
kraj jula, 5. avg1992
Tuti}i-Grahori{te (1/9)
poetak nov. 1992 (?)
Legenda
Jama Lisac (1/56) U zagradi: (broj grobova /
kraj jula 1992 (?)
broj pronaenih tela) Dejtonska linija Optine u AOK (onako kako su navedene u ovom izvetaju) 200 150 100 50 25 10 Napomena. Veliina kruga odgovara ukupnom broju tela na datoj lokaciji. Priblina lokacija (lokalitet) s 8 ili vie od 8 ekshumiranih tela Naziv lokacije i priblino vreme smrti.
(1/26) S A N S K I Kruhari-Greda leto 1992 (?) MOST Hrustovo (10/45)

maj-jun 1992 (?)
BANJA LUKA
Vrhpolje (7/54)
maj-jun 1992 (?)
76
Biljani (7/18)Donja Sanica (8/15) jul 1992 (?) nepoznato Krasulje (9/36) Sanica (6/18) jun-jul 1992 (?) nepoznato Prhovo (3/51)
31.05-01. jun 1992
Rami}i (3/8)
jul-avg. 1992
Pribline razmere: 0 5 10 15 km
Lani{te (2/264)
Velagi}i (7/20)
nepoznato nepoznato
Ju
BOSANSKI PETROVAC
Rejzovi}i (2/9)
KLJUC
Didovi}i (3/12)
avgust 1992 (?), lokacija nepoudzana
248
Table 4. rtve ekshumirane u AOK 1992, po optinama i lokacijama
Lok. br.
Optina Bosanski Novi Bosanski Novi Bosanski Petrovac Klju~ Klju~ Klju~ Klju~ Klju~ Klju~ Klju~ Klju~ Klju~ Kotor Varo{
Lokalitet
Grobova
Tela 16 9 12 51 18 36 15 264 8 9 18 20 8 56 57 49 22 9 24 21 45 65 16 8 56 11 63 13 8 12 21 31 134 26 7 9 45 14 11 54 27 9
Priblino vreme jun 1992 (?) avgust 1992 (?) 1. jun 1992 jul 1992 (?) jun-jul 1992 (?) (?) jul 1992 jul-avg. 1992 (?) (?) (?) 12-14. avg. 1992 kraj jula 1992 (?) 23-26. jul 1992 jul 1992 leto 1992 9. jul 1992 (?) jun-jul 1992 (?) leto 1992 maj-jun 1992 maj-jun 1992 maj-avg. 1992 (?) leto 1992 (?) leto 1992 (?) leto 1992 (?) (?) jun 1992 (?) leto 1992 (?) leto 1992 (?) 22-23. jul 1992 kraj jula, 5. avg. 1992 leto 1992 (?) (?) poetak nov. 1992 maj-jun 1992 1-2. avg. 1992 (?) maj-jun 1992 (?) poetak juna 1992
1
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 39 40 41 42 43
Blagaj Japra 3 Blagaj Rijeka 6 Didovi}i 3 Prhovo 3 Biljani 7 Krasulje 9 Donja Sanica 8 Lani{te 2 Rami}i 3 Rejzovi}i 2 Sanica 6 Velagi}i 7 Han, Hanifi}i 1 Krupa na Uni (Bos. Krupa) Jama Lisac 1 Prijedor ârakovo 27 Prijedor Bi{}ani 13 Prijedor Dera 10 Prijedor Garevci 1 Prijedor Hambarine 12 Prijedor Kami~ani 10 Prijedor Kozarac 25 Prijedor Kozaru{a 25 Prijedor Kurevo Mt. 3 Prijedor / Bos. Dubica Mlje~anica 1 Prijedor Pa{inac 1 Prijedor Rakov~ani 5 Prijedor Redak 1 Prijedor Rizvanovi}i 5 Prijedor Sivci-Mektab 1 Prijedor Trnopolje 6 Prijedor Volari} 2 Prijedor Zecovi 8 Sanski Most Podvida~a 2 Sanski Most Greda - Kruhari 1 Sanski Most Stara Rijeka 2 Sanski Most Groblje Grahori{te-brdo Tuti}i1 Sanski Most Hrustovo 10 Sanski Most Lukavice 1 Sanski Most Stari Majdan-Stara Rijeka 2 Sanski Most Vrhpolje 7 Tesli} Bebe 1 Tesli} Kru{evlje-Stenjak 1
Da bi prikaz bio to jasniji, ograniili smo se samo na lokalitete s osam ili vie tela i mesta na kojima je prijavljen nestanak osam ili vie lica. Termin "lokalitet" koristimo za grad, selo ili zaselak u kom je pronaeno vie grobova, neretko i pojedinanih, ali koje mi prikazujemo zbirno

kao jednu lokaciju. Mape br. 4 i 5 sainjene su za konkretna manja podruja u okviru AOK, a zajedno s tabelama br. 4, 5 i 6 one daju pregled konkretnih lokacija i vremena zloina u AOK, kao i predstavu o razmerama manjih zloina (to jest, ukupni broj tela pronaenih u pojedinanim grobovima). Analiza je izvrena na osnovu podataka o 1.566 ekshumiranih tela koji se nalaze u BPE i BPSO i podataka o 2.147 ljudi koje se nalaze na Spisku lica nestalih u AOK tokom 1992. koji je sainio MKCK. Mesta na kojima se nalaze grobovi naznaena su na Grafikonu 4. Na njemu su prikazani grobovi s osam ili vie tela, a broj tela iz tih grobova naveden je za lokalitete u Zapadnoj AOK. Podaci korieni za sastavljanje ove mape navedeni su u Tabeli 4, na kojoj su dati ime lokaliteta, optina, broj grobova i tela i priblini datum smrti lica koja su sahranjena na tim mestima. Ti se podaci mogu predstaviti na razliite naine, u zavisnosti od pouzdanosti informacije o datumu smrti. Ukoliko se zna da je vie od 50% rtava umrlo u odreenom periodu, taj je period naznaen (na primer, jun 1992 ili 31. 05 2. 06. 1992). Ukoliko takvih sluajeva ima izmeu 10% i 50% a za veinu ostalih lica se ne zna datum smrti, posle datuma stavljan je znak pitanja (na primer, jun/jul 1992 (?)). Kod napomene "razliiti periodi" datumi nisu mogli jasno da se utvrde u veini sluajeva, dok je kod oznake "nepoznato" imamo vie od 90% sluajeva u kojima je datum smrti nepoznat. Jasno je da je veina rtava ekshumirana u optinama Prijedor, Klju i Sanski Most. Meutim, treba imati u vidu i da je, na primer, u Prijedoru bilo svega nekoliko masovnih grobnica, a da je veina rtava sahranjena zasebno, pa da se stoga moe pretpostaviti da su rtve ubijene u razliitim incidentima. Dobar primer za to su gradovi Kozarac i Kozarua, u kojima je 45 odnosno 65 lica pronaeno u vie manjih grobova (njih 25). S druge strane, masovne grobnice poput one u Lanitu (Klju), Hrastovoj Glavici Podvidai (Sanski Most), Retku (Prijedor) i Jami Lisac (Bosanska Krupa) svedoe o tome da je na tim podrujima dolo do masovnog ubijanja.
249
250
Tabela 5.
Lica nestala u AOK tokom 1992, prema optini u kojoj su nestali

Op{tina PRIJEDOR KOTOR VARO[ BIHA] SANSKI MOST SKENDER VAKUF KLJU^ JAJCE TESLI] BOS. NOVI DONJI VAKUF BOS. KRUPA BOS. GRADI[KA BANJA LUKA MRKONJI] GRAD BOS. DUBICA BOS. PETROVAC ÊLINAC [IPOVO PRNJAVOR Broj nestalih Procenat 1.229 224 200 113 69 69 58 38 37 30 20 17 17 7 7 5 4 2 1 57,24% 10,43% 9,32% 5,26% 3,21% 3,21% 2,70% 1,77% 1,72% 1,40% 0,93% 0,79% 0,79% 0,33% 0,33% 0,23% 0,19% 0,09% 0,05%
Kao dopunu sainili smo jo pet mapa, s naznaenim mestima na kojima su nestali ljudi u AOK. Ukupan broj lica koja su nestala u svim optinama i na svim lokalitetima prikazan je na Tabeli 5 i Tabeli 6. Obrazac nestajanja prema mestu (u sluajevima u kojima je nestalo osam ili vie lica) prikazan je na Grafikonu 5A. Na grafikonima od 5B do 5E prikazane su razmere takvih dogaaja za Prijedor, severozapadnu AOK, jugoistonu AOK, Sanski Most s Kljuem i za severnu AOK. Lokaliteti na kojima su ljudi nestajali navode se po imenu i priblinom datumu nestanka. I ovde su jasno naznaeni sluajevi u kojima se za vie od 50% rtava zna datum ili period nestanka (na primer, leto 1992 ili 1. jun 1992). Ukoliko u ubedljivoj veini sluajeva nije poznat datum, stavili smo oznaku "razliiti periodi".
251
Tabela 6. Lica nestala u AOK tokom 1992, prema lokalitetu i datumu

Lok. br. Op{tina Lokalitet (>7 nestalih) Broj Broj nestalih 16 16 10 25 17 20 75 13 22 16 27 9 9 11 12 10 13 26 22 20 18 9 55 12 12 8 8 65 62 15 17 41 14 27 47 19 10 50 63 35 29 34 22 58 12 Priblian datum leto 1992 jun 1992 11-12. 11-12. jun 1992 leto 1992 sept.1992 11-12. uglavnom sept.-nov.1992 10-15. jun 1992 leto 1992 leto 1992 leto 1992 jesen 1992 jun 1992 31.05-4. sept.-okt. 1992 10. jul 1992 10. jul 1992 26.jul - 16. avg.1992 2-3. nov. 1992 leto 1992 3. 25-27. jun 1992 maj-jun 1992 24-27. maj1992 uglavnom 19-30. jul 1992 26-30. maj 1992 uglavnom 23-28. jul 1992 maj-avgust 1992 jun-jul 1992 uglavnom 17-27. jul 1992 24. maj - 20. jun 1992 maj-jun 1992 20-30. maj 1992 24-30. maj 1992 20-30. jul 1992 jun-jul 1992 maj-avgust 1992 leto 1992, uklj. 30-31. maj 1992 20-30. jul 1992 19-27.07.1992 maj-avgust 1992 20-27. jul 1992 29. maj - 1. jun 1992 leto 1992 30. maj - 3. jun 1992 21. avg.1992 leto 1992
1
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 39 40 41 42 43
44 45 46
BANJA LUKA BANJA LUKA BIHA] [TRBACKI BUK BIHA] ]UKOVI BIHA] BIHA] BIHA] GOLUBI] BIHA] GRABEZ BIHA] ORA[AC BIHA] RIPA^ BOS. NOVI BOSANSKI NOVI DONJI VAKUF DONJI VAKUF JAJCE JAJCE JAJCE JEZERO JAJCE VRBICA KLJU^ BILJANI KLJU^ DONJI BILJANI KOTOR VARO[ DABOVCI KOTOR VARO[ GRABOVICA KOTOR VARO[ KOTOR VARO[ KOTOR VARO[ VECI]I KOTOR VARO[ VRBANJCI PRIJEDOR KOZARA MT. PRIJEDOR BABI]I PRIJEDOR BI[]ANI PRIJEDOR BR\ANI PRIJEDOR ÂRAKOVO PRIJEDOR DONJI GAREVCI PRIJEDOR GOMJENICA PRIJEDOR HAMBARINE PRIJEDOR KAMIÂNI PRIJEDOR KEVLJANI PRIJEDOR KOZARAC PRIJEDOR KOZARU[A PRIJEDOR KUREVO MT. PRIJEDOR LJUBIJA PRIJEDOR OMARSKA PRIJEDOR PRIJEDOR PRIJEDOR RAKOVÂNI PRIJEDOR RIZVANOVI]I PRIJEDOR TRNOPOLJE PRIJEDOR ZECOVI SANSKI MOST HRUSTOVO SANSKI MOST SANSKI MOST SANSKI MOST VRHPOLJE SKENDER VAKUF VLA[I] MT. TESLI] TESLI]
252

Grafikon 5A. Lica nestala u AOK tokom 1992, prema mestu nestanka
Legenda
Optine na podruju AOK (onako kako su navedene u ovom Izvetaju) Pribline lokacije pojedinih mesta u optinama na podruju AOK s 8 ili vie nestalih lica Dejtonska linija 200 Veliina kruga Napomena. Napomena . odgovara broju nestalih na datoj lokaciji. Ovu mapu treba itati samo kao referentni okvir za vane lokacije na kojima su ljudi 150 nestali. Iz tehnikih razloga nisu prikazane sve relevantne lokacije. Detaljni podaci i precizne lokacije navedeni su na 100 mapama za optine. 50 Pribline razmere: 10 20 25 0 10
30
40 km
Grafikon 5B. Lica nestala tokom 1992. u Prijedoru, prema mestu nestanka
BOSANSKA DUBICA
BOSANSKA GRADISKA
Legenda
Optina Prijedor Pribline lokacije pojedinih mesta u Prijedoru na kojima je nestalo 8 ili vie lica Dejtonska linija Napomena Veliina kruga odgovara broju nestalih na datoj lokaciji. Ovu mapu treba itati samo kao referentni okvir za vane 150 lokacije na kojima su ljudi nestali. 100 50 Pribline razmere: 2 4 25 0 10
P R I J E D O R
200
BANJA LUKA
6 km
253
Grafikon 5C. Lica nestala tokom 1992. u severozapadnoj AOK, prema mestu nestanka
Legenda
Biha}, Bos. Krupa, Bos. Novi i Bos. Petrovac Pribline lokacije pojedinih mesta u ovim optinama na kojima je nestalo 8 ili vie lica Dejtonska linija 200 150 100 Napomena. Veliina kruga odgovara broju nestalih na datoj lokaciji. Ovu mapu treba itati samo kao referentni okvir za vane lokacije na kojima su ljudi nestali.
50 Pribline razmere: 3 6 9 25 0 10
12 km
Grafikon 5D. Lica nestala tokom 1992. u jugoistonoj AOK, prema mestu nestanka
LAKTASI
DERVENTA PRNJAVO R DOBOJ
CELINAC BANJA LUKA TESANJ
KOTOR VAROS SKENDER ` GRAD MRKONJIC VAKUF
` TESLIC
Legenda
Banja Luka, êlinac, Donji Vakuf, Jajce, Kotor Varo{, Mrkonji} Grad, Prnjavor, Skender Vakuf, [ipovo i Tesli} Pribline lokacije pojedinih mesta u ovim optinama na kojima je nestalo 8 ili vie lica Dejtonska linija 200 Napomena. Veliina kruga odgovara broju nestalih datoj na lokaciji. Ovu mapu treba itati samo kao referentni okvir vane lokacije na kojima su za 150 nestaji. ljudi 100 50 25 Pribline razmere: 0 3 6 9
JAJCE TRAVNIK SIPOVO DONJI VAKUF
12 km
10
254
Figure 5E. Lica nestala tokom 1992. u Kljuu i Sanskom Mostu, prema mestu nestanka
PRIJEDOR BOSANSKA KRUPA SANSKI MOST
BANJA
LUKA
BOSANSKI
PETROVAC
Legenda
Klju~ i Sanski Most Pribline lokacije pojedinih mesta u ovim optinama na kojima je nestalo 8 ili vie lica Dejtonska linija 200 150 100 50 25 10 Pribline razmere: 0 3 6 9 Napomena. Veliina Kruga odgovara broju nestalih na datoj lokaciji. Ovu mapu treba itati samo kao referentni okvir za vane lokacije na kojima su ljudi nestajali.
KLJUC ` MRKONJIC GRAD
12 km
Jasno se vidi da je veina ljudi koji su MKCK-u prijavljeni kao nestali zapravo nestali u optinama Prijedor (gotovo 57% svih nestalih na podruju itave AOK), Kotor Varo, Biha i Sanski Most. U Prijedoru je najvea grupa ljudi nestala u samom gradu Prijedoru i njegovoj okolini (194 nestalih), u gradu Kozarcu (171) i na podruju Brda (arakovo 123, Rakovani 100, Hambarine 65, Rizvanovii 50 i Biani 55). Visok broj nestalih primetan je i na tri druge lokacije: Trnopolje (63), Omarska (47) i Kamiani (62). U Kotor-Varoi veina nestalih prijavljena je iz okoline Grabovice (132), u Bihau u Oracu (75), a u Sanskom Mostu u samom gradu Sanski Most (34).
4.2
Vreme ubistava i nestanaka u AOK tokom 1992. godine

Analizom izloenom u ovom pododeljku Izvetaja elimo da ukaemo na one periode tokom 1992. godine u kojima je u AOK dolo do najveeg broja ubistava i sluajeva nestanka. U te svrhe sluili smo se i BPE-om i BPSO-om i Spiskom nestalih lica koji je sainio MKCK. Vreme ubistva i nestanka prikazano je za period od 1. aprila do 31. decembra 1992. godine, i to za svaki dan.
255
Na spisku lica ekshumiranih ili proglaenih mrtvim u AOK datum smrti u periodu od aprila do decembra 1992. mogao je da se potvrdi u 1.295 od ukupno 1.895 sluajeva (dakle, za 68%). U preostalih 600 sluajeva radi se ili o licima za koja nedostaje neki podatak (na primer, datum, mesec ili datum i mesec) ili o licima za koja postoje netani podaci. Opti vremenski okvir ubistava prikazan je na Grafikonu 6, dole. Najvaniji datumi (dani u kojima je ubijeno vie od 20 ljudi) precizno su navedeni na grafikonu.
Grafikon 6. Broj lica koja su ekshumirana ili proglaena mrtvim u AOK, prema datumu smrti (tokom 1992) i etnikoj pripadnosti
160
140 20. jul 120 23. jul 100
80
60
30. maj -3. jun 9-10. jul 24-27. maj
24-25. jul
40
27. jul 5. avg. 21. avg. 3. nov.
20
10. jun 30. jun
0
01-04 06-04 11-04 16-04 21-04 26-04 01-05 06-05 11-05 16-05 21-05 26-05 31-05 05-06 10-06 15-06 20-06 25-06 30-06 05-07 10-07 15-07 20-07 25-07 30-07 04-08 09-08 14-08 19-08 24-08 29-08 03-09 08-09 13-09 18-09 23-09 28-09 03-10 08-10 13-10 18-10 23-10 28-10 02-11 07-11 12-11 17-11 22-11 27-11 02-12 07-12 12-12 17-12 22-12 27-12
Muslimani
Hrvati
Srbi
Ostali
Na osnovu Grafikona 6 vidi se da je veina rtava u AOK ubijena ili na leto 1992. godine (u periodu od kraja maja do kraja avgusta). Tokom leta ima nekoliko upadljivih vrhova, a najvaniji su: 2427. maja, od 30. maja do 3. juna, 910. jula, 20. jula i 2327. jula. Da bi se prikazao obrazac "etnikog ienja", ovaj grafikon se dalje moe precizirati i prema kriterijumu etnike pripadnosti. Za pomenutih 1.295 sluajeva etnika pripadnost dobijena je na osnovu popisa stanovnitva iz 1991. godine, koji je povezan s Bazom podataka o ekshumacijama i Bazom podataka o sudskim odlukama. Kod lica "povezanih" na taj nain podaci o etnikoj
256

pripadnosti utvreni su na osnovu popisa. Vreme smrti prema etnikoj pripadnosti prikazano je na Grafikonu 6. Na Grafikonu 6 vidi se da je ogromnu veinu meu ljudima ubijenim u AOK tokom 1992. godine ine Muslimani (oko 97% za one kod kojih je datum smrti poznat). Meutim, kod ovog zakljuka treba biti obazriv, poto se u Bazi podataka o ekshumacijama i Bazi podataka o sudskim odlukama nalaze podaci o ekshumacijama koje je obavila bosanska komisija za ekshumacije. Da bismo mogli da potvrdimo pretpostavku da su Muslimani bili gotovo iskljuiva meta zverstava poinjenih u AOK, sproveli smo analognu analizu, koristei se podacima sa Spiska nestalih lica koji je sainio MKCK. Poto je nezavisan i nepristrasan, MKCK se u ovoj stvari moe uzeti kao institucija od autoriteta. Na spisku koji je sainio MKCK, za period od aprila do decembra 1992. godine navode se puni i ispravni podaci za datum nestanka u 1.504 sluaja, od ukupnog broja od 1.772 sluaja lica nestalih u AOK obuhvaenih ovom analizom (to jest, za 85%). Preostalih 268 sluajeva jesu ili lica kod kojih nedostaje jedan deo podataka ili lica za koja postoje netani datumi. Na Grafikonu 7, dole, prikazana je opta shema za datume nestanka. Najvaniji datumi (dakle, oni dani u kojima je nestalo vie od 20 lica) precizno su navedeni na ovom grafikonu.
Grafikon 7. Broj lica nestalih tokom 1992. godine u AOK, prema datumu nestanka i etnikoj pripadnosti
160 20. jul 140
120
100 11-14. jun 80 24-27. maj 30. maj -1. jun 20, 25-26. 10. jul jun 25. jul 23. jul 21. avg. 3. nov.
60
40
20
0
01-04 06-04 11-04 16-04 21-04 26-04 01-05 06-05 11-05 16-05 21-05 26-05 31-05 05-06 10-06 15-06 20-06 25-06 30-06 05-07 10-07 15-07 20-07 25-07 30-07 04-08 09-08 14-08 19-08 24-08 29-08 03-09 08-09 13-09 18-09 23-09 28-09 03-10 08-10 13-10 18-10 23-10 28-10 02-11 07-11 12-11 17-11 22-11 27-11 02-12 07-12 12-12 17-12 22-12 27-12
Muslimani Hrvati
Srbi
Ostali
Izvor: Spisak nestalih lica, MKCK (4. izdanje, 1998), Popis stanovnitva za BiH 1991. godine

Iz grafikona se vidi da je veina nestalih u AOK nestala ili tokom leta 1992 (od kraja maja do kraja avgusta) ili na samom poetku novembra. U letnjem periodu postoji nekoliko oiglednih vrhova, a najvaniji su period od 24. do 27. maja, od 30. maja do 3. juna, od 11. do 14. juna, 20. juna, od 25. do 26. juna, 10. jula i 20, 23. i 25. jula. Ovaj obrazac u velikoj je meri podudaran s datumima ubistava koji su ve izloeni. I u ovom sluaju se vidi da Muslimani ine ogromnu veinu (90,6%) ljudi koji su tokom 1992. godine nestali u AOK(s poznatim datumom nestanka). Takvom konstatacijom moe se potvrditi zakljuak iznet u ranijoj analizi, naime, onoj koja se tie ljudi ubijenih u AOK tokom 1992. Meutim, na osnovu podataka koje je dostavio MKCK kao nepristrasna institucija moe se napraviti bolja procena o udelu muslimanskih rtava u AOK, i tu dolazimo do 91%. Kako bismo uporedili vremenski okvir dogaaj na osnovu oba nezavisna izvora (lica koja su ekshumirana ili proglaena mrtvim u AOK i Spisak nestalih lica koji je sainio MKCK), sproveli smo korelacionu analizu. Koeficijent korelacije izmeu broja nestalih i broja ubijenih u periodu od aprila do decembra 1992. godine iznosi 0,7568. Ovaj rezultat je statistiki podudaran s rezultatom Studentovog t-testa, koji iznosi 19,061, ime se verovatnoa za neutemeljeno odbacivanje hipoteze o odsustvu korelacije svodi skoro na 0. Tim se rezultatom moe potvrditi da je bilo nekoliko dogaaja koji su doveli do ubijanja i nestanka ljudi u AOK, poto dogaaji oba tipa imaju veoma slian obrazac.
257
258

DODATAK
Upotreba metoda obuhvatanja i ponovnog obuhvatanja u procenjivanju ukupnog broja rtava u AOK Metod obuhvatanja i ponovnog obuhvatanja uveden je u statistiku etrdesetih godina XX veka, a i danas se esto koristi za procenu ukupnog broja dogaaja na osnovu vie nepotpunih izvora za koje se pretpostavlja da su meusobno nezavisni. Sutina ovog metoda jeste teorem verovatnoe prema kojem se verovatnoa da se dva meusobno nezavisna dogaaja odigraju zajedno izraunava kao proizvod verovatnoa da se oba ta dogaaja odigraju nezavisno jedan od drugog, dakle: Ver (A i B) = Ver (A) Ver (B), pri emu su A i B meusobno nezavisni dogaaji U praksi, tamo gde su u pitanju tri izvora (u naem sluaju, kod rtava u AOK, to su: Spisak nestalih lica koji je sainio MKCK, Baza podataka o ekshumacijama i Sudske odluke kojima se lica proglaavaju mrtvim) procena broja rtava koje se ne pominju ni u jednom od ta tri izvora moe se zasnovati na analizi preklapanja koje postoji izmeu ta tri izvora (vidi tabelu u nastavku):
PREKLAPANJE IZVORA
simbol
broj lica
Nestala lica, samo MKCK Samo ekshumacije Samo sudske odluke MKCK i ekshumacije MKCK i sudske odluke Ekshumacije i sudske odluke MKCK, ekshumacije i sudske odluke
M001 M010 M100 M011 M101 M110 M111
1.786 761 738 81 503 224 46
SVI IZVORI ZAJEDNO
4.139
259
Tamo gde se analiziraju tri izvora, od kojih je jedan uslovno reeno nezavisan od druga dva (u ovom sluaju to je Spisak nestalih lica koji je sainio MKCK, poto je to izvor podataka koji su sistematski prikupljani tokom rata, za razliku od Baze podataka o ekshumacijama i Baze podataka o sudskim odlukama), broj rtava koje se ne navode ni u jednom od tri pomenuta izvora (M000) moe se proceniti na osnovu sledee jednaine (prema: Bishop, Fienberg and Holland, Discrete Multivariate Analysis: Theory and Practice, Cambridge, Mass.: MIT Press, 1975, jednaine 6.4-20, str. 241):
= M M 110 + M 100 + M 010 = 4885. M 000 001 M 111 + M 101 + M 011

Dakle, za ukupan broj rtava, N, moe se dati ovakva procena:
=M +M 000 = 9024. N
Prosena statistika greka moe se dobiti preko sledee jednaine:
1 1 1 1 2 ) = SE ( M 000 ) = M 000 SE ( N M +M +M + M +M +M + M + M 100 010 111 101 011 001 000 110
= 265. Kad je uzorak velik (vie od 120 opaenih dogaaja, kao u naem sluaju), interval pouzdanosti (1-a)100% za ukupan broj rtava N zasniva se na normalnoj distribuciji, koja se kree od
SE ( N )u N
+ SE ( N ) u , pri emu se oznaka u odnosi na kvantil do N
-domena u
odnosu na normalnu distribuciju. U naem sluaju, interval verovatnoe od 95% relativno je uzak, i prostire se od 8.505 do 9.524.
O primeni metoda obuhvatanja i ponovnog obuhvatanja za procenjivanje broja rtava u jednom drugom sukobu na podruju Jugoslavije, vidi:
Political Killings in Kosova/Kosovo, March-June 1999 (Washington: ABA-CEELI and AAAS, 2000)
260

Nadlenosti i strune kvalifikacije autor izvetaja
Nestala i ubijena lica u Autonomnoj oblasti Krajina 1992. godine Osnovne demografske odlike, vreme i mesto incidenata
10. januar 2002. godine
Izvetaj Nestala i ubijena lica u Autonomnoj oblasti Krajina 1992. godine. Osnovne demografske odlike, vreme i mesto incidenata (dalje u tekstu: Izvetaj o AOK) nastao je zajednikim radom dvaju naunika, Ewe Tabeau (dalje u tekstu: ET) i Jakuba Bijaka (dalje u tekstu: JB), koji su ovaj izvetaj sainili u okviru aktivnosti Tima za istrage o rukovodstvima Demografskog odeljenja pri Kancelariji tuioca, MKSJ. Radnje o kojima je sainjen ovaj izvetaj sprovedene su 2001. godine. ET je vii istraiva s bogatim iskustvom na polju demografije i statistike, diplomirala je statistiku i ekonometriju, a doktorirala je na demografiji. JB je nauni saradnik. ET je bila odgovorna za analitiku stranu Izvetaja o AOK (metod, podaci, nain obrade podataka i tip analize, tumaenje rezultata itd.). JB je bio odgovoran za razvoj baze podataka. Oba autora su bila krajnje angaovana u sainjavanju ove analize. Oboje su doprineli sastavljanju ovog teksta.
Strune kvalifikacije ET: pregled
ET diplomirala je ekonometriju i statistiku (titula magistra, s najviim ocenama, 1981. godine), a doktorat iz matematike demografije odbranila je (s najviim ocenama, 1991. godine) na Ekonomskom fakultetu Varavskog univerziteta. Od 1983. do 1991. godine na Ekonomskom fakultetu Varavskog univerziteta studentima niih godina predavala je deskriptivnu i matematiku statistiku i demografiju. Posle toga, preselila se u Holandiju, gde i sada ivi i radi. Od jula 1991. do septembra 2000. godine ET je radila pri Holandskom interdisciplinarnom demografskom institutu (NIDI) u Hagu (Holandskom nacionalnom institutu za demografiju) kao stariji istraiva i voa projekta. U njene odgovornosti na NIDI-ju spadalo je i voenje i predlaganje demografskih istraivanja u vezi s kompjuterskim modeliranjem i predvianjem stope smrtnosti i obradu podataka o stanju zdravlja u Holandiji i drugim evropskim zemljama. Nekoliko tih projekata naruila je Evropska komisija, neki su finansirani na zahtev za istraivanje podnet Holandskoj
261
organizaciji za nauna istraivanja, NIDI-ju ili drugim holandskim i ne samo holandskim organizacijama (na primer, Holandskom institutu za javno zdravlje i okolinu ili Francuskom nacionalnom demografskom institutu). ET je u svojstvu strunjaka dobijala pozive od dravnih i meunarodnih organizacija (na primer, Eurostat Statistika agencija Evropske Unije; ING Group Life Insurance NL /holandsko osiguravajue drutvo/, Goldman & Sachs Life Insurance USA /ameriko osiguravajue drutvo/, Statistics Netherlands, British Government Actuarys Department /Odeljenje za statistiku pri britanskoj Vladi/) za konsultacije povodom njihovih projekata koji su ukljuivali pitanja stope smrtnosti i razvoja zdravlja i statistika predvianja. Bila je mentor mladim istraivaima koji su zavravali teze za magistarsku i doktorsku titulu. Nacionalni i meunarodni demografski asopisi pozivali su je da bude recenzent dostavljenih radova. ET je autor vie od 80 naunih radova. U novije spadaju: tri monografije objavljene kod meunarodnih izdavaa, u Holandiji i u Poljskoj; 23 lanka objavljena u meunarodnim i nacionalnim asopisima; 14 referata na meunarodnim konferencijama; 30 izvetaja o istraivanjima, s radnim materijalom. ET sarauje s demografima irom Evrope, a naroito s demografima u Belgiji, ekoj republici, Finskoj, Francuskoj, Nemakoj, Maarskoj, Italiji, Norvekoj, Poljskoj i Ujedinjenom Kraljevstvu. ET odlino poznaje nekoliko tipova kompjuterskog softvera. Govori i pie poljski (maternji jezik), vlada engleskim (teno), holandskim (dobro), ruskim (ranije teno, sad pasivno) i nemakim (ranije veoma dobro, sad pasivno).
Strune kvalifikacije JB: pregled
JB je diplomirao kvantitativne metode i informacione sisteme na Ekonomskom fakultetu Varavskog univerziteta (dalje u tekstu: EFV), gde je, uz najbolje ocene, zavrio petogodinje dodiplomske studije. Tokom 2001. godine bio je asistent istraiva pri Demografskoj sekciji Tuilatva, MKSJ. Od 1999. do 2000. godine JB je radio kao student saradnik na Institutu za statistiku i demografiju pri EFV, gde je studentima niih godina predavao statistiku i vie statistike metode. Godine 1999. dobio je tromesenu
stipendiju od Holandskog interdisciplinarnog demografskog instituta (NIDI) u Hagu, na kom je gostovao kao mlai istraiva. U toku svog univerzitetskog obrazovanja, JB je bio autor brojnih izvrsnih studija i istraivakih tekstova. Kao student, uestvovao je na nekoliko konferencija za mlade istraivae, gde je izlagao brojne zanimljive referate. Osim toga, uestvovao je na nekoliko (poljskih i meunarodnih) istraivakih projekata u vezi s demografskim i ekonomskim aspektima drutva i napisao je nekoliko izvetaja. JB izvanredno vlada kompjuterskim programima (izmeu ostalog: MS Access, MS Excel, MapInfo, ArcView GIS, Statgraphics, SPSS, Statistica) i poznaje programske jezike (Turbo Pascal, Visual Basic). Govori i pie na nekoliko jezika (poljski, engleski, nemaki i u manjoj meri srpskohrvatski i holandski).
ETNIKI SASTAV; INTERNO RASELJENA LICA I IZBEGLICE IZ OSAM OPTINA U HERCEG-BOSNI; OD 1991. DO 1997-98.1
EWA TABEAU, MARCIN TKOWSKI, JAKUB BIJAK, ARVE HETLAND ODELJENJE ZA DEMOGRAFIJU, TUILATVO, MKSJ
IZVETAJ VETAKA U PREDMETU JADRANKO PRLI I DR. (IT-04-74-PT)
17. januar 2006.
Rezultati razmatrani u izvetaju HERCEG-BOSNA dobijeni iz izvora i metodama slinim onima koje smo koristili u svojim ranijim izvetajima dostavljenim za potrebe ranijih procesa pred MKSJ /Meunarodnim krivinim sudom za bivu Jugoslaviju/. Treba naiti da su oni istovetni izvorima i metodama korienim u izvetaju za sluaj MILOEVI: Etniki sastav i interno raseljena lica i izbeglice iz 47 optina u Bosni i Hercegovini, 1991. i 1997/98., koji su sastavili E. TABEAU, M. TKOWSKI, J. BIJAK i A. HETLAND, 4. aprila 2003. godine, ERN: 0291-5501-0291-5738, dokazni predmet 548 Tab 2. Poto su u oba izvetaja korieni isti izvori i metodologija, mi smo (uz malu adaptaciju) u izvetaj HERCEG-BOSNA ukljuili Priloge B do D izvetaja u predmetu MILOEVI.
264
Etniki sastav, interno raseljena lica i izbeglice iz osam optina Herceg-Bosne od 1991. do 1997-98
265
1.
CILJ I OBIM
Ovaj izvetaj (u daljem tekstu: izvetaj o Herceg-Bosni) rezultat je rada Odeljenja za demografiju (DU) Tuilatva (OTP) Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju (MKSJ). Mi smo ga sastavili na zahtev tima Tuilatva MKSJ koji radi na predmetu JADRANKO PRLI i DR. (predmet br. IT-04-74-PT). Izvetaj sadri demografske statistike podatke o etnikom sastavu stanovnitva u osam odabranih optina u Bosni i Hercegovini, kao i minimalne brojeve interno raseljenih lica i izbeglica iz tih optina na koje se odnosi predmet JADRANKO PRLI i DR. (u daljem tekstu: optine Herceg-Bosne), 1991. godine i 1997-98. godine. Pored te dve glavne vrste podataka, takoe dajemo priblinu procenu ukupnih brojeva IRL-a /interno raseljenih lica/ i izbeglica za podruje Herceg-Bosne, kao i saeti statistiki prikaz za celu Bosnu i Hercegovinu. Prilog A ovom izvetaju sadri tabelarni pregled rezultata na optinskom nivou (A1 do A5), dok Prilog B (B1 do B6) sadri opis izvora podataka. U Prilogu C (C1 i C2) saeto je opisana metodologija koja je koriena u ovom istraivanju. Najzad, u Prilogu D (D1 do D4) navedene su profesionalne kvalifikacije autora. Pregled izvora podataka korienih u ovom izvetaju
Tabela 1.
Izvor
Period prikupljanja
Odgovorna institucija
Veliina izvora (lica)
Obuhvaeno stanovnitvo
Stanovnitvo koje nije obuhvaeno
Prikupljeni podaci (varijable) Ime i prezime, ime oca, datum i mesto roenja, pol, broj line karte (JMB) /sic/, mesto i optina prebivalita 1991, nacionalnost, veroispovest i dr.
Ogranienja
Popis stanovnitva
1-15. april 1991.
Zavod za statistiku SR BiH
4,4 miliona
Svi stanovnici BiH i graani BiH na radu u inostranstvu zajedno sa lanovima svojih porodica
Lica koja su isputena zbog greaka ili previda; doseljeni nakon popisa
Greke u varijablama, podaci koji nedostaju, duplikati
Biraki spisak
1997-1998.
OEBS
2,7 miliona
Lica s pravom glasa koja su se
Lica mlaa od 18 godina, lica
Ime i prezime, ime
Greke u varijablama,
266

registrovala koja se nisu registrovala, lica koja su umrla tokom sukoba oca, datum roenja, pol, broj line karte (JMB), optina prebivalita tokom 1991. i 1997-98. i dr. podaci koji nedostaju, duplikati
Baza podataka raseljenih lica i izbeglica (DDPR)
2000
UNHCR; Vlada BiH
583.816
Podnosioci zahteva za pomo (npr. IRL tokom 1992-95.) i njihovi lanovi porodica koji su jo uvek bili registrovani 2000.
Lica koja se nisu prijavila, lica koja su se vratila kui, lica koja su umrla tokom sukoba
Ime i prezime, ime oca, datum roenja, pol, broj line karte (JMB), odnos s podnosiocem zahteva, optina boravita i dr.
Greke u varijablama, podaci koji nedostaju, duplikati
Za potrebe ovog izvetaja analizirane su pojedinane evidencije o stanovnitvu Bosne i Hercegovine koje se odnose na dve godine, 1991. (popis stanovnitva iz 1991. godine, videti tabelu 1) i 1997-98. godinu (biraki spisak OEBS-a, tabela 1). Te dve godine su ovde predmet razmatranja, iako je period na koji se odnosi optunica poeo u novembru 1991. godine i zavrio se u aprilu 1994. godine. Za period od novembra 1991. do aprila 1994. godine, ne raspolaemo izvorima koji bi se mogli upotrebiti za sloene analize poput onih o kojima je re u ovom izvetaju. Takvi izvori ne postoje. Mi smo u ovom izvetaju takoe uporedili statistike o interno raseljenim licima zasnovane na biraima iz 1997-98. godine (statistiki podaci Odeljenja za demografiju) sa brojanim podacima UNHCR-a i Vlade BiH za 2.000 godinu (DDPR, tabela 1; i Prilog A, tabela 4). Podaci iz 2000. predstavljaju zvaninu statistiku vlade Bosne i Hercegovine i ona je prikupljena i obraena pod pokroviteljstvom UNHCR-a tokom perioda od 1992. do 2000. Vie informacija o ovom izvoru dostupno je u Prilogu B (B6). Glavni rezultati prikazani u ovom izvetaju su sledei: Apsolutna i relativna veliina odreene etnike grupe na celom podruju HercegBosne i u svim pojedinanim optinama Herceg-Bosne: stanje od /sic/ 1991. i
267
1997-98. godine. Iskljuivo lica roena pre 1980. godine. Optinske granice od /sic ?iz/ 1997-98. (tabela 1, Prilog A1). Mininalan broj interno raseljenih lica i izbeglica s podruja Herceg-Bosne kao celine i iz svih optina Herceg-Bosne pojedinano: stanje od 1997-98, po optinama stanovanja iz 1991. Zasnovano na minimalnim brojevima, mali postoci IRL i izbeglica u odreenoj etnikoj grupi i u ukupnom broju svih IRL i izbeglica ustanovljenih 1997-98. godine takoe su ukljueni. Iskljuivo lica roena pre 1980. godine. Granice optina iz 1997-98. godine (tabela 2, Prilog A2). Procena nepoznatog ukupnog broja interno raseljenih lica i izbeglica s podruja Herceg-Bosne i kao celine i iz svih optina Herceg-Bosne pojedinano: stanje iz 1997-98, po optini stanovanja iz 1991. Iskljuivo lica roena pre 1980. godine. Optinske granice iz 1997-98. godine. Ova analiza ima indikativan karakter. (tabela 3, Prilog A3).
Prilog A sadri kompletne tabele sa podacima pripremljenim za ovaj izvetaj, ukljuujui i one na optinskom nivou. Veina tabela odnosi se jedino na optine koje pripadaju podruju Herceg-Bosne. Pripremili smo tri glavne tabele s podacima. Tabele od 1 do 3, Prilozi od A1 do A3, prikazuju podatke za svaku etniku grupu (tj. Muslimane, Srbe, ostale i Hrvate). U prilogu A, meutim, prikazujemo ukupno 5 tabela. Pored tabela od 1 do 3, Prilog A4 sadri podatke iz baze podataka DDPR-a, tj statistike UNHCR-a i Vlade BiH o IRL i izbeglicama u Bosni 2000. godine. Prikazani su jedino statistiki podaci za lica koja su imala 18 ili vie godina u vreme izbora 1997-98. (direktno uporedivo sa naim statistikim podacima). U Prilogu 5 dat je opti pregled rezultata dobijenih za Bosnu i Hercegovinu. Podaci o izvorima i metodologiji korienoj u ovom izvetaju mogu se nai u Prilogu B, odnosno C. U Prilogu D dat je rezime strunih kvalifikacija autora.
U Odeljku 2 ovog izvetaja dat je rezime glavnih nedostataka u vezi sa naim izvorima. U Odeljcima 3 do 6 izneli smo glavne nalaze u vezi sa svakom od etnikih grupa, pojedinano. Odeljci 7 i 8 sadre pregled statistikih podataka u vezi sa interno raseljenim licima i izbeglicama, kao i pregled podataka o promenama u etnikom
268
sastavu stanovnitva za itavo podruje Herceg-Bosne. Konano, Odeljak 9 predstavlja rezime glavnih nalaza koji su bili predmet razmatranja ovog izvetaja. Podruje Herceg-Bosne predstavljeno je u daljem tekstu.
Godine 1991. Bosna i Hercegovina sastojala se od 109 optina (u daljem tekstu: predratne optine). Dejtonskim mirovnim sporazumom iz 1995, zemlja je podeljena na dva politika entiteta, Republiku Srpsku (u daljem tekstu: RS) i Federaciju Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Federacija) i uvedena je nova klasifikacija optina. Mnoge optine ostale su iste kao to su bile 1991, ali je uspostavljen i veliki broj novih. Granica meu entitetima podelila je nekoliko predratnih optina na dva dela, pri emu je jedan deo pripao RS-u, a drugi Federaciji. Po Dejtonskom sporazumu, svakom od ovih delova dat je status regularne optine. Nekoliko manjih podruja koja su se izdvojila iz predratnih optina u periodu izmeu 1992. i 1995. godine takoe je dobilo taj status. Nakon rata, svaka optina (u daljem tekstu: postdejtonska optina) dobila je numeriku oznaku od 1 do 185. Jedan broj oznaka ostao je prazan (36) poto im nije pripisana teritorija. Stvaran broj postdejtonskih optina iznosi 149 (na osnovu klasifikacione eme OEBS-a iz 1997-98. godine). U svrhu ove studije, podruje Herceg-Bosne definisano je kao podruje koje se sastoji od dolenavedenih optina. Sa izuzetkom Mostara i Stoca, sve druge optine ostale su nepromenjene (predratne i posleratne optine su identine). Mostar je podeljen na osam manjih postdejtonskih optina, a Stolac na dve. apljina (FBiH /Federacija Bosne i Hercegovine/); oznaka OEBS-a: 173 Gornji Vakuf (FBiH), 110 Jablanica (FBiH), 126 Ljubuki (FBiH), 171 Mostar: - Mostar, Centar (FBiH), 157 - Mostar, Jug (FBiH), 151 - Mostar, Jugoistok (FBiH), 152 - Mostar, Jugozapad (FBiH), 153 - Mostar, Sjever (FBiH), 154 - Mostar/ Srpski Mostar (RS), 158
269
- Mostar, Stari grad (FBiH), 155 - Mostar, Zapad (FBiH), 156 Prozor/ Prozor-Rama (FBiH), 125 Stolac: - Stolac (FBiH), 176 - Stolac/ Berkovii (RS), 177 Vare (FBiH), 095 Sve komponente relevantne za podeljene optine ukljuene su u ovu studiju, tj. analizirane su sve postdejtonske optine koje zajedno ine teritoriju predratne optine. Analiza je, meutim, sprovedena na nivou postdejtonskih optina, to prua mogunost specifinijeg opisa datih demografskih procesa.
Slika br. 1: Referentna mapa Bosne i Hercegovine i Herceg-Bosne /na mapi su obeleene gorenavedene optine; videti izvorni tekst (ERN: 0503-16310503-1631)/ Slika br. 1 prikazuje mapu2 Bosne i Hercegovine podeljene na postdejtonske optine u njihovim granicama iz 1997-98 godine. Na ovoj mapi takoe je prikazana i podela zemlje na dva politika entiteta, RS i Federaciju. Optine koje su prouavane u ovom izvetaju obeleene su plavom bojom (videti mapu). One ine podruje HercegBosne, kojim se mi ovde bavimo. Najvei deo podruja Herceg-Bosne nalazi se u Federaciji Bosne i Hercegovine.
2. NEDOSTACI IZVORA Izvori koji su korieni u ovom izvetaju su obimni i u osnovi pouzdani (videti Prilog B). Ustanovljeni su nedostaci izvora i njihov uticaj na rezultate iznete u ovom izvetaju. Oni su ukratko navedeni u daljem tekstu, a detaljnije u Prilogu B (B1 do B6).
2 Ova mapa slui samo kao ilustracija o tome gde se nalazi Herceg-Bosna, onako kako je definisana u ovom izvetaju, kao i od kojih se optina sastoji.
270
U statistikoj praksi, popis stanovnitva je najvei i najsveobuhvatniji izvor informacija o stanovnitvu jedne zemlje. Popis stanovnitva iz 1991. obuhvatio je kompletno stanovnitvo Bosne i Hercegovine, od /dana/ 31. marta 1991. Na taj nain dolo se do podatka da je u Bosni 1991. godine bilo 4,4 miliona stanovnika. Podaci o licima dobijeni su u direktnim razgovrima, zasnovanim na jednoobrazno pripremljenim popisnim upitnicima za celu zemlju, tj. za bivu Jugoslaviju. Metodoloke pripreme, organizacija i sprovoenje popisa, kao i kontrola kvaliteta podataka razmotreni su u izjavi vetaka podnetoj uz Prilog B3 ovog izvetaja. Izjavu su dali predstavnici statistikih institucija u Sarajevu koji su bili direktno ukljueni u popis 1991. godine i to od njegovog samog poetka (tj. negde od oprilike 1984.), kojima su bili dostupni vani dokumenti vezani za popis i koji su, iz tog razloga, bili u stanju da najbolje procene pouzdanost popisa. Najvei nedostaci popisa (u vezi sa skeniranjem) su tipografske greke u imenima i nedovrena kontrola kvaliteta podataka (zbog nestabilne politike situacije 1991. i sukoba u periodu 1992-95.). U Prilogu B2 detaljno objanjavamo kako smo pristupili ovim i drugim problemima s podacima o popisu stanovnitva. Po naem miljenju, problemi sa podacima ne diskredituju popis kao veliki izvor informacija o stanovnitvu Bosne i Hercegovine pre sukoba, i popis se moe s pouzdanou koristiti za izradu statistikih podataka kakvi se navode u ovom izvetaju. Drugi problemi u vezi sa popisom su oni koji su proizali iz ukljuivanja u popis onog stanovnitva koje je privremeno boravilo u inostranstvu (nekih 234.213 osoba od 4.377.032, tj. 5,4 % populacije obuhvaene popisom). Ovo stanovnitvo ukljueno je u popisnu statistiku koju su pripremile i objavile lokalne statistike institucije, te je stoga takoe ukljueno u nae podatke za 1991. i 1997. Ukljuivanje stanovnitva iz inostranstva moe proizvesti otklon u nacionalnom sastavu manjih podruja 1991, kao to su recimo naselja. Istraili smo ovaj otklon za sve optine u Bosni i Hercegovini i ispostavilo se da je do prilino prihvatljivo jer su sve osim tri optine zadrale nacionalni sastav, kako za de facto (tj. stvarno) tako i de jure stanovnitvo3 (tj. stvarno i privremeno u inostranstvu; videti takoe Prilog B4).
3 Izrazi "de facto stanovnitvo" i "de jure stanovnitvo" su demografski, ne pravni. U Prilogu B3 dato je blie objanjenje tih izraza.
271
Ukljuivanje populacije u inostranstvu takoe moe imati uticaj i na broj biraa van zemlje, koje smo oznaili kao izbeglice 1997-98 (videti Prilog B4). Nekih 87% biraa van zemlje, a koji su iz Bosne i Hercegovine, napustilo je zemlju nakon popisa (tzv. postpopisna emigracija) i nije se vratilo svojim domovima do 1997-98. Preostalih 13% su u inostranstvu boravili 1991. (pre-cenzusna emigracija) i tamo su ostali nakon popisa u martu 1991. Da nije dolo do rata u Bosni i Hercegovini, pre-cenzusni emigranti bi se moda vratili, ali su se 1997-98. upisali kao birai koji jo uvek ive van zemlje. Stoga smatramo da se svi birai izvan zemlje mogu i moraju smatrati izbeglicama. Pitanje pre-cenzusne emigracije se posebno razmatra u Prilogu B4 u kojem su prikazani rezultati nekoliko analiza efekta koji je pre-cenzusna emigracija imala na nae statistike podatke o izbeglicama u Bosni i Hercegovini.
Treba imati u vidu da su procenti postpopisne i pretpopisne emigracije (87% i 13%) dobijeni samo za one birae koji su registrovani u zemljama koje nisu bive jugoslovenske republike. Godine 1997-98, pet bivih jugoslovenskih republika imale su status nezavisne drave: Bosna i Hercegovina, Hrvatska, SRJ, Makedonija i Slovenija. Svi bosanski birai koji su se 1997-98. godine registrovali u Hrvatskoj ili SRJ (a u manjoj meri u Makedoniji i Sloveniji) bili su nastanjeni u Bosni 1991. godine i redovno su putovali na rad u druge jugoslovenske republike (prvenstveno u Hrvatsku i SRJ). injenica da su 1991. bili nastanjeni u Bosni, a 1997-98. u Hrvatskoj ili SRJ, implicira da se moraju smatrati izbeglicama. Ukoliko bi se birai iz Hrvatske i SRJ ukljuili u procenu gorepomenutih procenata, onda bi odgovarajue procene bile: 91,2% (umesto 87%) biraa iz 1997-98. godine bili bi postpopisna emigracija, a 8,8% (umesto 13%) biraa bili bi predcenzusna emigracija. U obe situacije otklon zbog ukljuivanja pretcenzusne emigracije u brojke o svim raseljenim licima (interno raseljenim licima i izbeglicama) je najvie oko 5% za celu zemlju, to se naelno smatra prihvatljivim nivoom greke u statistici. Biraki spisak iz 1997-98. praktino je veliki uzorak populacije Bosne i Hercegovine 1997-98. godine sa pravom glasa (tj. onih sa 18 ili vie godina u vreme izbora). Svi birai koji su se registrovali za glasanje 1997. i 1998. pokriveni su ovim izvorom. Spojili smo ta dva biraka spiska (1997. i 1998.) u jedan (1997-98.). Ova dva spiska se u velikoj meri preklapaju. Godine 1998. bilo je samo oko 150.000 novih upisa (prva registracija 1998. godine). Svi ostali upisi iz 1998. takoe su pokriveni spiskom
272
iz 1997. Prilikom spajanja tih spiskova, ukljuili smo sve upise iz 1997. (prva registracija 1997.), kao i nove upise iz 1998. (150.000 upisa iz prve registracije 1998.). U veini sluajeva, izgledalo je da upisi iz 1998 pokrivaju optine u kojima je 1997. godine registracija bila manje kompletna. Taj spojeni biraki spisak iz 1997-98. godine sadri ukupno 2.674.506 upisa i uglavnom pokriva 1997. godinu. Treba imati u vidu da se biraki spisak ne moe koristiti za pravljenje procene ukupnog broja stanovnika 1997. godine ili 1998. godine. Taj broj je tada sigurno bio vei od 2,7 miliona biraa koji su uneti u spisak. Meutim, biraki spisak se sa sigurnou moe koristiti za izradu statistike koja odraava nacionalni sastav tokom 1997-98. godine i interno raseljena lica i izbeglice od 1997-98. godine. Svi apsolutni brojevi dobijeni iz spiska predstavljaju barem /sic - ?najmanje/ vrednosti, to je vezano za nekompletnost ovog izvora. Sve relativne vrednosti (tj. procenti) mogu se ekstrapolirati na kompletno stanovnitvo i smatrati pouzdanim. Biraki spisak ima odreene nedostatke, poput nedostataka razmatranih u vezi sa popisom (npr. tipografske greke, nekompletni ili neuneseni jedinstveni matini brojevi i dr.). Ti nedostaci se mogu ispraviti na isti nain na koji je to uinjeno i sa popisom (Prilog B5). Dve vrste pojedinanih podataka, tj. podaci iz popisa i iz birakih spiskova, spojeni su putem kompleksnog procesa sparivanja. U tom procesu, velika veina lica koja su uvrtena u biraki spisak (oko 80%), pronaena su u popisu stanovnitva iz 1991. godine. Od ukupno 2.674.506 upisa o biraima, povezano je nekih 2.125.999 upisa (tj. tano 79,5%), od kojih je, prema navodima, 319.405 bilo izvan zemlje, a 1.805.419 u zemlji. Tako povezani podaci predstavljali su osnovu za sve analize koje su obavljene u svrhu ovog izvetaja. Povezivanje popisa iz 1991. i birakih spiskova iz 1997-98. omoguilo je da se ukljue svi podaci iz popisa za svakog sparenog biraa. Na taj nain smo bili u mogunosti da za sve birae iz 1997-98. godine koji su povezani s popisom koristimo podatke o njihovoj nacionalnosti iz popisa iz 1991. godine, kao i podatke o tome u kojoj optini su bili nastanjeni 1991. godine.
Sve analize su pravljene prema nacionalnosti, zasnovane na potpuno istoj definiciji za obe analizirane godine - za 1991. godinu, kao i za 1997-98. godinu. Definicija koju
273
smo koristili istovetna je definiciji korienoj u upitniku iz popisa sprovedenog 1991. godine, gde je nacionalnost samo odgovor dat na otvoreno pitanje. U originalnim formularima popisa stanovnitva, graani Bosne i Hercegovine naveli su nekoliko stotina nacionalnih kategorija. Mi smo pregrupisali ove kategorije u etiri glavne grupacije: oni koji su se izjasnili kao Muslimani, Hrvati ili Srbi smatrani su za pripadnike tih konkretnih grupa, dok su sve ostale kategorije, ukljuujui Jugoslovene, svrstane u kategoriju "ostalih". Polazei od definicije interno raseljenih lica, za svako obraivano lice uporeeni su podaci o tome u kojoj optini je ono bilo nastanjeno 1991. i 1997-98. godine. Ukoliko je neko lice 1991. godine bilo nastanjeno u optini razliitoj od optine u kojoj se prijavilo kao bira na izborima 1997-98. godine, onda je to lice smatrano interno raseljenim. Napravljena su poreenja za postdejtonske optine, to je ukljuivalo stvaranje nove varijable "postdejtonska optina" - za sva lica koja su uneta u popis. Ovaj zadatak je uglavnom uspeno obavljen i na kraju je iz analize morao biti iskljuen samo mali broj naselja koja su podeljena izmeu politikih entiteta, RS i FBiH. Treba napomenuti da je interna migracija u bivim socijalistikim zemljama, kao to su Jugoslavija i konkretno Bosna i Hercegovina, bila ogranienog obima pre 1991. godine. Naa analiza promena prebivalita pre i posle sukoba je zato u potpunosti opravdana kao metod utvrivanja kretanja stanovnitva tokom sukoba od 1992. do 1995. godine. U Bosni i Hercegovini je interna migracija pre sukoba bila zanemariva. Pored toga, tokom sukoba nisu delovali uobiajeni uzroci interne migracije (trite rada, stambena situacija, kolovanje, itd.). Loa stambena situacija je bila jedan od uzroka niskog stepena migracije stanovnitva u Bosni i Hercegovini pre 1991. godine. Pored toga, u Bosni i Hercegovini se proces urbanizacije odvijao relativno sporo u poreenju s dinaminim zapadnim zemljama. Taj proces je kontrolisala socijalistika partija /kao u originalu/. Migracija radne snage nije igrala posebno vanu ulogu poto u tom socijalistikom sistemu nije bilo nezaposlenih /kao u originalu/. Zaposlenje je bilo svima zagarantovano. Gradnja karijere je bila skopana s iniocima koji su dobrim delom bili izvan domena ambicije pojedinca i njegove spremnosti da se preseli radi zaposlenja. Ti inioci su, na primer, bili povezani sa lanstvom u socijalistikoj partiji /kao u originalu/ ili sa politikom zapoljavanja vodee stranke.
274
Meutim, radno sposobni stanovnici bive Jugoslavije, ukljuujui i stanovnike Bosne, i to uglavnom mukarci, odlazili su u zapadno-evropske zemlje na privremeni rad i bolje prihode, no ti ljudi privremeno zaposleni u inostranstvu (eksterna, a ne interna migracija) po pravilu su se sistematski vraali kui. U Prilogu B4 razmatra se efekat populacije zaposlene u inostranstvu na nau statistiku o izbeglicama.
Izbeglice su bile ona lica koja su 1991. navedena kao stanovnici Bosne i Hercegovine (ukljuujui lica s privremenim prebivalitem u inostranstvu), a koja su se 1997-98. godine prijavila kao birai u drugim zemljama. Bilo je otprilike 300.000 biraa izvan zemlje koji su ispunili ovaj kriterijum. Neki su bili izuzeti iz statistike izbeglica zbog neuspenog sparivanja sa popisom ili je nedostajao upis postdejtonske optine za 1991. (problem podeljenog naselja). Treba imati u vidu da su nae definicije interno raseljenih lica i izbeglica statistike, a ne pravne. Stoga broj interno raseljenih lica i izbeglica koji je dat u ovom izvetaju treba smatrati priblinim brojem. Napomenuli bismo takoe da je, po naem miljenju, utvrivanje pravog broja nemogu zadatak i to zbog ogranienih postojeih izvora informacija i fragmentarnih informacija koje se nalaze u ovim izvorima. Odeljak 7 ovog izvetaja (Rezime statistikih podataka o interno raseljenim licima i izbeglicama...") sadri, izmeu ostalog, poreenje nae statistike o interno raseljenim licima, zasnovane na podacima koje je za 1997-98. godinu prikupio OEBS, sa statistikim podacima koje su za 2000. godinu prikupili UNHCR i bosanska Vlada. Baza podataka UNHCR-a i Vlade BiH (DDPR) moe se smatrati pravno utemeljenom, poto je formirana kao registracioni sistem za sva interno raseljena lica i sve izbeglice u Bosni i Hercegovini u svrhu obezbeivanja socijalne pomoi i nadoknade tim licima za izgubljenu imovinu. Statistika zasnovana na podacima DDPR-a odnosi se na interno raseljena lica poevi od 2000. godine, za razliku od statistike zasnovane na podacima OEBS-a koja se odnosi na 1997-98. godinu. Ipak, pronali smo mnoge slinosti izmeu ta dva izvora. Takoe su i brojevi u oba izvora znatno nii od stvarnih brojeva koji se odnose na period 1992-95. godinu.
275
3.
GLAVNI NALAZI O MUSLIMANIMA PROCENAT MUSLIMANA U STANOVNITVU PODRUJA HERCEG-BOSNE: STANJE 1991. I 1997-98. GODINE
3.1.
U osam optina na koje se odnosi optunica procenat Muslimana popeo se sa 34,6% 1991. godine na 37,4% 1997-98. godine, tj. za osam posto (Prilog A; tabela 1M). Ovi podaci se odnose na svih osam optina, kako na optine koje su, nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma u novembru 1995. godine, dodeljene Federaciji Bosne i Hercegovine tako i na optine koje su dodeljene Republici Srpskoj. Na podrujima koja su 1997-98. godine pripadala Federaciji Bosne i Hercegovine, procenat Muslimana poveao se sa 34,8% 1991. godine na 37,8% 1997-98. godine (za 8,9%). Uzimajui u obzir samo teritorije koje su na kraju ule u sastav Republike Srpske, procenat Muslimana je u tom istom periodu pao sa 25,9% na 0,1% (tj. za 99,7 posto). Detaljni brojani podaci po optinama dati su u Prilogu A, u Tabeli 1M.
3.2
MINIMALAN BROJ INTERNO RASELJENIH LICA I IZBEGLICA SA
PODRUJA HERCEG-BOSNE: STANJE 1997-98. GODINE
Tabela 2M, u Prilogu A, sadri brojane podatke o licima koja su 1991. godine bila nastanjena u optinama Herceg-Bosne (i zato bila navedena u popisu iz 1991. godine) i koja su su se registrovala za anje na izborima 1997-98. godine. U Tabeli 2M grupisali smo birae po optinama u kojima su bili nastanjeni 1991. godine.4 Tako tabela 2M prikazuje interno raseljena lica i izbeglice prema optini koju su napustili. Ukljuene su samo optine Herceg-Bosne. Od celokupnog posleratnog stanovnitva koje potie iz osam optina Herceg-Bosne, (tj. stanovnitvo koje je u tim optinama ivelo 1991. godine), 1997-98. je jo uvek
4 U tabeli 1M birai su grupisani po optinama u kojima su se registrovali za glasanje 1997-98. godine. Stoga se biraka populacija prikazana u tabeli 1M, delimino razlikuje od birake populacije prikazane u tabeli 2M.
276
bilo najmanje 61,487 izbeglica i raseljenih lica (43,2% od celokupnog broja identifikovanih preivelih lica). Od tog ukupnog broja, 26,663 lica bila su Muslimani. Prema tome, 43,4% izbeglica i lica raseljenih iz osam optina Herceg-Bosne bili su Muslimani. Ekvivalentni indikator za podruje Herceg-Bosne u Federaciji Bosne i Hercegovine iznosi 43,2% interno raseljenih Muslimana i izbeglica Muslimana (26.189 od 60.586). Sa teritorija Herceg-Bosne koje su 1997-98 pripadale Republici Srpskoj, 52,6% od ukupnog broja interno raseljenih lica i izbeglica inili su Muslimani (474 od 901). Godine 1997-98. procenat interno raseljenih lica i izbeglica meu muslimanskim stanovnitvom koje potie iz osam optina Herceg-Bosne, iznosio je 49 posto. Taj indikator za Federaciju iznosi 48,6%, a za Republiku Srpsku 100,0% (videti takoe slike 2 i 3 koje slede).
Slika br. 2:
Procenat interno raseljenih Muslimana i izbeglica Muslimana koji od 1997-98. godine ive izvan mesta prebivalita iz 1991. godine: geografski obrazac.
/Videti sliku u izvornom dokumentu (ERN: 0503-1637-0503-1637). Prevod pojmova u legendi: No Data = nema podataka Daytonline = dejtonska linija/
Slika br. 3:
Procenat interno raseljenih Muslimana i izbeglica Muslimana koji od 1997-98. godine ive izvan mesta prebivalitaiz 1991. godine: Bosna i Hercegovina u odnosu na podruje Herceg-Bosne.
/Videti sliku u izvornom dokumentu (ERN: 0503-1637-0503-1637). Prevod pojmova u legendi: Whole area = celokupna teritorija RS Part = deo na podruju Republike Srpske (FBH) Part = deo na podruju FBiH Muslims = Muslimani/
U tabelama 2M i 2BH, u Prilogu A, dati su detaljni procenti po optinama.
277
3.3
PROCENA UKUPNOG BROJA INTERNO RASELJENIH LICA I IZBEGLICA SA PODRUJA HERCEG-BOSNE, STANJE 1997-98. GODINE: MUSLIMANI
Apsolutne vrednosti sadrane u Tabeli 2M, u Prilogu A, minimalne su vrednosti, zasnovane na najkonzervativnijem pristupu podacima. Trebalo bi oekivati da stvarne vrednosti budu znatno vee. Napravili smo procenu nepoznatih stvarnih brojeva, koji su prikazani u Tabeli 3M u Prilogu A. Ukupan broj interno raseljenih lica i izbeglica za celo podruje Herceg-Bosne procenili smo na 101.107, uz interval pouzdanosti od 95%, odnosno izmeu 100.137 i 102.078 lica. Procenjuje se da je meu interno raseljenim licima i izbeglicama bilo 40.266 Muslimana (interval pouzdanosti od 95%: izmeu 39.797 i 40.735). Za podruje Herceg-Bosne koje se nalazi u Federaciji Bosne i Hercegovine, dobili smo brojku od 99.031 (98.092-99.970) interno raseljenog lica i izbeglice, a meu njima ukupno 39.275 (38.806-39.744) Muslimana. Za podruje Herceg-Bosne koje se nalazi u Republici Srpskoj brojke su sledee: od ukupno 2.076 (2.045-1.108) interno raseljenih lica i izbeglica, Muslimana je bilo 991 (991-991).
278
4.
GLAVNI NALAZI O SRBIMA
4.1
PROCENAT SRBA U STANOVNITVU HERCEG-BOSNE: STANJE 1991. I 1997-98. GODINE
U osam optina na koje se odnosi optunica procenat Srba smanjio se sa 13,2% 1991. godine na 2,8% 1997-98. godine tj. za 79,0 posto. Ti podaci se odnose na svih osam optina, kako na optine koje su, nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma u novembru 1995, dodeljene Federaciji Bosne i Hercegovine tako i na optine dodeljene Republici Srpskoj. U podrujima koja su 1997-98. godine pripadala Federaciji Bosne i Hercegovine, procenat Srba opao je sa 12,6% 1991. godine na 1,6% 1997-98. godine (za 87,5%). Ako se uzmu u obzir samo podruja koja su na kraju ula u sastav Republike Srpske, procenat pripadnika Srba se u tom istom periodu poveao sa 49,4% na 98.3% (tj. za 99,0 posto). Detaljni brojani podaci po optinama dati su u Prilogu A, u Tabeli 1S.
4.2
MINIMALAN BROJ INTERNO RASELJENIH LICA I IZBEGLICA SA PODRUJA HERCEG-BOSNE: STANJE 1997-98. GODINE
Tabela 2S, data u Prilogu A, sadri brojane podatke o licima koja su 1991. godine bila nastanjena u optinama na teritoriji Herceg-Bosne (lica koja su popisana u popisu sprovedenom 1991. godine) i koja su se takoe registrovala za glasanje na izborima 1997-98. godine. U Tabeli 2S grupisali smo birae po optinama u kojima su bili nastanjeni 1991. godine.5 Stoga tabela 2S predstavlja prikaz interno raseljenih lica i izbeglica po optinama koje su data lica napustila. Ukljuene su samo optine HercegBosne.
Od celokupnog posleratnog stanovnitva osam optina Herceg-Bosne (tj. stanovnitvo koje je u tim optinama ivelo 1991. godine), 1997-98. je jo uvek bilo najmanje 61.487 raseljenih i izbeglica (43,2% od celokupnog broja identifikovanih preivelih
U tabeli 1S birai su grupisani po optinama u kojima su se registrovali za glasanje 1997-98. godine. Stoga se biraka populacija prikazana u tabeli 1S delimino razlikuje od birake populacije prikazane u tabeli 2S.
5
279
lica). Od tog ukupnog broja, 14.614 lica bili su Srbi. Prema tome, od ukupnog broja izbeglica i lica raseljenih iz osam optina Herceg-Bosne, Srbi su inili 23,8%. Ekvivalentni indikator za podruje Herceg-Bosne koje se nalazi na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine prikazuje 24,0% interno raseljenih Srba i izbeglica srpske nacionalnosti (14,536 od 60,586). Od ukupnog broja interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja Herceg-Bosne, koje su 1997-98 godine pripadale Republici Srpskoj, 8,7% njih bili su Srbi (78 od 901).
Tokom 1997-98. procenat interno raseljenih lica Srba i izbeglica Srba poreklom iz osam optina Herceg-Bosne iznosio je 86,9%. Taj indikator za Federaciju Bosne i Hercegovine iznosi 91,6%, a za Republiku Srpsku 8,2% (videti takoe Slike 4 i 5 koje slede).
Slika br. 4:
Procenat interno raseljenih Srba i izbeglica Srba koji su 1997-98. godine iveli izvan mesta prebivalita iz 1991. godine: geografski obrazac.
Slika br. 5:
Procenat interno raseljenih Srba i izbeglica Srba koji su 1997-98. godine iveli izvan mesta prebivalita iz 1991. godine: Bosna i Hercegovina u odnosu na podruje Herceg-Bosne.
U Tabelama 2S i 2BH, u Prilogu A, dati su detaljni procenti po optinama.
280
4.3
PROCENA UKUPNOG BROJA INTERNO RASELJENIH LICA I IZBEGLICA SA PODRUJA HERCEG-BOSNE, STANJE 1997-98. GODINE: SRBI
Apsolutne vrednosti sadrane u Tabeli 2S, u Prilogu A, minimalne su vrednosti, zasnovane na najkonzervativnijem pristupu podacima. Trebalo bi oekivati da stvarne vrednosti budu znatno vee. Napravili smo procenu nepoznatih stvarnih brojeva, koji su prikazani u Tabeli 3S, u Prilogu A. Ukupan broj interno raseljenih lica i izbeglica za celo podruje Herceg-Bosne procenili smo na 101.107, uz interval pouzdanosti od 95%, odnosno izmeu 100.137 i 102.078 lica. Procenjuje se da je meu interno raseljenim licima i izbeglicama bilo 26.304 Srba (interval pouzdanosti od 95%: izmeu 26.039 i 26.569). Za podruje Herceg-Bosne koje se nalazi u Federaciji Bosne i Hercegovine, dobili smo brojku od 99.031 (98.092-99.970) interno raseljenog lica i izbeglica, a meu njima ukupno 26.148 (26.913-26.382) Srba. Za podruje Herceg-Bosne koje se nalazi u Republici Srpskoj brojke su sledee: od ukupno 2.076 (2.045-1.108) interno raseljenih lica i izbeglica, Srba je bilo 156 (126187).
281
5.
GLAVNI NALAZI O OSTALIMA
5.1
PROCENAT OSTALIH U STANOVNITVU HERCEG-BOSNE: STANJE 1991. I 1997-98 GODINE
U osam optina na koje se odnosi optunica procenat ostalih smanjio se sa 7,8% 1991. godine na 5,7% 1997-98. godine tj. za 27,3 posto (Prilog A, tabela 1O). Ti podaci se odnose na svih osam optina, kako na optine koje su, nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma u novembru 1995, dodeljene Federaciji Bosne i Hercegovine tako i na optine dodeljene Republici Srpskoj. U podrujima koja su 1997-98. godine pripadala Federaciji Bosne i Hercegovine, procenat ostalih opao je sa 7,9% 1991. godine na 5,7% 1997-98. godine (za 27,7%). Ako se uzmu u obzir samo podruja koja su na kraju ula u sastav Republike Srpske, procenat ostalih se u tom istom periodu poveao sa 0,9% na 1.4% (tj. za 52,3 posto). Detaljni brojani podaci po optinama dati su u Prilogu A, u Tabeli 1O.
5.2
MINIMALAN BROJ INTERNO RASELJENIH LICA I IZBEGLICA SA PODRUJA HERCEG-BOSNE: STANJE 1997-98. GODINE
Tabela 2O, data u Prilogu A, sadri brojane podatke o licima koja su 1991. godine bila nastanjena u optinama na teritoriji Herceg-Bosne (lica koja su popisana u popisu sprovedenom 1991. godine) i koja su se takoe registrovala za glasanje na izborima 1997-98. godine. U Tabeli 2O grupisali smo birae po optinama u kojima su bili nastanjeni 1991. godine.6 Stoga Tabela 2O predstavlja prikaz interno raseljenih lica i izbeglica po optinama koje su data lica napustila. Ukljuene su samo optine HercegBosne.
Od celokupnog posleratnog stanovnitva osam optina Herceg-Bosne (tj. stanovnitvo koje je u tim optinama ivelo 1991. godine), 1997-98. je jo uvek bilo najmanje 61.487 raseljenih i izbeglica (43,2% od celokupnog broja identifikovanih preivelih lica). Od tog ukupnog broja, 4.497 lica spadaju u kategoriju ostalih. Prema tome, od
U tabeli 1O birai su grupisani po optinama u kojima su se registrovali za glasanje 1997-98. godine. Stoga se biraka populacija prikazana u tabeli 1O delimino razlikuje od birake populacije prikazane u tabeli 2O.
6
282
ukupnog broja izbeglica i lica raseljenih iz osam optina Herceg-Bosne, ostali su inili 7,3%. Ekvivalentan indikator za podruje Herceg-Bosne koje se nalazi na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine prikazuje 7,4% interno raseljenih ostalih lica i izbeglica (4,490 od 60,586). Sa teritorija Herceg-Bosne, koje su 1997-98. godine pripadale Republici Srpskoj, 0,8% od ukupnog broja interno raseljenih lica i izbeglica potpadali su pod ostale (7 od 901).
Tokom 1997-98. procenat interno raseljenih lica i izbeglica u kategoriji ostalih, poreklom iz osam optina Herceg-Bosne iznosio je 51,6%. Taj indikator za Federaciju Bosne i Hercegovine iznosi 51,6%, a za Republiku Srpsku 46,7% (videti takoe Slike 6 i 7 koje slede).
Slika br. 6:
Procenat interno raseljenih lica i izbeglica iz kategorije ostalih koji su 1997-98. godine iveli izvan mesta prebivalita iz 1991. godine: geografski obrazac.
Slika br. 7:
Procenat interno raseljenih lica i izbeglica iz kategorije ostalih koji su 1997-98. godine iveli izvan mesta prebivalita iz 1991. godine: Bosna i Hercegovina u odnosu na podruje Herceg-Bosne.
U Tabelama 2O i 2BH, u Prilogu A, dati su detaljni procenti po optinama.
283
5.3
PROCENA UKUPNOG BROJA INTERNO RASELJENIH LICA I IZBEGLICA SA PODRUJA HERCEG-BOSNE: STANJE 1997-98. GODINE: OSTALI
Apsolutne vrednosti sadrane u Tabeli 2O, u Prilogu A, minimalne su vrednosti, zasnovane na najkonzervativnijem pristupu podacima. Trebalo bi oekivati da stvarne vrednosti budu znatno vee. Napravili smo procenu nepoznatih stvarnih brojeva, koji su prikazani u Tabeli 3O, u Prilogu A. Ukupan broj interno raseljenih lica i izbeglica za celo podruje Herceg-Bosne procenili smo na 101.107, uz interval pouzdanosti od 95%, odnosno izmeu 100.137 i 102.078 lica. Procenjuje se da je meu interno raseljenim licima i izbeglicama bilo 9.391 lice u kategoriji ostali (interval pouzdanosti od 95%: izmeu 8.940 i 9.836). Za podruje Herceg-Bosne koje se nalazi u Federaciji Bosne i Hercegovine, dobili smo brojku od 99.031 (98.092-99.970) interno raseljenog lica i izbeglice, a meu njima ukupno 9.374 (26.913-26.382) ostalih. Za podruje Herceg-Bosne koje se nalazi u Republici Srpskoj brojke su sledee: od ukupno 2.076 (2.045-1.108) interno raseljenih lica i izbeglica, ostalih je bilo 17 (721).
284
6. GLAVNI NALAZI O HRVATIMA
6.1 PROCENAT HRVATA U STANOVNITVU HERCEG-BOSNE: STANJE 1991. I 1997 98. U osam optina na koje se odnosi optunica, procenat Hrvata poveao se sa 44,4% 1991. godine na 54,2% 1997-98, tj. za 22%(Tabela 1C, Prilog A). Ti podaci odnose se na svih osam optina, kako na optine koje su, nakon Dejtonskog mirovnog sporazuma u novembru 1995, dodeljene Federaciji Bosne i Hercegovine tako i na optine dodeljene Republici Srpskoj. Na podrujima koja su 1997 98. godine pripadala Federaciji Bosne i Hercegovine procenat Hrvata se poveao sa 44,8% 1991. godine na 54,9% 1997 98. godine (za 22,6%). Uzimajui u obzir samo podruja koja su na kraju ula u sastav Republike Srpske, procenat Hrvata je u tom istom periodu opao sa 23,8% na 0,2% (tj. za 99,1 posto). Detaljni brojani podaci po optinama dati su u Tabeli 1C u Prilogu A.
6.2 MINIMALAN BROJ INTERNO RASELJENIH LICA I IZBEGLICA SA PODRUJA HERCEG-BOSNE: STANJE 1997-98. GODINE Tabela 2C, Prilog A, sadri brojane podatke o licima koja su 1991. godine bila nastanjena u optinama Herceg-Bosne (i popisana u popisu iz 1991. godine) i koja su se registrovala za glasanje na izborima 1997-98. godine. /sic/ U Tabeli 2C grupisali smo birae po optinama u kojima su bili nastanjeni 1991. godine.7 Stoga Tabela 2 predstavlja prikaz interno raseljenih lica i izbeglica po optinama koje su oni napustili. Ukljuene su samo optine Herceg-Bosne.
Od ukupnog posleratnog stanovnitva osam optina Herceg-Bosne (tj. stanovnitvo koje je u tim optinama ivelo 1991. godine) najmanje 61.487 osoba (43,2% od ukupnog broja identifikovanih preivelih lica) je 1997-98. jo uvek bilo raseljeno ili je imalo izbegliki status. Od tog ukupnog broja, 15.713 lica bila su Hrvati. Prema tome, 25,6% izbeglica i lica raseljenih iz osam optina Herceg-Bosne bili su Hrvati.
7 U Tabeli 1C, birai su grupisani prema optini u kojoj su se registrovali za glasanje 1997-98. godine. Stoga se biraka populacija prikazana u Tabeli 1C razlikuje od birake populacije prikazane u Tabeli 2C.
285
Ekvivalentni indikator za oblast Herceg-Bosne u Federaciji Bosne i Hercegovine iznosi 25,4% IDP /interno raseljenih lica/ i izbeglih Hrvata (15.371 od 60.586). Od svih interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja Herceg-Bosne koja su 1997-98. godine pripadala Republici Srpskoj 38,03% bili su Hrvati (342 od 901). Godine 1997-98. procenat interno raseljenih lica i izbeglica meu hrvatskim stanovnitvom iz osam optina Herceg-Bosne iznosio je 25,2 procenata. Taj indikator za Federaciju je 24,8 procenata a za RS 100% (videti takoe slike 8 i 9 nie).
Slika 8. Procenat interno raseljenih lica i izbeglica Hrvata koji su 1997-98. godine iveli izvan mesta u kojem su bili nastanjeni 1991. godine: geografski obrazac. /videti original/
Slika 9. Procenat interno raseljenih Hrvata i izbeglica Hrvata koji su 1997-98. godine iveli izvan mesta boravka 1991. godine: Bosna i Hercegovina u poreenju s podrujem Herceg-Bosne. /videti original/
U Tabeli 2C i 2BH u Prilogu A date su detaljne brojke po optinama.
6.3 PROCENA UKUPNOG BROJA INTERNO RASELJENIH LICA I IZBEGLICA SA PODRUJA HERCEG-BOSNE, STANJE 1997-98. GODINE: HRVATI Apsolutne vrednosti sadrane u Tabeli 2C, Prilog A, su minimalne brojke, zasnovane na najkonzervativnijem pristupu podacima. Treba oekivati da stvarne procentualne vrednosti budu znatno vee. Napravili smo procenu nepoznatih stvarnih brojki, koje su prikazane u Tabeli 3C u Prilogu A. Ukupni broj interno raseljenih lica i izbeglica za celo podruje Herceg-Bosne procenili smo na 101.107, uz interval pouzdanosti od 95%, odnosno izmeu 100.137 i 102.078 lica. Meu svim interno raseljenim licima i izbeglicama bilo je 25.147 Hrvata (interval pouzdanosti od 95%: izmeu 24.638 i 25.656).
286
Za podruje Herceg-Bosne u Federaciji Bosne i Hercegovine dobili smo ukupan broj od 99.031 (98.092-99.970) interno raseljenih lica i izbeglica, od ega je 24.235 (23.726-24.744) bili Hrvati. Za podruje Herceg-Bosne u Republici Srpskoj cifre su bile sledee: od ukupno 2.076 (2.045-2.108) interno raseljenih lica i izbeglica, Hrvata je bilo 912 (912-912).
7. REZIME STATISTIKIH PODATAKA O INTERNO RASELJENIM LICIMA I IZBEGLICAMA: STANJE 1997-98. GODINE U ovom odeljku emo rezimirati nalaze o interno raseljenim licima i izbeglicama prikazanim u odeljcima 2-6 ovog izvetaja. Nie je dat pregled glavnih nalaza koji su predmet razmatranja u ovom izvetaju (Tabela 2). Ovaj pregled je vodi za tumaenje brojnih statistikih podataka koji su predmet razmatranja u ovom izvetaju.
Tabela 2.
Pregled broja stanovnika i brojeva interno raseljenih lica i izbeglica s podruja Herceg-Bosne, 1991. i 1997-98. godine, za lica roena pre 1980. godine.
NACIONALNOST
Stanovnitvo"U" 1991
Stanovnitvo "IZ" 1997.
Stanovnitvo "U" 1997.
MINIMALNI BROJ NAJMANJE IRL + izbeglica meu POP97 IZ
PROCENJENI BROJ UKUPNO" IRL + izbeglica meu POP97 IZ
MINIMALNI BROJ NAJMANJE IRL meu POP97 IZ (Odeljenje za demografiju Tuilatva MKSJ)
MINIMALNI BROJ NAJMANJE IRL meu POP2000 IZ (UNHCR i Vlada BiH)
Nehrvati Muslimani Srbi Ostali Hrvati Sve nacionalnosti
128.742 80.151 30.495 18.096 102.868 231.610
79.928 54.395 16.814 8.719 62.276 142.204
54.425 44.397 3.281 6.747 64.367 118.792
45.774 26.663 14.614 4.497 15.713 61.487
75.961 40.266 26.304 9.391 25.147 101.107
30.119 17.183 10.492 2.444 10.410 40.529
24.357 11.943 12.207 207 7.730 32.087
287
U ovom izvetaju razmatrali smo dve vrste brojanih podataka o brojnosti stanovnitva i dve o interno raseljenim licima i izbeglicama. Sve statistike u ovom izvetaju odnose se na lica roena pre 1980. godine, koja su u vreme izbora 1997. godine imala pravo glasa. Referentno stanovnitvo nae studije bilo je stanovnitvo podruja Herceg-Bosne koje je obuhvaeno popisom spprovedenim 1991. godine. Broj nehrvata u tom stanovnitvu bio je 128.742 (Tabela 2 gore). Ta lica su popisana u popisu sprovedenom u osam optina koje predstavljaju sastavne delove podruja HercegBosne. Za to stanovnitvo emo od sada koristiti oznaku POP91 "U". U ovom izvetaju smo takoe razmatrali i stanovnitvo oznaeno sa POP97 "U", koje je obuhvatalo sva lica koja su se registrovala za glasanje u osam optina od kojih se sastoji podruje Herceg-Bosne. Tom stanovnitvu je 1997-98. godine pripadalo 54.425 nehrvata (Tabela 2). Stanovnitvo POP97 "U" su jednim delom inili oni koji su 1991. godine iveli na tom podruju, kao i pridolice koje su se tamo doselile tokom ili nakon sukoba. Procena promena u etnikom sastavu stanovnitva u svakoj pojedinoj optini u ovom izvetaju je izvrena putem poreenja dve vrste stanovnitva tipa "U" (1991. i 1997-98). Te promene su oigledno nastale kako zbog odliva prethodnog stanovnitva, tj. onog koje je 1991. ivelo na podruju Herceg-Bosne, tako i zbog priliva pridolica u to podruje. Naredni faktor koji odreuje te promene je smrt. POP97 "U" nije uzeto u obzir u analizi kretanja stanovnitva u periodu izmeu 1991. i 1997-98. godine. Bitna su bila lica, nastanjena na raznim mestima u Bosni ili izvan Bosne, koja su 1991. godine ivela na predmetnom podruju i koja su pronaena u birakim spiskovima iz 1997-98. godine. To stanovnitvo je u Tabeli 2 oznaeno sa "IZ" (u daljem tekstu: POP97 "IZ"). Identifikovali smo (/pomou/ birakih spiskova) 79.928 nehrvata iz 1997-98. godine koji su u popisu sprovedenom 1991. godine navedeni kao lica nastanjena na podruju Herceg-Bosne. Meutim, iz Tabele 2 se jasno moe videti da se nije ulo u trag svim nehrvatima popisanim u popisu iz 1991. godine. Od ukupno 128.742 nehrvata popisanih u popisu iz 1991. godine identifikovano je njih 79.928 (62%). Taj uzorak, premda nepotpun, je dovoljan za izvlaenje zakljuaka o minimalnim brojevima interno raseljenih lica i izbeglica, kao i
288
za pravljenje potpunijih procena brojeva interno raseljenih lica i izbeglica koji potiu s tog podruja. Minimalni broj interno raseljenih lica i izbeglica koji potiu od stanovnitva obuhvaenog popisom iz 1991. godine na podruju Herceg-Bosne je za nehrvate 47.774 (od 128.742 1991. godine), a za sve ostale etnike grupe zajedno 61.487 (od 231.610 1991. godine). Ti minimalni brojevi su sigurno sasvim mali. Razlozi za to su sledei: analizirano stanovnitvo iz 1991. nije obuhvatalo lica roena u izmeu 1980. i popisa provedenog marta 1991. godine (iskljueno je ukupno 49.756 lica, tj. 17,7% stanovnitva iz 1991. godine)8, analizirana biraka populacija nije obuhvatala lica iji se podaci nisu poklapali sa /podacima iz/ popisa (iskljueno je oko 36.669 lica)9 analizirana biraka populacija nije obuhvatala one koji se nisu registrovali za glasanje. Nije poznat njihov taan broj i mi procenjujemo da bi oni mogli initi 12% populacije lica sa pravom glasa iz 1997-98. godine. Tih 12%
8 Broj od 49.756 lica dobijen je kao razlika izmeu POP91 U (231.610 lica samo lica roena pre 1980. godine) i ukupnog broja lica popisanih u popisu iz 1991. na podruju Herceg-Bosne (281.366; videti nie).
Optina
Godi na
Ukupno
Hrvati
Musliman i
Srbi
Jugoslove ni
Bosna i 1991 4.377.033 760.852 1.902.956 1.366. 242.682 Herecegovina 104 apljina 1991 27.882 14.969 7.672 3.753 1.047 441 Gornji Vakuf 1991 25.181 10.706 14.063 110 158 144 Jablanica 1991 12.691 2.291 9.099 504 581 216 Ljubuki 1991 28.340 26.127 1.592 65 227 329 Mostar 1991 126.628 43.037 43.856 23.846 12.768 3.121 Prozor 1991 19.760 12.259 7.225 45 100 131 Stolac 1991 18.681 6.188 8.101 3.917 307 168 Vare 1991 22.203 9.016 6.714 3.644 2.071 758 HERCEG1991 281.366 124.593 98.322 35.884 17.259 5.308 BOSNA Stanovnitvo Bosne i Hercegovine. Narodnosni sastav po naseljima. Republika Hrvatska. Dravni zavod za statistiku, Zagreb, travanj, 1995.
Ostali i lica nepoznate nacionalnosti 104.439
9 Broj od 36.669 je procena zasnovana na stopi dobijenoj uparivanjem lica registrovanih za glasanje 1997-98. godine s licima popisanim u popisu 1991. godine (podaci 79.5% registrovanih biraa su upareni) i brojnosti populacije POP97 IZ" (142.204), to obuhvata samo sluajeve uparene prema evidenciji. Ako se 142.204 koriguje brojem neuparenih sluajeva (142.204 se deli sa 0,795), rezultat te jednostavne raunice (178.873 lica) je celokupna (uparena i neuparena) populacija POP97 IZ. Broj od 36.669 je razlika izmeu 178.873 i 142.204.
289
neregistrovanih biraa iznosilo bi otprilike 24.392 lica s podruja HercegBosne.10 Da bi se dolo do kompletnijih brojeva na osnovu kojih bi se mogla stei jasnija predstava o obimu migracije stanovnitva, napravili smo procenu broja interno raseljenih lica i izbeglica (videti Prilog C2 u vezi sa metodom) na osnovu dela interno raseljenih lica i izbeglica u svakoj pojedinoj etnikoj grupi, ustanovljenog za period do 1997-98. godine (Prilog A, Tabele 2M, 2S, 2O i 2C), koji smo primenili na populaciju roenu pre 1980. godine (Prilog A, Tabele 1M,1S, 1O i 1C). Tako dobijeni brojevi, zajedno s njihovim intervalima pouzdanosti, predoeni su u Prilogu A i tabelama 3M, 3S, 3O i 3C. Procenjeni broj nehrvata iznosi 75.961 lica (Tabela 2 gore, naspram minimalnog broja interno raseljenih lica i izbeglica od 47.774 koji je, u istoj tabeli, dat uz taj broj).
Procenjeni broj od 75. 961 interno raseljenih lica i izbeglica je u, sve u svemu, prilino velik u poreenju s brojem od 231.160 stanovnika iz 1991. godine roenih pre 1980. godine, posebno /ako se uzme u obzir to/ da je taj broj nekompletan i da ga treba uveati kako bi obuhvatio sva ona interno raseljena lica i izbeglice koji su roeni izmeu 1980. i marta 1991. godine. Birai iz 1997. godine koji potiu sa podruja Herceg-Bosne prema nacionalnosti i mestu gde su registrovani da glasaju 1997. godine, apsolutni brojevi.
Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno Neraseljena lica 2.200 27.732 46.563 4.222 80.717 IRL 10.492 17.183 10.410 2.444 40.529 Izbeglice 4.122 9.480 5.303 2.053 20.958 Ukupno 16.814 54.395 62.276 8.719 142.204
Tabela 3a.
Tih 12% neregistrovanih biraa je naa osnovana pretpostavka; ona ne potie od OEBS-a. Uprkos tome to je OEBS tokom izbora 1997. godine nastojao da napravi popis svih lica sa pravom glasa, sva ta lica se nisu registrovala (OEBS, 1997.). Cifra od pretpostavljenih 12% neregistrovanih biraa znaila bi da bi se ukupna biraka populacija mogla proceniti na 2,91 miliona (2,56 / 0,88) , a ukupan broj stanovnika BiH 1997. godine iznosio bi 3,42 miliona (2,91 / 0,85). Broj stanovnika BiH 1997. je i dalje nepoznat, ali se broj od 3,42 milion umnogome popudara sa procenama koje je UN vie puta objavio u World Population Prospects (UN, 2002), to predstavljaj najbolje procene populacije na svetu. Za 1995. godinu se, u izdanju UN Population Prospects 2002. godine, govori o procenjenih 3.42 miliona stanovnika Bosne i Hercegovine. Formula za dobijanje cifre od 24.392 neregistrovanih biraa: 178.873/0.88 (svi birai) 178.873 (registrovani birai).
10
290
Tabela 3b.
Birai iz 1997. godine koji potiu sa podruja Herceg-Bosne, prema nacionalnosti i mestu gde su registrovani da glasaju 1997. godine, izraeno u procentima
Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno
Neraseljena lica 13,1 51,0 74,8 48,4 56,8
IRL 62,4 31,6 16,7 28,0 28,5
Izbeglice 24,5 17,4 8,5 23,5 14,7
Ukupno 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Tabela 3 (a, b) pokazuje zastupljenost birake populacije 1997. godine (tj. minimalnih brojeva), koji su takoe iveli na podruju Herceg-Bosne 1991. godine, prema mestu na kojem su registrovani da glasaju 1997-98. godine. U tabeli je napravljena razlika izmeu domaeg stanovnitva (neraseljena lica) (NRL), interno raseljenih lica (IRL) i izbeglica (IZB). Prema Tabeli 3b, izuzev Srba,veinu biraa koji potiu iz podruja Herceg-Bosne inila su neraseljena lica koja su 1997. godine bila prijavljena u matinim optinama (56, 8 % od ukupnog broja; tj. najmanje 80.717 od 231.610). Veina neraseljenih lica bila su, po nacionalnosti, Hrvati (najmanje 46.563 od 80.717). Otprilike 28,5% biraa iz 1997-98. godine bili su interno raseljena lica i 1997-98. godine nisu iveli u svojim matinim optinama (najmanje 40.529; uglavnom Muslimana). Pored toga, 14,7% biraa iz 1997-98. godine koji su poticali s podruja Herceg-Bosne je 1997. godine ivelo u inostranstvu (najmanje 20.958; uglavnom Muslimana). Izbeglice sa podruja Herceg-Bosne prema zemlji u kojoj su registrovani i nacionalnosti, stanje 1997. godine
Nacionalnost Hrvatska Broj Srbi Muslimani Hrvati Ostali 26 128 1.835 118 Procenat 0,6 1,4 34,6 5,7 SRJ Broj 3.892 31 106 537 Procenat 94,4 0,3 2,0 26,2 Ostale zemlje Broj 204 9.321 3.362 1.398 Procenat 4,9 98,3 63,4 68,1 Ukupno Broj 4.122 9.480 5.303 2.053 Procenat 100,00 100,00 100,00 100,00
Tabela 3c.
Ukupno 2.107 Np /nije primenjivo/ 4.566 np 14.285 np 20.958 Np
291
Izvor: Popis stanovnitva Bosne i Hercegovine 1991. godine i OEBSOV spisak biraa iz 1997-98. godine. Izraunavanje je izvrilo Odeljenje za demografiju, Tuilatvo Meunarodnog suda. Tabela 3C nadalje potvruje da su Muslimani inili najveu grupu izbeglica s podruja Herceg-Bosne (najmanje 9.480 lica) i da je 98,3% izbeglica iz te grupe 1997-98. godine boravilo u zemljama izvan podruja bive Jugoslavije (namanje 9.321 od 9.480). Veina hrvatskih i ostalih izbeglica registrovala se izvan podruja bive Jugoslavije, dok je veina srpskih izbeglica to uinila u Saveznoj Republici Jugoslaviji (Srbija i Crna Gora). REZIME PROMENA U ETNIKOM SASTAVU CELOKUPNOG STANOVNITVA I INTERNO RASELJENIH LICA S PODRUJA HERCEG-BOSNE, 1991. PREMA 1997-98. GODINI. Tabela 4 (a,b) i Slika 10 predstavljaju saeti prikaz promena u etnikom sastavu stanovnitva na podruju Herceg-Bosne u periodu od 1992. do 1997. godine. Navedeni podaci dobijeni su na osnovu evidencije o licima roenim pre 1980. godine. Uzeti su podaci o stvarnom stanovnitvu tj. o svim stanovnicima koji su 1991. godine (ili 1997-98) bili nastanjeni na podruju Herceg-Bosne. /Korien je/ ukupan broj stanovnika iz 1991. godine, dok se broj stanovnika iz 1997-98. godine zasnivao na velikom uzorku (biraki spisak). Tabela 4. Etniki sastav stanovnitva u delovima Herceg-Bosne koji se nalaze na podruju Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine, /stanje/ 1991. naspram /stanja iz/ 1997. godine, stvarno stanovnitvo, roeno pre 1980. godine (a) Podruje Herceg-Bosne u celini
Nacionalnost POP1991 U POP 1997 U Promena u procentima
8.
Muslimani Srbi Ostali Hrvati
80.151 30.495 18.096 102.868
44.397 3.281 6.747 64.367
292

Sve nacionalnosti Muslimani Srbi Ostali Hrvati Sve nacionalnosti 231.610 34,6 13,2 7,8 44,4 100,00 118.792 37,4 2,8 5,7 54,2 100,00 +8,00 -79,00 -27,3 +22,00 -
(b) Podruje Herceg-Bosne po politikim entitetima

Svi Deo Herceg-Bosne na podruju RS Srbi Brojevi 1991 1997 Procenat 1991 1997 1991 1997 Promena Deo Herceg-Bosne na podruju Federacije BiH Srbi Brojevi 1991 1997 Procenat 1991 1997 1991 1997 Promena 100,00 100,00 np 12,6 1,6 -87,5 34,8 37,8 +8,9 44,8 54,9 +22,6 7,9 5,7 -27,7 227.779 117.325 28.603 1.839 79.160 44.396 101.956 64.364 18.060 6.726 Muslimani Hrvati Ostali 100,00 100,00 np* 49,4 98,3 +99,00 25,90 0,1 -99,7 23,8 0,2 -99,1 0,9 1,4 +52,3 3.831 1.467 1.892 1.442 991 1 912 3 36 21 Muslimani Hrvati Ostali
Svi
*) nije primenjivo U periodu 1991-1997. procenat Hrvata se poveao za 22% a Muslimana za 8% (Tabela 4a). Srbi i druge etnike grupe su se u velikoj meri iselile sa podruja HercegBosne i njihov broj je opao za 79% i 27,3%. Na itavom podruju Herceg-Bosne su tokom 1997-98. godine dominirali Hrvati (54,2%), a druga etnika grupa po veini su bili Muslimani (37,4%). Ostalo je veoma malo Srba i ostalih nacionalnosti (2,8 i 5,7%).
Skoro istovetan obrazac promena vidi se na delu Herceg-Bosne koji se nalazi na podruju Federacije BiH (Tabela 4b), dok su u delu koji se nalazi na podruju RS ve
293
do 1997-98. godine iveli iskljuivo Srbi, za razliku od meovitog nacionalnog sastava iz 1991. godine. Slika 10, nadalje, predstavlja grafiki prikaz datih promena. Upeatljivo je to to na (u procentima izraenom) nacionalnom sastavu dela Herceg-Bosne koji se nalazi u okviru Federacije, koji, kao to znamo, obuhvata veliki deo teritorije Herceg-Bosne analiziran u ovom izvetaju, nisu vidljive nikakve velike promene. Tokom 1991. godine u delu Herceg-Bosne koji se nalazi u okviru Federacije BiH dominirale su dve etnike grupe, Hrvati (najbrojnija od svih grupa) i Muslimani, a tako je ostalo i tokom 1997-98. godine. Procenat svake od ovih grupa blago se poveao nakon sukoba na raun onih koju su napustili ovo podruje. Meutim, mi dole prikazujemo specifiniju geografsku sliku promena u nacionalnom sastavu u optinama HERCEG-BOSNE od 1991. do 1997-98. godine. Etnike promene u tim optinama pokazuju da je unutranja migracija stanovnitva Herceg-Bosne u okviru tog podruja bila znaajna, iako se to ne moe videti na nivou cele Herceg-Bosne. Slika 10. Etniki sastav stanovnitva Herceg-Bosne u delovima koji se nalaze na podruju Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine, /stanje iz/ 1991. naspram /stanja iz/ 1997. godine, stvarno stanovnitvo roeno pre 1980. godine /videti original/
Promene u optinama Herceg-Bosne prikazane su na slikama 11 do 13. Inverzija proporcionalnih vrednosti je jasno vidljiva u delovima Herceg-Bosne koji se nalaze na podrujima Republike Srpske i Federacije Bosne i Hercegovine tokom 1991. i 199798. godine i to za sve tri etnike grupe: Hrvate, Muslimane i Srbe. Ta vrsta munjevitih promena ne moe se povezati sa demografskim ili drutveno-ekonomskim iniocima razvoja stanovnitva i mora se pripisati iniocima vezanim za sukob tokom perioda 1992-95. Slika 11. Mapa nacionalnih veina u optinama Herceg-Bosne, 1991. godine /videti sliku/ Slika 12. Mapa nacionalnih veina u optinama Herceg-Bosne, 1997-98. godine U delu Herceg-Bosne koji je na podruju Federacije Bosne i Hercegovine
294
Hrvati su 1991. godine u tri optine inili apsolutnu veinu (tamno plava boja na Slici 11: Ljubuki i apljina na granici sa Hrvatskom i Prozor u srednjoj Herceg-Bosne), a Muslimani u /ostale/ tri optine (tamno zelena boja na slici 11: Gornji Vakuf, Jablanica i Mostar Jugoistok. Ostali delovi Herceg-Bosne, a posebno ostatak predratne optine Mostar, imali su meovit nacionalni sastav, neka podruja sa Hrvatima u relativnom veinom koju su inili Hrvati (svetlo plava boja na Slici 11: Mostar Zapad, Mostar Jugozapad, Mostar Jug i Vare; Vare je jedina optina na severoistoku, odvojena od ostalih optina Herceg-Bosne), a neka sa relativnom veinom koju su inili Muslimani (svetlo zelena boja na Slici 11: Mostar Sjever, Mostar Stari grad i Stolac). /videti sliku/ U svim optinama u delu Herceg-Bosne obuhvaenom Federacijom Bosne i Hercegovine Muslimani ili Hrvati su inili apsolutnu veinu (Slika 12). Optine koje su 1991. godine imale hrvatsku veinu (apsolutnu ili relativnu) postale su iskljuivo hrvatske, izuzev Varea (relativna hrvatska veina 1991. godine promenila se u apsolutnu muslimansku veinu 1997-98. godine) i Stoca (promena sa muslimanske relativne veine 1991. godine na apsolutnu hrvatsku veinu 1997-98. godine). Optine koje su 1991. godine imale muslimansku veinu (apsolutnu ili relativnu) postale su iskljuivo muslimanske, izuzev Varea i Stoca. Stie se utisak da je nakon kraja sukoba u Herceg-Bosne postignut savren status quo izmeu Hrvata i Muslimana u pogledu kontrole nad teritorijama ove dve glavne nacionalne grupe.
Valja primetiti da su optine u delu Herceg-Bosne koji se nalazi na teritoriji RS obuhvatale samo dve optine: relativno veliku optinu Stolac Berkovii (apsolutna srpska veina 1991. i 1997-98. godine) i relativno malu optinu Srpski Mostar (koja se sastojala od tri odvojena podruja pridruena Istonom Mostaru; apsolutna muslimanska veina 1991. i Srba 1997-98. godine; Slika 12). Jo jednom, meuentitetska granica podelila je stanovnitvo HERCEG-BOSNE po etnikoj liniji. Slika 13. Mapa nacionalnih veina interno raseljenih lica i izbeglica koji su od 199798. godine iveli izvan mesta prebivalita iz 1991. godine, podruje Herceg-Bosne /videti sliku/
295
Gornja Slika 13 pokazuje da je etnika veina interno raseljenih lica i izbeglica, koji su poticali s podruja Herceg-Bosne, 1997. godine jo uvek ivela izvan mesta u kojima su bili nastanjeni 1991. godine. Muslimani su se iseljavali iz Ljubukog, Stolca i Prozora a Hrvati iz Gornjeg Vakufa, Jablanice i Varea. Obrazac migracija u okviru predratne optine Mostar je mnogo sloeniji i predoava pokrete sve tri etnike grupe, ne samo Muslimana i Hrvata ve i Srba. Prikazuje veinsku etniku pripadnost interno raseljenih lica i izbeglica koji su, iako poreklom sa podruja Herceg-Bosne, tokom 1997. godine i dalje iveli izvan svojih mesta prebivalita iz 1991. godine. 9. ZAKLJUNE NAPOMENE Cilj ovog izvetaja bio je da se predoi pouzdana statistika o interno raseljenim licima i izbeglicama relevantna za period i podruje Herceg-Bosne na koje se odnosi optunica - za Bosnu i Hercegovinu. Period na koji se odnosi optunica je od novembra 1991. do aprila 1994. godine. Podruje na koje se odnosi optunica obuhvata osam (od 109) predratnih optina u Bosni i Hercegovini. U tih osam optina je 1991. godine ivelo ukupno 281.366 lica, od kojih je 231.610 bilo roeno pre 1980. godine. U ovom izvetaju je razmatrana posleratna sudbina tog referentnog stanovnitva.
Izvori podataka potrebni za analize poput onih iznetih u ovom izvetaju su izuzetno siromani, naroito oni koji se odnose na period sukoba. Sukob u Bosni 1992-95. predstavlja primer humanitarne krize tokom koje je veliki deo civilnog stanovnitva bio pogoen ratom i surovim pokuajima da se promeni etniki sastav stanovnitva, to je dovelo do raseljavanja stanovnitva irokih razmera, pogoranja ivotnih uslova, tekih zdravstvenih problema i poveanja morataliteta. U okolnostima humanitarne krize, redovni statistiki izvori nisu dostupni i umesto toga, koriste se razni drugi statistiki izvori (National Research Council (2001)). Administrativna evidencija, procene zajednica, evidencija o meunarodnoj pomoi, anketiranje domainstava, izrada mapa i fotografisanje, kao i registrovanje lica u logorima, predstavljaju neke od primera izvora koji se predlau za korienje u oklnostima humanitarne krize (National Research Council (2002)), vidi i uputstva: Mdecins Saint Frontirs (1997), United Nations High Commissioner for Refugees /UNHCR/ (1994), i Sphere Project (2000).
296
Za svrhu ovog izvetaja, identifikovali smo i nabavili obimne izvore informacija, koji ne samo da u potpunosti zadovoljavaju potrebe procene stanovnitva u humanitarnim krizama, ve takoe zadovoljavaju opte zahteve za izvore koji se koriste u uslovima mira. Izvori koje smo razmotrili u ovom izvetaju su sledei: popis stanovnitva sproveden u Bosni 1991. godine, evidencija o biraima iz 1997-98. godine koju je ustanovila i vodila Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS), evidencija o interno raseljenim licima i izbeglicama u Bosni koju je uspostavio UNHCR, a vodila vlada BiH, sa stanjem iz 2000. U naoj studiji sakupljeni su i analizirani pojedinani podaci, a ne zbirne statistike. Prouavali smo samo populaciju od 18 ili vie godina starosti (stanje 1997-98.), poto za posleratni period nisu bili dostupni podaci o licima od 17 godina starosti i manje. Rezultati istraivanja koji su predmet razmatranju u ovom izvetaju upuuju na sledee opte zakljuke: Promene u etnikom sastavu stanovnitva, posebno ako se posmatraju sa stanovita optina, koje su saeto prikazane u 8. odeljku ukazuju na to da je tokom sukoba 1991-94. godine na podruju Herceg-Bosne dolo do znaajnih promena u sastavu stanovnitva. Pre poetka sukoba 1991. godine, nekoliko optina je imalo relativno veinski etniki sastav. U delu Herceg-Bosne koji se nalazi na podruju Federacije Bosne i Hercegovine, a koji obuhvata veinu teritorije Herceg-Bosne o kojoj se govori u ovom izvetaju, tano 7 optina od svih 13 postdejtonskih optina na ovom podruju imalo je relativnu veinu jedne od etnikih grupa; preostalih 6 je imalo apsolutnu veinu. U periodu 1997-98. godine svih 13 optina imalo je apsolutan veinski etniki sastav; neke Hrvata (7) a neke Muslimana (6). Dve optine su u potpunosti promenile etniki profil; jedna od hrvatskog na muslimanski (Vare) a jedna od muslimanskog na hrvatski (Stolac). Do promena u etnikom sastavu stanovnitva dolo je usled masovne migracije stanovnitva, tako da je na hiljade lica s ovog podruja interno raseljeno i otilo u izbeglitvo (odeljak 7). Godine 1997-98. jo uvek je bilo ukupno (kako je procenjeno) 101.107 interno raseljenih lica i izbeglica koji nisu iveli u svojim mestima stanovanja iz 1991. godine (odeljak 7, Tabela 2). Taj broj je procena
297
ukupnog broja, no minimalan broj interno raseljenih lica i izbeglica koji je dat u ovom izvetaju iznosi 61.487 (odeljak 7, Tabela 2). Opte uzev, minimalni brojevi koji su dati u ovom izvetaju (kao to je gorenavedeni broj od 61.487 lica) su premali. Razlozi za to su sledei (odeljak 7): analizirano stanovnitvo iz 1991. godine nije ukljuivalo sve one koji su roeni izmeu 1980. godine i marta 1991. godine (nije ukljueno tano 49.756 lica, tj. 17,7% stanovnita iz 1991. godine), analizirana biraka populacija nije ukljuivala lica iji podaci nisu upareni s podacima iz popisa (nije ukljueno oko 36.669 lica), analizirana biraka populacija nije ukljuivala one koji se nisu registrovali za glasanje, njihov taan broj nije poznat, procenjujemo da bi ta lica mogla initi 12% populacije biraa iz 1997-98. godine. Broj tih 12% neregistrovanih biraa iznosio bi 24.392 lica s podruja Herceg-Bosne. Procenjeni ukupni brojevi interno raseljenih lica i izbeglica (to je ukupan broj od 101.107 lica) blii su nepoznatim stvarnim brojevima interno raseljenih lica i izbeglica s podruja Herceg-Bosne od minimalnih brojeva. Procenjeni ukupan broj od 101.107 lica treba tumaiti kao broj koji se odnosi na stanovnitvo iz 1991. godine koje je imalo pravo glasa 1997-98, popisano je kao stanovnitvo nastanjeno na podruju Herceg-Bosne, tj. 231.610 lica (Tabela 1, sve nacionalnosti, Prilog 1 i Tabela 2, odeljak 7). Procenat interno raseljenih lica i izbeglica je u tom stanovnitvu oigledno bio visok. Gorenavedeno stanovnitvo (231.610) obuhvatala su samo lica koja su 1997-98. imala pravo glasa. Stvarni broj stanovnika je 1991. godine bio vei jer je on obuhvatao i decu roenu izmeu 1980. i marta 1991. godine. Pored toga, evidencija biraa iz 1997-98. godine nije bila potpuna (ona nije obuhvatala neregistrovane i neuparene birae) to je moglo imati uticaja na procenjeni broj IRL i izbeglica korien u ovom izvetaju. Iz tog razloga, stvaran broj interno raseljenih lica i izbeglica ak bi bio vei od procenjenog ukupnog broja od 101.107 lica.Veinu raseljenih lica inili su Muslimani (od najmanje 26.663 do procenjenih 40.266) a posle njih dolaze: Hrvati (15.713 do 25.147), Srbi (14.614 do 26.304) i pripadnici ostalih (4.497 do 9.391). Uopte uzev, od najmanje 45.774 do procenjenih 75.691 raseljenih bili su nehrvati to predstavlja najveu grupu meu onima koji su napustili svoje predratne domove (2-6. odeljak; Prilog A, tabele 2 i 3; takoe rezime tabele 2 u 7. odeljku).
298
Oko 43,2% nehrvata koji su 1991. godine iveli na podruju Herceg-Bosne su 1997-98. godine i dalje bili raseljeni (2-6. odeljak; Prilog A, tabela 2). Zastupljenost svake pojedine etnike grupe izgledala je ovako:
Srbi: 86,9% Muslimani: 49,0% Hrvati: 25,2% Ostali: 51,6%
Nehrvati (koji su veinom bili Muslimani), koji su najvie bili pogoeni sukobom, iveli su 1991. godine u delu Federacije Bosne i Hercegovine obuhvaenim podrujem Herceg-Bosne (8. Odeljak). Veliki procenat nehrvata (15,655) ne samo da je napustio podruje Herceg-Bosne ve i Bosnu i Hercegovinu uope, otiavi u inostranstvo gde su iveli kao izbeglice (tabele 3 i 4 i 7. odeljak).
Uopte uzev, gorenavedene nalaze trebalo bi tumaiti kao pokazatelje tekih posledica sila nasilja koje se po svojim efektima ne mogu porediti s uobiajenim demografskim ili drutveno-ekonomskim iniocima.
Izvori: Baza podataka koja sadri podatke iz popisa stanovnitva iz 1991. za Bosnu i Hercegovinu, Savezni zavod za statistiku, Sarajevo Baza podataka koja sadri podatke iz spiskova biraa za 1997. i 1998., Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS) Baza podataka interno raseljenih lica i izbeglica u Bosni i Hercegovini (DDPR), (2000), Ministarstvo za ljudska prava i izbeglice, Sarajevo, i UNHCR, Regionalni ured za Bosnu i Hercegovinu, Sarajevo
References: W.G. Cochran (1977), Sampling Techniques, 3rd edition. John Wiley & Sons, New York, Chichester, Brisbane, Toronto, Singapore National Research Council (2001), Forced Migration and Mortality. Roundtable on Demography of Forced Migration. H.E. Reed and Ch.B. Keely (eds.), Committee on
299
Population, Commission on Behavioural and Social Sciences and Education, Washington, D.C., National Academy Press, ISBN: 0-309-07334-0. Chapter by Ch.B. Keely, H.E. Reed and R.J. Waldman (2001), Understanding Mortality Patterns in Complex Humanitarian Emergencies (p.1). Mdecines Sans Frontires (MSF), (1997), Refugee Health: An Approach in Emergency Situations. London, Macmillan Education Ltd. National Research Council (2002), Demographic Assessment Techniques in Complex Humanitarian Emergencies. Summary of a Workshop, H.E. Reed (rap.), Committee on Population, Commission on Behavioural and Social Sciences and Education, Washington, D.C., National Academy Press, ISBN: 0-309-08497-0 (p.2) Organization for Security and Co-operation in Europe (1997), Annual Report on OSCE Activities (1 November 1996 30 November 1997), A-1010 Vienna, Krntner Ring 5-7. Sphere Project (2000), Humanitarian Charter and Minimum Standards in Disaster Response. Geneva, Sphere Project. Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Narodnosni sastav po naseljima, (1995), Republika Hrvatska. Dravni zavod za statistiku. Zagreb, Travanj 1995 United Nations (1999), World Population Prospects. The 1998 Revision. Department of Economic and Social Affairs, Population Division. New York. United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), (1998), A regional strategy for sustainable return of those displaced by conflict in the former Yugoslavia. Report presented to the Steering Board of the Peace Implementation Council on 9 June 1998. Available from the UN High Commissioner for Refugees, Sarajevo Office (http://www.unhcr.ba)
United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), (1994), Registration: A Practical Guide for Field Staff. Geneva: United Nations High Commissioner for Refugees.
300
PRILOG A
PRILOG A. PREGLED REZULTATA NA OPTINSKOM NIVOU
Sadraj
A1. Tabela 1.
Procenat pripadnika date nacionalnosti u stanovnitvu HercegBosne. Stanje za period 1997-98; lica roena pre 1980. godine; optinske granice iz 1997-98.
A2. Tabela 2.
Minimalni broj interno raseljenih lica i izbeglica date nacionalnosti iz Herceg-Bosne. Stanje za period 1997-98; lica roena pre 1980. godine; optinske granice iz 1997-98.
A3. Tabela 3.
Procena ukupnog broja interno raseljenih lica i izbeglica date nacionalnosti iz Herceg-Bosne. Stanje za period 1997-98; lica roena pre 1980. godine; optinske granice iz 1997-98.
A4. BH Tabele
Tabele rezimiranih podataka 1, 2 i 3 za Bosnu i Hercegovinu Geografska rasporeenost interno raseljenih lica iz HercegBosne, koja su roena pre 1980. godine, prema podacima OEBS-a /Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju/ i prema izvorima Vlade BH /Bosna i Hercegovina/, stanje za period 1997-98. i 2000. godine; lica roena pre 1980; optinske granice iz 1997. godine.
A5. Tabela 5.
PRILOG A1
Tabela 1S. Procenat Srba u stanovnitvu Herceg-Bosne, stanje od /sic/ 1991. i 1997. godine,
lica roena pre 1980. godine, optinske granice iz 1997. godine
Optina
Stanovnitvo 1991. godine Sve nacionalnosti Srbi % Srba Uzorak stanovnitva 1997. godine % Srba Sve nacionalnosti Srbi
Promena u % Srba tokom 1991-97. (u procentima)
HercegHerceg-Bosna
231.610 3.831 227.779 23.185 19.947 10.133 23.895 3.231 102 419 62 12.318 11.373 6.964 10.073 622 2.424 4.464 19.516 5.423 118 14.990 11.003 6.425 5.192 1.349 6.538 29 11 3 713 3 116 130 517 9 35 1.326 55 548 1.678 780 4.795 4.154 93 4.135 3.838 39 1.653 1.799 3.169 13.4 54.0 17.2 17.6 24.8 9.2 13.1 34.3 18.7 22.0 20.6 0.3 227 32 52 23 3.110 6.764 8.459 36.489 12.095 498 18.758 18.607 15.594 12.313 3.333 18.430 13.9 0.5 4.1 0.3 1.8 0.3 0.7 0.2 4.7 0.5 0.1 3.7 0.1 98.3 0.9 4.7 0.1 0.7 98.3 0.8 1.892 28.603 49,4 12.6 1.467 117.325 1.442 1.839 98.3 1.6 30.495 13,2 118.792 3.281 2.8
-79.0 +99.0 -87.5 -86.8 -45.0 -81.9 -12.0 -73.5 -98.2 -99.3 -72.2 -99.8 +426.4 -96.1 -77.2 -44.0 -95.0 +82.1 -95.1
od ~ega: - Republika Srpska (RS) - Federacija BiH (FBH)
1. âpljina (FBH) 2. Gornji Vakuf (FBH) 3. Jablanica (FBH) 4. Ljubu{ki (FBH) 5. Mostar: - Centralno podru~je (FBH) - Mostar Jug (FBH) - Mostar Jugoistok (FBH) - Mostar Jugozapad (FBH) - Mostar Sjever (FBH) - Mostar / Srpski Mostar (RS) - Mostar Stari Grad (FBH) - Mostar Zapad (FBH) 6. Prozor / Prozor-Rama (FBH) 7. Stolac: - Stolac (FBH) - Stolac / Berkovi}i (RS) 8. Vare{ (FBH)
301
302
PRILOG A1
Tabela 1M. Procenat Muslimana u stanovnitvu Herceg-Bosne, stanje od 1991. i 1997. godine,
Optina
Stanovnitvo 1991. godine Promena u % Muslimana tokom 1991-97. Uzorak stanovnitva 1997. godine Sve nacionalnosti Muslimani % Muslimana Sve nacionalnosti Muslimani % Muslimana (u procentima)
231.610 34.6 118.792 1.467 117.325 12.318 11.373 6.964 10.073 622 2.424 4.464 19.516 5.423 118 14.990 11.003 6.425 5.192 1.349 6.538 48.0 21.4 29.8 426 37 4.383 1.566 5.319 0 13.646 863 401 18 1 4.138 182 6.999 6.270 148 1.5 61.5 90.0 1.5 68.5 1.5 98.2 8.0 98.1 0.0 91.0 7.8 6.2 0.3 0.1 63.3 1 44.396 0.1 37.8 25.9 34.8 27.0 55.4 71.1 5.6 34.8 22.5 77.1 24.0 42.5 55.6 48.2 22.3 36.4 3.831 227.779 991 79.160 6.252 11.052 7.205 1.345 1.082 1.524 6.525 8.763 5.145 277 9.039 4.155 5.675 5.905 714 5.493 23.185 19.947 10.133 23.895 3.110 6.764 8.459 36.489 12.095 498 18.758 18.607 15.594 12.313 3.333 18.430
80.151
44.397 37,4
+8.0 -99.7 +8.9 -94.5 +11.1 +26.6 -73.9 +96.9 -93.2 +27.3 -66.6 +130.6 -100.0 +88.9 -64.9 -82.9 -99.3 -99.7 +112.4
Herceg-Bosna Hercegod ~ega: - Republika Srpska (RS) - Federacija BiH (FBH)
1. âpljina (FBH) 2. Gornji Vakuf (FBH) 3. Jablanica (FBH) 4. Ljubu{ki (FBH) 5. . Mostar: - Mostar Centralno Podru~je (FBH) - Mostar Jug (FBH) - Mostar Jugoistok (FBH) - Mostar Jugozapad (FBH) - Mostar Sjever (FBH) - Mostar / Srpski Mostar (RS) - Mostar Stari Grad (FBH) - Mostar Zapad (FBH) 6. Prozor / Prozor-Rama (FBH) 7. Stolac: - Stolac (FBH) - Stolac / Berkovi}i (RS) 8. Vare{ (FBH)
PRILOG A1
Tabela 1C. Procenat Hrvata u stanovnitvu Herceg-Bosne, stanje od 1991. i 1997. godine,
Optina
Stanovnitvo 1991. godine Sve nacionalnosti Hrvati % Hrvata Uzorak stanovnitva 1997. godine % Hrvata Sve nacionalnosti Hrvati
Promena u % Hrvata tokom 1991-97. (u procentima)
231.610 102.868 44.4 118.792 1.467 117.325 12.318 11.373 6.964 10.073 622 2.424 4.464 19.516 5.423 118 14.990 11.003 6.425 5.192 1.349 6.538 35.4 23.6 40.6 36 2.330 3 15.271 8 1 84 8.277 5.976 4.959 2 1.705 11.372 4.209 348 9.786 92.3 37.0 5.0 97.2 5.8 96.1 0.1 78.2 0.1 0.8 0.6 75.2 93.0 95.5 0.1 26.1 3 64.364 0.2 54.9 23.8 44.8 53.8 42.8 18.6 92.2 23.9 49.0 11.2 47.9 19.9 25.1 15.4 41.6 62.2 912 101.956 12.467 8.529 1.881 22.026 743 3.313 946 17.484 2.408 125 2.881 7.737 9.700 4.363 787 7.478 54.2 3.831 227.779 23.185 19.947 10.133 23.895 3.110 6.764 8.459 36.489 12.095 498 18.758 18.607 15.594 12.313 3.333 18.430
64.367
+22.0 -99.1 +22.6 +71.7 -13.4 -73.1 +5.4 -75.8 +96.2 -99.4 +63.3 -99.3 -96.6 -96.4 +80.9 +49.5 +169.5 -99.4 -35.7
Herceg-Bosna Herceg od ~ega: - Republika Srpska (RS) - Federacija BiH (FBH)
1. âpljina (FBH) 2. Gornji Vakuf (FBH) 3. Jablanica (FBH) 4. Ljubu{ki (FBH) 5. Mostar: . - Mostar Centralno Podru~je (FBH) - Mostar Jug (FBH) - Mostar Jugoistok (FBH) - Mostar Jugozapad (FBH) - Mostar Sjever (FBH) - Mostar / Srpski Mostar (RS) - Mostar Stari Grad (FBH) - Mostar Zapad (FBH) 6. Prozor / Prozor-Rama (FBH) 7. Stolac: - Stolac (FBH) - Stolac / Berkovi}i (RS) 8. Vare{ (FBH)
303
304
PRILOG A1
Tabela 1O. Procenat ostalih u stanovnitvu Herceg-Bosne, stanje od 1991. i 1997. godine,
Optina
Stanovnitvo 1991. godine Sve nacionalnosti Ostali % Ostalih Uzorak stanovnitva 1997. godine % Ostalih Sve nacionalnosti Ostali
Promena u % ostalih tokom 1991-97. (u procentima)
231.610 18.096 7.8 118.792 1.467 117.325 12.318 11.373 6.964 10.073 622 2.424 4.464 19.516 5.423 118 14.990 11.003 6.425 5.192 1.349 6.538 3.2 1.0 12.4 131 46 75 1.966 93 1 1.130 1.346 39 180 20 640 537 133 294 116 4.4 1.2 4.2 1.2 21.1 1.9 1.7 10.1 1.7 0.8 7.5 12.2 0.6 3.5 1.5 9.8 21 6.726 1.4 5.7 0.9 7.9 5.3 1.3 6.2 1.9 23.7 3.7 2.5 14.9 3.2 0.6 14.4 15.5 1.2 36 18.060 1.235 264 628 462 737 249 208 5.447 388 3 2.703 2.877 180 392 33 2.290 5.7 3.831 227.779 23.185 19.947 10.133 23.895 3.110 6.764 8.459 36.489 12.095 498 18.758 18.607 15.594 12.313 3.333 18.430
6.747
-27.3 +52.3 -27.7 -18.2 -11.6 -31.9 -40.4 -11.1 -48.4 -31.7 -32.5 -46.5 +40.7 -47.7 -20.9 -47.4 +8.9 +49.7 -21.2
1. âpljina (FBH) 2. Gornji Vakuf (FBH) 3. Jablanica (FBH) 4. Ljubu{ki (FBH) 5. Mostar: . - Mostar Centralno Podru~je (FBH) - Mostar Jug (FBH) - Mostar Jugoistok (FBH) - Mostar Jugozapad (FBH) - Mostar Sjever (FBH) - Mostar / Srpski Mostar (RS) - Mostar Stari Grad (FBH) - Mostar Zapad (FBH) 6. Prozor / Prozor-Rama (FBH) 7. Stolac: - Stolac (FBH) - Stolac / Berkovi}i (RS) 8. Vare{ (FBH)
PRILOG A1
Tabela 1. Procenat datih etnikih grupa u stanovnitvu Herceg-Bosne, stanje od 1991. i 1997. godine Lica roena pre 1980, optinske granice iz 1997. godine Promena 1991-97 (%) % ove nacionalnosti
Optina /sic/
Stanovnitvo 1991. % ove Sve Data nacionalnosti nacionalnosti nacionalnost Srbi

13.2 49.4 12.6 1.467 117.325 1.442 1.839 98,3 1,6 118.792 3.281 2.8 -79.0 +99.0 -87.5 231.610 3.831 227.779 1.892 28.603 Sr bi 30.495
Uzorak stanovnitva 1997. % ove Sve Doti?na nacionalnosti nacionalnosti nacionalnost
Her cegceg-Bosna
od ~ega:
- Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBH)
Her cegceg-Bosna 3.831 227.779 991 79.160 25.9 34.8 1.467 117.325 1 44.396
231.610
Muslimani 80.151 34.6 118.792
Muslimani 44.397
37.4 0.1 37.8
+8.0 -99.7 +8.9
od ~ega:
- Republika Sr pska (RS - Feder acija BiH (FBH)
Hrvati
231.610 118.792 1.467 117.325 3.831 227.779 23.8 44.8 912 101.956 102.868 44.4
Hrvati
64.367 3 64.364 54.2 0,2 54.9 +22.0 -99.1 +22.6
Her cegceg-Bosna od ~ega:
Ostali
231.610 3.831 227.779 36 18.060 0,9 7,9 18.096 7,8 118.792 1.467 117.325
Ostali
6.747 21 6.726 5,7 1.4 5,7 -27.3 +52.3 -27,7
Her cegceg-Bosna
od ~ega:
305
306
PRILOG A2
Tabela 2S. Minimalni broj interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja HercegHerceg-Bosne: Srbi Stanje od 1997. godine, lica roena pre 1980, optinske granice iz 1997. godine Srpsko stanovnitvo 1997. Svi IRL i izbeglice Procenat Srba Procenat meu IRL i izbeglicama
Optina prebivali{ta iz 1991. Svi
Ukupno stanovnitvo 1997. IRL i izbeglice Procenat
Herceg-Bosna Herceg od ~ega: 142.204 61.487 43.2 16.814 14.614 78 14.536 1.598 41 204 4 185 973 432 2.101 2.327 3 2.059 1.735 14 911 918 2.030 65.2 46.1 48.1 887 75 1.976 8.2 91.6 89.6 59.4 80.3 26.7 89.8 99.2 99.8 79.6 100.0 10.0 95.6 84.8 70.0 97.4 8.2 97.3 948 15.866 1.783 69 254 15 206 981 433 2.639 2.327 30 2.153 2.045 20 50.6 43.1 43.5 23.1 22.0 12.2 71.1 56.4 59.5 43.3 63.5 86.4 51.5 52.9 42.5 86.9 901 61.586 6.192 3.282 1.637 1.277 1.071 2.429 2.903 10.230 4.655 172 5.552 6.017 4.296 5.307 729 5.738 1.779 140.425 14.247 14.228 7.428 10.503 1.507 4.308 4.879 23.648 7.335 199 10.788 11.381 10.113 8.141 1.580 11.919
23.8 8.7 24.0 25.8 1.2 12.5 0.3 17.3 40.1 14.9 20.5 50.0 1.7 37.1 28.8 0.3 16.7 10.3 34.4
- Republika Srpska (RS) - Federacija BiH (FBH)
1. âpljina (FBH) 2. : . Gornji Vakuf (FBH) 3. Jablanica (FBH) 4. Ljubu{ki (FBH) 5. Mostar: - Mostar Centralno podru~je (FBH) - Mostar Jug (FBH) - Mostar Jugoistok (FBH) - Mostar Jugozapad (FBH) - Mostar Sjever (FBH) - Mostar / Srpski Mostar (RS) - Mostar Stari Grad (FBH) - Mostar Zapad (FBH) 6. Prozor / Prozor-Rama (FBH) 7. Stolac: - Stolac (FBH) - Stolac / Berkovi}i (RS) 8. Vare{ (FBH)
PRILOG A2
Tabela 2M. Minimalni broj interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja HercegHerceg-Bosne: Muslimani Stanje od 1997. godine, lica roena pre 1980, optinske granice iz 1997. godine Procenat Muslimana meu IRL i izbeglicama 43.4 52.6 43.2 96.0 19.2 7.1 83.2 4.024 1.604 391 686 285 917 1.786 4.501 681 113 1.230 2.131 3.612 71.1 56.4 59.5 43.3 63.5 86.4 51.5 52.9 42.5 65.2 46.1 48.1 4.096 361 4.093 4.079 361 262 49.1 97.1 47.9 77.1 20.5 100.0 21.5 78.8 90.3 99.6 100.0 6.4 65.0 48.9 23.9 53.7 26.6 37.8 61.5 44.0 14.6 65.7 22.2 35.4 84.1 76.9 49.5 4.6
Ukupno stanovnitvo identif. 1997. IRL i izbeglice Procenat Svi
Muslimansko stanovnitvo identif. 1997. IRL i izbeglice Procenat
142.204 61.487 43.2 54.395 26.663 474 26.189 474 53.921 4.191 8.337 5.535 825 581 944 3.731 5.839 3.321 113 5.724 2.703 4.001 50.6 43.1 43.5 23.1 22.0 12.2 901 61.586 6.192 3.282 1.637 1.277 1.071 2.429 2.903 10.230 4.655 172 5.552 6.017 4.296 5.307 729 5.738 1.779 140.425 14.247 14.228 7.428 10.503 1.507 4.308 4.879 23.648 7.335 199 10.788 11.381 10.113 8.141 1.580 11.919
49.0 100.0 48.6
307
308
PRILOG A2
Tabela 2C. Minimalni broj interno raseljenih lica i izbeglica s podruja HercegHerceg-Bosne: Hrvati Stanje od 1997. godine, lica roena pre 1980, optinske granice iz 1997. godine Hrvatsko stanovnitvo 1997. Svi IRL i izbeglice Procenat Hrvata Procenat meu IRL i izbeglicama
Ukupno stanovnitvo 1997. IRL i izbeglice Procenat
142.204 61.487 43.2 62.276 15.713 342 15.371 290 1.607 966 532 403 470 622 2.251 1.528 55 1.643 1.428 627 2.937 287 4.485 65.2 46.1 48.1 196 287 2.808 100.0 24.8 3.8 28.3 73.9 5.6 93.9 20.5 99.8 18.1 99.5 100.0 95.9 27.2 10.4 6.7 100.0 62.6 342 61.934 7.689 5.683 1.307 9.527 429 2.289 623 12.451 1.535 55 1.714 5.242 6.023 50.6 43.1 43.5 23.1 22.0 12.2 71.1 56.4 59.5 43.3 63.5 86.4 51.5 52.9 42.5 25.2 901 61.586 6.192 3.282 1.637 1.277 1.071 2.429 2.903 10.230 4.655 172 5.552 6.017 4.296 5.307 729 5.738 1.779 140.425 14.247 14.228 7.428 10.503 1.507 4.308 4.879 23.648 7.335 199 10.788 11.381 10.113 8.141 1.580 11.919
25.6 38.0 25.4 4.7 49.0 59.0 41.7 37.6 19.3 21.4 22.0 32.8 32.0 29.6 23.7 14.6 3.7 39.4 48.9
PRILOG A2
Tabela 2O. Minimalni broj interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja Herceg-Bosne: Ostali Stanje od 1997. godine, lica roena pre 1980, optinske granice iz 1997. godine Ostalo stanovnitvo identif. 1997. IRL i izbeglice Procenat Procenat ostalih meu IRL i izbeglicama 7.3 0.8 7.4 47.9 21.6 22.9 40.4 280 30 76 55 198 69 63 1.377 119 1 620 723 43 197 14 1.311 65.2 46.1 48.1 145 6 692 68.0 73.4 68.5 50.6 78.3 100.0 51.8 52.0 62.3 73.6 42.9 52.8 4.5 0.9 4.6 4.3 18.5 2.8 2.2 13.5 2.6 0.6 11.2 12.0 1.0 2.7 0.8 12.1
Ukupno stanovnitvo identif. 1997. IRL i izbeglice Procenat Svi
HercegHerceg-Bosna od ~ega: 142.204 61.487 43.2 8.719 4.497 7 4.490 46.7 51.6 15 8.704 584 139 332 136 291 94 92 2.719 152 1 1.197 1.391 69 50.6 43.1 43.5 23.1 22.0 12.2 71.1 56.4 59.5 43.3 63.5 86.4 51.5 52.9 42.5 51.6 901 61.586 6.192 3.282 1.637 1.277 1.071 2.429 2.903 10.230 4.655 172 5.552 6.017 4.296 5.307 729 5.738 1.779 140.425 14.247 14.228 7.428 10.503 1.507 4.308 4.879 23.648 7.335 199 10.788 11.381 10.113 8.141 1.580 11.919
309
310
PRILOG A2
Tabela 2. M inimalni br oj inter no r aseljenih lica i izbeglica date nacionalnosti iz Her He r cegceg-Bosn e, Stanje od 1997, godine, lica r o|ena pr e 1980. godine, optinske gr anice iz 1997. godine
Optina prebivali{ta iz 1991.
Ukupno stanovnitvo 1997. godine Procenat Raseljena lica Svi i izbeglice Sve etnike grupe Srbi
43.2 50.6 43.1 948 15.866 78 14.536 8.2 91.6 16.814 14.614 86.9 23.8 8.7 24.0 142.204 1.779 140.425 901 60.586 61.487
Stanovni{tvo date nacionalnosti 1997. godine Svi Raseljena lica i izbeglice Procenat
Procenat ove nacionalnosti me u raseljenim licima i izbeglicama
Her cegceg-Bosna Bosna od ~ega: ~ega : - Republik a Sr psk a (RS) - Feder acij a BiH (FBH)
Sve etnike grupe

142.204 43.2 50.6 43.1 474 53.921 474 26.189 1.779 140.425 901 60.586 61.487 54.395 M uslimani 26.663
49.0 100.0 48.6
43.4 52.6 43.2
Her cegceg-Bosna od ~ega: ~ega : - Republik a Sr psk a (RS) - Feder acij a BiH (FBH)
Sve etnike grupe

142.204 1.779 140.425 901 60.586 50.6 43.1 342 61.934 61.487 43.2 62.276
Hrvati 15.713 342 15.371
25.2 100.0 24.8
25.6 38.0 25.4
Sve etnike grupe

142.204 1.779 140.425 901 60.586 50.6 43.1 15 8.704 61.487 43.2 8.719
Ostali
4.497 7 4.490 51.6 46.7 51.6 7.3 0.8 7.4
PRILOG A3
Tabela 3S: Procena ukupnog broja interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja Herceg-Bosne: Srbi Stanje od 1997. godine, lica roena pre 1980, optinske granice iz 1997. godine
Optina prebivali{ta iz 1991. Procena
Procenjeni broj svih IRL Interval pouzdanosti od 95%
Procenjeni broj raseljenih Srba Procena Interval pouzdanosti od 95%
101.107 100.137 102.078 26.304 156 26.148 2.896 61 337 17 492 1.664 778 3.817 4.154 9 3.954 3.256 27 8.038 1.639 9.245 8.101 1.685 9.409 1.609 147 3.085 2.108 99.970 10.023 4.731 2.421 2.638 2.270 4.045 5.059 16.613 7.957 423 10.146 10.229 6.329 2.045 98.092 9.899 4.580 2.338 2.465 2.175 3.971 4.918 16.371 7.863 406 9.972 10.041 6.216 2.076 99.031 9.961 4.656 2.379 2.552 2.222 4.008 4.989 16.492 7.910 414 10.059 10.135 6.272 8.070 1.662 9.327
26.039 126 25.913 2.865 54 324 4 474 1.658 776 3.768 4.154 1 3.930 3.215 22 1.598 125 3.071
26.569 187 26.382 2.926 67 349 29 510 1.670 781 3.867 4.154 18 3.979 3.297 33 1.621 169 3.098
HercegHerceg-Bosna od ~ega: - Republika Srpska (RS) - Federacija BiH (FBH)
1. âpljina (FBiH) 2. Gornji Vakuf (FBiH) 3. Jablanica (FBiH) 4. Ljubu{ki (FBiH) 5. Mostar: - Mostar Centralno podru~je (FBiH) - Mostar Jug (FBiH) - Mostar Jugoistok (FBiH) - Mostar Jugozapad (FBiH) - Mostar Sjever (FBiH) - Mostar / Srpski Mostar (RS) - Mostar Stari Grad (FBiH) - Mostar Zapad (FBiH) 6. Prozor / Prozor-Rama (FBiH) 7. Stolac: - Stolac (FBiH) - Stolac /Berkovi}i(RS) 8. Vare{ (FBiH)
311
312
PRILOG A3
Tabela 3M: Procena ukupnog broja interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja Herceg-Bosne: Muslimani Stanje od 1997. godine, lica roena pre 1980, optinske granice iz 1997. godine
Procenjeni broj raseljenih Muslimana Procena Interval pouzdanosti od 95%
101.107 100.137 102.078 40.266 991 39.275 6.003 2.126 509 1.118 531 1.480 3.123 6.755 1.055 277 1.942 3.276 5.123 8.038 1.639 9.245 8.101 1.685 9.409 5.880 714 352 2.108 99.970 10.023 4.731 2.421 2.638 2.270 4.045 5.059 16.613 7.957 423 10.146 10.229 6.329 2.045 98.092 9.899 4.580 2.338 2.465 2.175 3.971 4.918 16.371 7.863 406 9.972 10.041 6.216 2.076 99.031 9.961 4.656 2.379 2.552 2.222 4.008 4.989 16.492 7.910 414 10.059 10.135 6.272 8.070 1.662 9.327
39.797 991 38.806 5.982 2.080 486 1.097 501 1.470 3.055 6.700 1.013 277 1.884 3.238 5.095 5.874 714 331
40.735 991 39.744 6.024 2.173 532 1.140 561 1.490 3.192 6.810 1.097 277 2.001 3.314 5.152 5.887 714 372
HercegHerceg-Bosna od ~ega: - Republika Srpska Srpska (RS) - Federacija BiH (FBH)
PRILOG A3
Tabela 3C: Procena ukupnog broja interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja Herceg-Bosne: Hrvati Stanje od 1997. godine, lica roena pre 1980, optinske granice iz 1997. godine
Procenjeni broj raseljenih Hrvata Procena Interval pouzdanosti od 95%
101.107 100.137 102.078 25.147 912 24.235 470 2.412 1.390 1.230 698 680 944 3.161 2.397 125 2.762 2.108 1.010 8.038 1.639 9.245 8.101 1.685 9.409 291 787 4.682 2.108 99.970 10.023 4.731 2.421 2.638 2.270 4.045 5.059 16.613 7.957 423 10.146 10.229 6.329 2.045 98.092 9.899 4.580 2.338 2.465 2.175 3.971 4.918 16.371 7.863 406 9.972 10.041 6.216 2.076 99.031 9.961 4.656 2.379 2.552 2.222 4.008 4.989 16.492 7.910 414 10.059 10.135 6.272 8.070 1.662 9.327
24.638 912 23.726 437 2.354 1.365 1.153 687 650 943 3.097 2.392 125 2.744 2.055 964 269 787 4.615
25.656 912 24.744 503 2.469 1.415 1.306 709 711 946 3.224 2.402 125 2.779 2.161 1.056 314 787 4.749
HercegHerceg-Bosna od ~ega: - Republika Srpska (RS) - Federacija BiH (FBH)
313
314
PRILOG A3
Tabela 3O: Procena ukupnog broja interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja Herceg-Bosne: Ostali Stanje iz 1997. godine, lica roena pre 1980, optinske granice iz 1997. godine
Procenjeni broj ostalih raseljenih Procena Interval pouzdanosti od 95%
101.107 100.137 102.078 9.391 17 9.374 592 57 144 187 501 183 142 2.759 304 3 1.400 1.495 112 8.038 1.639 9.245 8.101 1.685 9.409 289 14 1.209 2.108 99.970 10.023 4.731 2.421 2.638 2.270 4.045 5.059 16.613 7.957 423 10.146 10.229 6.329 2.045 98.092 9.899 4.580 2.338 2.465 2.175 3.971 4.918 16.371 7.863 406 9.972 10.041 6.216 2.076 99.031 9.961 4.656 2.379 2.552 2.222 4.008 4.989 16.492 7.910 414 10.059 10.135 6.272 8.070 1.662 9.327
8.940 7 8.932 556 45 124 155 471 165 128 2.686 284 * 1.343 1.441 96 271 7 1.168
9.836 21 9.815 628 69 163 219 532 200 157 2.831 324 * 1.457 1.550 128 306 21 1.249
HercegHerceg-Bosna od ~ega: - Republika Srpska Srpska (RS) - Federacija BiH (FBH)
1. âpljina (FBiH) 2. Gornji Vakuf (FBiH) 3. Jablanica (FBiH) 4. Ljubu{ki (FBiH) 5. Mostar: - Mostar Centralno podru~je (FBiH) - Mostar Jug (FBiH) - Mostar Jugoistok (FBiH) - Mostar Jugozapad (FBiH) - Mostar Sjever (FBiH) - Mostar / Srpski Mostar (RS) - Mostar Stari Grad (FBiH) - Mostar Zapad (FBiH) 6. Prozor / Prozor-Rama (FBiH) 7. Stolac: - Stolac (FBiH) - Stolac /Berkovi}i(RS) 8. Vare{ (FBiH) * na /nije primenjivo/
PRILOG A3
Tabela 3. 3. Pr ocena ukupnog br oja inter no r aseljenih lica i izbeglica date nacionalnosti iz Her cegceg-Bosne Stanje od 1997. godine, lica r o|ena pr e 1980. godine, optinske gr anice iz 1997. godine
Procenjeni broj svih raseljenih lica i izbeglica Procena Interval pouzdanosti od 95% (od-do) Sve etnike grupe Srbi
102.078 2.108 99.970 156 26.148 126 25.913 26.304 26.039 101.107 2.076 99.031 2.045 98.092 100.137
Procenjeni broj raseljenih lica i izbeglica Procena Interval pouzdanosti od 95% (od-do)
Her cegceg-Bosna
25.569 187 26.382
od ~ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBH)
Sve etnike grupe

101.107 2.076 99.031 2.045 98.092 2.108 99.970 991 39.275 100.137 102.078 102.078 40.266
Her cegceg-Bosna od ~ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBH)
Muslimani 39.797 991 38.806
40.735 991 39.744
Sve etnike grupe

101.107 2.076 99.031 2.045 98.092 2.108 99.970 100.137 102.078 25.147 912 24.235
Hrvati
24.638 912 23.726 25.656 912 24.744
Sve etnike grupe

101.107 2.076 99.031 2.045 98.092 100.137 102.078 2.108 99.970 9.391 9.391 17 9.374
Ostali
8.940 7 8.932 9.836 21 9.815
315
316
PRILOG A4
T abela 1BH. Procenat datih etni~kih gr upa u stanovni{tvu Bosne i Her cegovine, stanje od 1991. i 1997. godine, lica r o|ena o| ena pr e 1980, optinske gr anice iz 1997. godine Promena 1991-97 (%) % ove nacionalnosti
Optina
Sve
nacionalnosti
Dotina Sve Srbi

32.2 54.9 18.5 670.125 1.134.017 615.758 21.563 91.9 1.9 1.804.142 637.321 35.3
Stanovnitvo 1991. % ove nacionalnosti nacionalnost
Uzorak stanovnitva 1997. % ove Dotina nacionalnosti nacionalnost nacionalnosti

+9.7
Bosna i Her cegovina od ~ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBH) 3.565.703 1.339.341 2.226.362 735.021 412.883
Sr bi 1.147.904
+67.4 -89.7
Bosna i Her cegovina 1.339.341 2.226.362 376.880 1.129.013 28.1 50.7 670.125 1.134.017 8.552 812.292
3.565.703
M uslimani 1.505.893 42.2 1.804.142
Muslimani 820.844
45.5 1.3 71.6
+7.7 -95.5 +41.3
od ~ega
Hrvati
3.565.703 1.804.142 670.125 1.134.017 1.339.341 2.226.362 9.6 22.6 128.490 502.405 630.895 17.7
Hrvati
241.008 7.871 233.137 13.4 1.2 20.6 -24.5 -87.8 -8.9
Bosna i Her cegovina
od ~ega: - Republika Sr pska (RS - Feder acija BiH (FBH)
Ostali
3.565.703 1.339.341 2.226.362 98.950 182.061 1 182.06 7.4 8.2 281.011 7.9 1.804.142 670.125 1.134.017
Ostali
104.969 37.944 67.025 5.8 5.7 5.9 -26.2 -23.4 -27.7
Bosna i Her cegovina od ~ega: - Republika Sr pska (RS - Feder acija BiH (FBH)
PRILOG A4
Tabela 2BH. M inimalni br oj inter no r aseljenih lica i izbeglica date na nacionalnosti cionalnosti iz Bosne i Her cegovine Stanje od 1997, godine, lica r o|ena pr e 1980. godine, optinske gr anice iz 1997. godine
Ukupno stanovnitvo identif. 1997. godine Procenat Raseljena lica Svi i izbeglice
Procenat ove nacionalnosti Stanovni{tvo date nacionalnosti 1997. godine me?u raseljenim licima Svi Raseljena lica i izbeglice Procenat i izbeglicama
Sve etnike grupe Srbi

34.6 37.6 33.0 435.468 231.803 19.686 212.165 4.5 91.5 667.271 231.851 34.7 2.065.472 735.835 1.329.637 276.864 438.670 715.534
Bosna i Her cegovina od ~ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acije BiH (FBH)
32.4 7.1 48.4
Sve etnike grupe

2.065.472 34.6 37.6 33.0 211.266 747.770 203.210 125.944 735.835 1.329.637 276.864 438.670 715.534 959.036 M uslimani 329.154
34.3 96.2 16.8
46.0 73.4 28.7
Bosna i Her cegovina od ~ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBH)
Sve etnike grupe

2.065.472 735.835 1.329.637 276.864 438.670 37.6 33.0 45.869 266.547 715.534 34.6 312.416
Bosna i Her cegovina cegovina od ~ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBH)
Hrvati 112.046 39.495 72.551
35.9 86.1 27.2
15.7 14.3 16.5
Sve etnike grupe

2.065.472 735.835 1.329.637 276.864 438.670 37.6 33.0 43.232 83.517 715.534 34.6 126.749
Ostali
42.483 14.473 28.010 33.5 33.5 33.5 5.9 5.9 5.2 6.4
317
318
PRILOG A4
Tabela 3BH. 3BH. Pr ocena ukupnog br oja inter no r aseljenih lica i izbeglica date nacionalnosti iz Bosne i Her cegovine Stanje od 1997. godine, lica r o|ena pr e 1980. godine, optinske gr anice iz 1997. godine
Procenjeni broj svih raseljenih lica i izbeglica Interval pouzdanosti od 95% (od-do) Pr ocena
Procenjeni broj raseljenih lica i izbeglica Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% (od-do)
Sve etnike grupe Srbi

1.317.929 542.182 775.747 34.475 375.778 32.318 373.864 410.253 406.182 1.306.377 538.146 768.230 534.111 534.111 760.714 1.294.825
Bosna i Her cegovina
414.323 36.632 377.691
od ~ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBH)
Sve etnike grupe

1.306.377 538.146 768.230 534.111 760.714 542.182 775.747 360.774 193.710 1.294.825 1.317.929 554.485
Bosna i Her cegovina od ~ega: - Republika Repu blika Sr pska (RS) - Feder acije BiH (FBH)
Muslimani 549.421 359.790 189.631
559.540 361.756 197.784
Sve etnike grupe

1.306.377 538.146 768.230 534.111 760.714 542.182 775.747 1.294.825 1.317.929 245.978 109.229 136.748
Hrvati
240.319 107.455 132.865 251.636 111.004 140.632
Sve etnike grupe

1.306.377 538.146 768.230 534.111 760.714 1.294.825 1.317.929 542.182 775.747 95.662 33.668 61.994
Ostali
90.607 31.786 58.822 100.684 35.544 65.140
PRILOG A5
Tabela 5S. Geografska rasporeenost interno raseljenih Srba iz HercegHerceg -Bosne, roenih pre 1980. godine, prema izvetajima OEBSOEBS-a, UNHCRUNHCR-a i izvora vlade BiH, optinske granice granice iz 1997. godine
Optina prebivali{ta iz 1991. % IRL
OEBS 1997. Broj IRL
UNHCR i izvori vlade BiH 2000. Broj IRL % IRL
Herceg-Bosna 70 10.422 0.0 5.8 0.6 0.0 0.1 0.0 0.1 0.4 0.2 0.7 1.0 0.0 0.8 0.5 0.0 740 68 1.786 0.4 0.0 1.0 1.015 24 143 0 122 746 350 1.219 1.786 2 1.520 961 10
10.492 5.8
12.207 8 12.199 1.237 40 170 5 0 758 384 456 2.170 0 1.624 2.288 7 887 8 2.173
6.2 0.0 6.2 0.6 0.0 0.1 0.0 0.0 0.4 0.2 0.2 1.1 0.0 0.8 1.2 0.0 0.4 0.0 1.1
od ~ega:
1. âpljina (FBH) 2. Gornji Vakuf (FBH) 3. Jablanica (FBH) 4. Ljubu{ki (FBH) 5. Mostar: - Mostar Centralno podru~je (FBH) - Mostar Jug (FBH) - Mostar Jugoistok (FBH) - Mostar Jugozapad (FBH) - Mostar Sjever (FBH) - Mostar / Srpski Mostar (RS) - Mostar Stari Grad (FBH) - Mostar Zapad (FBH) 6. Prozor / Prozor-Rama (FBH) 7. Stolac: - Stolac (FBH) - Stolac / Berkovi}i (RS) 8. Vare{ (FBH)
319
320
PRILOG A5
Tabela 5M. Geografska rasporeenost interno raseljenih Muslimana iz HercegHerceg-Bosne, roenih pre 1980. godine, prema izvetajima OEBSOEBS-a, UNHCRUNHCR-a i izvora vlade BiH, optinske granice iz 1997. godine
OEBS 1997. Broj IRL
UNHCR i izvori vlade BiH 2000. % IRL Broj IRL
17.183 10.1 0.2 9.9 1.8 0.3 0.1 0.1 0.1 0.4 0.9 1.5 0.2 0.1 0.2 0.8 1.6 3.311 312 185 2.0 0.2 0.1 415 16.768 3.032 541 131 147 148 738 1.442 2.567 296 103 274 1.283 2.673
11.943 178 11.765 2.007 460 435 159 0 274 792 1.837 72 17 340 1.052 1.667 1.915 161 755
7.2 0.1 7.1 1.2 0.3 0.3 0.1 0.0 0.2 0.5 1.1 0.0 0.0 0.2 0.6 1.0 1.2 0.1 0.5
PRILOG A5
Tabela 5C. Geografska rasporeenost interno raseljenih Hrvata iz HercegHerceg-Bosne, roenih pre 1980. godine, prema izvetajima OEBSOEBS-a, UNHCRUNHCR-a i izvora vlade BiH, optinske granice iz 1997. godine
OEBS 1997. Broj IRL
UNHCR i izvori vlade BiH 2000. Broj IRL % IRL
Herceg-Bosna Herceg 28.4 0.9 27.5 0.4 0.7 2.4 0.4 1.0 0.9 1.6 4.2 3.8 0.1 4.1 2.9 0.3 118 266 1.587 0.3 0.7 4.3 314 10.096 141 265 870 161 369 336 594 1.555 1.410 48 1.504 1.076 110
10.410 10.410
7.730 53 7.677 17 923 417 0 0 63 605 351 1.272 0 1.429 338 232 256 53 1.774
27.4 0.2 27.2 0.1 3.3 1.5 0.0 0.0 0.2 2.1 1.2 4.5 0.0 5.1 1.2 0.8 0.9 0.2 6.3
od ~ega:
321
322
PRILOG A5
Tabela 5O. Geografska rasporeenost ostalih interno raseljenih iz Herceg1980. 980. godine, prema izvetajima OEBSHerceg-Bosne, roenih pre 1 OEBS-a, UNHCRUNHCR-a i izvora vlade BiH, optinske granice iz 1997. godine
OEBS 1997. Broj IRL
UNHCR i izvori vlade BiH 2000. Broj IRL % IRLa
Herceg-Bosna Herceg 12.8 0.0 12.8 0.7 0.1 0.2 0.1 0.6 0.2 0.2 3.6 0.4 0.0 1.8 1.8 0.1 97 2 482 0.5 0.0 2.5 3 2.441 130 11 43 11 122 38 42 679 78 1 351 338 19
2.444
207 0 207 15 13 11 2 0 4 15 16 10 0 36 17 40 7 0 21
13.2 13.2 0.0 13.2 1.0 0.8 0.7 0.1 0.0 0.3 1.0 1.0 0.6 0.0 2.3 1.1 2.6 0.4 0.0 1.3
od ~ega
PRILOG A5
Tabela 5. Geogr afska r aspr ostr anjenost r aseljenih lica (RL) iz Her cegceg-Bosne pr ema izve{tajima OEBSOEBS-a, UNHCROptinske ptinske gr anice iz 1997. godine UNHCR -a i izvor a vlade BiH, stanje od 1997. i 2000, O Statistika vlade BH 2000. OEBS - 1997. Broj RL-a % RL Broj RL % RL
Optina prebivali{ta
Srbi
12.207 8 12.199 0.0 6.2 6.2
10.492 70 0.0 5.8
Her cegceg-Bosna od ~ega: ~ega : - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBH)
Sr bi 5.8
10.422
17.183 415 16.768 0.2 9.9 178 11.765 0.1 7.1 Muslimani 10.1 11.943 Muslimani 7.2
Her cegceg-Bosna Od ~ega: - Republika Sr pska (RS - Feder acija BiH (FBH)
Hrvati
10.410 7.730 53 7.677 314 10.096 0.9 27.5 28.4
Hrvati
27.4 0.2 27.2
Her cegceg-Bosna
od ~ega: - Republika Rep ublika Sr pska (RS - Feder acija BiH (FBH)
Ostali
2.444 3 2.441 0.0 12.8 12.8 207 0 207
Ostali
13.2 0.0 13.2
Her cegceg-Bosna od ~ega: - Republika Sr pska (RS - Feder acija BiH (FBH)
323
324
PRILOG B1. PRILOG B. PREGLED IZVORA
PRILOG B1. PODRUJE HERCEG-BOSNE: REFERENTNA MAPA I OEBSove IFRE OPTINA
Slika 1(B1). Referentna mapa Bosne i Hercegovine i Herceg-Bosne
/videti original/ Definicija podruja Herceg-Bosne: apljina (FBH), 173 Gornji Vakuf (FBH), 110 Jablanica (FBH), 126 Ljubuki (FBH), 171 Mostar: Mostar Centralno podruje (FBH), 157 Mostar Jug (FBH), 151 Mostar Jugoistok (FBH), 152 Mostar Jugozapad (FBH), 153 Mostar Sjever (FBH), 154 Mostar / Srpski Mostar (RS), 158 Mostar Stari grad (FBH), 155 Mostar Zapad (FBH), 156
Prozor / Prozor-Rama (FBH), 125 Stolac: Stolac (FBH), 176 Stolac / Berkovii (RS), 177
Vare (FBH), 095
325
PRILOG B1
ema 1 (B1). Nazivi i OEBS-ove oznake svih postdejtonskih optina u Bosni i Hercegovini
Oznaka Naziv
Entitet
Oznaka Naziv
Entitet
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 16 17 18 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 42 44 45 47 49 50 52 54 55 56 57 58 59 61 64 65
Velika Kladu{a Cazin Biha} Bosanska Krupa Buìm Bosanska Krupa / Krupa na Uni Bosanski Novi / Novi Grad Bosanska Dubica / Kozarska Dubica Prijedor Bosanska Gradi{ka / Gradi{ka Lakta{i Srbac Prnjavor Derventa Bosanski Brod / Srpski Brod Odàk Odàk / Vukosavlje Domaljevac - [amac Bosanski [amac / [amac Ora{je Ora{je / Srpsko Ora{je Modri~a Grada~ac Grada~ac / Pelagi}evo Rahi} / Ravne (Br~ko Federation) Br~ko Bijeljina Bosanski Petrovac Bosanski Petrovac / Petrovac Sanski Most Sanski Most / Srpski Sanski Most Banja Luka êlinac Doboj - Istok Doboj - Jug Doboj Te{anj Maglaj Gra~anica Gra~anica / Petrovo Lukavac Srebrenik Tuzla êli} Lopare Teo~ak Ugljevik Drvar Drvar / Srpski Drvar Klju~ Klju~ / Ribnik Mrkonji} Grad Jajce
FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS RS RS RS RS RS RS RS RS FBiH RS FBiH RS FBiH RS RS FBiH RS FBiH RS RS FBiH RS FBiH RS RS RS FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH FBiH RS FBiH RS FBiH RS FBiH RS RS FBiH
66 67 68 70 74 75 77 78 79 80 81 82 83 84 85 88 89 91 93 94 95 96 98 101 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 121 123 124 125 126 127 129 130 131 132 133 135 136
Jajce / Jezero Dobreti}i Skender Vakuf / Kneèvo Kotor Varo{ Tesli} @ep~e Zavidovi}i Banovi}i @ivinice Kalesija Kalesija / Osmaci Sapna Zvornik Bosansko Grahovo / Grahovo Glamo~ [ipovo Donji Vakuf Travnik Zenica Kakanj Vare{ Olovo Kladanj [ekovi}i Vlasenica Bratunac Srebrenica Livno Kupres Kupres / Srpski Kupres Bugojno Gornji Vakuf Novi Travnik Vitez Busova~a Fojnica Kiseljak Visoko Breza Ilija{ Sokolac Han Pijesak Tomislavgrad Prozor / Prozor-Rama Jablanica Konjic Kre{evo Hadì}i Ilidà Ilidà / Srpska Ilidà Novi Grad Sarajevo Vogo{}a Centar Sarajevo
RS FBiH RS RS RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS FBiH RS FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS RS RS FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH
326
PRILOG B1
ema 1 (B1) nastavak Oznaka Naziv Entitet
137 138 139 140 141 142 143 144 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 161 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 176 177 179 180 181 182 183 184 185
Stari Grad Sarajevo Stari Grad Sarajevo / Srpski Stari Grad Novo Sarajevo Novo Sarajevo / Srpsko Novo Sarajevo Trnovo (FBiH) Trnovo (RS) Pale (FBiH) Pale (RS) Rogatica Vi{egrad Posu{je Grude [iroki Brijeg Mostar Jug Mostar Jugoistok Mostar Jugozapad Mostar Sjever Mostar Stari grad Mostar Zapad Mostar Centralno podru~je Mostar / Srpski Mostar Nevesinje Kalinovik Gacko Fo~a Fo~a / Srbinje Gora`de Gora`de / Srpsko Gora`de âjni~e Rudo Ljubu{ki îtluk âpljina Neum Stolac Stolac / Berkovi}i Ljubinje Bile}a Ravno Trebinje Usora Kostajnica Mili}i
FBiH RS FBiH RS FBiH RS FBiH RS RS RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS RS RS FBiH RS FBiH RS RS RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS RS FBiH RS FBiH RS RS
327
PRILOG B2
PRILOG B2: POPIS STANOVNITVA BOSNE I HERCEGOVINE IZ 1991. GODINE Na izvor podataka o predratnom stanovnitvu na podruju Bosne i Hercegovine je popis stanovnitva Bosne i Hercegovine iz 1991. godine. Popis je sproveden u periodu od 1. do 30. aprila 1991. godine (dan 31. mart je oznaen kao zvanian datum popisa), uoi samog izbijanja neprijateljstava u zemlji, i uzeo je u obzir celokupno stanovnitvo zemlje.
Dokumentacija o popisu sadri po jedan upis za svaku popisanu osobu. Ova dokumentacija sadri podatke o velikom broju varijabli, kao to su optina i mesto prebivalita, ime i prezime, ime oca, redosledni broj domainstva, jedinstveni matini broj, datum i godina roenja, pol, zanimanje, nacionalnost, maternji jezik, veroispovest, steeno obrazovanje i broj dece (samo za osobe enskog pola). Opti kvalitet podataka je dobar, osim estih greaka u imenima osoba. Ove se greke uglavnom javljaju usled loeg optikog skeniranja izvornih obrazaca (na primer: zamena slova "V" slovom "U", pri emu se dobija "MVSI"), kao i usled toga to se dokumenti naknadno ne proveravaju i ne ureuju. Da bismo ispravili greke koje nastaju prilikom skeniranja, primenili smo nekoliko postupaka. Kao prvo, razvijen je kompjuterski program koji je upotrebljen u otkrivanju kombinacija slova koje su nemogue u B/H/S jeziku. Ovaj softver je koristio B/H/S sintaksu u svrhu pronalaenja moguih kombinacija. Nemogue kombinacije su ispravljene uklanjanjem pogreno napisanih znakova i zamenom istih njihovim najverovatnijim ekvivalentima. Kao drugo, razvili smo korekcione tabele u cilju otklanjanja greaka u imenima koje se javljaju prilikom skeniranja. Tablice su sadrale sama imena i njihove ispravne verzije i oba ova podatka koriena su u raunarskom programu za davanje predloga u vezi sa ispravkama koje je trebalo uneti. Te su ispravke zatim runo kontrolisane kako bi se odstranile bilo kakve pogrene ispravke koje je izvrio program. Prihvaene ispravke su zatim primenjivane na podatke. Ove zadatke obavljale su sobe kojima je B/H/S jezik maternji i kojima je poznata tradicija davanja imena u Bosni i Hercegovini. tavie, razradili smo i primenili kompjuterski program
328
koji je primenjivao podatke o domainstvima u svrhu ispravljanja prezimena unutar domainstava. Taj program je proveravao ispravnost i doslednost prezimena unutar pojedinanih domainstava. lanovi domainstva ija su se prezimena razlikovala od (ispravnih) prezimena drugih lanova istog domainstva, dobijali su ispravna prezimena. Na primer, ukoliko je MUSI bilo ispravno prezime u domainstvu, osoba zavedena pod prezimenom MVSI, kao lan tog domainstva, postajala je MUSI. Drugi problem vezan za kvalitet podataka je taj to se za odreeni broj podataka moe samo delimino dobiti trinaestocifreni jedinstveni matini broj (MB), uveden u bivoj Jugoslaviji 1981. godine. Jedinstveni matini broj se sastoji od datuma roenja (sedam cifara), podruja roenja (dve cifre), redoslednog broja koji oznaava pol (tri cifre) i kontrolnog broja (jedna cifra). Za nae potrebe je neophodan datum roenja, a ostale komponente matinog broja su od manje vanosti. Datum roenja nedostaje samo za nekoliko procenata stanovnitva iz 1991. godine. Popis ukljuuje varijablu koja se odnosi na nacionalnu pripadnost popisanih lica. To nam je omoguilo da prouimo stanovnitvo u kontekstu izjava o pripadnosti istoj naciji u obe godine koje smo prouavali, kako 1991, tako i 1997, za sva lica iji su podaci povezani u dve zbirke podataka (u popisu stanovnitva iz 1991. godine i u birakom spisku iz 1997. godine). Pitanje nacionalnosti u upitniku za popis stanovnitva ostavljeno je otvoreno, to e rei da su pojedinci mogli da se izjasne kao pripadnici bilo koje nacionalnosti. Veina stanovnitva izjavila je u popisu 1991. godine da pripada jednoj od tri najvee etnike grupe u Bosni i Hercegovini: Srbima, Muslimanima, ili Hrvatima. Ostale izjave o nacionalnoj pripadnosti, pri istom tom popisu, ukljuivale su: Jugoslovene (relativno esto), kombinacije nacionalnosti kao to su Srbin-Hrvat, ili Musliman-Srbin (ne tako esto), kao i druge nacionalnosti (npr. Vlasi ili Cigani), ili (ree) strane nacionalnosti (npr. Maari). Oni koji su sebe nazivali Jugoslovenima ili imenima nastalim kombinacijom dveju nacionalnosti, esto su bili deca iz meovitih brakova. Jugosloveni nisu oseali da pripadaju bilo kojoj konkretnoj nacionalnoj grupi i esto nisu voleli nacionalnu kategorizaciju. Sve analize prikazane u ovom izvetaju izraene su za etiri nacionalne grupe koje se meusobno razlikuju na osnovu izjava o nacionalnoj pripadnosti tokom popisa stanovnitva 1991. godine, i to: Srbi, Muslimani, Hrvati i ostali. Poslednja grupa -
329
ostali, predstavlja preostalu kategoriju i obuhvata lica koja su se izjanjavala kao Jugosloveni, kao kombinacija etnikih grupa, ili kao pripadnici ostalih nacionalnih ili stranih etnikih grupa.
Predratna Bosna i Hercegovina bila je podeljena na optine, koje su bile podeljene na podjedinice zvane "naselja". Pre rata bilo je 109 optina, dok je broj naselja iznosio 5.829. Dejtonski mirovni sporazum podelio je neke predratne optine izmeu Federacije i Republike Srpske, to je rezultiralo novom podelom zemlje na sadanjih 185 postdejtonskih optina. Podaci o naselju /sic/ boravka za svako lice prema popisu iz 1991. godine omoguili su nam da proverimo postdejtonske optine, a posebno da ponaosob proverimo oba dela podeljenih predratnih optina kako bismo ustanovili promene u stanovnitvu nastale izmeu 1991. i 1997. godine.
Konverzionu shemu za objedinjavanje naselja u postdejtonske optine dobili smo od OEBS-ove Kancelarije za registraciju biraa u Sarajevu i njom smo se posluili kako bismo naselja grupisali u optine. Izvestan broj naselja podeljen je izmeu optina u Federaciji i Republici Srpskoj. U sluajevima podeljenih naselja, najpre nismo mogli da utvrdimo postdejtonsku optinu kojoj pripadaju, pa je za populaciju podeljenih naselja primenjena jednoobrazna raspodela (ili raspodela "pola-pola"). To nije bilo zadovoljavajue reenje za pet najveih naselja: Mostar (133.647), Sarajevo-Ilida (192.023), Bosanski amac (105.945), Odak (135.348) i Trnovo (145.700). Stoga smo od Zavoda za statistiku Federacije Bosne i Hercegovine traili dodatne konkretne mape podruja navedenih u popisu koja se nalaze unutar tih naselja. Te mape i podaci o broju stanovnika (prema nacionalnoj pripadnosti) u navedenim relevantnim podrujima dostavljeni su nam 11. novembra 2002. godine. Koristei te podatke, bili smo u mogunosti da statistiki precizno definiemo podruje svih podeljenih naselja o kojima je re. Taj problem uglavnom nije pogaao podruje Herceg-Bosne, osim Mostara, ije smo stanovnitvo morali da podelimo uz pomo mapa podruja nabrojanih na ovoj teritoriji. Deoba stanovnitva je uspeno izvrena (u novembru 2002. godine), tako da nakon toga ni Mostar nije bio pogoen ovim problemom.
Kao to je napred pomenuto, naselje /sic/ boravka je navedeno u popisu stanovnitva 1991. godine, ali se nije moglo dobiti za priblino 2% ispitanika popisa iz razloga objanjenih u daljem tekstu.
330
Dobili smo dva skupa dokumenata o popisu, a svaki je sadravao 109 dokumenata (po jedan dokument za svaku predratnu optinu). Prvi skup sadrao je ogranien broj osnovnih varijabli (15), ali nije sadravao drutveno-ekonomske stavke, kao to su nacionalna pripadnost i stepen obrazovanja. Drugi skup je sadrao sve podatke prikupljene sa upitnika popunjavanog prilikom popisa (46 varijabli), osim dve kljune stavke: mesto (tj. naselje) i adresu prebivalita iz 1991. godine. Kasnija istraivanja su otkrila da je drugi skup dokumenata praktino isti kao i izvorni dokumenti o popisu stanovnitva. Prvi skup dokumenata bio je kopija dokumenata iz popisa stanovnitva, pripremljenih za OEBS u vezi s prvim posleratnim izborima 1996. godine. U tu svrhu ukljueno je mesto (tj. naselje) prebivalita, koje je dobijeno iz ifre za navedeno podruje.
Morali smo da spojimo dve verzije popisa stanovnitva kako bismo sve varijable ukljuili u jedan skup. Prilikom tog spajanja otkrili smo da su nastale izmene izmeu dve verzije, ukljuujui brisanje i dodavanje podataka za neka lica. U sluaju dodavanja podataka, prihvatana je poslednja verzija izmenjenog podatka. Osim toga, donekle smo proistili podatke, konkretno tako to smo premestili ljude koji su bili upisani kao privremeno nastanjeni u nekom domainstvu. Naposletku, uklonjeni su oigledni duplirani podaci. Ti postupci sveli su ukupan broj podataka sa 4.377.032 (drugi skup evidencije) na 4.298.896 (prvi skup evidencije ). Drugi skup sadravao je 46 varijabli, a prvi samo 15. Pomenuta vrednost od 2% ispitanika bez mesta prebivalita bila su uglavnom lica obuhvaena samo jednim skupom, a ne i drugim, kao i lica za koja se nisu mogle utvrditi pojedinane veze izmeu dva skupa evidencije u vezi sa popisom.
331
PRILOG B3.
POPIS STANOVNITVA BOSNE I HERCEGOVINE 1991. GODINE: METODOLOKE PRIPREME, ORGANIZACIJA I SPROVOENJE11
ORGANIZACIJA POPISA STANOVNITVA
lanovima 13. i 14. Zakona o popisu stanovnitva, domainstava, mesta stanovanja i poljoprivrednih dobara u 1991. godini ("Slubeni list SFRJ", br. 3/90) odreene su organizacije i zvanini organi koji je trebalo da organizuju i sprovedu popis stanovnitva 1991. godine u bivoj Jugoslaviji. (Savezne organizacije za statistiku, organi savezne uprave i savezne organizacije i organi nadleni za popis stanovnitva u republikama i autonomnim pokrajinama). lanom 2. Zakona o organizaciji i sprovoenju popisa stanovnitva, domainstava, mesta stanovanja i poljoprivrednih dobara u 1991. godini i finansiranju popisa stanovnitva ("Slubeni list Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine (SRBiH)", br. 22/90) odreeni su organi koji je trebalo da organizuju i sprovedu popis stanovnitva u Bosni i Hercegovini 1991. godine (Republiki zavod za statistiku, optinske komisije i republiki i optinski organi uprave). lanovima 4, 5, 6. i 7. saveznog Zakona o popisu stanovnitva u 1991. godini odreeno je koje podatke treba prikupljati tokom popisa. Svakoj republici bive Jugoslavije dozvoljeno je da sakuplja dodatne podatke, osim standardnih podataka iz upitnika, ukoliko je to bilo od posebnog interesa za tu republiku. To se moglo regulisati republikim Zakonom o popisu stanovnitva. Bosna i Hercegovina nije ukljuila dodatna pitanja u upitinik za popis stanovnitva. Skuptina Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) usvojila je Zakon o popisu stanovnitva, domainstava, mesta stanovanja i poljoprivrednih dobara u 1991. na sednici Saveznog vea odranoj 17. januara 1990. godine. Skuptina Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine (SRBiH) usvojila je Zakon o organizovanju i sprovoenju popisa stanovnitva,
11
Ovaj deo napisala je Nora SELIMOVI, struni savetnik za prikupljanje i analizu podataka i razvoj metodologije na polju demografije pri Agenciji za statistiku Bosne i Hercegovine u Sarajevu. Rezime njenih
332
domainstava, mesta stanovanja i poljoprivrednih dobara u 1991. godini i donela odluku o sredstvima za finansiranje popisa, na sednici Vea udruenog rada, odranoj 30. jula 1990. godine, kao i na sednici Vea optina odranoj 30. jula 1990. godine. lan 20. saveznog Zakona o popisu stanovnitva i lan 19. republikog zakona obavezivao je organizaciju nadlenu za statistiku pri popisu stanovnitva da, po zavretku poslova i zadataka vezanih za popis, Skuptini dostavi izvetaj o popisu, kao i o potronji finansijskih sredstava. To je trebalo da se obavlja godinje, do kraja marta, za prethodnu godinu. Ti izvetaji su se redovno podnosili. Republiki zavod za statistiku (RZS) obavio je metodoloke i organizacione pripreme za obavljanje popisa 1991. godine u Bosni i Hercegovini. U tu svrhu, pri Republikom zavodu za statistiku ustanovljena je Kancelarija za popis stanovnitva, koja je imala 15 lanova strunjaka iz oblasti u vezi sa popisom. Ta kancelarija je koordinisala sve poslove vezane za popis. U njoj je postojalo nekoliko grupa, a svaka je bila zaduena za obavljanje konkretnih zadataka navedenih dalje u tekstu: Grupa 1 bila je zaduena za planiranje u vezi sa /?odreivanjem podruja popisa/ po naseljima (kao i njihovim delovima), mesnim zajednicama i optinama, pripremu formulara P-8, P-9 i P-10, prelimenarne rezultate za sve teritorijalne jedinice, poevi od /pojedinanog/ podruja popisa do nivoa republike.
Grupa 2 bila je zaduena za tampanje svih neophodnih materijala (kao to su upitnici) i njihovu distribuciju optinskim komisijama za popis stanovnitva, kao i za pohranjivanje pribavljenog materijala vezanog za popis.
Grupa 3 bila je zaduena za promociju popisa i kontakte sa optinskim komisijama za popis stanovnitva tokom priprema popisa. Grupa 4 bila je zaduena za prethodno registrovanje pomonih formulara, za registraciju pojedinaca zaposlenih u jugoslovenskim preduzeima u inostranstvu,
profesionalnih kvalifikacija ukljuen je na kraju Dodatka B3.
333
za registraciju pojedinaca u kazneno-popravnim institucijama, kao i za registraciju zaposlenih u Sekretarijatu za unutranje poslove. Grupa 5 bila je zaduena za finansiranje popisa stanovnitva, poevi od preliminarnih obrauna trokova, pa do realizacije istih preliminarnih obrauna u optinama, priprema uputstava, kontrole trokova i ibezbeivanje sredstava. Grupa 6 bila je zaduena za pripremu rune i elektronske obrade popisa stanovnitva, regrutovanje /osoblja/ i /pronalaenje/ radnih prostorija.
Grupa 7 bila je zaduena za program kontrole celovitosti dobijenog materijala, logiku kontrolu i dobijanje rezultata. Grupa 8 bila je zaduena za izbor republikih instruktora, voa grupa za runu pripremu podataka, automatsko irfovanje i procesuiranje podataka.
Grupa 9 bila je zaduena za metodoloke aspekte popisa stanovnitva: pripremu i primenu metodolokih smernica (ukljuujui i dodatna uputstva), smernica za obuku ispitivaa (takoe zvanih "popisivai"), zahteve za automatsku obradu podataka, izbor uzoraka za celovitost odziva i kontrolu ispravnosti.
Optinske komisije za popis stanovnitva bile su neposredni organizatori popisa u optinama, dok su popisivai bili neposredni izvoai popisa na terenu. U toku popisa stanovnitva 1991. godine, osoblje za popis brojalo je preko 21.000 neposredno ukljuenih osoba, od kojih je bilo 17.467 popisivaa, 2.423 optinska instruktora, 1.500 lanova optinskih komisija za popis, 124 republika instruktora, kao i brojno pomono osoblje. Republiki instruktori bili su zaposleni od strane RZS, a izabrala ih je Kancelarija za popis stanovnitva, dok su optinske komisije za popis izabrale optinske instruktore i popisivae za svoje optine. Detalji o izbornoj proceduri objanjeni su na 5. strani Uputstva za optinske komisije za popis stanovnitva.
U vreme popisa stanovnitva 1991. godine u BiH bilo je 109 optina i 17.467 popisnih podruja. U svakoj optini osnovana je optinska komisija za popis, koja se sastojala
334
od predsednika i 8 do 14 lanova, u zavisnosti od veliine date optine. U svakoj optini bio je bar po jedan republiki instruktor, dok su u veim optinama bila po dva instruktora (Tuzla, Zenica, Banja Luka, Mostar, Sarajevo Centar, Novi Grad, Novo Sarajevo, Ilida).
Svo osoblje ukljueno u sprovoenje popisa stanovnitva (lanovi optinskih komisija za popis, republiki instruktori i popisivai) morali su da prou posebnu obuku. Obuka je bila organizovana na nekoliko nivoa (za republike instruktore, lanove optinskih komisija za popis i, konano, za popisivae). lanovi Kancelarije za popis stanovnitva vrili su obuku republikih instruktora. Republiki instruktori odravali su asove obuke za lanove optinskih komisija za popis i za optinske instruktore, a potom su optinski instruktori obuavali popisivae. Celokupno osoblje za popis stanovnitva dobilo je pismene smernice za svoj rad. Republiki instruktori dobili su Metodologiju za pripremu, organizaciju i sprovoenje popisa stanovnitva. Popisivai su dobili Uputstvo za popisivaa, kao i skicu (plan) popisnog podruja na kom je trebalo da vre razgovore /tj.popis/. Optinske komisije za popis dobile su "Metodologiju i dodatna uputstva za rad optinskih komisija za popis stanovnitva.
NAINI PRIKUPLJANJA PODATAKA
Osnovni nain prikupljanja podataka prilikom popisa stanovnitva 1991. godine bio je takozvani "razgovor licem u lice", to jest postupak pri kom popisiva postavlja pitanja, a zatim odgovore zapisuje u upitnik za popisa. Popisivai su proli obuku iz metodologije popisa stanovnitva i dobili objanjenja u vezi sa izvesnim pitanjima, kao i /obuku/ iz sistema izvetavanja o odgovorima. Upitnici za popis stanovnitva bili su pripremljeni za optiko itanje (to jest skeniranje), tako da su popisivai morali da budu posebno paljivi prilikom upisivanja odgovora. Pomoni formular P-1/IN, predvien za graane BiH na privremenom radu u inostranstvu i njihove porodice, popunjavali su sami graani (sluei se metodom samoregistracije), dok su popisivai bili zadueni za prepisivanje podataka iz tih formulara u formulare predviene za optiko itanje.
335
Smernice date optinskim komisijama za popis stanovnitva koje su se odnosile na njihova zaduenja u vezi sa formularima koje su ispitanici sami popunili, to je izvreno pre popisa stanovnitva, mogle su se nai u Uputstvima za rad optinskih komisija za popis stanovnitva na stranici 11. Na 30. stranici Metodologije za pripremu i sprovoenje popisa stanovnitva detaljno je objanjeno zato je neophodno ispuniti formular za samoregistraciju pre samog popisa. Za popunjavanje tih formulara bila su pripremljena posebna uputstva. U toku popisa stanovnitva, neke stavke morale su preciznije da se utvrde, te su stoga obezbeena dodatna uputstva (njih pet) u pismenom obliku (ta uputstva su takoe bila priloena uz "Metodologiju").
IZVORI PODATAKA ZA POPIS STANOVNITVA
Odgovori zabeleeni u upitnicima za popis stanovnitva bili su uglavnom zasnovani na izjavama lica koja su popisivau davala podatke. Nije bilo neophodno priloiti dokumente popisivau radi verifikacije odgovora. Meutim, popisiva je imao mogunost da podatke uzima iz dokumenata, posebno kada se radilo o jedinstvenom matinom broju, koji se mogao dobiti iz line karte, pasoa, izvoda iz matine knjige roenih, ili drugih linih dokumenata. Za zaposlene, podaci u vezi sa jedinstvenim matinim brojem, stepenom obrazovanja, zanimanjem, radnim mestom, kvalifikacijama, kao i podaci o datom preduzeu, ifri aktivnosti podgrupe i identifikacionim brojem preduzea, dobijeni su iz dosijea koje je dotino preduzee vodilo za svoje zaposlene. Preduzea su imala obavezu da te stavke dostave svakom zaposlenom na pomonom PL formularu za popis stanovnitva pre samog popisa. U toku razgovora, zaposleni su PL formulare davali popisivau.
336
REGISTRACIJA LICA PRIVREMENO ZAPOSLENIH U INOSTRANSTVU
Svrha popisa stanovnitva bila je da se prikupe podaci o svim jugoslovenskim graanima, kako o onima koji su boravili u zemlji u vreme popisa, tako i o onima koji su u to vreme boravili u inostranstvu (zbog zaposlenja ili iz nekog drugog razloga). Podatke o licima koja su boravila u inostranstvu davali su punoletni lanovi porodice/domainstva. Ukoliko su svi lanovi domainstva boravili u inostranstvu, onda bi lica koja su u vreme popisa boravila u njihovom stanu, roaci ili susedi, davali osnovne podatke o odsutnima.
Savezni zavod za statistiku, u saradnji sa Saveznim sekretarijatom za inostrane poslove, organizovao je registraciju lica u inostranstvu preko diplomatskokonzularnih predstavnika i preko klubova i udruenja jugoslovenskih graana u inostranstvu kako bi bilo obuhvaeno to je mogue vie takvih lica. U tu svrhu odtampano je 500.000 pomonih formulara (P-1/IN) i podeljeno tim telima. Ispunjene formulare P-1/IN su sami graani slali optinskim komisijama za popis u optini svog stalnog boravka u Jugoslaviji. To je obavljeno do 20. marta 1991. godine. Zbog vanosti registracije lica koja rade u inostranstvu, Republiki zavod za statistiku BiH odtampao je dodatnih 100.000 pomonih formulara i podelio ih optinskim komisijama za popis stanovnitva u svih 109 optina u Bosni i Hercegovini. Dodatni formulari ispunjeni su prilikom posete tih lica svom mestu stalnog boravka u periodu pre popisa. Precizne smernice o tome kako postupati sa tim pomonim formularima date su na 11. i 12. strani Uputstava za rad optinskih komisija za popis stanovnitva. Populacija koja je boravila u inostranstvu bila je ukljuena u rezultate popisa i poznat je precizan broj tih pojedinaca za bilo koji period. Prema tome, koncept populacije primenjen prilikom popisa stanovnitva bio je koncept de jure.
337
RAZGOVOR Popisivai i svo drugo osoblje angaovano na popisu stanovnitva postupali su drei se smernica opisanih u Metodologiji za pripremu, organizaciju i sprovoenje popisa stanovnitva i Uputstvom za popisivae. Pre razgovora, popisivai (pod nadzorom lana optinske komisije za popis stanovnitva ili optinskog instruktora) su morali da na licu mesta provere granice svog podruja popisivanja sluei se geografskom kartom i opisom granica. Jedno ili vie podruja popisivanja zajedno ine statistiko podruje. Statistika podruja su stalne statistike teritorijalne jedinice koje obuhvataju celokupnu teritoriju bive Jugoslavije, ukljuujui Bosnu i Hercegovinu. Stvaranje mree statistikih podruja 1959. godine imalo je dva osnovna cilja: prvo, da se obezbedi da celokupna teritorija bude obuhvaena popisom stanovnitva (i drugim velikim popisima), i drugo, ukoliko bude potrebno, da se omogui ponovno proraunavanje podataka od jedne politiko-teritorijalne jedinice do druge. Preko statistikih podruja definiu se naselja, optine i ostale drutveno-politike zajednice. Kada su utvrena statistika podruja, za svako od njih napravljena je dokumentacija koja je sadravala mapu sa opisom granica datog podruja. Revizija te dokumentacije vrila se pre svakog popisa stanovnitva (ili drugih velikih popisa) kako bi se utvrdile sve promene do kojih je moglo da doe na tim podrujima u periodu izmeu dva popisa. Nakon to bi se upoznali sa granicama podruja predvienog za popis, popisivai su bili duni da pripreme, zajedno s instruktorima, plan kretanja kroz to podruje kako bi se izbegla mogunost da se previde neke jedinice registrovane na podruju za popis.
Popis je izvren u periodu od 1. do 15. aprila 1991. godine, prema stanju od dana 31. marta u pono (takozvani kritini trenutak popisa). Nakon to bi obavio razgovor, popisiva je bio duan da popuni formular za kontrolu popisa stanovnitva (Kontrolnik) upisujui /u isti/ preliminarne rezultate za dato podruje popisivanja, predajui ga zatim optinskim instruktorima zajedno sa popisnim materijalom (upitnicima).
338
Optinski instruktori pregledali su popisni materijal sa svakim popisivaem ponaosob tokom razgovora, kao i prilikom prijema formulara popisa, a posebnu panju poklanjali su tome da li je razgovor u potpunosti obavljen (pokrivajui celokupno podruje popisa), da li su odgovori na sva pitanja potpuni i da li su preliminarni rezultati za podruje popisa precizni. Kad bi bilo neophodno, vraali su materijal popisivaima radi dodatnih informacija i ispravki. Nakon to bi dobili materijal od svih popisivaa, optinski instruktori prosleivali su ga optinskoj komisiji za popis stanovnitva, koja je, po prijemu materijala od svih instruktora, bila duna da pripremi preliminarne rezultate popisa za naselja i optine na podrujima popisa. Zahvaljujui dobroj organizaciji i svesrdnom angaovanju optinskih komisija za popis stanovnitva, popis je u veini optina obavljen bez veih problema, a neke sitnije potekoe reene su blagovremeno. Stoga moemo da zakljuimo da su poslovi i zadaci vezani za popis stanovnitva obavljeni u skladu sa Zakonom o organizaciji popisa stanovnitva i metodolokim uputstvima. Uspeni kontakti izmeu Republikog zavoda za statistiku i optinskih komisija za popis stanovnitva bez sumnje su doprineli tome (uspehu), to je ostvareno pre svega zahvaljujui republikim instruktorima, a potom i zahvaljujui organizovanim danononih deurstvima u Republikom zavodu /?za statistiku/, iji su radnici bili u svakodnevnom kontaktu sa svim optinskim komisijama za popis. Na taj nain su uspeno reavani svi problemi, kako metodoloke, tako i organizacione prirode.
PROBNI POPIS STANOVNITVA
Probni popis stanovnitva obavljen je u Bosni i Hercegovini od 1. do 10. aprila 1988. godine u 10 izabranih podruja popisa u osam optina (Banja Luka, Bijeljina, Kiseljak, Mostar, Ilida i Zenica). Popis su izvrili popisivai, dok su posmatrai, optinski i republiki instruktori, nadgledali njihov rad. Tri zaposlena u Saveznom zavodu za statistiku uestvovali su u probnom popisu kao posmatrai. lanovi Kancelarije za popis stanovnitva pregledali su sva podruja na kojima je izvren probni popis, kako tokom obuke, tako i tokom samog popisa stanovnitva. Iskustva steena tokom probnog popisa stanovnitva posluila su za pripremu i poboljanje upitnika i metodolokih uputstava za popis stanovnitva 1991. godine.
339
OBRADA I OBJAVLJIVANJE PRIMARNIH REZULTATA POPISA STANOVNITVA
Krajnji rok optinskih komisija za popis stanovnitva za pripremu preliminarnih rezultata u naseljima bio je 21. april, a ti rezultati su potom morali da se do 22. aprila predaju Republikom zavodu za statistiku. Krajnji rokovi su uglavnom bili ispotovani. Nekoliko velikih optina kasnilo je u dostavljanju svojih materijala, ali to nije znatnije uticalo na rokove koje je utvrdio Republiki zavod za statistiku. Materijal iz optine Kupres nije bio primljen na vreme, tako da nije mogao biti ukljuen u preliminarne rezultate. Zatim je Republiki zavod za statistiku poeo sa kontrolom preliminarnih rezultata im su oni stigli iz optina. Zahvaljujui brzom postupku, proieni preliminarni rezultati, pripremljeni za optine i naselja, objavljeni su u posebnoj publikaciji 15. maja 1991. godine. U tim publikacijama izneti su podaci o ukupnom broju stanovnika, domainstava, mesta stanovanja i poljoprivrednih dobara, broju lica zaposlenih u inostranstvu, kao i podaci o broju grla stoke u optinama i naseljima. Bio je ukljuen i etniki sastav stanovnitva u optinama. Sve publikacije objavljene su bez podataka za optinu Kupres, a oni su naknadno objavljeni 10. septembra 1991. godine, nakon obavljene kontrole kvaliteta.
U optini Kupres, aktivnosti koje su se odnosile na popis stanovnitva nisu bile obavljene do zakonskog roka, pre svega zbog nedovoljnog rada optinske komisije za popis stanovnitva, nedosledne primene metodologije i, posebno, /?zbog nepotovanja/ lana 2. saveznog Zakona o popisu stanovnitva, kojim je regulisano koja lica je trebalo da budu ukljuena u popis. Zaposleni u Republikom zavodu za statistiku posetili su optinu Kupres nekoliko puta i pokuali da ree te probleme kako bi popis stanovnitva mogao da se obavi do zakonskog roka i da se obrade preliminarni rezultati. Budui da se ti problemi nisu mogli reiti zbog neslaganja u optinskoj komisiji za popis stanovnitva, Republiki zavod za statistiku je obavestio Vladu Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine o problemima koji su se javili u toku popisa stanovnitva u toj optini. Predstavnici
340
Republikog zavoda za statistiku preuzeli su od optine Kupres materijal vezan za popis stanovnitva i smestili ga u posebne prostorije u kojima je mogao da se nastavi rad na kontroli kvaliteta materijala vezanih za popis.
U toku pregleda materijala vezanih za popis, otkrivena su bitna odstupanja od Metodologije i Zakona o popisu. Konkretno, izvesna lica bila su registrovana kao stalni stanovnici optine Kupres suprotno metodologiji i zakonu. Da bi se to je mogue objektivnije utvrdili podaci o populaciji u toj optini, Republiki zavod za statistiku predloio je optinskoj komisiji za popis stanovnitva da obavi kontrolni popis /kao u originalu/, to nije prihvaeno. Posle toga, Republiki zavod za statistiku poeo je da ispituje mesto boravka i dravljanstvo izvesnog broja lica. Detaljno ispitivanje prijave i odjave mesta prebivalita, dravljanstva i jedinstvenog matinog broja graana (JMBG), koji su dobijeni od Sekretarijata za unutranje poslove SRBiH, otkrilo je da je izvestan broj lica prijavljenih sa mestom prebivalita u optini Kupres prethodno odjavio svoje mesto prebivalita u toj optini. Osim toga, izvestan broj lica nije prijavio mesto prebivalita u toj optini, neka lica bila su prijavljena dva puta, neka u dva razliita naselja optine Kupres, ili i u optini Kupres i u optini Bugojno. Neka lica, koja su promenila prezime, bila su registrovana dva puta, jednom pod starim prezimenom (devojakim prezimenom), a drugi put pod novim. Konano, izvestan broj lica bio je lien svog dravljanstva SFRJ, to jest SRBiH. Kada se gorepomenuto ima u vidu, popisni formulari za 1.071 lice bili su iskljueni iz materijala za popis optine Kupres. Vredi napomenuti da je posebna panja posveena broju stavki sa netanim podacima, tako da je odluka o iskljuivanju nekih lica iz popisa stanovnika donoena tek nakon to bi se potvrdilo da je izvestan broj stavki s podacima o datoj osobi netaan. Broj stanovnika u optini Kupres utvren je nakon to su gorepomenuta lica iskljuena iz materijala vezanih za popis stanovnitva. Nakon toga je veliina populacije u veoj meri odgovarala broju koji je oekivao Republiki zavod za
341
statistiku na osnovu demografskih analiza (strune studije), i uzimajui u obzir podatke o prirodnim i migracionim kretanjima stanovnitva u toj optini.
KONTROLA KVALITETA PODATAKA PRIKUPLJENIH U TOKU POPISA STANOVNITVA U skladu sa lanom 1, stav 3, Zakona o popisu stanovnitva (Slubeni list SFRJ, br. 3/90), od 16. do 23. aprila, statistika kontrola kvaliteta podataka popisa u vezi sa njihovom celovitou i preciznou izvrena je tako to je nasumino izabrano 80 podruja popisa u 49 optina (1991. godine u Bosni i Hercegovini je bilo 109 optina i 17.467 podruja popisa). Ova vrsta kontrole je uobiajen nain utvrivanja kvaliteta podataka. Zasnovana je na naunim metodima koji se koriste irom sveta. Tokom ove kontrole ponovo su prikupljeni podaci iz izvesnog broja registrovanih jedinica na izabranim podrujima i ponovo su popunjavani upitnici za popis za nasumice izabrana domainstva na tim podrujima. To je uraeno na osnovu posebnih uputstava za vrenje kontrole kvaliteta podataka. Nakon to je zavrena statistika kontrola, uporeeni su novoprikupljeni podaci i podaci prikupljeni u toku zvaninog popisa stanovnitva. Tada je utvreno da nema veih odstupanja izmeu ta dva skupa podataka.
Na 17. sednici Vlade SR Bosne i Hercegovine, odranoj 25. marta 1991. godine, na predlog Komisije za unutranju politiku, pravosue i upravu, donesena je odluka da u periodu od 14. do 20. aprila 1991. godine Republiki zavod za statistiku izvri dodatnu kontrolu podataka za sva lica u vezi sa sledeim stavkama: ime i prezime, oevo ime, jedinstveni matini broj, datum roenja, mesto prebivalita, pol, nacionalnost, maternji jezik i versko opredeljenje. Nakon te odluke, Republiki zavod za statistiku pripremio je nacrt Amandmana na Zakon o organizaciji i sprovoenju popisa stanovnitva, i odtampao posebne smernice za kontrolni popis koje je podelio svim optinama. Na sednici Vea graana i Vea optina, odranoj 22. aprila 1991. godine, Skuptina SR Bosne i Hercegovine je, u vezi sa predlogom Vlade SR Bosne i Hercegovine o kontrolnom popisu stanovnitva, donela sledei zakljuak:
342
Nacrt Amandmana na Zakon o organizovanju i sprovoenju popisa stanovnitva, domainstava, mesta stanovanja i poljoprivrednih dobara u 1991. godini i sredstvima za finansiranje popisa stanovnitva ne bi trebalo ukljuivati u dnevni red, a Republiki zavod za statistiku trebalo bi da izvri kontrolni popis stanovnitva samo na onim podrujima, ili u onim optinama, gde su utvreni propusti. U skladu sa gorepomenutim zakljukom koji je donela Skuptina SRBiH, Republiki zavod za statistiku primio je devet zahteva za kontrolni popis stanovnitva. etiri zahteva dobijena su od optinskih komisija za popis stanovnitva u optinama Gruda /sic, ?Grude/, Prozor, Novi Grad i Srebrenica, a pet zahteva su dostavile politike stranke. Za optine Nevesinje, ipovo i ajnie, Stranka demokratske akcije poslala je zahtev za kontrolni popis stanovnitva, dok je za optine Novo Sarajevo i Prijedor zahtev poslala Srpska demokratska stranka. Pri Republikom zavodu za statistiku formirana je struna komisija sastavljena od predstavnika sve tri nacije, sa zadatkom da izvri analizu preliminarnih rezultata i da, na osnovu toga, odlui da li da se u tim optinama izvri kontrolni popis stanovnitva. Nakon pregleda materijala vezanog za popis i strune demografske analize, komisija je zakljuila (a ekspertska grupa pri Republikom zavodu za statistiku prihvatila njihov predlog) da su rezultati u gorepomenutim optinama u skladu sa prirodnim i migracionim kretanjima stanovnitva, te da ponavljanje popisa stanovnitva nije neophodno. Optinske komisije za popis stanovnitva obavetene su o toj odluci i dato im je detaljno obrazloenje.
PRIPREME ZA OBRADU MATERIJALA VEZANOG ZA POPIS Nakon to je materijal vezan za popis stanovnitva sakupljen u Republikom zavodu za statistiku, organizovane su pripreme za njegovu kompjutersku obradu, to je podrazumevalo i prenoenje podataka sa upitnika na elektronske medije. Unoenje podataka obavljeno je skeniranjem. Pre nego to bi se materijal prosledio za unoenje u kompjuter, vrene su rune pripreme upitnika. Rune pripreme obavljene su na
343
osnovu Posebnog uputstva za runu pripremu materijala vezanog za popis stanovnitva. Pripreme materijala i njegovo unoenje putem optikog itanja zavreno je do 12. decembra 1991. godine, to je bilo u skladu sa predvienim planom. U periodu od maja do decembra, u Republikom zavodu za statistiku priblino 150 saradnika radilo je na pripremama i kompjuterizaciji materijala vezanog za popis stanovnitva.
Po prvi put tokom datog popisa stanovnitva koriten je poseban softver za ifrovanje stavki iz popisnih upitnika, a u svrhu to efikasnijeg i to kvalitetnijeg pripremanja popisnog materijala za obradu. Ova faza okonana je do kraja januara meseca 1992. Pored zaposlenih iz Zavoda za statistiku, 40 saradnika je takoe bilo angaovano na tim poslovima. KONTROLA PROJEKTA I LOGIKA KONTROLA
Nakon to je zavreno unoenje podataka i automatsko ifrovanje, kontrola i ispravljanje materijala vezanih za popis stanovnitva obavljeni su u dve faze kontrola celovitosti i logika kontrola. Kontrola celovitosti zavrena je do kraja februara 1992. godine i Zavod za statistiku objavio je konane rezultate popisa o broju registrovanih jedinica u optinama i naseljenim podrujima, kao i podatke o nacionalnoj strukturi stanovnitva, zatim o verskoj opredeljenosti i maternjem jeziku, o broju lica koja rade u inostranstvu i broju lanova njihovih porodica (Statistiki bilten, br. 233, 234, 236 (verovatno 235) i 236). Nakon kontrole celovitosti, poela je logika kontrola. Logika kontrola je postupak za ispitivanje uzajamnog logikog (ne)sklada odgovora na pitanja iz upitnika. Ispravke su ukljuene u to. U stvari, to je samo konaan korak u nizu logikih kontrola odgovora. Bilo je predvieno da se posle te faze objave i vrednosti za ostale strukture populacije, kao to su obrazovne karakteristike, drutveno-ekonomski poloaj i tako dalje, kao i podaci o domainstvima, mestu stanovanja i poljoprivrednim dobrima.
344
Zbog agresije na Bosnu i Hercegovinu 1992. godine, obustavljen je postupak obrade podataka iz popisa stanovnitva, tako da Zavod za statistiku nije bio u mogunosti da izradi i objavi sve tabele koje su morale da se pripreme prema programu obrade podataka. Nakon to je vojni sukob zavren, Zavod za statistiku uspeo je da objavi jo neke podatke u vezi sa stanovnitvom i domainstvima (Statistiki bilten, br. 257, 271 i 272). Podaci o mestu stanovanja i poljoprivrednim dobrima nisu objavljeni jer taj materijal nikad nije proao fazu logike kontrole.
KONCEPT DE JURE
U toku popisa stanovnitva 1991. godine, kao i za vreme svih posleratnih popisa (1948, 1953, 1961, 1971, 1981), stanovnitvo je registrovano na osnovu koncepta permanente populacije. Permanentna populacija sastoji se od lica koja stalno borave na odreenoj lokaciji, to jest tu im je stalno mesto boravka, ne uzimajui u obzir da li su u vreme popisa stanovnitva (na dan 31. marta 1991. godine u 24 asa) bili na toj lokaciji, ili su iz bilo kog razloga bili odsutni.
Lica na privremenom radu u inostranstvu, bilo kod stranih poslodavaca ili privatnici, kao i lanovi njihovih porodica koji sa njima borave u inostranstvu, registrovani su kao stalni stanovnici odgovarajueg naselja u zemlji u kojoj imaju mesto stalnog boravka. Zvanini, objavljeni podaci o stanovnitvu, proli su sve kontrolne faze, ukljuujui i kontrolu duplikata koja je izvrena na nivou svake optine.
Sarajevo, 23. avgusta 2002.
Ovaj deo napisala je (u originalu na B/H/S) Nora SELIMOVI, struni savetnik za sakupljanje i analizu podataka i razvoj metodologije na polju demografije u Agenciji za statistiku Bosne i Hercegovine u Sarajevu.
345
Nora SELIMOVI (NS) roena je 31. avgusta 1956. godine u Zenici. Diplomirala je na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu 30. juna 1979. godine, a poela je da radi 15. avgusta 1979. godine u preduzeu ZPP (Zajednika proizvodnja i promet) u Zenici. Od 12. decembra 1980. godine bila je zaposlena u Republikom zavodu za statistiku u Sarajevu u Odeljenju za statistiku stanovnitva. Godine 1984, NS je postala ef Odeljenja za statistiku stanovnitva. Od 1985. godine radila je na metodolokim pripremama za popis stanovnitva u 1991. godini, kao lan radne grupe za metodologiju popisa stanovnitva u 1991. godini, pri Saveznom zavodu za statistiku u Beogradu, i kao lan Kancelarije za popis stanovnitva pri Republikom zavodu za statistiku u Sarajevu. Bila je ukljuena u sve aktivnosti vezane za popis stanovnitva, poevi od metodolokih i organizacionih priprema do dobijanja rezultata popisa stanovnitva. U oktobru 1998. godine, nakon osnivanja Dravne agencije za statistiku u Bosni i Hercegovini, poela je da radi u toj instituciji, gde je i danas zaposlena.
346
PRILOG B4.
POPIS STANOVNITVA BOSNE I HERCEGOVINE IZ 1991. GODINE: DRAVLJANI NASTANJENI U INOSTRANSTVU
U daljem tekstu navedeni su rezimirani rezultati analize uticaja predratnog iseljavanja iz Bosne i Hercegovine na de facto nacionalni sastav u zemlji 1991. godine i na procenjeni minimum broja izbeglica do 1998. godine. Termin predratno iseljavanje u daljem tekstu se koristi da opie pojedince koji su ve pre popisa stanovnitva 1991. godine privremeno boravili u inostranstvu (u zemljama izvan Jugoslavije). Jedno lice se smatra predratnim emigrantom ukoliko njegovi/njeni podaci iz popisa stanovnitva pokazuju vrednost DUI varijable (duina rada/boravka u inostranstvu) drugaiju od 00. Taj uslov je u potpunosti dosledan sa drugim, to jest ukoliko je SDRZ varijabla (strana drava rada/boravka) drugaija od 000 ova dva ograniavajua faktora mogu se koristiti alternativno prilikom vaenja podataka. Podaci upotrebljeni u ovoj studiji izabrani su kako bi se obezbedila doslednost sa objavljenim izvorima koji pokrivaju ovo pitanje12, to jest duplikati koje je dodatno nalo Odeljenje za demografiju (priblino 8.500, ukupno za celi popis) nisu iskljuene iz analize. Sve analize izloene u ovoj studiji napravljene za predratne optine zbog neuspeha u konverziji podeljenih naselja u nekim posleratnim (to jest postdejtonskim) optinama, a posebno u Bosanskom amcu, Mostaru, Odaku, Sarajevu-Ilidi i Sarajevu-Trnovu. Sve analize koje su ukljuile raseljena lica i izbeglice izvrene su korienjem samo podataka koji se poklapaju (biraki spisak iz 1997-98. godine pokloio se sa popisom stanovnitva iz 1991. godine). Prosean udeo lica koja su boravila u inostranstvu za celu Bosnu i Hercegovinu ukupno je iznosio priblino 5.4% (234.213 od 4.377.032), ali bilo je znaajnih razlika izmeu konkretnih optina. Tako je najnii udeo iseljenika u odnosu na celokupnu
Pitanja doslednosti odnose se na eliminaciju duplikata, koje su nadleni za statistiku u Bosni samo delimino ostvarili. Kontrolu duplikata treba vriti uporeivanjem podataka unutar optina i izmeu optina. Kontrolu unutar optina obavile su bosanske optinske komisije za popis stanovnitva iz 1991. godine za sve optine i svi pronaeni duplikati su izbrisani. Zvanini dokumenti popisa stanovnitva ne sadre duplikate unutar optina. Kontrolu izmeu optina nadleni za statistiku nisu izvrili zbog izbijanja rata 1992-95. godine. Stoga je Odeljenje za demografiju izvrilo brojne dodatne provere duplikata. Identifikovano je otprilike 17.101 nepouzdanih podataka na osnovu poreenja imena, oevog imena, prezimena i datuma roenja. Od toga je otprilike 8.506 podataka obeleeno kao duplikat. Ti podaci obino se iskljuuju prilikom prouavanja podataka iz popisa stanovnitva. Treba obratiti panju na to da su nadleni za statistiku u Bosni doli do zvaninih statistikih podataka ne proveravajui duplikate na meuoptinskom nivou. Stoga se u vrednostima do kojih se dolo na lokalnom nivou, u Bosni, i onih do kojih je dolo Tuilatvo obino vide male razlike.
12
347
populaciju obuhvaenu popisom stanovnitva zabeleen u Kalinoviku (0,3%) i Srebrenici (0,4%), dok je najvei broj zabeleen u Tomislavgradu (26,4%), Odaku (23,1%) i Livnu (20,4%). Tane brojke za sve predratne optine i etnike grupe navedene su u Tabeli 3(B4) na kraju ovog spisa. Brojke dobijene iz baze podataka za stanovnitvo u potpunosti su u skladu sa publikacijom Dravnog zavoda za statistiku RBiH iz 1994. godine13 Uticaj na etniki sastav inilo se da je uticaj iskljuivanja lica koja su radila ili boravila u inostranstvu do 1991. godine iz celokupne populacije obuhvaene predratnim popisom stanovnitva na etniki sastav pojedinih optina u celini bio ogranien. Bila su samo tri izuzetna sluaja predratnih optina u kojima se inilo da je etnika veina iz 1991. godine bila drugaija za de facto i de jure populaciju, to jest kada je populacija koja je boravila u inostranstvu bila iskljuena (de facto), odnosno ukljuena (de jure) u populaciju obuhvaenu popisom stanovnitva. U etiri druge optine dominantna etnika grupa ostala je ista, ali se vrsta te veine promenila, bilo od apsolutne (vie od 50% dominantne grupe) do relativne (manje od 50%) ili od relativne do apsolutne. Navodimo sve gorepomenute optine: Tabela 1(B4). Optine u kojima su bile najvee razlike u etnikom sastavu de facto i de jure populacije
Optina (ifra + ime)
Etnika veina 1991. de facto stanovnitvo
Etnika veina 1991. de jure stanovnitvo
10138 Bosanski amac
Srbi (relativna veina)
Hrvati (relativna veina)
13
Dravni zavod za statistiku Republike Bosne i Hercegovine, Graani R BiH na privremenom radu
boravku u inostranstvu, rezultati za republiku po optinama, Statistiki Bilten, br. 235, Sarajevo, juni 1994. godine.
348
10219 Busovaa 10774 Novi Travnik
Muslimani (relativna veina) Muslimani (relativna veina) Muslimani (apsolutna veina) Hrvati (relativna veina) Srbi (apsolutna veina) Hrvati (relativna veina)
Hrvati (relativna veina) Hrvati (relativna veina) Muslim. (relativna veina) Hrvati (apsolutna veina) Srbi (relativna veina) Hrvati (apsolutna veina)
10324 Fojnica 10472 Kiseljak 10502 Klju 10707 Odak
Potpun spisak predratnih optina koji prikazuje njihov etniki sastav kako za de facto tako i za de jure populaciju (iskljuujui emigrante u prvom sluaju i ukljuujui ih u drugom) dat je u Tabeli 4(B4). U njoj je je sedam gorepomenutih optina oseneno sivom bojom.
Uticaj na birae izvan zemlje 1998. godine
Zbog postojanja populacije koja je privremeno boravila u inostranstvu 1991. godine, moglo bi se posumnjati da su procene broja izbeglica koje je dalo Odeljenje za demografiju naduvane tako to su u statistiku Odeljenja za statistiku ukljueni i oni birai koji su u vreme popisa stanovnitva 1991. godine ve boravili u inostranstvu. Ta grupa populacije moe se posmatrati kao predratna emigracija iz Bosne i Hercegovine, koja, prema tome, nema veze sa sukobom 1992-95. godine. Meutim, i to pitanje je pod znakom pitanja jer se, nezavisno od toga kad su ta lica napustila Bosnu, ona nisu vratila do 1998. godine, moda zbog sukoba.
Da bi se istraio uticaj predratne emigracije iz Bosne i Hercegovine na procenjeni minimalan broj izbeglica do 1998. godine, proverili smo mesto prebivalita iz 1991. godini za birae /koji su tada bili/ van zemlje, a koji su prijavljeni u birakom spisku 1998. godine. Drugim reima, proverili smo koliko je biraa koji su 1998. godine bili izvan zemlje napustilo zemlju pre popisa stanovnika 1991. godine (predpopisna emigracija), a koliko ih je zemlju napustilo posle popisa (postpopisna emigracija). Predpopisna emigracija moe se posmatrati kao nevezana sa ratom, dok se za postpopisnu emigraciju moe smatrati da ima veze s ratom.
349
Pre nego to smo zavrili celu analizu, istraili smo mesto registracije biraa za izbore 1998. godine: da li su se registrovali u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj ili SRJ ili u drugim zemljama. Kako bi se obezbedila vea verodostojnost rezultata, iz analize je iskljueno 55.341 lice registrovano u Hrvatskoj i 54.624 lica registrovana u SRJ. Razlog za ta iskljuenja je u tome to su ti konkretni birai koji su glasali izvan zemlje u stvari bili u Bosni i Hercegovini 1991. godine, iako je mogue da privremeno rade ili borave u dananjoj Hrvatskoj ili SRJ14. U popisu stanovnitva 1991. godine oni su bili prijavljeni kao da zaista borave u Bosni i Hercegovini a ne u inostranstvu. Godine 1998. oni su se prijavili za glasanje u inostranstvu, tako da su prema naoj definiciji izbeglica oni postpopisna emigracija u Hrvatskoj ili Jugoslaviji. Samo se birai iz zemalja izvan republika bive Jugoslavije uzimaju u obzir prilikom utvrivanja kretanja populacije i samo se ta kategorija u daljem tekstu naziva biraima izvan zemlje. Analiza je pokazala da su za celu zemlju, od 209.440, to je ukupan broj biraa izvan zemlje, bile 181.273 (to jest 86.6%) postpopisne izbeglice (lica koja su zemlju napustila posle popisa stanovnitva 1991. godine), a ta su lica u stvari 1991. godine boravila u Bosni i Hercegovini. Drugim reima, samo 28.167 biraa izvan zemlje 1998. godine (to jest 13.4%) bili su oni koji su 1991. godine ve boravili ili radili u inostranstvu. Ta grupa se moe smatrati predpopisnom emigracijom. To navodi na
14 Za birae koji su se registrovali u Hrvatskoj ili SRJ trebalo bi drati da pripadaju de facto populaciji iz 1991. godine. Upitnik o VSP varijabli iz popisa stanovnitva (povraci kui tokom rada ili kolovanja drugde u bivoj Jugoslaviji: svakodnevno, nedeljno, ree ili nije poznato) pokazalo je sledee:
Od onih biraa iz Bosne i Hercegovine koji su bili izvan zemlje, a koji su 1998. godine bili prijavljeni u dananjoj Hrvatskoj (ukupno 55.341), samo 3.117 biraa je 1991. godine sistematski putovalo u druge jugoslovenske republike (2.650 u SR Hrvatsku). Od tih 3.117 putnika, otprilike 1.532 nije poseivalo svoje domove svakodnevno ili jednom nedeljno (iskljueno je 115 sluajeva u kojima su podaci bili nevaei). Tako se ogromna veina od 55.341 biraa moe smatrati de facto populacijom (budui da su se vraali kui svakodnevno ili jednom nedeljno). Od onih biraa iz Bosne i Hercegovine koji su bili izvan zemlje, a koji su 1998. godine bili prijavljeni u dananjoj SRJ (ukupno 54.624), samo 1.265 biraa je 1991. godine sistematski putovalo u druge jugoslovenske republike (308 u Srbiju, 205 u Vojvodinu, 175 u Hrvatsku). Od tih 1.265 putnika, otprilike 784 njih nije poseivalo svoje domove svakodnevno ili jednom nedeljno (iskljuena su 74 sluaja u kojima su podaci bili nevaei). Tako se ogromna veina od 54.624 biraa moe smatrati de facto populacijom (budui da su se vraali kui svakodnevno ili jednom nedeljno).
U zakljuku, iskljuivi birae registrovane 1998. godine u Hrvatskoj i SRJ iz analize o kojoj je re u ovom poglavlju, bitno smo potcenili deo postpopisne emigracije meu svim izbeglicama i time automatski precenili deo predpopisne emigracije.
350
zakljuak da, na nivou cele zemlje, jednostrana sklonost ka ukljuivanju predratne emigracije u ukupan broj izbeglica nije bila prevelika. to se tie konkretnih etnikih grupa, moe se videti da 63,8% biraa izvan zemlje a koji su srpske nacionalnosti i 68,5% Hrvata spadaju u postpopisne izbeglice, dok su brojane vrednosti za Muslimane i ostale znatno vie i iznose ukupno 90,8% za Muslimane i 90,7% za ostale. Prema tome, ini se da su nae brojane vrednosti najmanje precenjene kada je u pitanju najvea grupa postpopisnih izbeglica (ili ratnih izbeglica), to jest Muslimani (74,3% od ukupnog broja biraa izvan zemlje). Bez obzira na gorepomenute zakljuke, znaajne razlike mogu da se primete na optinskom nivou. Pet najninih udela postpopisnih izbeglica (ispod 50%) dobijeno je za optine: Grude (18,0%), Posuje (22,0%), Litica/iroki Brijeg (26,3%), Bosansko Grahovo (27,3%) i itluk (35,2%). Precizne brojke za sve predratne optine i etnike grupe navedene su u Tabeli 5(B4).
Treba obratiti panju na to da ukupan najmanji broj izbeglica i raseljenih lica obraenih u ovoj studiji, iz cele Bosne i Hercegovine, iznosi 674.350 lica. Ukoliko su neki od 28.167 predpopisnih emigranata ukljueni u ovaj ukupan broj, onda se dovodi u pitanje 4,2% od ukupnog broja, to je manje od uobiajeno prihvatljive greke od pet odsto. Ukoliko se ukupan broj od 28.167 lica rasporedi proporcionalno na udele etnikih grupa meu izbeglicama, dobijemo sledee pribline brojeve predpopisnih izbeglica za svaku ethiku grupu15:
15
Tabela u ovoj fusnoti objanjava kalkulacije za celu Bosnu:

Raseljena lica i izbeglice Od ~ega izbeglica Nacionalnost izbeglica (%) Odstupanje Odstupanje od aps. veli~ine u procentima
Nacionalnost
Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno
217.283 314.382 104.579 38.106 674.350
48.350 152.224 72.591 21.267 294.432
0,164 0,517 0,247 0,072 1.000
4.625 14.563 6.944 2.035 28.167
0,021 0,046 0,066 0,053 np
351
Srbi: Muslimani: Hrvati: Ostali:
4.625 14.563 6.944 2.035
(2,1 % od svih raseljenih lica i izbeglica) (4,6 %) (6,6 %) (5,3 %)
Sve u svemu, uticaj ukljuivanja predpopisne emigracije u minimalne brojane vrednosti za raseljena lica i izbeglice u granicama je prihvatljivih greaka. Meutim, nije nuno ispravno pretpostaviti da bi sve te emigrante trebalo iskljuiti iz statistika o izbeglicama.
Istraivanjem jednog drugog pitanja u ovoj studiji pokuava se odgovoriti na to koliki se deo predpopisne emigracije vratio u Bosnu i Hercegovinu, ali ne u svoje predratno mesto boravka, te su stoga ukljueni u nau statistiku raseljenih lica. Moglo bi se tvrditi e ti konkretni povratnici naduvati brojke u vezi sa raseljenim licima do kojih je dolo Odeljenje za demografiju (oni su bili odsutni iz Bosne i Hercegovine za vreme popisa stanovnitva 1991. godine, ali su bili prisutni - kao raseljena lica 1997/98. godine).
Ovo pitanje odnosi se na emigrante iz 1991. godine koji su se vratili u Bosnu, a pronaeni su na birakim spiskovima 1997/98. godine kao registrovani unutar zemlje, to jest u jednoj od 149 novih optina (ne nuno u istoj onoj od pre rata). Od ukupnog broja od 20.248 takvih podataka koji su identifikovani (to jest podaci o popisu stanovnitva upareni sa podacima iz birakih spiskova koji su imali verodostojne ifre REGMUN), izgleda da je bilo samo 1.742 (8,6%) interno raseljenih, to jest registrovanih u predratnim optinama razliitim od onih u kojima su bili registrovani tokom popisa stanovnitva 1991. godine. Jo 17.476 (86,2%) lica bilo je registrovano na istom podruju na kom su registrovani 1991. godine, dok za preostalih 1.066 (5,3%) nema podataka o predratnom mestu boravka u smislu posleratnih optina, budui da oni vode poreklo iz podeljenih naselja. Sledi analiza ovih brojanih vrednosti po etnikoj pripadnosti:
Tabela 2(B4). Povratak predpopisnih emigranata u Bosnu i Hercegovinu na osnovu etnike pripadnosti i statusa raseljenog lica 1998. godine
352
SVI Povratak emigranata u BiH
Srbi
Musliman
Hrvati
Ostali
UKUPNO, od ega:
20.284
7.936
5.113
6.468
767
- neraseljeni
17.476 (86,2%)
6.655 (83,9%) 729 (9,2%) 552 (7,0%)
4.383 (85,7%) 554 (10,8%) 176 (3,4%)
5.829 (90,1%) 365 (5,6%) 274 (4,2%)
609 (79,4%) 94 (12,3%) 64 (8,3%)
- raseljeni
1.742 (8,6%)
- nepoznato
1.066 (5,3%)
Imajui u vidu injenicu da velika veina povratnika u Bosnu i Hercegovinu koji su bili predratni emigranati nisu raseljena lica, glavni zakljuak je da broj interno raseljenih lica prikazanih u naem demografskom izvetaju, to jest bez uzimanja u obzir predratnog boravka u inostranstvu, nije uopte bitno subjektivan, posebno na nivou cele zemlje. Ovaj zakljuak vai za sve etnike grupe (Srbe, Muslimane, Hrvate i Ostale). tavie, broj ovih konkretnih povratnika je uopte uzev mali i to je jo jedan razlog to njihov uticaj ne moe biti znaajan.
Tabela 3(B4). Populacija koja je privremeno boravila u inostranstvu u vreme popisa 1991. i njen udeo u ukupnoj populaciji obuhvaenoj popisom, po etnikom sastavu i po optinama
353
Op{tina
Ime op{tine
Pop. IN
Pop. OUT
% OUT
% Srbi OUT
% Muslim. OUT
% Hrvati OUT
% Ostali OUT
10014 10022 10049 10057 10065 10073 10081 10090 10103 10111 10120 10138 10146 10154 10162 10189 10197 10219 10227 10235 10243 10251 10260 10278 10286 10294 10308 10316 10324 10332 10359 10367 10375 10383 10391 10405 10413 10421 10430 10448 10456 10464 10472 10499 10502 10529 10537 10545 10553 10561 10570 10588 10596 10600 10618 10626 10634 10642 10669 10677 10685 10693 10707 10715 10723 10731 10740 10758 10766 10774 10782 10804 10812
BANOVICI BANJA LUKA BIHA] BIJELJINA BILE]A BOSANSKA DUBICA BOSANSKA GRADISKA BOSANSKA KRUPA BOSANSKI BROD BOSANSKI NOVI BOSANSKI PETROVAC BOSANSKI SAMAC BOSANSKO GRAHOVO BRATUNAC BRCKO BREZA BUGOJNO BUSOVACA CAZIN CAJNICE CAPLJINA CELINAC CITLUK DERVENTA DOBOJ DONJI VAKUF TOMISLAVGRAD FOCA FOJNICA GACKO GLAMOC GORAZDE GORNJI VAKUF GRACANICA GRADACAC GRUDE HAN PIJESAK JABLANICA JAJCE KAKANJ KALESIJA KALINOVIK KISELJAK KLADANJ KLJUC KONJIC KOTOR VAROS KRESEVO KUPRES LAKTASI LISTICA LIVNO LOPARE LUKAVAC LJUBINJE LJUBUSKI MAGLAJ MODRICA MOSTAR MRKONJIC GRAD NEUM NEVESINJE ODZAK OLOVO ORASJE POSUSJE PRIJEDOR PRNJAVOR PROZOR NOVI TRAVNIK ROGATICA RUDO SANSKI MOST
26268 186709 66308 89789 13140 28566 55887 54869 32088 40518 15005 28743 7859 33073 76121 16969 43808 17604 58724 8874 26889 17652 13168 52344 98096 24124 22083 39821 15121 10668 12205 36712 22452 57289 51707 14080 6250 12306 43542 53196 38833 4655 21477 15542 35823 42206 34379 6209 8416 27917 23413 32307 28536 55457 4126 23720 41626 31304 122071 25680 3974 13886 23106 16652 24683 14131 106968 42377 18040 29570 21597 11426 55702
322 8983 4424 7199 144 3040 4087 3451 2050 1147 616 4217 452 546 11506 348 3081 1275 4685 82 993 1061 1915 4145 4453 420 7926 692 1174 120 388 861 2729 1845 4874 2278 98 385 1465 2754 2976 12 2687 528 1568 1672 2474 522 1202 1915 3747 8293 4001 1613 46 4620 1762 4309 4557 1715 351 562 6950 304 3684 3003 5575 4678 1720 1143 381 145 4605
1.2% 4.6% 6.3% 7.4% 1.1% 9.6% 6.8% 5.9% 6.0% 2.8% 3.9% 12.8% 5.4% 1.6% 13.1% 2.0% 6.6% 6.8% 7.4% 0.9% 3.6% 5.7% 12.7% 7.3% 4.3% 1.7% 26.4% 1.7% 7.2% 1.1% 3.1% 2.3% 10.8% 3.1% 8.6% 13.9% 1.5% 3.0% 3.3% 4.9% 7.1% 0.3% 11.1% 3.3% 4.2% 3.8% 6.7% 7.8% 12.5% 6.4% 13.8% 20.4% 12.3% 2.8% 1.1% 16.3% 4.1% 12.1% 3.6% 6.3% 8.1% 3.9% 23.1% 1.8% 13.0% 17.5% 5.0% 9.9% 8.7% 3.7% 1.7% 1.3% 7.6%
1.8% 5.3% 1.7% 7.8% 1.2% 7.9% 6.3% 4.1% 5.1% 1.7% 2.3% 8.0% 5.3% 1.2% 9.9% 2.1% 3.6% 2.6% 6.9% 1.0% 1.0% 5.5% 0.0% 8.5% 4.4% 1.4% 1.6% 1.4% 4.5% 1.1% 2.5% 1.7% 4.5% 3.0% 8.0% 22.2% 1.7% 0.2% 1.8% 1.5% 9.5% 0.1% 1.9% 2.6% 3.1% 0.5% 3.7% 5.9% 10.2% 5.5% 3.4% 3.7% 15.4% 2.6% 1.0% 4.6% 2.7% 12.9% 1.2% 6.4% 0.0% 3.2% 24.5% 1.7% 4.8% 11.1% 4.2% 10.5% 0.0% 0.9% 1.7% 1.2% 3.7%
0.6% 1.7% 7.1% 3.6% 1.0% 7.0% 5.3% 6.3% 4.4% 4.4% 5.8% 1.7% 0.0% 1.8% 4.7% 1.4% 4.0% 2.3% 7.3% 0.7% 0.8% 3.3% 0.0% 1.8% 1.7% 1.4% 5.7% 1.6% 2.1% 1.0% 4.3% 2.3% 5.7% 1.9% 2.6% 0.0% 1.2% 1.7% 2.0% 1.7% 6.4% 0.5% 5.7% 3.1% 5.3% 2.3% 3.6% 2.0% 3.9% 2.0% 11.1% 4.0% 5.1% 1.9% 1.5% 1.0% 2.9% 2.3% 2.1% 4.0% 0.0% 5.2% 2.5% 1.2% 1.2% 33.3% 5.3% 5.4% 4.3% 1.0% 1.6% 0.9% 9.6%
2.2% 4.7% 7.5% 10.2% 0.0% 6.6% 10.3% 12.9% 6.8% 7.7% 8.3% 18.4% 8.4% 5.0% 28.6% 4.9% 9.7% 11.3% 13.0% 0.0% 5.4% 7.9% 12.4% 8.2% 8.1% 5.9% 29.4% 5.4% 14.5% 0.0% 8.2% 3.8% 17.4% 5.3% 25.4% 13.6% 14.3% 4.5% 5.3% 10.6% 17.1% 0.0% 15.0% 0.0% 5.2% 8.4% 13.9% 9.1% 17.0% 6.0% 13.7% 26.3% 20.6% 5.8% 2.6% 17.0% 6.3% 20.1% 6.6% 5.8% 9.0% 10.0% 29.9% 7.4% 15.8% 17.3% 5.4% 5.4% 11.2% 7.0% 10.5% 0.0% 6.7%
4.6% 4.6% 8.3% 17.7% 0.1% 28.1% 13.0% 12.7% 7.3% 3.6% 25.3% 16.5% 6.5% 2.3% 17.8% 6.2% 16.9% 5.5% 13.0% 2.2% 5.0% 16.2% 60.8% 6.0% 11.3% 7.4% 31.7% 6.6% 2.4% 2.4% 12.9% 5.7% 18.4% 21.7% 29.8% 55.6% 3.2% 15.9% 3.7% 10.3% 12.9% 0.0% 20.9% 13.3% 5.1% 6.1% 6.0% 13.3% 18.0% 15.5% 41.0% 13.2% 30.5% 9.5% 1.9% 27.5% 14.0% 16.9% 3.3% 11.8% 5.9% 11.9% 27.9% 11.7% 10.0% 39.1% 6.5% 14.1% 14.9% 4.8% 7.3% 6.6% 26.9%
Napomena: Populacija 'IN' /engleska naznaka tj. unutar: 'U'/ oznaava lica ija je DUI variabla / duina rada/boravka u inostranstvu/ 00 (ili je, isto tako, SDRZ varijabla 000), populacija 'OUT' /engleska oznaka tj. van: 'V'/ ostale sluajeve, to jest emigrante (one koji privremeno borave u inostranstvu).
354
Tabela 3(B4). - Nastavak

Op{tina Ime op{tine Pop. IN Pop. OUT % OUT % Srbi OUT % Muslim. OUT % Hrvati OUT % Ostali OUT
10839 10847 10855 10863 10871 10880 10898 10901 10910 10928 10936 10944 10952 10979 10987 10995 11002 11029 11037 11045 11053 11061 11070 11088 11096 11100 11118 11126 11134 11142 11169 11177 11185 11193 11207 11215
SARAJEVO-CENTAR SARAJEVO-HADZICI SARAJEVO-ILIDZA SARAJEVO-ILIJAS SARAJEVO-NOVI GRAD SARAJEVO-NOVO SARAJEVO SARAJEVO-PALE SARAJEVO-STARI GRAD SARAJEVO-TRNOVO VOGOSCA SKENDER VAKUF SOKOLAC SRBAC SREBRENICA SREBRENIK STOLAC SEKOVICI SIPOVO TESLIC TESANJ TITOV DRVAR TRAVNIK TREBINJE TUZLA UGLJEVIK VARES VELIKA KLADUSA VISOKO VISEGRAD VITEZ VLASENICA ZAVIDOVICI ZENICA ZVORNIK ZEPCE ZIVINICE Ukupno Bosna i Hercegovina
77749 23850 66295 24623 134860 93638 16021 49779 6927 24034 18722 14570 19328 36518 38373 18070 9408 14986 56412 46311 16944 66512 30739 127833 23948 21789 50601 45178 20636 26463 33161 55879 143080 78048 21827 53271 4142819
1537 350 1642 561 1756 1451 334 965 64 613 696 313 2512 148 2523 611 221 593 3442 2169 182 4235 257 3785 1639 414 2307 982 563 1396 781 1285 2437 3247 1139 1512 234213
1.9% 1.4% 2.4% 2.2% 1.3% 1.5% 2.0% 1.9% 0.9% 2.5% 3.6% 2.1% 11.5% 0.4% 6.2% 3.3% 2.3% 3.8% 5.8% 4.5% 1.1% 6.0% 0.8% 2.9% 6.4% 1.9% 4.4% 2.1% 2.7% 5.0% 2.3% 2.2% 1.7% 4.0% 5.0% 2.8% 5.4%
1.1% 0.6% 1.2% 1.8% 0.9% 1.1% 1.7% 1.3% 0.8% 1.7% 4.0% 1.8% 11.1% 0.5% 11.3% 0.7% 1.7% 3.5% 5.3% 3.6% 1.0% 1.0% 0.7% 2.5% 8.0% 1.0% 1.3% 1.0% 2.6% 1.9% 1.7% 1.5% 1.3% 5.2% 5.7% 4.2% 4.4%
1.5% 1.4% 2.4% 1.5% 1.2% 1.6% 2.0% 1.7% 0.7% 1.8% 0.6% 2.4% 8.8% 0.4% 2.8% 1.5% 0.9% 4.6% 2.1% 2.5% 0.0% 2.1% 1.1% 1.1% 3.3% 0.7% 4.2% 1.5% 2.4% 0.9% 2.1% 1.5% 1.1% 3.1% 2.4% 1.7% 2.9%
2.5% 5.4% 4.9% 5.7% 1.9% 2.2% 3.1% 2.7% 6.3% 5.6% 2.7% 0.0% 15.1% 0.0% 16.1% 6.8% 12.5% 9.7% 10.5% 11.4% 0.0% 12.2% 2.8% 4.4% 10.7% 2.6% 8.1% 7.1% 3.1% 8.3% 0.0% 4.9% 3.1% 13.9% 7.6% 3.3% 12.0%
3.5% 3.6% 4.3% 6.4% 2.0% 1.9% 9.7% 3.8% 8.8% 7.8% 8.3% 11.0% 18.5% 1.1% 27.1% 7.8% 21.6% 7.3% 9.5% 9.9% 2.4% 6.0% 0.7% 5.9% 13.8% 3.4% 10.7% 10.4% 6.6% 9.8% 17.9% 6.1% 2.7% 5.0% 7.3% 14.4% 7.9%
Napomena: Populacija IN /engleska naznaka/ oznaava lica ija je DUI varijabla 00 (ili je, isto tako, SDRZ varijabla 000), populacija OUT /engleska naznaka/ ostale sluajeve, to jest de facto emigrante (one koji privremeno borave u inostranstvu).
355
Tabela 4(B4). Etniki sastav u predratnim optinama u Bosni i Hercegovini procenjen za de jure i de facto populaciju prema popisu stanovnitva 1991. godine
Op{tina 10014 10022 10049 10057 10065 10073 10081 10090 10103 10111 10120 10138 10146 10154 10162 10189 10197 10219 10227 10235 10243 10251 10260 10278 10286 10294 10308 10316 10324 10332 10359 10367 10375 10383 10391 10405 10413 10421 10430 10448 10456 10464 10472 10499 10502 10529 10537 10545 10553 10561 10570 10588 10596 10600 10618 10626 10634 10642 10669 10677 10685 10693 10707 10715 10723 10731 10740 10758 10766 10774 10782 10804 10812 Ime op{tine BANOVICI BANJA LUKA BIHAC BIJELJINA BILECA BOSANSKA DUBICA BOSANSKA GRADISKA BOSANSKA KRUPA BOSANSKI BROD BOSANSKI NOVI BOSANSKI PETROVAC BOSANSKI SAMAC BOSANSKO GRAHOVO BRATUNAC BRCKO BREZA BUGOJNO BUSOVACA CAZIN CAJNICE CAPLJINA CELINAC CITLUK DERVENTA DOBOJ DONJI VAKUF TOMISLAVGRAD FOCA FOJNICA GACKO GLAMOC GORAZDE GORNJI VAKUF GRACANICA GRADACAC GRUDE HAN PIJESAK JABLANICA JAJCE KAKANJ KALESIJA KALINOVIK KISELJAK KLADANJ KLJUC KONJIC KOTOR VAROS KRESEVO KUPRES LAKTASI LISTICA LIVNO LOPARE LUKAVAC LJUBINJE LJUBUSKI MAGLAJ MODRICA MOSTAR MRKONJIC GRAD NEUM NEVESINJE ODZAK OLOVO ORASJE POSUSJE PRIJEDOR PRNJAVOR PROZOR NOVI TRAVNIK ROGATICA RUDO SANSKI MOST Svi Srbi 17.0% 54.5% 17.9% 59.1% 80.0% 68.7% 59.6% 23.7% 33.3% 60.2% 74.8% 41.3% 94.9% 34.1% 20.7% 12.2% 18.5% 3.3% 1.2% 52.6% 13.5% 88.5% 0.1% 40.6% 38.8% 38.8% 1.9% 45.2% 1.0% 61.7% 79.0% 26.2% 0.4% 22.9% 19.8% 0.1% 57.9% 4.0% 19.2% 8.8% 18.3% 60.6% 3.0% 24.6% 49.5% 15.1% 38.1% 0.5% 50.6% 81.0% 0.5% 9.6% 56.1% 21.3% 89.8% 0.2% 30.7% 35.2% 18.8% 76.8% 4.8% 74.1% 18.9% 18.8% 14.9% 0.1% 42.2% 71.2% 0.2% 13.3% 38.2% 70.4% 42.1% Svi Muslim. 72.0% 14.5% 66.0% 31.1% 14.6% 20.3% 26.4% 73.9% 12.0% 33.6% 21.0% 6.8% 0.1% 64.0% 44.0% 75.5% 41.9% 44.7% 97.2% 44.8% 27.2% 7.7% 0.7% 12.5% 40.1% 55.0% 10.5% 51.2% 49.2% 35.6% 17.9% 69.9% 55.8% 71.9% 59.6% 0.0% 40.1% 71.6% 38.6% 54.4% 79.2% 36.7% 40.4% 72.2% 47.2% 54.2% 30.1% 22.7% 8.3% 1.4% 0.0% 14.2% 36.8% 66.6% 8.0% 5.6% 45.0% 29.1% 34.5% 11.9% 4.4% 22.9% 20.7% 74.9% 6.7% 0.0% 43.8% 15.2% 36.5% 37.8% 60.0% 27.1% 46.6% Svi Hrvati 2.1% 14.8% 7.9% 0.5% 0.3% 1.5% 5.7% 0.2% 41.0% 1.0% 0.3% 44.7% 2.7% 0.1% 25.4% 4.9% 34.2% 48.1% 0.2% 0.1% 53.7% 0.4% 98.3% 38.8% 12.9% 2.8% 86.6% 0.2% 40.6% 0.3% 1.5% 0.2% 42.5% 0.2% 15.2% 99.1% 0.1% 18.1% 35.1% 29.6% 0.1% 0.4% 51.8% 0.2% 0.9% 26.2% 29.0% 69.8% 39.6% 8.6% 98.9% 72.2% 3.9% 3.7% 0.9% 92.2% 19.3% 27.5% 34.0% 7.8% 87.7% 1.5% 54.3% 3.8% 75.1% 99.0% 5.6% 3.7% 62.0% 39.6% 0.1% 0.0% 7.2% Svi Ostali 9.0% 16.1% 8.2% 9.3% 5.1% 9.5% 8.3% 2.2% 13.7% 5.2% 3.9% 7.2% 2.2% 1.8% 10.0% 7.3% 5.4% 3.9% 1.3% 2.6% 5.6% 3.5% 0.9% 8.1% 8.2% 3.4% 1.0% 3.4% 9.2% 2.3% 1.7% 3.7% 1.3% 5.0% 5.4% 0.8% 2.0% 6.3% 7.1% 7.3% 2.4% 2.3% 4.8% 3.0% 2.4% 4.4% 2.8% 6.9% 1.4% 9.0% 0.5% 3.9% 3.2% 8.4% 1.3% 2.0% 5.0% 8.2% 12.7% 3.4% 3.1% 1.5% 6.1% 2.5% 3.4% 0.9% 8.3% 10.0% 1.2% 9.3% 1.7% 2.5% 4.2% Srbi u BH 16.9% 54.1% 18.8% 58.9% 79.9% 69.9% 59.9% 24.2% 33.7% 60.9% 76.1% 43.6% 95.0% 34.3% 21.4% 12.2% 19.1% 3.4% 1.2% 52.5% 13.8% 88.7% 0.1% 40.1% 38.8% 39.0% 2.6% 45.3% 1.0% 61.7% 79.4% 26.3% 0.5% 23.0% 19.9% 0.0% 57.8% 4.1% 19.5% 9.1% 17.8% 60.6% 3.3% 24.8% 50.1% 15.6% 39.4% 0.5% 51.9% 81.8% 0.6% 11.7% 54.1% 21.4% 89.9% 0.3% 31.1% 34.9% 19.3% 76.7% 5.2% 74.7% 18.5% 18.9% 16.3% 0.1% 42.6% 70.7% 0.2% 13.7% 38.2% 70.4% 43.8% Muslim. u BH Hrvati u BH 72.4% 15.0% 65.4% 32.3% 14.6% 20.9% 26.8% 73.6% 12.2% 33.1% 20.6% 7.6% 0.2% 63.9% 48.3% 76.0% 43.1% 46.9% 97.3% 44.9% 28.0% 7.9% 0.8% 13.3% 41.2% 55.2% 13.4% 51.2% 51.9% 35.7% 17.7% 69.9% 59.0% 72.8% 63.5% 0.0% 40.2% 72.6% 39.1% 56.2% 79.9% 36.7% 42.9% 72.3% 46.7% 55.1% 31.1% 24.2% 9.2% 1.4% 0.0% 17.1% 39.9% 67.2% 7.9% 6.6% 45.6% 32.4% 35.1% 12.2% 4.8% 22.6% 26.2% 75.3% 7.6% 0.0% 43.6% 15.9% 38.3% 38.9% 60.1% 27.2% 45.6% 2.0% 14.8% 7.8% 0.5% 0.3% 1.6% 5.5% 0.2% 40.6% 0.9% 0.3% 41.8% 2.6% 0.1% 20.9% 4.8% 33.0% 45.7% 0.2% 0.1% 52.6% 0.4% 98.6% 38.5% 12.4% 2.7% 83.0% 0.2% 37.4% 0.3% 1.4% 0.2% 39.4% 0.2% 12.4% 99.5% 0.1% 17.8% 34.4% 27.8% 0.1% 0.4% 49.5% 0.2% 0.9% 25.0% 26.8% 68.8% 37.6% 8.6% 99.0% 66.9% 3.5% 3.6% 0.9% 91.4% 18.8% 25.0% 32.9% 7.8% 86.8% 1.4% 49.5% 3.6% 72.6% 99.2% 5.6% 3.8% 60.3% 38.2% 0.1% 0.0% 7.2% Ostali u BH 8.7% 16.1% 8.0% 8.2% 5.2% 7.5% 7.8% 2.0% 13.5% 5.1% 3.0% 6.9% 2.2% 1.8% 9.4% 7.0% 4.8% 3.9% 1.3% 2.6% 5.5% 3.1% 0.4% 8.2% 7.6% 3.2% 1.0% 3.2% 9.7% 2.3% 1.5% 3.5% 1.2% 4.0% 4.1% 0.4% 1.9% 5.5% 7.0% 6.8% 2.2% 2.3% 4.3% 2.7% 2.4% 4.3% 2.8% 6.5% 1.4% 8.1% 0.4% 4.3% 2.5% 7.8% 1.3% 1.7% 4.5% 7.7% 12.7% 3.2% 3.2% 1.4% 5.7% 2.3% 3.5% 0.7% 8.2% 9.5% 1.1% 9.2% 1.6% 2.4% 3.3%
Napomena: Populacija u BH oznaava lica ija je DUI varijabla 00 (ili je, isto tako SDRZ varijabla 000), tj. oni koji su de facto boravili u BiH 1991. godine, dok Svi (de jure) populacija ukljuuje lica koja su privremeno boravila (bila zaposlena ili ne) u inostranstvu.
356
Tabela 4(B4). Nastavak

Op{tina 10839 10847 10855 10863 10871 10880 10898 10901 10910 10928 10936 10944 10952 10979 10987 10995 11002 11029 11037 11045 11053 11061 11070 11088 11096 11100 11118 11126 11134 11142 11169 11177 11185 11193 11207 11215 Ime op{tine SARAJEVO-CENTAR SARAJEVO-HADZICI SARAJEVO-ILIDZA SARAJEVO-ILIJAS SARAJEVO-NOVI GRAD SARAJEVO-NOVO SARAJEVO SARAJEVO-PALE SARAJEVO-STARI GRAD SARAJEVO-TRNOVO VOGOSCA SKENDER VAKUF SOKOLAC SRBAC SREBRENICA SREBRENIK STOLAC SEKOVICI SIPOVO TESLIC TESANJ TITOV DRVAR TRAVNIK TREBINJE TUZLA UGLJEVIK VARES VELIKA KLADUSA VISOKO VISEGRAD VITEZ VLASENICA ZAVIDOVICI ZENICA ZVORNIK ZEPCE ZIVINICE Ukupno Bosna i Hercegovina Svi Srbi 20.9% 26.3% 36.8% 45.0% 27.5% 34.5% 69.0% 10.1% 29.5% 35.7% 68.3% 68.4% 88.7% 22.7% 13.0% 21.0% 93.6% 79.1% 55.1% 6.3% 97.0% 11.0% 68.9% 15.4% 56.5% 16.4% 4.3% 16.2% 31.8% 5.4% 42.3% 20.4% 15.4% 38.0% 9.9% 6.4% 31.2% Svi Muslim. 49.8% 63.4% 43.1% 42.0% 50.6% 35.4% 26.7% 77.4% 68.2% 50.7% 5.5% 30.2% 4.3% 75.2% 74.6% 43.1% 3.4% 19.0% 21.3% 72.0% 0.2% 44.9% 17.8% 47.4% 39.5% 30.2% 91.0% 74.4% 63.5% 41.3% 55.1% 59.7% 55.2% 59.1% 47.0% 80.2% 43.4% Svi Hrvati 6.8% 3.1% 10.2% 6.9% 6.5% 9.2% 0.8% 2.2% 0.2% 4.3% 24.6% 0.1% 0.6% 0.1% 6.7% 33.1% 0.1% 0.2% 15.9% 18.4% 0.2% 36.9% 4.0% 15.3% 0.2% 40.4% 1.4% 4.1% 0.2% 45.4% 0.1% 13.2% 15.4% 0.2% 39.6% 7.2% 17.4% Svi Ostali 22.5% 7.2% 9.9% 6.1% 15.4% 20.8% 3.5% 10.3% 2.1% 9.2% 1.6% 1.3% 6.4% 2.1% 5.8% 2.8% 2.9% 1.7% 7.7% 3.3% 2.7% 7.2% 9.3% 22.0% 3.7% 13.1% 3.3% 5.4% 4.5% 7.9% 2.4% 6.7% 14.0% 2.8% 3.5% 6.2% 8.1% Srbi u BH 21.1% 26.5% 37.3% 45.1% 27.6% 34.7% 69.3% 10.2% 29.5% 36.0% 68.0% 68.6% 89.1% 22.7% 12.3% 21.5% 94.1% 79.4% 55.3% 6.4% 97.0% 11.6% 69.0% 15.4% 55.6% 16.5% 4.4% 16.3% 31.8% 5.5% 42.6% 20.5% 15.4% 37.5% 9.8% 6.3% 31.5% Muslim. u BH Hrvati u BH 50.0% 63.4% 43.1% 42.4% 50.6% 35.4% 26.7% 77.5% 68.4% 51.1% 5.7% 30.1% 4.4% 75.2% 77.3% 43.9% 3.4% 18.8% 22.2% 73.4% 0.2% 46.8% 17.7% 48.2% 40.8% 30.6% 91.1% 74.9% 63.7% 43.1% 55.3% 60.2% 55.5% 59.6% 48.2% 81.1% 44.5% 6.8% 3.0% 9.9% 6.6% 6.4% 9.2% 0.8% 2.2% 0.2% 4.2% 24.8% 0.1% 0.6% 0.1% 6.0% 31.9% 0.1% 0.2% 15.1% 17.1% 0.2% 34.4% 3.9% 15.1% 0.2% 40.1% 1.3% 3.9% 0.2% 43.9% 0.1% 12.9% 15.2% 0.1% 38.5% 7.1% 16.1% Ostali u BH 22.1% 7.1% 9.7% 5.9% 15.3% 20.7% 3.3% 10.1% 1.9% 8.7% 1.5% 1.2% 5.9% 2.1% 4.5% 2.7% 2.4% 1.6% 7.4% 3.1% 2.6% 7.2% 9.3% 21.3% 3.4% 12.9% 3.1% 5.0% 4.3% 7.5% 2.0% 6.4% 13.9% 2.8% 3.4% 5.5% 7.8%
Napomena: Populacija u BH oznaava lica ija je DUI varijabla 00 (ili je, isto tako SDRZ varijabla 000), tj. oni koji su de facto boravili u BiH 1991. godine, dok Svi (de jure) populacija ukljuuje lica koja su privremeno boravila (bila zaposlena ili ne) u inostranstvu.
357
Tabela 5(B4). Udeo izbeglica koje su napustile Bosnu i Hercegovinu posle popisa 1991. meu biraima izvan zemlje 1998. godine, po optinama i etnikoj pripadnosti
Op{tina 10014 10022 10049 10057 10065 10073 10081 10090 10103 10111 10120 10138 10146 10154 10162 10189 10197 10219 10227 10235 10243 10251 10260 10278 10286 10294 10308 10316 10324 10332 10359 10367 10375 10383 10391 10405 10413 10421 10430 10448 10456 10464 10472 10499 10502 10529 10537 10545 10553 10561 10570 10588 10596 10600 10618 10626 10634 10642 10669 10677 10685 10693 10707 10715 10723 10731 10740 10758 10766 10774 10782 10804 10812 Ime op{tine BANOVICI BANJA LUKA BIHAC BIJELJINA BILECA BOSANSKA DUBICA BOSANSKA GRADISKA BOSANSKA KRUPA BOSANSKI BROD BOSANSKI NOVI BOSANSKI PETROVAC BOSANSKI SAMAC BOSANSKO GRAHOVO BRATUNAC BRCKO BREZA BUGOJNO BUSOVACA CAZIN CAJNICE CAPLJINA CELINAC CITLUK DERVENTA DOBOJ DONJI VAKUF TOMISLAVGRAD FOCA FOJNICA GACKO GLAMOC GORAZDE GORNJI VAKUF GRACANICA GRADACAC GRUDE HAN PIJESAK JABLANICA JAJCE KAKANJ KALESIJA KALINOVIK KISELJAK KLADANJ KLJUC KONJIC KOTOR VAROS KRESEVO KUPRES LAKTASI LISTICA LIVNO LOPARE LUKAVAC LJUBINJE LJUBUSKI MAGLAJ MODRICA MOSTAR MRKONJIC GRAD NEUM NEVESINJE ODZAK OLOVO ORASJE POSUSJE PRIJEDOR PRNJAVOR PROZOR NOVI TRAVNIK ROGATICA RUDO SANSKI MOST OC bira~i '98 316 10476 1669 9428 733 2691 6115 1338 2345 4491 576 1644 11 1918 7783 305 3555 782 2225 529 1163 463 250 3791 6791 972 1534 2214 540 512 643 1520 2026 1246 1650 172 71 323 4121 2104 2370 27 1019 454 3731 1209 3307 239 475 205 429 1586 919 1095 43 875 1375 5040 7169 666 50 267 3037 332 754 182 14987 1996 1298 862 792 741 6181 Izbeglice 270 10093 1081 9068 727 2443 5681 961 2158 4256 531 1302 3 1780 6514 249 2744 467 1359 513 1091 407 88 3364 6234 896 778 2100 390 500 586 1341 1321 987 1099 31 67 264 3731 1684 1734 25 692 346 3321 840 2806 149 338 153 113 973 625 872 39 619 1050 4514 6477 571 31 201 2173 279 435 40 14027 1638 1028 663 746 730 5226 % Izbeglica 85.4% 96.3% 64.8% 96.2% 99.2% 90.8% 92.9% 71.8% 92.0% 94.8% 92.2% 79.2% 27.3% 92.8% 83.7% 81.6% 77.2% 59.7% 61.1% 97.0% 93.8% 87.9% 35.2% 88.7% 91.8% 92.2% 50.7% 94.9% 72.2% 97.7% 91.1% 88.2% 65.2% 79.2% 66.6% 18.0% 94.4% 81.7% 90.5% 80.0% 73.2% 92.6% 67.9% 76.2% 89.0% 69.5% 84.9% 62.3% 71.2% 74.6% 26.3% 61.3% 68.0% 79.6% 90.7% 70.7% 76.4% 89.6% 90.3% 85.7% 62.0% 75.3% 71.6% 84.0% 57.7% 22.0% 93.6% 82.1% 79.2% 76.9% 94.2% 98.5% 84.5% % izb. Srbi 64.0% 58.6% 80.0% 58.0% 80.0% 40.5% 39.5% 60.7% 82.0% 70.0% 34.8% 43.8% 0.0% 50.0% 66.0% 93.3% 87.7% 100.0% 80.0% 75.0% 90.9% 51.2% 47.5% 62.9% 72.7% 100.0% 78.6% 100.0% 47.8% 76.0% 100.0% 66.7% 50.0% 75.0% 89.8% 86.4% 46.7% 66.7% 52.4% 53.1% 100.0% 62.5% 72.0% 53.2% 92.9% 39.3% 79.5% 66.7% 100.0% 70.0% 48.6% 92.7% 34.4% 100.0% 20.0% 38.0% 66.7% 76.9% 61.0% 43.9% 100.0% 94.1% 100.0% 80.0% 50.9% % izb. Muslim. 89.1% 98.9% 64.6% 96.8% 99.3% 93.3% 94.8% 71.5% 97.3% 94.9% 94.7% 97.6% 92.7% 91.4% 80.8% 76.5% 67.8% 61.2% 97.1% 97.3% 96.0% 100.0% 98.4% 94.8% 92.9% 90.9% 95.3% 61.2% 97.6% 93.8% 88.3% 66.9% 83.1% 76.9% 94.3% 83.6% 91.6% 75.1% 72.2% 92.6% 75.6% 77.4% 89.5% 66.7% 90.4% 68.6% 93.8% 94.1% 91.4% 74.2% 80.8% 92.3% 100.0% 80.2% 98.2% 94.6% 89.0% 100.0% 78.6% 97.4% 85.5% 93.3% 94.1% 90.7% 89.7% 83.9% 94.1% 98.8% 86.2% % izb. Hrvati 63.6% 90.3% 51.1% 88.2% 100.0% 93.3% 80.3% 75.0% 83.6% 100.0% 100.0% 71.6% 100.0% 100.0% 61.0% 83.9% 77.4% 56.7% 50.0% 56.8% 100.0% 27.1% 84.0% 81.2% 86.2% 16.9% 85.7% 74.7% 100.0% 40.0% 33.3% 63.7% 100.0% 56.4% 18.2% 76.9% 88.2% 81.3% 100.0% 61.5% 75.0% 69.5% 71.6% 59.7% 56.1% 79.3% 26.5% 27.4% 62.5% 89.7% 20.6% 64.0% 68.0% 61.9% 81.0% 17.4% 48.5% 78.1% 51.0% 22.1% 82.6% 85.0% 48.5% 73.8% 100.0% 77.5% % izb. Ostali 83.3% 96.7% 72.7% 96.3% 100.0% 80.1% 89.2% 91.2% 95.6% 97.1% 92.0% 92.1% 100.0% 100.0% 92.6% 80.0% 75.8% 68.4% 50.0% 100.0% 95.8% 93.1% 83.3% 95.7% 91.0% 92.1% 45.5% 89.6% 100.0% 100.0% 83.3% 97.8% 43.8% 52.6% 58.4% 0.0% 100.0% 70.8% 95.2% 83.3% 96.1% 53.3% 77.3% 90.3% 88.5% 83.1% 100.0% 100.0% 76.5% 0.0% 84.6% 55.9% 70.8% 100.0% 87.5% 73.1% 93.0% 96.6% 89.7% 100.0% 75.0% 85.5% 84.6% 82.1% 0.0% 93.6% 76.6% 100.0% 81.2% 95.8% 85.7% 60.3%
Napomena: Izbeglice su lica ija je DUI varijabla 00 (ili je, isto tako, SDRZ varijabla 000), tj. oni koji su de facto boravili u Bosni i Hercegovini 1991. godine, ali koji su zemlju napustili posle popisa stanovnitva 1991. godine, a registrovani su kao birai izvan zemlje (OC) za izbore 1998. godine, to jest re je o postpopisnim izbeglicama.
358

Op{tina 10839 10847 10855 10863 10871 10880 10898 10901 10910 10928 10936 10944 10952 10979 10987 10995 11002 11029 11037 11045 11053 11061 11070 11088 11096 11100 11118 11126 11134 11142 11169 11177 11185 11193 11207 11215 Ime op{tine SARAJEVO-CENTAR SARAJEVO-HADZICI SARAJEVO-ILIDZA SARAJEVO-ILIJAS SARAJEVO-NOVI GRAD SARAJEVO-NOVO SARAJEVO SARAJEVO-PALE SARAJEVO-STARI GRAD SARAJEVO-TRNOVO VOGOSCA SKENDER VAKUF SOKOLAC SRBAC SREBRENICA SREBRENIK STOLAC SEKOVICI SIPOVO TESLIC TESANJ TITOV DRVAR TRAVNIK TREBINJE TUZLA UGLJEVIK VARES VELIKA KLADUSA VISOKO VISEGRAD VITEZ VLASENICA ZAVIDOVICI ZENICA ZVORNIK ZEPCE ZIVINICE Ukupno Bosna i Hercegovina OC bira~i '98 2539 595 2693 464 3517 2414 131 1420 96 873 277 138 238 1745 842 931 65 532 2894 1618 44 2099 2686 1904 1099 753 2043 831 2154 896 1703 1525 2643 8469 789 1032 209440 Izbeglice 2369 522 2523 419 3286 2253 106 1262 86 792 219 101 157 1714 586 864 55 476 2564 1275 35 1512 2660 1651 978 702 1677 648 2007 612 1544 1325 2275 7946 551 888 181273 % izbeglica 93.3% 87.7% 93.7% 90.3% 93.4% 93.3% 80.9% 88.9% 89.6% 90.7% 79.1% 73.2% 66.0% 98.2% 69.6% 92.8% 84.6% 89.5% 88.6% 78.8% 79.5% 72.0% 99.0% 86.7% 89.0% 93.2% 82.1% 78.0% 93.2% 68.3% 90.7% 86.9% 86.1% 93.8% 69.8% 86.0% 86.6% % izb. Srbi 96.7% 90.9% 96.9% 65.0% 91.8% 92.9% 52.4% 84.4% 100.0% 81.3% 52.1% 11.1% 31.6% 85.7% 61.0% 100.0% 33.3% 60.0% 62.7% 82.4% 75.0% 88.9% 75.0% 87.9% 60.0% 88.2% 83.3% 92.0% 63.6% 71.4% 71.4% 93.8% 89.3% 64.2% 84.2% 82.6% 63.8% % izb. Muslim. 92.7% 86.5% 93.6% 90.8% 92.7% 92.4% 84.7% 88.9% 87.8% 91.7% 100.0% 78.4% 92.5% 98.2% 76.5% 96.8% 98.1% 90.6% 94.1% 81.7% 100.0% 72.7% 99.2% 86.8% 90.3% 90.8% 82.4% 77.3% 93.2% 84.3% 91.0% 89.4% 81.3% 93.9% 74.6% 85.4% 90.8% % izb. Hrvati 94.8% 90.0% 92.4% 91.3% 94.5% 92.9% 100.0% 91.3% 100.0% 86.4% 83.4% 100.0% 100.0% 43.9% 49.4% 100.0% 81.6% 70.7% 69.7% 92.9% 83.9% 100.0% 93.0% 80.0% 80.0% 100.0% 61.0% 100.0% 69.5% 92.2% 100.0% 62.0% 95.8% 68.5% % izb. Ostali 94.1% 100.0% 95.9% 95.6% 97.2% 96.5% 100.0% 89.3% 100.0% 91.0% 41.7% 50.0% 70.6% 100.0% 31.3% 100.0% 0.0% 82.4% 94.4% 82.5% 100.0% 89.4% 99.0% 89.3% 83.5% 97.7% 75.3% 74.5% 97.2% 78.5% 81.5% 83.3% 86.7% 98.9% 75.0% 75.6% 90.7%
Napomena: Izbeglice su lica ija je DUI varijabla 00 (ili je, isto tako, SDRZ varijabla 000), tj. oni koji su de facto boravili u Bosni i Hercegovini 1991. godine, ali koji su zemlju napustili posle popisa stanovnitva 1991. godine, a registrovani su kao birai izvan zemlje (OC) za izbore 1998. godine, to jest radi se o postpopisnim izbeglicama.
359
PRILOG B5.
OEBS-ov BIRAKI SPISAK ZA 1997. GODINU
Svi postdejtonski izbori u Bosni i Hercegovini, ukljuujui i one 1997. i 1998. godine, odrani su pod nadzorom Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS). Za potrebe izbora, OEBS je uspostavio spisak osoba sa pravom glasa, takozvani OEBSov biraki spisak. Razvijanje birakog spiska i unoenje podataka izvreno je pod rukovodstvom OEBS-ve kancelarije u Sarajevu. O pravu glasa raspravlja se u lanu IV Dodatka 3 Dejotnskog mirovnog sporazuma: Svaki dravljanin Bosne i Hercegovine sa navrenih 18 godina, ije se ime nalazi na popisu stanovnitva Bosne i Hercegovine iz 1991. ima prema izbornim pravilima i propisima pravo glasa. Mesta za registraciju ustanovljena su u svim optinama u Bosni i Hercegovini i u mnogim stranim zemljama. Poto je pravo glasa 1997. (i 1998.) godine bilo zasnovano na prisustvu dotine osobe tokom popisa stanovnitva 1991. godine, biraki spisak je podskup popisa stanovnitva iz 1991. godine. Prema tome, sva lica iz birakog spiska trebalo bi da su isto tako ukljuena u popis stanovnitva. Meutim, neki ljudi mogli su biti u inostranstvu za vreme popisa stanovnitva ili iz drugih razloga nisu popisani. Ukoliko je takvih lica stvarno bilo, ovo bi se odnosilo samo na neznatan procenat populacije. tavie, takva lica bi mogla su podneti dokaz o tome da imaju pravo glasa, i imati mogunost da glasaju i dalje.
Lica koja su elela da glasaju na lokalnim izborima 1997. (i 1998) godine morala su prvo da se registruju. Elektronski formular za glasanje beleio je sledee osnovne podatke: prezime, ime, pol, datum roenja i jedinstveni matini broj. Biraki spisak iz 1997. (1998) godine sadrao je i etiri stavke koje su se odnosile na lokaciju biraa 1997. (1998), kao i 1991. godine.
Optina prebivalita iz 1991, prijavljena u popisu stanovnika 1991. godine; Optina prebivalita iz 1997. (1998), samoprijavljeno; Optina ili drava u kojoj je izvrena registracija 1997. (1998); Optina za izbore u kojoj je lice elelo da glasa 1997. (1998).
Bilo je dozvoljeno registrovanje i glasanje i u odsustvu.
360
Optina registracije smatra se dobrim indikatorom podruja na kom su ljudi u stvari iveli kad su se registrovali. Stoga se ta varijabla moe uzeti kao znaajan izvor statistikih podataka o de facto populaciji koja je ivela u Bosni i Hercegovini 1997. (1998) godine. Razliite stavke o optinama u kojima su ljudi iveli i registrovali se za glasanje 1997. (1998) godine mogu se upotrebiti za prouavanje promena boravita od 1991. do 1997. (1998) godine. Da bismo bili sigurni kada je re o tome gde su 1991. godine boravili oni koji su glasali 1997. (1998), primenili smo pojedinano uparivanje kako bismo podatke za 1991. godinu povezali sa podacima za 1997. (1998). godinu. Informacije sadrane u birakim spiskovima iz 1997. (1998) godine stavio nam je na raspolaganje OEBS. Podaci iz birakih spiskova pokazuju neke od istih problema u vezi sa kvalitetom kao i popisa stanovnitva. Premda su greke uopteno govorei ree u birakim spiskovima iz 1997. (1998) godine nego u popisu stanovnitva iz 1991, manjkavosti kod imena do kojih je dolo usled optikog skeniranja formulara esto stvaraju probleme pri utvrivanju identiteta. Imena sa birakih spiskova, kao i ona iz popisa stanovnitva, sva su proverena i ispravljena pomou razliitih kompjuterskih programa, kao i manuelnim postupkom. Sve to obavljeno je uz pomo ljudi kojima je maternji jezik B/H/S i kojima je bliska tradicija nadevanja imena u Bosni i Hercegovina.
Registracija za glasanje bila je dobrovoljna, to podrazumeva da je biraki spisak samo jedan od uzoraka posleratne populacije, jer iskljuuje one koji se nisu registrovali za glasanje zato to ih to nije zanimalo ili zato to su bili bolesni, premladi ili prestari. Broj lica koja su se registrovala za glasanje na izborima 1997. godine bio je 2,56 miliona, a priblino 150.000 novih biraa registrovalo se dodatno 1998. godine. Tako je preklapanje dva biraka spiska bilo znaajno. Spojili smo pojedinane podatke iz ta dva spiska i uspostavili jedinstvenu bazu za 2.674.506 podataka. Od 2,67 miliona podataka priblino 2,13 miliona (to jest 2.125.999) biraa upareno je u naem projektu sa popisom stanovnitva iz 1991. godine. To je dalo stopu uparivanja od 79,5 odsto. Od ukupno 2,13 miliona podataka, 319.405 biraa prijavljeno je da su izvan zemlje, dok ih je 1.805.419 prijavljeno da jesu u zemlji. Nekih 1.175 podataka
361
imalo je neitljivu ifru lokacije, tako da su iskljueni iz analize. Takoe smo proverili duplikate i uporedili spojene birake spiskove sa spiskovima umrlih u Bosni i Hercegovini koje imamo na raspolaganju u Tuilatvu. Dodatno je iskljueno 864 podataka zbog mogunosti da se pojave u izvorima podataka o mortalitetu, a 730 podataka iskljueno je iz analize zbog mogunosti da su duplikati. Treba obratiti panju na to da bi se iskljueni podaci mogli sa izvesniu verifikovati jedino ukoliko vie informacija o dotinim licima bude stajalo na raspolaganju.
Ukupan broj stanovnika Bosne i Hercegovine je 1991. godine iznosio priblino 4,3 miliona, dok je procena od 3,4 miliona za 1995. godinu uzeta prema Predvianjima o razvoju svetske populacije u 1998. godini /1998 World Population Prospects/ (Ujedinjene nacije, 1999). Jasno je da 2,13 miliona biraa predstavlja veliki i pouzdan uzorak populacie starije od 18 godina. Taj broj je dovoljno veliki da se izbegnu greke u vezi sa licima koja nisu registrovana za glasanje.
Bilo je tvrdnji da su se neki ljudi lano registrovali za glasanje, posebno za izbore 1997. godine. Pretpostavlja se da su tu navodnu prevaru izvrila lica koja su se iz politikih razloga registrovala pod lanim imenima. To je detaljno istraeno u sluaju Srebrenice i nije pronaen nikakav dokaz o masovnoj prevari u registraciji biraa 1997. godine.16 Sledei problem karakteristian za birake spiskove iz 1997-98. godine jeste povratak izbeglica i raseljenih lica. Konkretno, biraki spisak iz 1997-98. godine potcenio je broj lica koja su pobegla iz svojih domova ukoliko se vei broj ljudi pre 1997-98. godine vratio u svoje predratno mesto boravka. Dejtonski mirovni ugovor jasno odreuje da treba omoguiti povratak izbeglica i interno raseljenih lica iz Bosne i Hercegovine. Poto su nai posleratni podaci prikupljeni tokom 1997-98. godine, mogue je da su se neke izbeglice ili interno raseljena lica ve vratila u svoju predratnu optinu boravka. Veruje se da je uticaj tog problema neznatan za 1996-1997. godinu, budui da, prema zvaninim statistikim
16
Od 7.490 lica za koja se veruje da su nestala posle pada srebrenike enklave, samo devet lica naeno je kako na spiskovima nestalih lica, tako i u birakim spiskovima za 1997. i 1998. godinu. Videti
362
pokazateljima (videti u daljem tekstu), povratak izbeglica i interno raseljenih lica u njihove predratne domove u periodu do 1997. godine nije ni poeo da se privodi kraju. Konano, ukoliko je bilo izbeglica ili raseljenih lica koji su se vratili u svoja predratna mesta boravka, to bi samo smanjilo broj raseljenih lica i izbeglica.
Prema procenama iz 1998. godine koje je dao Visoki komesar Ujedinjenih nacija za izbeglice (UNHCR, UNHCR (1998)), u Bosni i Hercegovini je sredinom 1998. godine priblino 820.000 ljudi ostalo raseljeno iz svojih predratnih domova, od ega je 450.000 bilo u Federaciji Bosne i Hercegovine, a 366.000 u Republici Srpskoj. Osim toga, sredinom 1998. godine, za vie od 550.000 izbeglica iz Bosne i Hercegovine bilo je jo uvek nuno nai postojano reenje. Najvei broj izbeglica iz Bosne i Hercegovine naao je smetaj u Jugoslaviji (to jest u Srbiji i Crnoj Gori, 226.000) i u Hrvatskoj (34.500), dok je manji broj bio u Bivoj Jugoslovenskoj Republici Makedoniji (3.000) i Sloveniji (4.500). Izvan bive Jugoslavije, Nemaka i vajcarska pruili su utoite najveem broju izbeglica (ukupno 254.000). linim
Prema
Kancelariji
UNHCR-a
Sarajevu
(http://www.unhcr.ba
komunikacijama sa Slubom za odnose sa javnou), 1996-97. godine ukupan broj izbeglica i raseljenih lica koja su se vratila u Republiku Srpsku bio je 83.518. Od tog broja, u 1996-97. godini samo se 966 Muslimana i 159 Hrvata vratilo u RS (1,2% Muslimana i 0,2% Hrvata u odnosu na ukupan broj povratnika). Gotovo svi koji su se u tom periodu vraali u RS bili su Srbi, 82.306 (98,5%). U veini sluajeva vraala su se samo interno raseljena lica a ne izbeglice. U drugu ruku, 1996-97. godine ukupan broj povratnika u Federaciju iznosnio je 347.837, od ega su 291.024 (83,7%) bili bosanski Muslimani (to jest Bonjaci), 47.249 (13,6%) Hrvati, a samo 1.013 (0,3%) Srbi. Sve u svemu, 1996-97. godine kui se vratilo nekoliko stotina hiljada izbeglica. Meutim, poredei brojeve povratnika u 1996-97. godini sa ukupnim brojem izbeglica i raseljenih lica kojima je 1998. godine jo uvek bilo potrebno nai trajno reenje, moe se videti da je obim povratka bio relativno nizak 1996-97. godine. tavie, entitet Republike Srpske oigledno je 1996-97. godine jo uvek smatran nesigurnim
Report on the Number of Missing and Dead from Srebrenica /Izvetaj o broju nestalih i mrtvih iz Srebrenice/, Helge Brunborg i Henrik Urdal, Office of the Prosecutor, ICTY, 12. februar 2000.
363
za Muslimane i Hrvate, budui da su se u tom periodu u RS preteno vraali Srbi. Situacija u Federaciji bila je suprotna situaciji u RS-u. Etnika struktura povratnika predstavlja dodatni razlog to povraci 1996-97. godine ne menjaju u znaajnijoj meri optu sliku etnikih promena do kojih je dolo u ratnom periodu. Meutim, zbog gorepomenutog problema, rezultati izneseni u ovom izvetaju mogu se smatrati samo procenom broja raseljenih lica i izbeglica kako su oni vieni 1997. godine a ne procenom ukupnih etnikih promena do kojih je dolo od 1991. do 1997. godine.
364
PRILOG B6.
RASELJENA LICA I IZBEGLICE U BOSNI I HERCEGOVINI KOJE SU PRIJAVILI UNHCR I IZVORI VLADE BiH (DDPR)
Baza podataka o raseljenim licima i izbeglicama (Database of Displaced Persons and Refugees /DDPR/) je zvanian izvor informacija koje dolaze od Bosne i Hercegovine i UNHCR-a. On pokriva celokupnu teritoriju zemlje i moe posluiti za zvaninu statistiku o interno raseljenim licima (IRL) i izbeglicama u Bosni i Hercegovini za optine, naselja i bilo koja druga podruja (npr. gradove ili sela). Tu bazu podataka su zajedniki uspostavili UNHCR i lokalne vlasti. Pojedinani podaci sa informacijama o raseljenim licima i izbeglicama sakupljeni su u optinama u Bosni i Hercegovini jo tokom sukoba. Nakon to je rat zavren, ti podaci su objedinjeni i ugraeni u bazu podataka. Proces centralizacije i razvoj baze podataka koordinisao je UNHCR, dok su optinske vlasti obezbedile ulazne informacije za bazu podataka. Dve najoiglednije koriene verzije baze podataka su one iz 1998. i 2000. godine. Verzija iz 2000. godine predstavlja poboljanu i auriranu verziju zbirke iz 1998. godine i zasniva se na podacima dobijenim unutar takozvanog projekta ponovnog registrovanja, koji su zajedniki vodili UNHCR i optinske i dravne vlasti. U tom projektu proveren je i, ukoliko je bilo potrebeno, revidiran status svih raseljenih lica i izbeglica u Bosni i Hercegovini. Verzija iz 2000. godine, koja stoji na raspolaganju u Demografskoj jedinici, sadri podatke o licima koja su 2000. godine jo uvek bila registrovana kao raseljena iz svojih predratnih domova i kojima je bilo potrebno trajnije reenje. Jedna kopija DDPR-a dobijena je od Ministarstva za ljudska prava i izbeglice u Sarajevu sredinom avgusta 2002. godine. Baza podataka sadri informacije o priblino 583.816 lica. Meu njima je priblino 60.000 lica roenih posle 1. aprila 1991. godine, koja se ne mogu uparivati sa popisom stanovnitva. Za priblino jednu treinu lica registrovanih u DDPR-u raspoloive informacije su uglavnom potpune (jedna treina je u stvari podnela zahtev: 191.954 lica). Za preostale dve treine (to jest porodice podnosilaca zahteva:
365
391.862 lica), informacije su ogranienije tako da su potrebne pretpostavke ili povezane informacije da bi se podaci o njima mogli obraivati (npr. nacionalna pripadnost podnosioca zahteva koristi se za sve lanove porodice). ini se da je opti kvalitet podataka prilino dobar, premda ima nekih problema, kao to je, konkretno taj da je jedinstveni matini broj (JMB) bio nepotpun ili neupotrebljiv u etvrtini svih sluajeva. Najznaajniji nedostatak baze podataka je u tome to su podaci o lanovima porodica ogranieni na ime, datum roenja, pol, srodstvo sa podnosiocem zahteva i jedinstveni matini broj. Ne postoje podaci o mestu roenja ili nacionalnoj pripadnosti lanova porodice. Jedine dodatne informacije su zaposlenje ili zanimanje branog druga podnosioca zahteva i informacija o trenutnom prebivalitu koja se podrazumevala. U zavisnosti od stope uparivanja i svrhe, informacije o predratnom boravitu mogle bi se povezati sa onima iz popisa stanovnika i /?tim putem izvui/. Isto tako nacionalna pripadnost mogla bi se povezati i /?tim putem/ izvui iz popisa stanovnika, premda bi to ograniilo raspoloive informacije na one podatke koji se u stvari slau. Uopte govorei, nacionalna pripadnost mogla se zakljuiti na osnovu porodinih odnosa, to jest deca dobijaju istu nacionalnost kao i glava porodice, dok za brane drugove i njihovu rodbinu jedino pretpostavka da se ne radi o meovitom braku obezbeuje bilo kakvu dodatnu informaciju. Sve u svemu, za priblino 190.000 podataka, DDPR sadri prilino veliki broj informacija. Za preostalih priblino 390.000 podataka raspoloive informacije su ogranienije, tako da moramo pretpostaviti da su one ogranienije i prisiljeni smo da pretpostavljamo i/ili da ih povezujemo sa informacijama iz drugih izvora.
U svrhu prikupljanja informacija svi podaci koji se odnose na podnosioce zahteva i lanove njihovih porodica spojene su u jednu tabelu s podacima. Na osnovu te kombinovane tabele, kao i pretpostavke da su sve porodice iste nacionalnosti kao i glava porodice, dobili smo sledei nacionalni sastav raseljenih lica i izbeglica (ne uzimajui u obzir duplikate):
366
PRILOG B6 Tabela 1(B6). Apsolutan i relativan broj interno raseljenih lica i izbeglica u Bosni i Hercegovini po nacionalnoj pripadnosti, stanje od 2000. godine
IRL Procenat 44,3 7,5 47,8 0,4 100,0 Izbeglice Broj Procenat 27 73 24.571 224 24.895 0,1 0,3 98,7 0,9 100,0 Ukupno Procenat 42,4 7,2 50,0 0,4 100,0
Nacion. Muslim. Hrvati Srbi Ostali Ukupno
Broj
Broj
247.378 41.913 267.350 2.280 558.921
247.405 41.986 291.921 2.504 583.816
Ogromna veina registrovanih lica su IRL-i unutar BiH, ali priblino 25.000 lica su izbeglice iz Hrvatske, oigledno hrvatski Srbi, koji trenutno borave u Bosni. Te izbeglice su iskljuene iz razloga koji se tiu sluaja /?parnice/ Bosne i Hercegovine. Trebalo bi obratiti panju na to da je etniki sastav izbeglica iz Bosne i Hecegovine odvojeno pitanje koje je u ovom izvetaju procenjeno na osnovu biraa izvan zemlje prijavljenih u birakim spiskovima 1997-98. godine (videti Tabelu 2(B6) u daljem tekstu). Birai izvan zemlje napustili su Bosnu i iselili se u inostranstvo gde su jo uvek boravili u vreme izbora 1997. i 1998. godine. Trebalo bi isto tako obratiti panju na to da se etniki sastav interno raseljenih lica u Bosni i Hercegovini i izbeglica iz te zemlje koji borave u inostranstvu takoe u znatnoj meri razlikuje, to se samo delimino moe pripisati razlikama izmeu izvora. Izgleda da su ta dva procesa uticala na razliite etnike grupe. Dok su Muslimani predstavljali apsolutnu veinu meu izbeglicama u inostranstvu, Muslimani i Srbi su meu raseljenim licima inili dve najvee grupe.
367
PRILOG B6 Tabela 2(B6). Etniki sastav lica raseljenih unutar Bosne i Hercegovine i izbeglice sa sela, stanje od 2000. (IRL) i 1997-98. godine (izbeglice)
Nacion. Muslim. Hrvati Srbi Ostali Ukupno Izbeglice iz BiH 1997-98. 51,0 24,8 16,7 7,5 100,0 IRL u BiH 2000. 44,3 7,5 47,8 0,4 100,0
Ispostavilo se da je uparivanje podataka s podacima iz popisa stanovnitva, kao i kod veine izvora, mogue. Test sa Prijedorom i razliitim kriterijumima za uparivanje pokazao je da je stopa uparivanja gotovo 80%. Neposredno uparivanje s podacima iz birakih spiskova 1997/98. godine moe se isto tako pokazati kao korisno, a probni strogi kriterijum za uparivanje odmah je upario 65% svih onih koji su bili roeni 1980. godine ili ranije. U bazi podataka ima neto duplikata, ali taj problem je prilino ogranien. Na osnovu probnog testiranja, izmeu 1,5% i 3% svih podataka su duplikati.
Isto tako ima drugih relativno neznatnih problema, kao to su pogreno napisana imena, nevaei datumi roenja, i nepoklapanja izmeu jedinstvenog matinog broja i prijavljenog pola i/ili datuma roenja. Neki od tih problema mogli su se, barem delimino, obraditi i ispraviti, ostali se ne mogu doterati. Meutim, razmere tih problema su veoma ograniene. Poto je ukupan kvalitet DDPR-a ocenjen kao relativno zadovoljavajui, u ovom izvetaju smo predstavili neispravljene statistike podatke koje smo dobili pretraivanjem po originalnoj bazi podataka. Uvereni smo da bilo kakvo poboljavanje podataka ne bi u znaajnijoj meri promenilo zbirne brojeve poput onih o kojima je re u odeljku 3.5 /kao u originalu/.
368
PRILOG C.
PREGLED METODA ANALIZE
PRILOG C1.
POVEZIVANJE PODATAKA
Naa analiza promena etnikog sastava stanovnitva podruja HERCEG-BOSNE zasniva se na tri varijable sa vrednostima utvrenim za svakog pojedinca: boravite pre rata, boravite posle rata i nacionalna pripadnost. Popis stanovnitva iz 1991. godine sadri informacije o nacionalnoj pripadnosti i boravitu pre rata, ali ne o boravitu konkretnog lica posle rata. S druge strane, biraki spisak iz 1997. godine sadri podatak o boravitu lica posle rata, ali ne sadri podatak o predratnom boravitu niti o nacionalnpj pripadnosti. Te dve varijable su navedene samo u popisu stanovnitva 1991. godine. Kombinujui ta dva skupa podataka u jedan, bili smo u mogunosti da analizom obuhvatimo predratne i posleratne promene u populaciji. Kombinovanje skupova podataka u meusobnoj vezi putem pojedinanog povezivanja bio je metod kojim je izvrena rekonstrukcija podataka u ovoj studiji.
Da bismo povezali nae skupove podataka, posluili smo se postupkom viestrukih koraka. Svaki korak sastojao se od nekoliko poreenja izmeu dva skupa meusobno povezanih podataka na individualnom nivou. Jedan podatak uvek opisuje jednog pojedinca i predstavlja zbirku njegovih/njenih karakteristika u brojnim kategorijama, kao to su, na primer, ime, prezime, oevo ime, datum roenja, itd. Svi koraci slede jednaku logiku (videti dalje u tekstu). Razlike izmeu koraka bile su kriterijumi koji su se donekle razlikovali, a upotrebljeni su da bi se uparili podaci, kao i injenica da se populacija raspoloiva za sledee mogue uparivanje smanjivala posle svakog koraka. Drugim reima, nakon to bi izvestan broj podataka bio uparen u dva meusobno povezana skupa podataka, ti podaci bivali su iskljueni iz sledeeg niza uparivanja. U novom koraku, primenjeni kriterijum uparivanja modifikovan je u poreenju s prethodnima kako bi obuhvatio nova uparivanja.
Svaki korak sastojao se od tri zasebna niza. U prvom nizu trebalo je identifikovati podatke u birakim spiskovima koji su odgovarali podacima u popisu stanovnitva, a
369
onda upisati uzastopne brojeve tih podataka u tabelu. Informacija zajednika za oba skupa podataka upotrebljena je kako bi se identifikovali odgovarajui podaci. Polja koriena prilikom uparivanja bila su sledea: ime, prezime, broj line karte, datum roenja i optina prebivalita. Ta polja u podacima iz birakih spiskova uporeivana su s odgovarajuim poljima u popisu stanovnitva. Za svaki podatak u birakom spisku koji je odgovarao jednom podatku u popisu stanovnitva zapisani su uzastopni brojevi iz svakog skupa podataka (npr. izvor) u posebnu tabelu. Te kombinacije brojeva uzastopnih podataka zovu se uparivanjima.
Drugi korak usredsredio se na proveru kvaliteta i doslednosti dobijenih uparivanja. Sva uparivanja proverena su zbog mogunosti dupliciranja kako bi se obezbedilo da svaki podatak iz birakog spiska ima jedan i samo jedan odgovarajui podatak u popisu stanovnitva, i obratno. Duplikati su izbrisani17. Nakon proveravanja duplikata i drugih mera za kontrolu kvaliteta, kao to je vizuelna provera uzoraka uparenih podataka, oni su registrovani u bazama podataka kao konana uparivanja. Trei korak bio je da se dozvoljena uparivanja zabelee u skupovima podataka kao veze izmeu podataka u birakom spisku i podataka u popisu stanovnitva. Rezultat tog procesa bio je da je vie od dva miliona podataka od ukupno 2,56 miliona u birakom spisku bilo povezano s odgovarajuim podacima iz popisa stanovnitva 1991. godine. Skup povezanih podataka ini osnovu naih prorauna koji se odnose na posleratnu populaciju. Ako se izmeu birakog spiska i popisa stanovnitva uspostavi veza, onda to znai da lice iji su podaci povezani spada u kategoriju preivelih18. Za nekog identifikovanog preivelog se zna da je iv posle rata zato to se to lice registrovalo za glasanje 1997. godine. Sve to upuuje na posleratnu populaciju preivelih odnosi se na skup pojedinanih podataka koje smo uspeno povezali putem navedenog postupka.
17
Treba obratiti panju na to da su duplikati viestruka uparivanja, a ne viestruki podaci. Brisanje duplikata znai brisanje viestrukih veza a ne podataka koji i dalje stoje na raspolaganju za sledei niz uparivanja.
370
Zbog injenice da se za glasanje registrovalo po slobodnoj volji, bilo koji apsolutan broj naveden u ovom izvetaju u stvari je minimalna procena populacije iz 1997. godine, na primer, minimalna veliina neke etnike grupe, raseljenost stanovnitva, podeljenost po godinama starosti i polu, i tako dalje. Stvarne apsolutne cifre vee su zbog injenice da se jedan deo stanovnitva nije registrovao za glasanje. Meutim, ukoliko uzmemo u obzir populaciju registrovanih biraa kao uzorak stvarne populacije, onda se taj uzorak moe posmatrati kao izuzetno velik i pouzdan. Zbog toga su relativne cifre (tj. razlomci ili procenti) dobar nain prikazivanja stvarnih distribucija i mogu se bezbedno koristiti.
Biraki spisak je upotrebljen kao izvor statistikih informacija o stvarnoj populaciji u zemlji 1997. godine. Za registrovane birae, optina prebivalita 1997. godine nije izriito navedena u spisku biraa. Meutim, mesto registrovanja je navedeno za svakog registrovanog biraa sa svim neophodnim pojedinostima. U analizi koja se odnosila na populaciju 1997. godine, pretpostavili smo da mesto u kome se neko lice registrovalo za glasanje (tj. mesto registrovanja) predstavlja dobru priblinu odrednicu mesta gde je to lice stvarno ivelo kada se registrovalo. Stoga se optina u kojoj su se registrovali za glasanje navodi kao optina prebivalita biraa. Lica koja su imala pravo glasa na izborima 1997. godine morala su biti roena pre 1980. godine. Prema tome, sva poreenja koja su ukljuivala birae iz 1997. godine, s jedne strane, i populaciju na osnovu popisa stanovnitva iz 1991. godine, s druge strane, moraju se ograniiti na lica roena najkasnije 1979. godine. Sva poreenja navedena u ovom izvetaju ograniena su na lica koja su 1997. godine imala 18 godina ili vie. Kohorte roenja19 lica roenih posle 1979. godine u naoj analizi su iskljuene iz podataka popisa stanovnitva (nijedno takvo lice ne bi trebalo da je upisano u biraki spisak). Konaan skup podataka o populaciji iz popisa stanovnitva (18+) koja je pre rata ivela na podruju Herceg-Bosne, ukljuuje i 231.610 lica (videti Tabelu 2, Odeljak 7). Od ukupnog broja stanovnika iz 1991. godine, 142.204
18
Treba obratiti panju na to da je preiveli standardan termin u demografiji koji se koristi u analizi ivotne tabele i oznaava neko lice koje nije umrlo do x godina starosti. Taj termin nema nikakve negativne konotatcije. 19 Kohorta roenja je podgrupa ljudi koji su roeni iste godine.
371
lica identifikovana20 su u bilo kom mestu u Bosni ili inostranstvu (ibid). Nekih 118.792 lica su identifikovana kao birai koji su se registrovali za glasanje u optinama na podruju Herceg-Bosne (ibid). Povezivanje individualnih podataka uobiajeno je u demografiji i statistici. Skandinavske zemlje primenjuju taj pristup priblino 30-40 godina. Operativni sistem jedinstvenog broja linih karata preduslov je za takvo povezivanje. Ukoliko takav sistem ne postoji ili ukoliko postojei sistem nije u potpunosti operativan, kao u zemljama bive Jugoslavije, moraju se koristiti druge vrste podataka, posebno lino ime i prezime i datum roenja. Sline vrste podataka se, takoe, esto koriste u istorijskoj demografiji za povezivanje optinske dokumentacije, podataka iz popisa stanovnitva i drugih individualnih podataka u takozvanim studijama rekonstrukcije porodinih veza.
Pristup povezivanja, premda vrsto utemeljen i poznat demografima, ne koristi se u celom svetu. Brojna populacija, nepostojanje brojeva linih karata i kruta pravila koja reguliu zatitu privatnosti doprinose tome da se individualno povezivanje retko koristi u brojnim zemljama s visokim nacionalnim dohotkom. Taj metod se retko primenjuje u zemljama s niskim nacionalnim dohotkom poto one ne mogu da priute trokove visokostrunog osoblja i skupe opreme koju zahteva pristup individualnog povezivanja. Osim toga, veina zemalja sa niskim nacionalnim dohotkom ne mogu da priute ili nisu u stanju da sistematski odravaju visok kvalitet voenja evidencije o stanovnitvu.
Poreenja populacije u celoj dravi izmeu razliitih perioda ili razliitih geografskih lokacija obino se obino obavljaju bez povezivanja na individualnom nivou ve korienjem zbirnih (ili makro) podataka koji daju presek. Pristup na makro nivou, na primer, obino primenjuju zvanine dravne ili meunarodne slube kako bi dobile i uporedile osnovne demografske statistike kao to su mortalitet i natalitet, broj sklopljenih brakova i statistike o migracijama, i drugo. Makro pristup je jo uvek
20
Izraz identifikovana upotrebljen je ovde za oznaavanje podataka uparenih sa /onima/ iz popisa stanovnitva iz 1991. godine.
372
veoma koristan jer se tim pristupom garantuje prilian stepen pouzdanosti dobijenih rezultata u vezi s brojnom populacijom i mnotvom uoenih demografskih promena.
Smatramo da je za nau svrhu pristup individualnog povezivanja bolji od makro pristupa, ali ne samo u smislu preciznosti statistika zbirnih podataka o relativnoj distribuciji stanovnitva. Tu prednost moe biti manja. Prava prednost pristupa individualnog povezivanja je u tome to moemo da pratimo ista lica izmeu dve posmatrane godine. To je najbolji pristup za rekonstrukciju onoga ta se dogaa sa stanovnitvom. tavie, opte je uverenje da pristup individualnog povezivanja daje veoma pouzdane rezultate. Jedini problem u vezi s tim metodom su nasleene manjkavosti u vezi sa kvalitetom podataka, no taj problem je u naem projektu, dobrim delom prevazien proveravanjem kvaliteta podataka i primenom opsenih postupaka za uparivanje podataka.
373
PRILOG C2. PROCENA BROJA RASELJENIH LICA I IZBEGLICA
Procena ukupnog broja raseljenih lica i izbeglica dobijena je klasinom statistikom metodom /?proporcija/ uzoraka (W.G. Cochran, 1977). To je metod korienja teoreme koja kae da je proporcija uzorka p (p=a/n; proporcija (p) raseljenih lica i izbeglica (a) u birakoj populaciji 1997-98. godine (n)) nepristrasna procena proporcije stanovnitva P (P=A/N; proporcija (P) raseljenih lica i izbeglica (A) u popisu stanovnitva iz 1991. godine (N)). U ovom sluaju, procena nepoznatog ukupnog broja raseljenih lica i izbeglica (A) dobija se mnoenjem proporcije uzorka (p) sa brojem stanovnitva ukljuenog u popis (N). Intervali pouzdanosti se izraunavaju primenom formula objanjenih u nastavku, pri samom kraju Priloga. Vano je napomenuti da je procena izvrena na optinskom nivou i za svaku etniku grupu ponaosob, a u drugoj fazi je korien sistem ponderacije da bi se dobile konzistentne procene za vea podruja. Sledee varijable slue za procenu broja interno raseljenih lica i izbeglica iz izabranih optina Bosne i Hercegovine: broj stanovnika1991. godine za etniku grupu i (i Srbi, Muslimani, Hrvati, ostali ) iz optine j, Nj Wij ukupan broj stanovnika 1991. godine u optini j (zbir svih Nij vrednosti za i), udeo (ponder) etnike grupe i iz optine j u ukupnoj populaciji Bosne i Hercegovine (N), izraunat na sledei nain:
Nij
Wij = N ij / N = N ij / Wj nij dij
( N ) = N /( N )
j j ij i j ij
udeo (ponder) ukupne optine j u ukupnom broju stanovnika Bosne i Hercegovine (N), izraunat kao Wj = Nj / N (zbir svih Wij vrednosti za i), broj identifikovanih preivelih pripadnika etnike grupe i iz optine j za 1997. godinu (veliina uzorka posleratne populacije), od kojih: broj identifikovanih, preivelih raseljenih lica koja pripadaju etnikoj grupi i iz optine j za 1997. godinu (ukljuujui izbeglice), tj. broj lica registrovanih za glasanje u drugim optinama ili u inostranstvu (kao uoena vrednost).
374
pij
deo raseljenih lica iz optine j koja pripadaju datoj etnikoj grupi i (sluajna varijabla), ciljna procena pij, izraunata kao p ij = dij / nij. broj lica date etnike grupe i raseljenih iz optine j
ij
ij p
ij
= pij Nij (sluajna
varijabla): pretpostavlja se da su se raseljavanja pripadnika etnikih grupa iz raznih optina deavala nezavisno,
ij
ciljna procena
ij,
izraunata kao ij = p ij Nij.
Prema tome, za svaku optinu j, brojevi dSerbs,j
/Srbi/ ,
dMuslims,j /Muslimani/ , dCroats,j /Hrvati/ ,
dOthers,j /Ostali/ , predstavljaju minimalne procene o broju lica raseljenih iz te konkretne optine i to Srba, Muslimana, Hrvata i ostalih. Minimalna procena ukupnog broja raseljenih lica iz te optine (dj) dobija se kao jednostavan zbir: dj = dSerbs,j + dMuslims,j + dCroats,j + dOthers,j.
Ciljna procena ukupnog broja izbeglica i raseljenih lica etnike grupe i (i Srbi,
Muslimani, Hrvati i ostali ) iz optine j ( ij ) izraunava se na sledei nain21:

(1)
ij =
d ij nij N ij ,
sa standardnom grekom procene jednakom:

(2)
ij ) = N ij SE (ij ) = N ij SE ( p
d ij d ij 1 n ij n ij n ij 1
( N ij n ij ) = N ij
d ij d ij 1 n ij n ij n ij 1
(N n ) N ij ij ij
Preciznost procene izraunava se na osnovu koncepta intervala pouzdanosti. Interval pouzdanosti ukljuuje nepoznatu vrednost procenjenog broja izbeglica i raseljenih lica koja pripadaju etnikoj grupi i iz optine j, s odreenim stepenom verovatnoe, recimo (1-). Drugim reima, moemo biti sigurni (1-)100% da je taan broj izbeglica i raseljenih lica pokriven tim intervalom Prema tome, to je manji interval pouzdanosti, to je bolja procena. Kod velikih uzoraka, interval pouzdanosti (1-) za
21
Sve jednaine prema knjizi Williama G. Cochrana (1977), Sampling Techniques (Tehnike stvaranja uzoraka), 3. izdanje. John Wiley & Sons, New York, Chichester, Brisbane, Toronto, Singapore. Videti glavu 3, str. 50-53.
ij dobija se normalnom distribucijom koja se protee od ij u SE (ij ) do
375
ij + u SE (ij ) , u kojoj je u kvantila reda 1 / 2 u standardnoj distribuciji.
Ciljna procena ukupnog broja izbeglica i raseljenih lica iz optine j ( j ) izraunava
se na sledei nain:
(3)
j = N j p ij j = N j p
i
Wij Wj
Nj Wj
ij
i
Wij N ij
= N ij
i
1 = ij N i
gde je p j procena dela raseljenih lica iz optine j (koja je ponderisana prosena vrednost procenjenih delova za konkretne etnike grupe, sa udelima tih etnikih grupa u ukupnom popisu stanovnitva koji se koriste kao ponderi), a zbir u pogledu i ukljuuje Srbe, Muslimane, Hrvate i ostale. Standardna greka procene j jednaka je (ako sledimo pretpostavku o nezavisnom raseljavanju raznih etnikih grupa):
(4)
SE ( j ) = = Nj Wj
ij
)) (SE ( p
ij i
Wij2 =
Nj Wj
(SE ( ))
ij
2 ij
Wij2 = N
(SE ( ) )
ij i
1 = N2
(SE ( ) )
i
gde zbir u odnosu na i ukljuuje Srbe, Muslimane, Hrvate i ostale. I ovde, kod velikih uzoraka, interval pouzdanosti (1-) za j moe se dobiti iz normalne distribucije koja se protee od j u SE ( j ) do j + u SE ( j ) . Slina analiza se moe provesti za meanu etniku grupu, npr. nesrbe. U tom sluaju, zbir u odnosu na i ukljuuje samo Muslimane, Hrvate i ostale. Da bi se dobio ukupan broj izbeglica i raseljenih lica ( A ) iz bilo koje optine u odreenom skupu optina A (gde A moe biti, na primer, regija, politiki entitet,
itava zemlja ili moe biti izabran proizvoljno), potreban je zbir u odnosu na j (tj. za
sve optine jA):

(5)
A = j .
jA
Slino tome, moe se dokazati da je standardna greka procene A jednaka (pod pretpostavkom da je re o nezavisnim raseljavanjima iz raznih optina):
(6)
SE ( A ) =
(SE ( ) )
j j A
Ista procedura se moe primeniti i za dobijanje procena o broju izbeglica i raseljenih lica iz bilo koje optine iz skupa A, za svaku konkretnu etniku grupu (i), /a/ u jednainama (5) i (6) j zatim treba zameniti sa ij . /sic/
376
PRILOG D. PROFESIONALNE KVALIFIKACIJE AUTORA
Izvetaj Etniki sastav i interno raseljena lica i izbeglice iz osam optina HercegBosne, 1991. do 1997-98. godine" (u daljem tekstu: izvetaj o Herceg-Bosni) proizvod je rada DU /Odeljenja za demografiju/ pri Tuilatvu MKSJ. Nalazi koji su predmet razmatranja u izvetaju u predmetu STANII dobijeni su tokom ireg projekta realizovanog u Odeljenju za demografiju 2001. i 2002. godine, kojim su bile obuhvaene sve optine u Bosni i Hercegovini. Nalazi o odabranim optinama rezimirani su u izvetaju vetaka pod naslovom "Etniki sastav i interno raseljena lica i izbeglice iz 47 optina u Bosni i Hercegovini, 1991. do 1997-98. godine", koji su sastavili Ewa TABEAU (ET), Marcin TKOWSKI (MZ) Jakub BIJAK (JB) i Arve HETLAND (AH), od 4. aprila 2003. godine, ERN: 0291-5501-0291-5738 (u daljem tekstu: izvetaj u predmetu MILOEVI). Vei delovi ova dva izvetaja se stoga preklapaju (kao, na primer, u delu u kojem se govori o izvorima i metodama) Oba izvetaja su rezultat timskog rada. Tim se sastojao od etiri demografa Odeljenja za demografiju - Ewa TABEAU, Marcin TKOWSKI, Jakub BIJAK i Arve HETLAND. ET je vii istraiva s obimnim iskustvom u demografiji i statistici, diplomirala je statistiku i ekonometriju, i ima doktorat iz matematike demografije. JB je mladi profesionalac, specijalizovao je kvantitativne statistike i ekonometrijske metode, nedavno je uspeno diplomirao matematiku demografiju i poseduje iroko zanimanje i ve znatno iskustvo u statistikim metodima i njihovoj primeni u demografiji. AH je vii kompjuterski strunjak sa obimnim iskustvom na irokom polju obraivanja individualnih podataka, kompjuterskog programiranja i demografije uopte. MZ je kvantitativni istraiva i talentovan programer kompjutera, statistiar i ekonomista, koji je takoe studirao matematiku i specijalizovao se u oblasti teorije verovatnoe. ET je bila ukljuena u sve faze krajnje izrade izvetaja (kontrola kvaliteta podataka i obrada podataka, vizuelni prikaz analize, izbor metoda, tumaenje rezultata i pisanje izvetaja); ona je odgovorna za analitike aspekte Izvetaja u predmetu MILOEVI i Izvetaja o Herceg-Bosni. JB, AH i MZ bili su ukljueni u obradu podataka, kontrolu kvaliteta, razvoj baze podataka, pisanje kompjuterskih programa, kao i analizu. Svi autori dali su svoj doprinos pri pisanju teksta. Izvetaj u predmetu MILOEVI i izvetaj o Herceg-Bosni nadograuju se na rad koji su priveli kraju drugi demografi iz Odeljenja za demografiju, kao to su Helge BRUNBORG,
377
Torkild LYNGSTAD i Henrik URDAL, koji su bili ukljueni u projekt Tuilatva o populaciji u periodu 1998-2000. Pojedinosti o strunim kvalifikacijama autora date su u Prilozima D1-D4. Nie su navedeni do sada najznaajniji struni i istraivaki izvetaji pripremljeni u Odeljenju za demografiju i svedoenja sudskih vetaka demografa Odeljenja za demografiju.
378
ANALITIKI IZVETAJI PREDOENI OD STRANE ODELJENJA ZA DEMOGRAFIJU
U PREDMETIMA PRED MKSJ
PRILOG D
Autor E.TABEAU, M.TKOWSKI, J. BIJAK i A. HETLAND E.TABEAU, M.TKOWSKI i J. BIJAK August 1994 E.TABEAU, M.TKOWSKI i J. BIJAK Addendum I the report: Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992 to 10 August 1994. (Possible duplicates). E.TABEAU, M.TKOWSKI i J. BIJAK Addendum II to the report: Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992 to 10 August 1994. (Excluded records). E.TABEAU, J. BIJAK, N. LONARI Death Toll in the Siege of Sarajevo, April 1992 to December 1995: A Study of Mortality Based on Eight Large Data Sources. E.TABEAU, M.TKOWSKI i J. BIJAK August 1994 E.TABEAU, M.TKOWSKI i J. BIJAK Addendum I the report: Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992 to 10 August 1994. (Possible duplicates). E.TABEAU, M.TKOWSKI i J. BIJAK Addendum II to the report: Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992 to 10 August 1994. (Excluded records). BRUNBORG, TABEAU E.TABEAU Basic Demographic Characteristics and Socio-Economic Status of Missing and Killed Persons from the Municipality of Prijedor, 30.049. 2002. septembar T. LYNGSTAD i E. Population changes in Prijedor from 1991 to 1997 10. mart 2001. 24. juli 2002. 3. juni 2002. Population Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992 to 10 10. maj 2002. 18. avgust 2003. 24. juli 2002. 3. juni 2002. Naziv Ethnic Composition in and Internally Displaced Persons and Refugees from 47 Municipalities of Bosnia and Herzegovina, 1991 to 1997 Population Losses in the Siege of Sarajevo, 10 September 1992 to 10 10. maj 2002. Datum 4. april 2003.
Predmet br.
Predmet
IT-02-54
MILOEVI (Bosna)
IT-02-54
MILOEVI (Bosna)
IT-02-54
MILOEVI (Bosna)
IT-02-54
MILOEVI (Bosna)
IT-02-54
MILOEVI (Bosna)
IT-98-29-I
GALI (Sarajevo)
IT-98-29-I
GALI (Sarajevo)
IT-98-29-I
GALI (Sarajevo)
IT-97-24
STAKI (Prijedor)
IT-97-24
STAKI (Prijedor)
30.09.1992. E.TABEAU i J. BIJAK amac and Odak, 1991 and 1997 E.TABEAU i J. BIJAK 1991 and 1997 EwaTABEAU i Marcin TKOWSKI Vlasenica, May-September 1992 E.TABEAU i M. TKOWSKI Ethnic Composition and Displaced Persons and Refugees in 37 Municipalities of Bosnia and Herzegovina 1991 and 1997 H. BRUNBORG i H. URDAL H. BRUNBORG H. BRUNBORG i H. URDAL H. BRUNBORG H. BRUNBORG, E. TABEAU i A. HETLAND Report on the Number of Missing and Dead from Srebrenica Addendum on the Number of Missing and Dead from Srebrenica Report on the Number of Missing and Dead from Srebrenica Addendum on the Number of Missing and Dead from Srebrenica Rebuttal Report BLAGOJEVI et al (IT-02-60) Regarding Report on the Number of Missing and Dead from Srebrenica by Helge BRUNBORG and Henrik URDAL, 12 February 2000 H. BRUNBORG Kosovo H. BRUNBORG Addendum on the size and ethnic composition of the population of Kosovo 12. 2003. septembar Report on the size and ethnic composition of the population of 14. avgust 2002. 12. februar 2000. 12. april 2003. 12. februar 2000. 12. april 2003. 25. avgust 2004. Demographic Consequences of the Conflict in the Municipality of 1.novembar 2002. 28. juli 2002. Changes in the Ethnic Composition in the Municipality of Viegrad, 17. avgust 2001. Changes in the Ethnic Composition in the Municipality of Bosanski 9. avgust 2001.
IT-95-9
SIMI i dr. (amac i Odak)
IT-98-32-T
VASILJEVI (Viegrad)
IT-94-2
NIKOLI (Logor Suica)
IT-00-39 & 40
KRAJINIK-PLAVI (Bosna)
IT-98-33
KRSTI (Srebrenica)
IT-98-33
KRSTI (Srebrenica)
IT-02-60
BLAGOJEVI i dr. (Srebrenica)
IT-02-60
IT-02-60
IT-02-54
MILOEVI (Kosovo)
IT-02-54
MILOEVI (Kosovo)
379
380
SVEDOENJA VETAKA DEMOGRAFA TUILATVA
H. BRUNBORG, u predmetu: MILOEVI (IT-02-54, Bosna i Hercegovina), 18.02.2004. H. BRUNBORG, u predmetu: BLAGOJEVI (IT-02-60-T, Srebrenica), 03.02.2004. E. TABEAU, u predmetu: MILOEVI (IT-02-54, Bosna i Hercegovina), 07.10.2003. E. TABEAU, u predmetu: STAKI (IT-97-24, Prijedor), 23.09.2002. E. TABEAU, u predmetu: GALI (IT-98-29-I, Sarajevo), 30.07.2002. E. TABEAU, u predmetu: STAKI (IT-97-24, Prijedor), 24-25.07.2002. E. TABEAU, u predmetu: GALI (IT-98-29-I, Sarajevo), 22-23.07.2002 E. TABEAU, u predmetu: SIMI et al. (IT-95-9, Bosanski amac, Odak), 10.07.2002. E. TABEAU, u predmetu: LUKI et al. (IT-98-32-1, Viegrad), 19.09.2001. H. BRUNBORG, u predmetu: KRIST (IT-98-33, Srebrenica), 15.06.2000.
381
REZIME PROFESIONALNIH KVALIFIKACIJA AUTORA (Prvo je naveden voa projekta, a zatim slede ostali autori abecednim redom)
D1.
PROFESIONALNE KVALIFIKACIJE EWE TABEAU (ET) DEMOGRAFA, VOE PROJEKTA
ET diplomirala je ekonometriju i statistiku (titula M.Sc, s najviim ocenama, 1981. godine), a doktorat je odbranila (s najviim ocenama, 1991. godine) iz matematike demografije na Ekonomskom fakultetu Varavskog univerziteta. Radila je kao akademski nastavnik 1983-1991. godine na Ekonomskom fakultetu Varavskog univerziteta, gde je predavala deskriptivnu i matematiku statistiku i demografiju studentima fakulteta. Posle toga, preselila je u Holandiju, gde i sada ivi i radi. U Holandiji je radila skoro deset godina na Holandskom nacionalnom institutu za demografiju, gde je bila odgovorna za istraivanje stope smrtnosti u Holandiji i drugim evropskim zemljama (videti dalje u tekstu). Od septembra 2000. godine poela je da radi kao demograf i voa projekta pri Demografskoj sekciji Tuilatva, MKSJ. Za vreme zaposlenja u Tuilatvu, ET je napravila dvanaest strunih izvetaja i svedoila est puta kao struni svedok pred Meunarodnim sudom za bivu Jugoslaviju.
ET je radila pri Holandskom interdisciplinarnom demografskom institutu (NIDI) u Hagu (Holandskom nacionalnom institutu za demografiju) od jula 1991. do septembra 2000. godine, uglavnom kao stariji istraiva i voa projekta. Njene odgovornosti na NIDI-ju ukljuivale su voenje i predlaganje demografskih istraivanja u vezi s kompjuterskim modeliranjem i predvianjem stope smrtnosti i obradu podataka o stanju zdravlja u Holandiji i drugim evropskim zemljama. Kompjutersko modeliranje uzroka smrti postalo je prevashodna oblast kojom se ET bavi, a rezultat je bio nekoliko meunarodnih publikacija koje su doivele priznanja u strunim krugovima. ET je u svojstvu strunjaka dobijala pozive od dravnih i meunarodnih organizacija (na primer, Eurostat Statistika agencija Evropske Unije; ING Group - Life Insurance NL /holandsko osiguravajue drutvo/, Goldman & Sachs - Life Insurance USA /ameriko osiguravajue drutvo/, Statistics Netherlands, British Government Actuarys Department /Odeljenje za statistiku pri britanskoj Vladi/) za konsultacije povodom njihovih projekata koji su ukljuivali pitanja stope smrtnosti i razvoja
382
zdravlja i statistika predvianja. Bila je supervizor mladim istraivaima koji su zavravali svoje teze za magistarsku i doktorsku titulu. Nacionalni i meunarodni demografski asopisi pozivali su je da bude recenzent priloenih tekstova. ET je dobijala stipendije za nauni rad u francuskom (1995. godine) i nemakom (1990. godine) nacionalnom institutu za demografiju. Ona odrava kontakte sa demografima irom Evrope, a posebno sa onima iz Belgije, eke Republike, Finske, Francuske, Nemake, Marske, Italije, Holandije, Norveke, Poljske i Velike Britanije. ET izvrsno poznaje nekoliko tipova kompjuterskih programa. Govori i pie poljski (maternji jezik), engleski, holandski i, neto slabije, ruski i nemaki. ET je napisala vie od 90 autorskih istraivakih tekstova. Spisak izabranih tekstova koje je ona nedavno objavila ukljuuje: tri monografije objavljene u meunarodnim publicistikim izdanjima, 24 lanka objavljena u nacionalnim i meunarodnim
asopisima, 14 referata proitanih na meunarodnim konferencijama, kao i 52
istraivaka izvetaja i radna materijala.
383
PRILOG D2. PROFESIONAL KVALIFIKACIJE JAKUBA BIJAKA (JB) DEMOGRAFA
JB je diplomirao Kvantitativne metode i informacione sisteme Ekonomskom fakultetu Varavskog univerziteta, gde je, uz najbolje ocene, stekao titulu magistra za tezu u polju matematike demografije. Rezultati njegove disertacije prezentirani su na Evropskoj konferenciji o populaciji u avgustu 2003. godine, a bie objavljeni i u naunom asopisu poljskih demografa. Godine 1999. on je bio mladi istraiva na tromjesenoj stipendiji pri Holandskom interdisciplinarnom demografskom institutu (NIDI) u Hagu. JB je 1999-2000. godine radio kao student asistent na Institutu za naunu demografiju, WSE, gdje je studentima drao predavanja iz statistike i naprednih statistikih metoda. Tokom 2001. godine bio je asistent istraiva pri Demografskoj sekciji Tuilatva, MKSJ. Od oktobra 2002. godine ponovo radi kao mladi profesionalac pri Demografskoj sekciji. U toku svog zaposlenja na Tuilatvu bio je autor saradnik u izradi sedam strunih i istraivakih izvetaja.
U toku svog univerzitetskog obrazovanja, JB je bio autor brojnih izvrsnih studija i istraivakih tekstova. Kao student, uestvovao je na nekoliko konferencija za mlade istraivae, gdje je izlagao brojne zanimljive referate. Bio je na elu Istraivake grupe za vetaku inteligenciju na WSE. Osim toga, uestvovao je na nekoliko (poljskih i meunarodnih) istraivakih projekata u vezi s demografskim i ekonomskim aspektima drutva i napisao je nekoliko izvetaja.
JB posjeduje izvanredno znanje kompjuterskih programa (izmeu ostalog: MS Access, MS Excel, MapInfo, ArcView GIS, Statgraphics, SPSS, Statistica) i programskih jezika (Turbo Pascal, Visual Basic). Govori i pie nekoliko jezika (poljski, engleski, njemaki i u manjoj mjeri srpskohrvatski i holandski).
384
PRILOG D3. PROFESIONALNE KVALIFIKACIJE ARVEA HETLANDA (AH) - DEMOGRAFA
AH je zavrio univerzitetski program kurseva iz matematike i komputerologije i dobio diplomu kao cand. mag. na Univerzitetu u Oslu 1993. godine. Kao dio svog programa za magistra nauka (M.Sc.), koji jo uvek traje, pohaao je kurseve iz logike, sistema ponovnog pisanja i kompilacijskog dizajna. Osim toga, 1997. godine pohaao je i Sedmu meunarodnu letnju kolu u Jyvskyli, u Finskoj, gde je prof. Juha Alho predavao o Projekcijama stohastike populacije.
AH je od februara 1994. do avgusta 1999. godine bio zaposlen u firmi Statistics Norway (prvo u IT sekciji, a posle toga u Odeljenju za drutvena i demografska istraivanja), gde je bio nadlean za razvoj kompjuterskih programa za jedan mikro simulacijski projekt za domainstva , kao i za zvanine projekcije norveke populacije. Pomogao je pri produkciji i objavljivanju zvaninih projekcija populacije 1996. i 1999. godine. Od 1998. do 2001. godine radio je na jednom istrivakom projektu koji je finansirao Norveki savet za istraivanja, u kom je primenio probabilistike metode na projekcije populacije. U tom projektu AH je bio nadlean za razvoj kompjuterskih programa, a bio je i autor saradnik u nekoliko naunih referata vezanih za taj projekt.
Od avgusta 1999. do avgusta 2000. godine AH je bio angaovan kao spoljni saradnik SafetyCable AS, norveke kompanije specijalizovane za reenja u spreavanju krae kompjutere. Na tom poloaju nadgledao je projekte razvoja kompjuterskih programa u kompaniji, odravao je mreu firme i davao svoj doprinos njenoj upravi. Osim toga, od maja 2001. godine pa sve dok se nije zaposlio u MKSJ-u, bio je i lan Upravnog odbora firme SafetyCable.
AH je od avgusta 2001. godine zaposlen kao demograf u Demografskoj sekciji Tuilatva, MKSJ, Hag, i radi na analizama novih izvora podataka koje treba ukljuiti u projekat baze podataka pri Sekciji. AH je strunjak za kompjutersko programiranje s iskustvom u programima C, C++, Java, Simula i SAS,a posjeduje praktino znanje programa Pascal, SML, VB, Lisp,
385
Perl, HTML, kao i nekoliko kompjuterskih jezika za pisanje programa. AH se isto tako razume u brojne kompjuterske pribore za adaptaciju programa (MS Word, MS Excel, MS PowerPoint, MS Access, OpenOffice, ArcView, SAS, LaTe), operativne sisteme (sve MS Windows platforme, Linux /poseduje profesionalni certifikat/, BSDderivative), kao i u hardver za PC-je i uspostavljanje i odravanje kompjuterskih mrea. AH govori i pie norveki (maternji jezik) i engleski, a donekle govori i nemaki.
386
PRILOG D4. PROFESIONALNE KVALIFIKACIJE MARCINA TKOWSKOG (MZ) DEMOGRAFSKOG ASISTENTA
MZ je diplomirao 2001. godine bankarstvo i finansije na Ekonomskom fakultetu Varavskog univerziteta u Poljskoj (WSE, titula magistra iz bankarstva i finansija, s odlinim, najviom ocenom), a zavrio je i program za magistra iz kvantitativnih metoda i informacionih sistema na WSE-u. Sada zavrava matematiku na Varavskom univerzitetu (etvrta godina; u 2002. godini je uzeo dopust zbog svog zaposlenja u Tuilatvu), gde radi na specijalizaciji iz teorije verovatnoe. MZ se 2001. godine ukljuio u program za doktorat iz finansijske matematike na WSE-u.
MZ je 2000-2001. godine radio kao student asistent pri Institututu za ekonometriju, WSE, gde je studentima predavao ekonometriju i stohastike procese. Tokom 20012002. godine predavao je Kapital i monetarna trita na postdiplomskom programu pri Meunarodnom studiju za menadere u Varavi. Od februara 2002. godine radi kao asistent istraiva u Demografskoj sekciji Tuilatva, MKSJ, Hag. U toku svog rada u Demografskoj sekciji Tuilatva, bio je jedan od autora pri pravljenju etiri struna izvetaja i istraivaka izvetaja i razvijao je kompjuterske programe za analizu demografskih podataka. MZ je 1998-99. godine bio aktivan lan Istraivake grupe za vetaku inteligenciju na WSE, organizovao je konferencije o vetakoj inteligenciji i uestvovao na njima. MZ je strunjak za kompjutersko programiranje (C/C++, Delphi, Pascal, VB, HTML i tako dalje), za kompjuterske programe (MS Access, MS Excel, MS Word, GIS i ArcView, SPSS, Statistica, Mathematica, Matlab, Maple, LaTeX i tako dalje), hardver i operativne sisteme (Windows, Linux). MZ govori i pie poljski (maternji jezik), engleski, nemaki i ruski.
OSOBE RANJENE PRILIKOM OPSADE MOSTARA: STATISTIKA ANALIZA KNJIGA MOSTARSKE RATNE BOLNICE
EWA TABEAU ODJELJENJE ZA DEMOGRAFIJU, URED TUITELJA, MKSJ
Izvjetaj vjetaka u predmetu PRLI i drugi (IT-04-74)
6. veljae 2006.
388
1. OSNOVNI PODACI U ovom izvjetaju rezimirani su rezultati statistike analize osoba ranjenih u krvavim incidentima koji su se dogodili za vrijeme opsade istonog Mostara u periodu od svibnja 1993. do travnja 1994. godine. Tuiteljski tim koji je pripremao predmet JADRANKO PRLI I DRUGI (broj predmeta: IT-04-74) zatraio je od Odjeljenja za demografiju Ureda tuitelja izradu ove analize iji je cilj bio podnoenje izvjetaja vjetaka o ranjenim osobama. Predmet ove analize su posebno Bonjake rtve. Izvjetaj je usredotoen na ranjene osobe s podruja istonog Mostara. To podruje je mnogo manje od podruja koje je obuhvaala opina Mostar prije rata. Istoni Mostar nalazi se na istonoj strani rijeke Neretve, ukljuujui tu i uski pojas kua na zapadnoj obali u koji se veina bosanskih Muslimana preselila nakon akcija HVO-a /Hrvatsko Vijee obrane/ protiv nehrvata 9. i 10. svibnja 1993. Muslimanska enklava u istonom Mostaru odvojena je od ostalog dijela grada linijom sukoba izmeu HVO-a i ABIH-a koja se protee sjeverno i juno od Bulevara i antieve ulice, do podruja zapadno od rijeke Neretve. Ova enklava okruena je hrvatskim snagama na sjeveru i jugu, te snagama bosanskih Srba na istoku. Izvori koji sadre podatke o ranjenim stanovnicima istonog Mostara su veoma oskudni. Neki od primjera takvih izvora su povremeni izvjetaji iz tiska, izvjetaji meunarodnih promatraa sukoba u Herceg-Bosni, izjave oevidaca. Nisu postojali neki sistematski izvjetaji o ranjenim osobama s te teritorije. Jedan od izvora koji su se mogli koristiti za ovu vrstu analize su bolnike evidencije. U biti, za vrijeme opsade Mostara dvije bolnice su bile u funkciji: jedna je bila u zapadnom Mostaru (pod kontrolom hrvatskih snaga), a druga se nalazila u istonom Mostaru (pod kontrolom snaga bosanske vlade, tj. Bonjaka). Ovaj drugi izvor je u obliku knjiga mostarske Ratne bolnice koje sadravaju uglavnom evidencije o osobama koje su ranjene i poginule za vrijeme opsade, preteito iz redova bonjakog stanovnitva. Ovaj se izvjetaj, stoga, koncentrira jedino na ovaj izvor. Evidencije u knjigama mostarske Ratne bolnice (blizu 6.000 upisa) obuhvaaju poginule i ranjene osobe s teritorije istonog Mostara u periodu od 9. svibnja 1993. do 25. svibnja 1994. godine, tj. u periodu koji je za oko mjesec dana dui od perioda na
Ranjeni tokom opsade Mostara
389
koji se odnosi optunica (do travnja 1994.). Evidencije registrirane poslije travnja 1994. godine najvjerojatnije su takoer vezane za opsadu poto su to sluajevi ranjavanja prilikom povremene paljbe do koje je dolazilo u ovom periodu, zakanjele posljedice povreda zadobivenih tijekom opsade i drugi zdravstveni problemi koji su povezani s opsadom. To je razlog zbog ega su i te evidencije ukljune u ovu analizu. Evidencije Ratne bolnice prikupljene su od strane Tuiteljskog tima, a kopije pet izvornih knjiga Ratne bolnice na raspolaganju su u Odjeljenju za dokaze. Da bi se napravila razlika izmeu civila i vojnika1 ja sam u svrhe ovog izvjetaja takoer koristila vojne evidencije za vojnike i drugo poginule tijekom bosanskog /sic/ rata. Ovi popisi, koje su OTP-u /Ured tuitelja/ dostavila ministarstva obrane (Federacije BiH i RS) obuhvaaju u potpunosti sve tri vojske (ABIH, HVO i VRS) i cijeli period rata (od travnja 1992. do prosinca 1995.). Ukupan broj evidencija na sva tri popisa je oko 48.500 (oko 28.000 od ABiH, 14.000 od VRS-a i 6.500 od HVO-a). Ovi su popisi takoer na raspolaganju u Odjeljenju za dokaze. Ovaj izvjetaj sadri Izvrni saetak i slijedea poglavlja:
1. 2. 3.
Osnovni podaci; Knjige mostarske Ratne bolnice: originalni izvor; Preiavanje podataka i uspostavljanje baze podatka mostarske Ratne
bolnice; 4. 5. Procjena nedostataka evidencija Ratne bolnice i minimalni broj rtava; Dobna, spolna i vremenski struktura pacijenata oznaenih i neoznaenih kao ranjenici; i 6. Konani rezultati.
Sukob u Herceg-Bosni za potrebe ovog izvjetaja podrazumijeva injenice i dogaaje kako su oni navedeni u optunici za predmet IT-04-74, koji se dogodio na teritoriji osam herceg-bosanskih opina (apljina, Gornji Vakuf, Jablanica, Ljubuki, Mostar, Prozor, Stolac i Vare) u periodu od studenog 1991. pa da (otprilike) travnja 1994.
1 Termin vojnik je koriten naizmjenice sa terminom vojna lica /military/. On obuhvaa pripadnike vojske, policije i drugih vojnih snaga Ministartsva obrane kao i pomono vojno osoblje. U kontekstu evidenicija knjiga mostarske Ratne bolnice, taj se termin moe povezati sa naoruanim pojedincima koji nisu nuno bili formalno povezani sa nekom armijom ili nekim drugim vojnim snagama.
390
Opsada Mostara je jedna epizoda u sukobu u Herceg-Bosni koja se dogodila u gradu Mostaru i njegovoj okolici i trajala je od 9. svibnja 1993. do 12. travnja 1994. kada je u Splitu, u Hrvatskoj, potpisan sporazum izmeu predstavnika Herceg-Bosne/HVO-a i muslimanske strane.
2. KNJIGE MOSTARSKE RATNE BOLNICE: ORIGINALI IZVOR
Informacije o formiranju i karakteru mostarske Ratne bolnice (dalje u tekstu WH) dostupne su iz izjave svjedoka Jovana RAJKOVA, lijenika koji je radio u bolnici tijekom opsade (ERN 0200-0448-0200-0459). RAJKOV se prikljuio Armiji BiH u kolovozu 1992. godine i bio je u Ratnoj bolnici (prvo kao lijenik ope prakse, poslije kao kirurg) od njenog formiranja pa sve do nekoliko godina nakon zavretka opsade.
- Mostarska Ratna bolnica nalazila se u Titovoj ulice, na desnoj obali rijeke Neretve i tijekom opsade Mostara sluila je (uglavnom, ali ne iskljuivo) kao ratna bolnica bosanske Armije te je, stoga, bila vojna bolnica. - Ratna bolnica je, kao vojni objekt, imala ogranien pristup humanitarnoj pomoi, stoga je u prosincu 1993. godine Ratna bolnica promijenila status i od vojne postala samo bolnica. - Bez obzira na njen status, u bolnici su se cijelo vrijeme lijeile sve vrste pacijenata. Prema RAJKOVLJEVOJ izjavi, priblino 50% pacijenata bili su civili (uglavnom Muslimani); ovdje se povremeno lijeilo i nekoliko ratnih zarobljenika (to su bili uglavnom Hrvati). - Glavna bolnica u Mostaru, tj. mostarski Regionalni medicinski centar, koji se nalazio na zapadnoj obali rijeke Neretve koju su kontrolirale snage HVO-a, tijekom opsade je sluio kao Ratna bolnica za HVO; ovakva situacija je trajala gotovo od proljea 1992. - Oigledno je da je formiranje Ratne bolnice ABiH-a bilo nuno jer (preteito) Muslimansko stanovnitvo iz istonog Mostara praktino nije imalo pristup mostarskom Regionalnom medicinskom centru; - Ratnu bolnica formirala je skupina lijenika (ukljuujui i RAJKOVA) otprilike mjesec dana prije poetka opsade (tj. negdje poetkom travnja 1993.) oekujui mogue rtava zbog jaanja sukoba. Oni su ovu ustanovu formirali samoinicijativno i nitko ih nije u tome sprijeavao. Armija BiH i lokalno
391
stanovnitvo Mostara pruilo je lijenicima veliku podrku, a povremeno su dobivali i neto pomoi od meunarodnih organizacija. - Ratna bolnica je nastala iz ambulante koja je osnovana u listopadu 1992. uglavnom za potrebe Armije BiH-a, meutim, ta ambulanta je trebala sluiti kako civilnom stanovnitvu Mostara tako i Armiji BiH. - Ratna bolnica je bila relativno mali objekt koji je u poetku imao samo sedam do osam kreveta u Odjelu intenzivne njege i moda jo samo nekoliko kreveta u obinim sobama za pacijente. Na poetku opsade koristio se samo (dio) podruma, a kasnije su se pacijenti prevozili i na gornje katove. - Meutim, podrum je ostao glavni dio bolnice u kojem se nalazili kirurka sala, Odjel intenzivne njege, mala ljekarna, soba za prijem i veliki dio opreme. U poetku u samoj bolnici nije bilo kuhinje i praonice rublja, te su se ove usluge obavljale u privatnim kuama u susjedstvu bolnice. Tek kasnije je formirana mala kuhinja dok je pranje rublja (i ienje opreme) i dalje predstavljalo problem. - Uvjeti u bolnici i bolnika oprema bili su izuzetno loi vodu su uzimali samo iz rezervoara za vodu (imali su na raspolaganju takva tri rezervoara), voda se nije ispitivala niti se preiavala klorom, dolazilo je do prekida opskrbe elektrinom energijom, a jedan stari generator za struju koristio se samo za operacije. Nije bilo dovoljno goriva za generator, nisu imali dovoljno svjetla te su kirurzi za vrijeme operacije koristili samo male lampe na glavama. Nisu imali dovoljno odjee za operacije i esto su operirali napola goli (od struka na gore); sterilizacija kirurke opreme obavljala se na nekom starom autoklavu koji se zagrijavao na vatri od drva. U poetku nisu imali rendgenski aparat, nedostajalo je lijekova, ukljuujui anestetike i sredstva za ispitivanje krvi. - Bolnica se nalazila u blizini linije sukoba i bila je stalno izloena vatri od strane HVO-a. - RAJKOV navodi slijedee (ERN 0200-0455-0200-0455): bolnica je bila dva puta pogoena vatrom iz tenka. Ne mogu se tono sjetiti kada je bilo to granatiranje, ali nije bilo hladno. Sjeverni dio zgrade bio je dva puta pogoen. Prema naim procjenama, granate su morale doi iz pravca ORLOVCA. Jednom je jedan velik komad gelera uletio kroz ulazna vrata. Na zapadnoj i sjevernoj strani zgrade bila je velika rupa. Na krovu je bilo mnogo rupa. HVO
392
nije mogao vidjeti bolnicu s planine Hum, no oni su koristili neku vrstu protuzrane rasprskavajue municije koja je eksplodirala iznad bolnice. Mnogo minobacakih granata palo je na podruje ispred kirurke sale i na stazu iza zgrade. Neki su ljudi takoer bili ranjeni u krugu bolnice ili unutar same bolnice. - Na poetku opsade osoblje Ratne bolnice nije vodilo rauna o tome da evidencije o pacijentima budu potpune i preieni, tek su kasnije shvatili kako je bilo vano (npr. za dobivanje lijekova) pokazati registar pacijenata i terapije koje su primali. - Osim ove bolnice na podruju istonog Mostara nije bilo drugih bolnica, meutim, u ovom dijelu grada bilo je nekih drugih medicinskih ustanova (ambulante). - Klinike za prvu pomo2 ukljuivale su ANTIEVU, CERNICU, EMOVAC, MAHALU i TEKIJU. - Stacionari su se nalazili u slijedeim objektima: u zgradi preko puta bolnice, u zgradi Osiguravajue tvrtke DUNAV, u zgradi Socijalnog, u zgradi Komiteta komunistike partije, u BRANKOVCU, u ZALIKU (prema RAJKOVU: ERN: 0200-0456-0200-0456). - Ratna bolnica u Titovoj ulici nije bila jedina zdravstvena ustanova na podruju istonog Mostara i mogue je da je dosta rtava s ove teritorije ilo u druge zdravstvene centre umjesto da su dolazili u Ratnu bolnicu (iz praktinih razloga, odnosno ako su imali lake povrede). Meutim, Ratna bolnica je bila jedina bolnika ustanova na ovom podruju. - Stanovnito koje se lijeilo u Ratnoj bolnici stoga predstavlja uzorak svih onih koji su zadobili povrede ili su umrli tijekom opsade. Teko je procijeniti koliko je velik ovaj uzorak, pogotovo kada se radi o ranjenim osobama. Ne moe se napraviti usporedba sa alternativnim statistikim izvorima poto takvi izvori ne postoje. Lake je napraviti procjenu kada se radi o poginulima, to e biti obraeno u izvjetaju o poginulim osobama.
Znaenje rijei klinika /clinic/ je nejasno. Moe biti da su te klinike bili domovi zdravlja koji nisu nuno bili opremljeni kao regularne klinike i nisu nuno pruali iste usluge i lijeenje kako se to obino obavlja u regularnim klinikama.
2
393
Istraitelji Ureda Tuitelja prikupili su pet originalnih registara pacijenata mostarske Ratne bolnice, takozvanih protokola Mostarske bolnice (dalje u tekstu: knjige Ratne bolnice) za potrebe procjene rtava opsade Mostara. ERN brojevi izvornih materijala su slijedei: a) 0200-0460-0200-0467: 8 stranica, 09.05.1993. 10.05.1993. b) 0109-7072-0109-7198: 127 stranica, 09.05.1993 23.06.1993.3 c) 0200-9824-0201-0226: 599 stranica, 15.06.1993. 18.08.1993. d) 0200-5409-0200-5610: 203 stranice, 18.08.1993. 13.10.1993. e) 0201-0424-0201-0824: 400 stranica, 13.10.1993. 24.05.1994.
Upisi u knjige Ratne bolnice su osobni podaci onih koji su doli ili su doneeni u Ratnu bolnicu zavedeni redoslijedom kako su primani. Neki zapisi su moda uneseni poslije samoga dolaska zbog prezauzetosti bolnikog osoblja. Svaki upis je drugi bolniki sluaj, tj. osoba koja je registrirana pod jedinstvenim rednim brojem.4 Svaki bolniki sluaj (tj. svaki zapis u knjigama Ratne bolnice) sadri slijedee podatke:5 - jedinstveni redni broj - datum dolaska u bolnicu - prezime - ime - godina roenja - status (civil vojnik) - vojna jedinica - mjesto incidenta - vrijeme incidenta - opis rane
Jedan dio stranica u dokumentu b) (oko polovine), oznaen je ERN brojevima od manjeg ka veem a preostale stranice su oznaene brojevima od veeg ka manjem. Datumi u dokumentima se nedvojbeno preklapaju. To preklapanje kao i stranice koje nedostaju razmatrani su kasnije u ovom izvjetaju. 4 U bazi podataka Ratne bolnice pronaen je jedan duplikat pod serijskim brojem (2043) i on je uklonjen. Vie je duplikata pronaeno na osnovu drigh kriterija, tj. na osnovu imena/inicijala, godine roenja, datuma dogaaja i prilikom kontroliranja dodatnih faktora kao to su vrsta dogaaja. Ovi duplikati registrirani su u knjigama Ratne bolnice pod razliitim serijskim brojevima i mogli bi predstavljati razliite osobe, ali prema naim kretrijima, previe su slini da bi se smatrali razliitim. Pogledati Odjeljak 3 za vie informacija vezanih za duplikate.
3 5 Osim gore navedenih rubrika, slubenici koji su unosili podatke (izvorni govornici B/C/S-a takoer su unijeli spol, dob i nacionalnost).
394
- oznaku koja opisuje status pacijenata, kao to je P = primljen; K = poslan kui; OP = operacija; () smrt (u knjizi se u stvari nalazi krui umjesto broja). Zbroj izvornih upisa daje cifru od 5.910 evidencija u svim knjigama a upisi poinju od 09. svibnja 1993. i zavravaju 24. svibnja 1994. 3. PREIAVANJE PODATAKA I FORMIRANJE BAZE PODATAKA MOSTARSKE RATNE BOLNICE
Baza podataka Ratne bolnice (dalje u tekstu: baza podataka WH-a) formirana je od strane Odjeljenja za demografiju Ureda Tuitelja na osnovu evidencije iz knjiga protokola Ratne bolnice. Baza podataka Ratne bolnice organizirana je tono onako kako su ti podaci registrirani u knjigama Ratne bolnice. Poto su osnovne podatke unosili drugi, tj. istrani tim Ureda Tuitelja, (dalje u tekstu: InvT) mi, demografi, otpoeli smo svoj projekt tako to smo prekontrolirali cjelovitost i kvalitetu raunalnih podataka. To je uraeno na taj nain to smo prouili izvorne knjige koje su evidentirane u Odjeljenju za dokaze i usporedili evidencije u bazi podataka sa onima na papiru. Slijedi saetak najznaajnijih zakljuaka i poboljanja: - Formirana je nova stavka, MyDate /?moj datum/ koja sadri informacije kao u DATUMU (varijabla InvT-a). Datumi incidenata u MyDate su bili provjereni, ispravljeni ako su bili netoni i preieni. Oni datumi koji su peatirani u knjigama Ratne bolnice preko dva dana uzeti su poevi od prvog peatiranog dana. - Unesen je jedan novi podatak (koji je preskoen u datoteci InvT-a) - (MyKey /?moje rjeenje/ 5911 ili serijski broj 240/A). - U izvornih knjigama Ratne bolnice, stranice pod brojem: ERN 0201-0719 do 0201-0823, neki serijski brojevi evidencija su netoni. Evidencije: 3441-3959 bi trebale biti oznaeni kao: 3491-4009. Stoga je 50 zapisa (3441-3490) dobilo ve postojee serijske brojeve, ali to nisu duplikati. U bazi podataka Odjeljenja za demografiju koja sadrava podatke Ratne bolnice, na raspolaganju su dvije vrste referentnih (ili serijskih) brojeva: jedna vrsta su brojevi kako su navedeni u izvornim knjigama Ratne bolnice, a druga vrsta su brojevi koji su matematiki logini (od 3491-4009).
395
- Slina pogreka utvrena je i na stranici pod ERN 0200-9888. Nakon zapisa (pod serijskim brojem) 183 u originalnim knjigama slijedi zapis pod brojem 194, pa su stoga zapisi od 184 do 193 preskoeni. Ovi su brojevi, meutim, nalaze u radnim tablicama istraiteljskog tima, to znai da je na ukupan broj unosa iz izvornih knjiga Ratne bolnice uvrteno jo 10 zapisa, te je tako zbroj umjetno povean. Iz baze podataka Odjeljenja za demografiju izbrisani su neodrivi zapisi. - Zapisi (MyKey) od 5466 do 5482 (17 zapisa) pod Datumom imaju Nulu (tj. nema vrijednosti). Meutim, datum registracije (zamjena za datum incidenta) bio je na dostupan u knjigama Ratne bolnice (14.04.94.). Za ove evidencije MyDate/datum i MyAge/dob su kompletirani. - Zapisi (MyKey) 2, 2103 i 5910 (stranica ERN: 0201-0823) nisu imali serijskog broja u radnim tablicama istraiteljskog tima. Mogue je da su te evidencije iz 1994. godine, poto se u knjizi Ratne bolnice od listopada 1993. do svibnja 1994. oni spominju na zadnjoj stranici (slijedeoj koja dolazi poslije svibnja 1994.). Za ove zapise MyDate/datum i MyAge/dob kompletirane su tako to je uneseno 00.00.94. - Utvreno je da je serijski broj zapisa 3425 bio je prazan. U knjigama Ratne bolnice u prostor ispod tog broja unesen je zapis 3424. Zapis 3425 je izbrisan iz baze podataka Odjeljenja za demografiju. - Serijski broj zapisa 2043 (ERN: 01201-0427 /sic/, Aida DELALI) je dupliciran na radnoj tablici istraiteljskog tima (serijski broj 2043 je uneen dva puta). Duplicirani zapis je izbrisan (zajedno sa drugim duplikatima) iz baze podataka Odjeljenja za demografiju. - 49 zapisa je uneeno u radnu tablicu istraiteljskog tima pod pogrenim datumima. Ti zapisi su ispravljeni na slijedei nain: - zapis pod serijskim brojem 728 ispravka u rubrici za mjesec (01 ispravljeno u 07); - zapisi pod serijskim brojevima od 5706 do 5753 ispravka u rubrici za mjesec (03 ispravljeno u 06). - Duplikati su rjeavani na dva naina - ja sam provjerila duplikate pod originalnim serijskim brojem a zatim duplicirane zapise za osobe koje su registrirane da su u bolnicu dole istoga dana ili su imale istu godinu roenja, ime, ili je vrsta dogaaja bila ista, itd. Obratite panju na to da, ukoliko je ista osoba registrirana kao ranjena
396
nekoliko puta pod razliitim datumima, ja nisam smatrala da su to duplikati jer su takvi sluajevi savreno mogui. a) Duplikati serijskih brojeva: ustanovljeno je da 231 zapis ima isti (numeriki dio) serijskog broja. Od tih 231 zapisa, 3 zapisa imala su Nulu pod serijskim brojem, ali osobni podaci tih osoba bili su razliiti, za 10 zapisa je navedeno da su preskoeni u bazi podataka i oznaeni su za brisanje, a 109 parova (218 zapisa) su imali iste serijske brojeve. Od tih 109 parova, ispostavilo se da je samo jedan par u stvari bio duplikat (serijski broj 2043). 50 parova su bili zapisi registrirani u knjigama Ratne bolnice pod ponovljenim serijskim brojevima, ali su sve registrirane osobe bile razliite. Svi drugi parovi (58) sadravali su takoer imena dviju razliitih osoba, a svaka druga osoba imala je i jedno dodatno slove povezano sa njegovim/njenim serijskim brojem. Jedan od dva zapisa pod brojem 2043 i svi preskoeni zapisi bili su uklonjeni. Svi ostali zapisi ostali su u bazi podataka. b) Duplicirane osobe: Svi parovi zapisa registrirani da su se dogodili: istoga dana, s istom godinom roenja, istim prvim slovom (dedia6) prezimena, izdvojeni su i runo provjereni tako to su se usporeivale sve raspoloive stavke podataka (puno ime, prezime, godina roenja, spol, dob, nacionalnost, vrsta dogaaja, itd). Identificirana su 193 takva zapisa. Od ta 193 zapisa, samo je 15 bilo duplikata (15 parova, od kojih je jedan duplikat serijskog broja (2043)), iako su primijeene male razlike na primjer kod pisanja imena. Ostalo su bile razliite osobe. Tih 15 dupliciranih zapisa su oznaeni pod varijablom duplo (ifra 2) i uklonjeni iz baze podataka. - U bazi podataka ostalo je ukupno 5.870 jedinstvenih zapisa. Od tih 5.870 zapisa, 472 su smrti, a 4.925 nisu smrti (tj. to su uglavnom ranjene osobe, ukljuujui 3 nepovezana sluaja), a 474 zapisa su raspoloivi samo kao redni brojevi zapisa (tj. odnose se na nepotpune unose i unose sa stranica koje nedostaju, i nejasno je da li su te osobe ive ili su mrtve). Meu onima koji nisu mrtvi, za jedan broj osoba uope nema naznaka ranjavanja, ali veina tih osoba je najvjerojatnije bila ranjena. Ovi zapisi su se takoer koristili u analizi.
Termin dedia se koristi da bi se oznailo uklanjanje dijakritikih znakova sa izvornih B/C/S imena i koji su se zamijenili latininim slovima (npr. sa s, sa c, etc.). Ovaj je postupak je kljuan za uspjeno usporeivanje imena.
397
Gornji saetak opisuje unos podataka i probleme s tim u svezi, kao i preiavanje podataka i sadraja same baze podataka. Nedostatci i osnovni statistiki podaci iz ove baze podataka razmatraju se u nastavku teksta.
4.
PROCJENA NEDOSTATAKA ZAPISA RATNE BOLNICE I MINIMALNOG BROJA RTAVA
U ovom Odjeljku pozornost je usmjerena na nedostatke zapisa koji su raspoloivi u knjigama protokola mostarske Ratne bolnice. U knjigama Ratne bolnice registrirano je ukupno 5.870 sluajeva (nakon preiavanja) koji se odnose na (do) 4.925 ranjene osobe, 472 preminule osobe (koje su takoer bile Ratne bolnice je daleko od prihvatljive. Ogranieni obuhvat knjiga (samo je uzorak svih poginulih i ranjenih osoba obuhvaeni knjigama), nepotpunost ovog izvora (tj. nedostaje sveukupno nekoliko stranica, a takoer nedostaje i mnogo odgovora, djelomino ili u potpunosti, u mnogim stavkama podataka) kao i drugi nedostaci raspoloivih podataka (npr. pravopisne pogreke, pogreke u datumu roenja, itd.) - sve su to razlozi za oprez kod pripremanja statistikih podataka vezanih za opsadu. Zapisi koji su registrirani u knjigama Ratne bolnice ukljuuju pacijente koji su se lijeili u mostarskoj Ratnoj bolnici za vrijeme sukoba u Mostaru od 1993. do 1994. godine. Prvi dan kada se otpoelo s evidentiranjem je 9. svibnja 1993. godine a zadnji dan je 24. svibnja 1994. godine. Evidencija slijedi kalendarski redoslijed datuma. Datumari (tj. cijeli datum u formatu dan/mjesec/godina) su dosljedno peatirani u knjige Ratne bolnice u prostoru prvog zapisa evidentiranog odreenog dana. (Gotovo) svaki dan je oznaen svojim peatom i odreeni datum moe se pripisati (gotovo) svakom zapisu. Nekoliko datumara jasno pokriva dva zapisa umjesto jednoga. U takvim sluajevima oba zapisa se smatraju kao prva dva koja su se dogodila toga odreenog dana. Zapisi su numerirani konsekutivno koristei redne brojeve koji su (nakon proiavanja podataka) svi jedinstveni. Izraz lijeen podrazumijeva da je svaka osoba koja je dola u Bolnicu u tom periodu i koja je bila podvrgnuta bilo kakvoj vrsti lijeenja mogla biti registrirana. Meutim, ne zna se pouzdano da li su u stvari svi pacijenti registrirane u knjigama. Mogue je da su osobe s lakim ozljedama upuivane kuama, a da se pri tome uope
398
nije unosila nikakva zabiljeka o njihovom lijeenju. I oni pacijenti koji su bili primljeni u bolnicu i oni koji nisu (tj. oni koji su poslani kuama) su registrirani. Uz pomo markera i dostupnosti dijagnoza mogu se jasno razluiti etiri osnovne kategorije pacijenata: ranjene osobe koje su povezane za sukobom, poginule osobe koje su povezane sa sukobom, sluajevi koji nisu povezani /sa sukobom/ (ivi) i neodreeni sluajevi (i ivi i mrtvi). Od ovoga mjesta na dalje ovi termini koriste se u itavom izvjetaju. Ranjene i poginule osobe su oigledno povezane sa sukobom. Obratite pozornost da su poginule osobe primane u bolnicu zbog svojih povreda (iako za jedan broj osoba ova injenica nije eksplicitno navedena). Poginule osobe se u ovom izvjetaju razmatraju i kao ranjene osobe. Pacijenti koji nisu povezani /sa sukobom/ (samo ih je 3 od 5.870 sluajeva) zavrili su u Ratnoj bolnici iz razloga koji nisu povezani sa sukobom, kao to je na primjer porod, zbog nemogunosti ili ogranienog pristupa drugim zdravstvenim ustanovama u istonom Mostaru u to vrijeme. Neodreeni sluajevi su oni pacijenti (kako preivjeli tako i preminule osobe) o kojima su podaci rasuti, odnosno, ogranieni i oni se ne mogu izriito pripisati niti jednoj od drugih skupina. Razlog zbog kojega su te informacije za tako veliki broj zapisa nepotpune su okolnosti pod kojima je bolnica radila za vrijeme opsade. Te okolnosti su bile dramatini i veoma esto bolnikom osoblju bilo je nemogue kompletirati podatke u knjigama. Kako je to prikazano u Odjeljku 5 ovoga izvjetaja, nema razloga vjerovati da se ti neodreeni sluajevi bitno razlikuju od veine svih drugih zapisa u knjigama koji su, a to je oigledno, povezani s ratom. Dakle, prilino je sigurno da se neodreeni sluajevi trebaju promatrati ili kao ranjene osobe (oni koji su ivi, neoznaeni kao mrtvi) ili kao ranjene i poginule osobe (oni koji su oznaeni kao mrtvi). Neodreeni sluajevi su ukljueni u statistike podatke vezane za opsadu koji su izneseni u ovom izvjetaju.
Nedostaci podataka Ratne bolnice koji se odnose na preminulo i oni koji se odnose na ranjeno stanovnitvo velikim su dijelom slini. Stoga je napravljena jedna procjena nedostataka za cijeli izvor (svi mogui povezani sluajevi, tj. ranjeni, mrtvi i neodreeni sluajevi, ali iskljuujui nepovezane sluajeve). Od ovog mjesta dalje u ovom Odjeljku svi statistiki podaci odnose se na sve mogue povezane sluajeve registrirane u knjigama Ratne bolnice (ukoliko nije jasno naznaeno da se ne odnose).
399
Svi mogui povezani sluajevi obuhvaaju ranjene osobe, smrti od posljedica ranjavanja ili povreda ili neega drugog to je u svezi sa sukobom, te neodreene sluajeve. Obratite pozornost takoer i na to da je jedna ista osoba mogla biti ranjena nekoliko puta i da je na kraju poginula. Moj cilj je na prvom mjestu zabiljeiti nedostatke evidencija Ratne bolnice a zatim identificirati broj ranjenih pacijenatasluajeva povezanih sa sukobom (to je koncept koji je slian pojmu osoba-dani koji se esto koristi kod kratkoronih ugovora za zapoljavanje), a to su u ovom sluaju konkretno civili. Ja u to uraditi prikazivanjem minimalnog broja i iznoenjem manje konzervativne realnije ocjene ranjenih pacijenata sluajeva.
4.1.
Stranice koje nedostaju su najozbiljniji nedostatak knjiga Ratne bolnice
(Tabela 1). Na stranicama koje nedostaju nalazi se ukupno 465 zapisa, tj. oko 8% od svih 5,867 evidencija Ratne bolnice. Osim toga, 9 zapisa je veoma nepotpuno, nedostaju imena i veina drugih detalja.
Tabela 1. Pregled stranica koje nedostaju
Tabela 2. Vrijeme na koje se odnose stranice koje nedostaju

Postotak Mjesec-godina Broj 181 274 10 465
Vrsta izvetavanja
Broj
Registrirano u knjigama Ratne 5.393 91.9 svibanj 1993. bolnice sa imenima Registrirano u knjigama Ratne 9 0.2 lipanj 1993. bolnice bez imena Registrirano na stranicama koje 465 7.9 kolovoz 1993. nedostaju Ukupno 5.867 100.0 Ukupno Napomena: 3 podatka s imenima su iskljuena kao nevezana sa sluajem
To da neke stranice nedostaju je oigledna injenica. To se jasno vidi po prekidima u rednim brojevima i datumarima koji nedostaju. Nema razloga vjerovati da su stranice koje nedostaju namjerno ubaene kao nedostajue. Za to prvenstveno treba kriviti kaos koji je vladao za vrijeme opsade i intenzitet same opsade. Gotovo sve te stranice odnose se na prva dva mjeseca na poetku sukoba u istonom Mostaru, tj. svibanj i lipanj 1993. (vidjeti Tabelu 2). Kao to je to prikazano u statistikim podacima o vremenu, to je konkretnije obraeno dalje u ovom izvjetaju, ta prva dva mjeseca pripadaju najintenzivnijoj epizodi sukoba, a istovremeno, te informacije koje nedostaju su i najznaajnije za ovu fazu.
400
Problem u svezi stranica koje nedostaju je cjelovitost registriranja imena (i drugih osobnih podataka). Tabela 1 pokazuje da je oko 5.393 zapisa (92%) registrirano s imenima. Od tih zapisa s imenima, jedan mali dio ima prilino nepotpuna imena (171; raspoloivo je samo ime ili prezime, ili inicijali, ili je rukopis neitljiv). Velika veina zapisa bez imena su zapisi sa stranica koje nedostaju (465; 7,9%). Samo 9 dodatnih zapisa (0,2%) nemaju ukljuena imena, to podrazumijeva da je njihova korisnost veoma ograniena.
Kao posljedica toga to nedostaju stranice, u 465 zapisa nisu dostupna imena i drugi osobni podaci, te se oni trebaju iskljuiti iz statistikih podataka vezanih za opsadu, usprkos injenici da su tih 465 osoba (gotovo sigurno) bile rtve opsade i zadobile su ozljede a neke od njih su moda i umrle. Meutim, datumi dolaska u bolnicu su dostupni za sve pacijente koji su
4.2.
registrirani u knjigama Ratne bolnice od 9. svibnja 1993. do 24. svibnja 1994. godine takoer i za ovih 465 pacijenata koji su registrirani na stranicama koje nedostaju. Pregled izvjetaja za odreene periode sa stranica koje nedostaju (samo 1993.)
Lipanj Srpanj Kolovoz Rujan Listopad Studeni Prosinac Ukupno
Tabela 3.
Dan
Svibanj
03-04 05-06 12-13 16-19 20-22 24-25 28-29

Ukupno
0 0 0 0 0 12 60 72
24 12 12 82 72 0 0 202
0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0
0 0 0 0 0 0 0 0
24 12 12 82 72 12 60 274
Naalost, uz ovih 274 zapisa od ukupno 465 ne moe se pripisati neki odreeni dan zbog toga to nedostaju datumari u knjigama Ratne bolnice. Od 274 pacijenta iji su podaci navedeni na stranicama koje nedostaju od svibnja do lipnja 1993. godine, dani su dostupni tako to pokrivaju periode od dva pa ak i tri dana, dok se mjesec su mjesec i godina tono poznati (Tabela 3).
401
Iako se ovih 465 zapisa ne moe uvrstiti u statistike podatke koji se odnose na opsadu, oni se mogu analizirati u vremenskim strukturama, posebno po mjesecu. Usprkos tomu, svih 465 zapisa su iskljueni iz svih analiza a takoer i iz analize vremena.
4.3
Jedna od najvanijih stavki u evidencijama Ratne bolnice je vrsta ranjavanja.
Izvorna stavka vrsta ranjavanja i njena registrirana verzija prikazane su na Tabeli 4 nie u tekstu.
Tabela 4.
Pregled dijagnoza (vrste ranjavanja) u knjigama Ratne bolnice Vrste ranjavanja Dekodirano granatiranje vatreno oruje vatreno oruje granatiranje ili vatreno oruje pretueni nepovezano nepovezano nepoznato imena/stranice koje nedostaju svi svi osim nepovezanih i imena/stranica koje nedostaju - Transclopetarium - Vulnus Sclopetarium - Vulnus Explosiva Broj 2.088 298 159 3 1 2 1 2.844 474 5.870 5.393 Postotak 38.72 5.53 2.95 0.06 0.02 52.74 100.00
Vrsta ranjavanja Izvorno V.E. V.T. V.S. Vulnus Pretueni Roenja Umjetni udovi Nepoznato Imena/stranice koje nedostaju Ukupno svi Ukupno valjani Napomena: V.T. V.S. V.E.
U knjigama Ratne bolnice ukupno je registrirano 5.870 zapisa. Od 5.870 sluajeva, 2.549 (47.3%, Tabele 4 i 5) imaju poznatu dijagnozu vezano za opsadu u kojoj su navedeni razlozi hospitalizacije (granatiranje, vatreno oruje i prebijanje). Od 5.870 sluajeva, 2.844 (52.7%) sluaja nemaju poznatu dijagnozu. Ovi zapisi pripadaju kategoriji neodreeni ili neoznaeni kao ranjenici. Kako je to gore navedeno, nema razloga da se vjeruje da se neodreeni sluajevi bitno razlikuju od sluajeva ranjenih
402
osoba (ili ranjenih i poginulih osoba). Dakle, veina evidencija iz knjiga Ratne bolnice odnosi se na ranjene osobe, osim evidencija za koje se izriito kae da nisu povezane. Identificirana su tri takva zapisa (dvije ene su se porodile i jedan mukarac je primljen u bolnicu da mu se napravi umjetni ekstremitet). Ta tri zapisa i zapisi imena/ stranica koje nedostaju (474) su iskljueni iz svake daljnje analize. Preostalih 5.393 zapisa su prostudirani da bi se napravile ocjene ranjenih osoba sluajeva vezanih za opsadu. Openito, svi registrirani /sluajevi/ za koje postoji konkretna dijagnoza da su nastali kao posljedica djelovanja vatrenog oruja ili granatiranja, kao i jedan sluaj premlaivanja od strane ustae, definirani su kao oznaeni kao ranjenici. Svi sluajevi za koje ne postoji dijagnoza razmatrani su kao neoznaeni kao ranjenici (Tabela 5). Sluajevi tretirani u Ratnoj bolnici prema naznaci ranjavanja Broj 2.549 2.844 5.393 Postotak 47.3 52.7 100.0
Tabela 5.
Naznake ranjavanja Oznani kao ranjeni Neoznaeni kao ranjeni Ukupno
Tabela 5 daje saetak distribucije evidencija Ratne bolnice prema dostupnosti dijagnoze. Od ukupno 5.393 valjana bolnika sluaja, 2.549 (47.3%) pacijenta oznaeni su kao ranjenici, tj. njihova dijagnoza je bila dostupna i bila je vezana za opsadu. Ostala 2.844 (52,7%) sluaja bili su neoznaeni kao ranjenici, to znai da u knjigama Ratne bolnice dijagnoza nije spomenuta.
Prema podacima iz Tabele 5 samo se 2.549 osoba (u strogom pristupu) moe smatrati da su bili ranjeni u opsadi istonog Mostara. Ovaj broj je minimalan i nema velike veze sa stvarnom situacijom za vrijeme opsade.
4.4.
Tabela 6 sadri pregled uzroka ranjavanja. Nekih 2.549 (47.3%) zapisa
registrirani su kao ranjenici sa konkretnom dostupnom dijagnozom. Veina tih sluajeva su sluajevi ranjavanja prilikom granatiranja 2.088 (38.7%). 457 sluajeva (8.5%) su posljedice djelovanja vatrenog oruja. Samo su tri sluaja povezana ili sa
403
granatiranjem ili sa vatrenim orujem /sic, kako stoji u izvorniku/ i 1 je sluaj premlaivanja.
Tabela 6.
Distribucija vrste ranjavanja u knjigama Ratne bolnice Broj 2.088 457 3 1 2.844 5.393 Postotak 38.7 8.5 0.1 0.0 52.7 100.0
Nain ranjavanja Granatiranje Vatreno oruje Granatiranje ili vatreno oruje Pretueni Nepoznato Ukupno 4.5
Razlikovanje civila i vojnog osoblja je kljuno kod prezentiranja procjena
rtava sukoba. Dvije izvorne stavke u knjigama Ratne bolnice omoguavaju prouavanje te dvije skupine pacijenata a to su - status i vojna jedinica. Uz pomo ove dvije stavke formirana je nova varijabla. Svi zapisi koji raspolau podatkom o vojnoj jedinici su dosljedno kodirani kao vojni status, bez obzira na vrijednost pod stavkom status. Svi preostali zapisi registrirani kao C (civil) ili V (vojnik) zavedeni su kao civilni i vojni status. Sve vrijednosti koje nedostaju (sluajevi za koje nema naznaka i nema informacija) su kodirane pod nepoznato. Rezultati tog kodiranja rezimirani su u Tabeli 7.
Tabela 7.
Status pacijenata prema internoj definiciji u knjigama Ratne bolnice Broj 1.215 49 1.341 2.788 5.393 Postotak 22.5 0.9 24.9 51.7 100.0
Vojnici vs. civili Civili Zatoenici Vojnici Nepoznato Ukupno
Ukupno 1.215 sluajeva (22.5%) oznaeni su kao civili a 1.341 sluaj (24.9%) oznaeni su kao vojnici. Meutim, veina svih sluajeva (2.788 ili 51%) imaju nepoznat status. Jedna mala skupina od 49 sluajeva su zatoenici. Od ukupno 49 sluajeva, tono 31 zatoenik je identificiran kao Hrvat, 5 kao Bonjaci i 13 je nepoznato. Nejasno je da li su oni bili civili ili vojnici. Nije mogue utvrditi njihov status iz raspoloivih informacija. Mi ih vodimo kao posebnu skupinu.
404
4.6
Tabela 8 nie u tekstu prikazuje koliko je sluajeva, konkretno registriranih
kao civili, zatoenici ili vojnici, istovremeno oznaeno i kao ranjenici. Drugim rijeima, Tabela prikazuje za koliko sluajeva, iji je status poznat, takoer postoje podaci o uzroku hospitalizacije koji je povezan za sukobom. Tabela 8. Status kako je interno definiran i naznake ranjavanja u knjigama Ratne bolnice
Interno definirani status Vojnici vs. civili Civili (broj) Civili (postotak) Zatoenici (broj) Zatoenici (postotak) Vojnici (broj) Vojnici (postotak) Nepoznato (broj) Nepoznato (postotak) Ukupno (broj) Ukupno (postotak) Oznaeni kao ranjeni 831 68.4 29 59.2 952 71.0 737 26.4 2.549 47.3 Neoznaeni kao ranjeni 384 31.6 20 40.8 389 29.0 2.051 73.6 2.844 52.7 Ukupno 1.215 100.0 49 100.0 1.341 100.0 2.788 100.0 5.393 100.0 Postotak 22.5 0.9 24.9 51.7 100.0 -
Za tono 831 civila (68.4%), 29 zatoenika (59.2%) i 952 vojnika (71%) raspoloivi su podaci o uzroku hospitalizacije. Za drugih 737 sluajeva (26.4%) poznato je da su bili ranjeni, meutim njihov status je nepoznat. Ukupno 1.812 sluajeva od 5.393 zapisa (33.6%) su valjani po obje stavke - status i oznaeni kao ranjenici. Ovaj broj (1.812) moe se promatrati kao minimalni broj civila, zatoenika i vojnika koji su ranjeni tijekom opsade istonog Mostara u periodu od 09. svibnja 1993. do 24. svibnja 1994. Taj minimalni broj ranjenih civila (pacijent sluajeva) je 831 (ili 860 zajedno sa zatoenicima), a za vojnike to je 952 (pacijenata sluaja). Za sve ove sluajeve postoje podaci o vremenu, mjestu i uzroku ranjavanja i svi su oni vezani za opsadu.
405
Minimalni brojevi su jako podcijenjeni. To je prvenstveno zbog nepotpune evidencije ranjenih osoba koja je bila na raspolaganju za Mostar (tj. knjige Ratne bolnice u kojima mnoge stranice nedostaju i esti su sluajevi da nedostaju vrijednosti pod raspoloivim stavkama s podacima) a drugi razlog je taj to su evidencije voene izvan Ratne bolnice - u ambulantama hitne pomoi ili stacionarnim zdravstvenih ustanova u Mostaru. 4.7 Da bi se potvrdilo registriranje vojnog statusa, izvreno je usporeivanje popisa poginulih vojnika iz vanjskih izvora - od ABiH-a (i HVO-a) - s knjigama Ratne bolnice. Na taj nain su se i neki od sluajeva iz Ratne bolnice iji je status bio nepoznat mogli ponovno kodirati uz pomo definicije statusa iz vanjskih izvora. Ovaj korak bilo je mogue napraviti zbog dostupnosti cjelovitih popisa poginulih vojnika ABiH-a i HVO-a (1992. 1995.) koje je Ministarstvo obrane Bosne i Hercegovine dostavilo Odjeljenju za demografiju 2001. i 2002. godine. Ovi popisi pokrivaju cijelu zemlju i itav period trajanja rata. Pretpostavka koja je u osnovi meusobnog povezivanja ovih popisa je da su mnogi vojnici koji su poginuli u sukobima u Herceg-Bosni takoer bili ranjeni tijekom opsade Mostara i da su bili na lijeenju u mostarskoj Ratnoj bolnici. Stoga se zapisi o tim vojnicima mogu povezati s odgovarajuom evidencijom o njima u knjigama Ratne bolnice. Nakon to se to postiglo, mogli su se oznaiti novi sluajevi vojnika u zapisima Ratne bolnice a da pri tom status svih preostalih sluajeva ostane nepromijenjen. Na taj nain se definicija statusa, koja se do sada iskljuivo zasnivala na internim izvjetajima Ratne bolnice, mogla proiriti koritenjem informacija iz vanjskih izvora. Osim toga, poginuli vojnici koji su identificirani u evidenciji Ratne bolnice kao ranjene osobe mogu se takoer smatrati novim poginulim osobama. Dakle, svi poginuli vojnici koji u knjigama Ratne bolnice jo nisu registrirani kao poginuli mogu biti oznaeni kao dodatni smrtni sluajevi. Tabela 9 nie u tekstu daje pregled evidencija Ratne bolnice povezanih sa evidencijama o poginulim vojnicima dobivenim od bosanske vojske (ABiH) kao i od HVO-a. Ukupno 218 zapisa bilo je usporeeno. Sve podudarnosti su provjerene i slagale su se u imenu, prezimenu, godini roenja, datumu smrti i datumu ranjavanja. Tolerirale su se male razlike u pisanju, nikakve razlike u godini roenja i samo konzistentne razlike izmeu datuma smrti i datuma ranjavanja.
406
Tabela 9.
Pregled podataka Ratne bolnice koji se podudaraju s popisima poginulih vojnika Nacionalnost Hrvati Nepoznato 0 4 9 2 0 19 0 12 9 37
Izvorni status Civili Zatoenici Vojnici Nepoznato Ukupno vojnika koji se podudaraju
Muslimani 11 0 81 80 172
Ukupno 15 11 100 92 218
Za tono 100 zapisa, prethodno kodiranih kao vojnici, potvreno je da jesu vojnici (uglavnom Bonjaci). 11 zapisa zatoenika Ratne bolnice promijenjeno je u vojnike (veina njih su Hrvati), a 15 zapisa civila Ratne bolnice takoer je promijenjeno u vojnike (veina su Bonjaci). Osim toga, dolo se do saznanja da je u 92 zapisa koji su prethodno kodirani pod nepoznatim statusom (ili nedostupnim) status bio vojni. Veina ovih zapisa se opet odnosila na Bonjake. Tabela 10 nie u tekstu daje saetak novih statistikih podataka o pacijentima Ratne bolnice koji su dobiveni koritenjem definicije statusa iz vanjskih izvora.
Tabela 10.
Status definiran prema vanjskim izvorima i naznaka ranjavanja prema knjigama Ratne bolnice
Status definiran prema vanjskim izvorima Vojnici vs. civili Civili (broj) Civili (postotak) Zatoenici (broj) Zatoenici (postotak) Vojnici (broj) Vojnici (postotak) Nepoznato (broj) Nepoznato (postotak) Ukupno (broj) Ukupno (postotak) Oznaeni kao ranjeni 819 68.3 23 60.5 1.006 69.0 701 26.0 2.549 47.3 Neoznaeni kao ranjeni 381 31.8 15 39.5 453 31.0 1.995 74.0 2.844 52.7 Ukupno 1.200 100.0 38 100.0 1.459 100.0 2.696 100.0 5.393 100.0 Postotak 22.3 0.7 27.1 50.0 100.0 -
407
Prema definiciji statusa iz vanjskih izvora, bilo je 819 civila (68.3%), 23 zatoenika (60.5%) i 1.006 vojnika (69%) za koja su istovremeno bili dostupni podaci i o statusu i vrsti ranjavanja. Za ostale 701 osobe poznato je da su bile ranjene, ali je njihov status nepoznat. Sveukupni minimalni broj ranjenih civila, zatoenika i vojnika koji je dobiven prema definicijama statusa iz vanjskih izvora iznosi 1.848 osoba (nasuprot 1.812 osoba na osnovu interne definicije). Postignuto poboljanje uglavnom se odnosi na broj vojnika u evidencijama Ratne bolnice. Generalni zakljuak nakon primjene definicija statusa iz vanjskih izvora je taj da je kodiranje tonije, iako je postignuto poboljanje minimalno. Sada je neto vie zapisa kodirano kao vojnici, manje kao civili i zatoenici, to je u skladu s konzervativnim pristupom.
4.8
Jo su dvije tabele uvrtene nie u tekstu da bi se ilustrirali nedostaci jo dvije
stavke: poslani kui i nacionalnost (Tabele 11. i 12.). Ove dvije tabele ponovno tretiraju problem nepotpunosti i njegov utjecaj na kvalitetu statistikih podataka koji se mogu dobiti na osnovu podataka iz Ratne bolnice. Obratite pozornost da nacionalnost nije bila izvorno registrirana u knjigama Ratne bolnice. Ta stavka je formirana tijekom upisa podataka na osnovu prouavanja imena. Izvorni govornici B/C/S-a /bosanski/hrvatski/srpski jezik/ odluivali su o nacionalnosti na osnovu njihovog znanja o tradiciji davanja imena u Bosni /sic/. Uzmite takoer u obzir i injenicu da je rukopis veoma nejasan te da se esto ne moe sa sigurnou tvrditi to pie . Iz tih razloga nacionalnost nije sto posto pouzdana.
Tabela 11.
Pregled statusa prijema prema podacima u knjigama Ratne bolnice Broj 1.519 1.375 2.502 5.393 Postotak 28.1 25.5 46.4 100.0
Primljeni vs. poslani kui Oznaeni kao poslani kui Oznaeni kao primljeni Neoznaeni Ukupno
408
Tabela 12.
Pregled nacionalnosti pojedinaca prema podacima u knjigama Ratne bolnice Broj 4.160 97 1.136 5.393 Postotak 77.1 1.8 21.1 100.0
Nacionalnost Muslimani Hrvati Nepoznato Ukupno 4.9
Sve u svemu, ini se da su evidencije Ratne bolnice veoma nedostatne. Veliki
problem predstavlja nepotpunost, to znai da su minimalni brojevi dobiveni iz baze podataka Ratne bolnice veoma niski i da su osnovne demografske distribucije rtava veoma oskudne. Sve ovo sigurno nije usporedivo sa stvarnim stanjem opsade. Zbog toga je, u odjeljcima koji slijede, nainjen pokuaj da se pripreme potpunije procjene rtava (ovdje = ranjene osobe-sluajevi). Nove procjene su i dalje iskljuivo zasnovane na evidencijama iz Ratne bolnice. Starosna, spolna i vremenska struktura pacijenata koji su oznaeni i
5.
neoznaeni kao ranjenici Rizik od ranjavanja ili pogibije za vrijeme opsade istonog Mostara moe se promatrati vezano za nekoliko faktora. Najznaajniji faktori koji utjeu na rizik ukljuuju slijedee: - muslimanska nacionalnost ili neka druga koja nije hrvatska (tj. pripadnost onoj skupini koja je izloena riziku od nasilja od bolje naoruane ili brojnije sile); - fizika prisutnost na podruju istonog Mostara u periodu opsade; - izloenost intenzivnim i estim incidentima; - aktivnosti vezane za opsadu, npr. angairanost u borbi, nasuprot aktivnostima vezanim za odravanje ivota (tj. borac ili civil); - openito, ponaanje koje podrazumijeva rizik i koje se moe uskladiti osnovnim demografskim karakteristikama neke osobe kao to su dob i spol; dob i spol kao determinatori openito ljudskog ponaanja. Trebala bi se napraviti jedna svrsishodna analiza procesa ranjavanja koristei se evidencijama o odgovarajuim ranjenim osobama (iz istonog Mostara u periodu
409
opsade) prema dobi, spolu, nacionalnosti i mjestu, vremenu i uzroku ranjavanja. Ona bi takoer trebala sadravati vojni status tih osoba (civili/vojnici). Podaci iz knjiga Ratne bolnice donekle olakavaju proces definiranja rtava ranjavanja po pitanju njihove stvarne prisutnosti u istonom Mostaru u relevantnom vremenskom periodu kao i po pitanju njihovog spola, dobi pa ak i nacionalnosti. Mnogo je tee definirati ih po pitanju dostupnosti dijagnoza (oznaeni nasuprot neoznaeni kao ranjenici) i vojnog statusa.
U Odjeljku 5 ja se bavim razmatranjem nedostataka dostupnosti dijagnoza i vojnog statusa. Najvei problem u oba ta sluaja je nepotpunost registriranja, tj. veoma veliki broj zapisa u kojima nedostaju vrijednosti po svakoj (ili samo jednoj) od te dvije stavke. Vrijednosti koje nedostaju su najvjerojatnije rezultat podbaaja u prijavljivanju ranjavanja od strane zdravstvenih institucija odgovornih za voenje aurnih i sreenih bolnikih evidencija. Istovremeno, mnogi drugi zapisi iz knjiga Ratne bolnice su imali ove dvije stavke (kao i neke druge) te su stoga mogli posluiti kao osnovica za procjenu potpunijih statistikih podataka o ranjenim osobama vezano za opsadu iz istonog Mostara. Openito govorei, ako su dvije skupine osoba (tj. oni koji su oznaeni kao ranjenici i oni koji nisu oznaeni kao ranjenici) a koji su se fiziki nalazili u istonom Mostaru za vrijeme opsade i koji su bili izloeni istom riziku da budu ranjeni, imale osnovne demografske distribucije (kao to su spol i dob) stalno sline, nema razloga pretpostaviti da su ove skupine dole u Ratnu bolnicu zbog potpuno razliitih zdravstvenih problema. Stoga ja u ovom odjeljku statistiki provjeravam da li je distribucija prema spolnoj i starosnoj strukturi pacijenata koji su oznaeni i neoznaeni kao ranjeni slina. To radim posebno za civile a posebno za vojnike. Moje oekivanje je da se nee ustanoviti znaajne razlike izmeu onih koji su oznaeni i onih koji su neoznaeni kao ranjenici. Ukoliko je to tako, onda se ove dvije skupine mogu promatrati kao jako sline i bilo bi mogue usklaivanje minimalnih brojeva koji su izneseni u Odjeljku 4 da bi se dobili statistiki podaci koji opisuju stvarni postupak ranjavanja pod mnogo realnijim (iako ipak nieg nivoa) uvjetima.
410
Takoer istraujem i vrijeme opsade. I ponovno bih htjela vidjeti sline vremenske strukture za oznaene i neoznaene kao ranjenike (ponovno je to uraeno posebno za civile a posebno za vojnike). Meutim, oekivanja mogu biti previe optimistina jer sam ve primijetila znatan podbaaj u prijavljivanju ranjavanja u odreenim periodima za vrijeme opsade (npr. svibanj lipanj 1993.). Sistematska struktura podbaaja u prijavljivanju jedne skupine podrazumijeva da vrijeme ove skupine i druge skupine ne moe biti isto.
U ovom odjeljku koristim sve raspoloive zapise Ratne bolnice, osim onih zapisa koji su prethodno bili iskljueni sa stranica koje nedostaju ili onih sa imenima koja nedostaju (474). Sveukupno, nakon iskljuivanja 474 zapisa sa stranica/imena koja nedostaju, ostalo je tono 5.393 zapisa. Prouavane su tri glavne stavke: spol, dob i vrijeme7, svaka od njih posebno za civile, vojnike i one iji je status bio nepoznat. Openito govorei, usporeivane su dvije glavne podgrupe stanovnitva /sub-populations/: oznaeni kao ranjenici nasuprot neoznaeni kao ranjenici, u svrhe istraivanja da li su ili ne oni koji se neoznaeni kao ranjenici mogu ipak mogu smatrati kao predstavnici cjelokupne populacije ranjenih osoba u vezi opsade istonog Mostara. Osim deskriptivne analize u ovom Odjeljku, ja sam u Aneksu takoer statistiki testirala znaaj razlika distribuciji po starosti, spolu i vremenu za one koji su oznaeni i neoznaeni kao ranjenici (odvojeno za civile i vojnike; nema testa sa sve statusne kategorije zajedno). Uraen je KOLMOGOROV-SMIRNOVLJEV test (po jednom uzorku) ocjene prilagodbe /goodness-of-fit/ da bi se ispitalo jesu li te razlike statistiki gledano znaajne. Openito govorei, rezultati testa potvruju (to je i prikazano u ovom Odjeljku) da ove dvije skupine nisu razliite i da se moe smatrati da predstavljaju uobiajenu populaciju ranjenih osoba.
Na
osnovu
rezultata
iz
ovog
Odjeljka
onih
iz
KOLMOGOROV-
SMIRNOVLJEVOG testa u Odjeljku 6 ja utvrujem opseg populacije koja je bila pogoena opsadom istonog Mostara. Ove nove ocjene trebale bi se smatrati potpunijim i bolje utemeljenim po pitanju broja rtava, pa ipak ove nove ocjene jo uvijek pripadaju niim vrijednostima pravog broja rtava koji je nepoznat.
7 U stvari moglo bi se prouiti i mjesto dogaaja, ali je openito poznato da je to bilo u istonom Mostaru za sve registrirane zapise.
411
5.1
Spolna struktura onih koji su oznaeni kao ranjenici i onih koji su neoznaeni
kao ranjenici uvelike je slina (Tabela 13 i Slika 1), usprkos injenici da je meu osobama koje su lijeene u Ratnoj bolnici bilo i civila i vojnika koji obino imaju istaknute starosne profile. Ova slinost moe se uzeti kao prva naznaka da osobe koje nisu oznaene kao ranjenici pripadaju populaciji koja se lijeila u Ratnoj bolnici iz istih razloga kao i osobe koje su oznaene kao ranjenici. Spolna struktura meu onima koji su oznaeni kao ranjenici i koji nisu oznaeni kao ranjenici
Tabela 13.
Spol Mukarci ene Nepoznato Ukupno
Oznaka ranjavanja Ne Da 2.093 1.945 630 121 2.844 504 100 2.549
Ukupno 4.038 1.134 221 5.393
Spol Mukarci ene Nepoznato Ukupno
Oznaka ranjavanja Ne Da 73.6 76.3 22.2 4.3 100 19.8 3.9 100
Ukupno 74.9 21.0 4.1 100
Slika1.
Spolna struktura meu onima koji su oznaeni kao ranjenici i koji nisu oznaeni kao ranjenici
90 80 70 percent 60 50 40 30 20 10 0 Men Women Marked as Wounded Unk Sex Not Marked as Wounded
percent = postotak Men = mukarci Women = ene Unk Sex = spol nepoznat
Marked as Wounded = oznaeni kao ranjenici Not Marked as Wounded = neoznaeni kao ranjenici
Ja sam takoer usporedila spol civila, vojnika i onih iji je status nepoznat prema distribuciji na one koji su oznaeni kao ranjenici. Dalje u tekstu prikazana su tri seta
412
dobivenih grafikona (Slike 2a, 2b i 2c; tabele s podacima koji se odnose na ove dijagrame i rezultati KOLMOGOROV-SMIRNOVLJEVOG testa s tim u vezi dostupni su u Aneksu). Grafikoni ukazuju na to da spolne strukture nisu iste za civile u usporedbi s vojnicima ili sa onima iji je status nepoznat.8 Istovremeno, distribucija prema spolu onih koji su oznaeni kao ranjenici i onih koji su neoznaeni kao ranjenici veoma je slina unutar svake kategorije statusa.
Slika 2. a) Civili
60 50 40 percent 30 20 10 0
Spolna distribucija i postojanje dijagnoza
Men
Women Marked as Wounded
Unk Sex Not Marked as Wounded
b) Vojnici
120 100 80 percent 60 40 20 0 Men Women Marked as Wounded Unk Sex Not Marked as Wounded
Osobe iji je status nepoznat oigledno su komnacija i civila i vojnika (Slika 2c).
413
c) Status nepoznat
90 80 70 60 percent 50 40 30 20 10 0 Men Women Marked as Wounded Unk Sex Not Marked as Wounded
Meu civilima ima oko 50% mukaraca i oko 40% ena (Slika 2a), dok su meu vojnicima gotovo svi mukarci (Slika 2b). Nedvojbeno je da je distribucija prema spolu onih osoba iji je status nepoznat ista kao i kumulativna distribucija kako civila tako i vojnika (Slika 2c). Distribucija prema spolu onih osoba koje su oznaene ili su neoznaene kao ranjenici gotovo je identina unutar svake kategorije statusa. KOLMOGOROV-SMIRNOVLJEV test potvruje da su uoene razlike u distribuciji prema spolu izmeu onih koji su oznaeni kao ranjenici i onih koji su neoznaeni kao ranjenici statistiki beznaajne. Ovi rezultati vrijede kako za civile tako i za vojnike. Stoga se moe smatrati da ove dvije skupine (oznaeni i neoznaeni kao ranjenici) predstavljaju istu populaciju ranjenih osoba vezano za opsadu istonog Mostara. Na osnovu letiminog pregleda, dobna struktura onih koji su oznaeni kao
5.2
ranjenici i onih koji su neoznaeni kao ranjenici je u velikoj mjeri slina (Tabela 14 i Slika 2). To nadalje potvruje da osobe koje su neoznaene kao ranjenici ne predstavljaju izdvojenu populaciju koja se lijeila u Ratnoj bolnici iz razloga razliitih od razloga populacije oznaene kao ranjenici.
414
Slika 3.
Dobna struktura meu onima koji su oznaeni kao ranjeni i koji nisu oznaeni kao ranjenici
14 12 10 percent 8 6 4 2 0
4 4 4 4 4 4 4 4 4 -8 80 U nk 0-1 -2 -4 -5 -3 -6 -7 10 20 30 40 50 60 70 A ge
Marked as Wounded
Not Marked as Wounded
percent = postotak
Tabela 14.
Dobna struktura osoba oznaenih i neoznaenih kao ranjenici

Oznaka ranjavanja Ne Da 22 44 96 172 323 308 302 254 233 119 121 113 89 115 238 2.549 74 140 206 328 599 631 594 568 496 272 250 251 190 277 517 5.393 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Nepoznato Ukupno Oznaka ranjavanja Ne 1.83 3.38 3.87 5.49 9.70 11.36 10.27 11.04 9.25 5.38 4.54 4.85 3.55 5.70 9.81 100.00 Da 0.86 1.73 3.77 6.75 12.67 12.08 11.85 9.96 9.14 4.67 4.75 4.43 3.49 4.51 9.34 100.00 1.37 2.60 3.82 6.08 11.11 11.70 11.01 10.53 9.20 5.04 4.64 4.65 3.52 5.14 9.59 100.00
Dob 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Nepoznato Ukupno
Ukupno
Dob
Ukupno
52 96 110 156 276 323 292 314 263 153 129 138 101 162 279 2.844
Rezultati usporedbe dobnog obrasca civila, vojnika i onih neutvrenog statusa sa distribucijom onih koji su oznaeni kao ranjeni prikazani su u nastavku (Slika 4a, 4b i
415
4c; tabele s podacima i rezultatima Kolmogorov-Smirnovljeva testa koji se odnose na ove grafikone nalaze se u Aneksu). Dobni obrasci civila ne odgovaraju onima koji se odnose na vojnike ili na one s neutvrenim statusom. Meutim, dobna distribucija onih koji jesu, odnosno nisu oznaeni kao ranjeni, veoma je slina unutar svake od statusnih kategorija.
Slika 4. a) Civili
14 12 10 percent 8 6 4 2 0
Dobna distribucija i dostupnost dijagnoza
percent = postotak
b) Vojnici
25 20 15 10 5 0
percent
0-
-1
-2
-3
-4
-5
-6
-7
-8
10
20
30
50
60
40
70
80
Marked as Wounded
percent = postotak
nk
Ag
30 -3 4 35 -3 9 40 -4 4 45 -4 9 50 -5 4 55 -5 9 60 -6 4 65 -6 9 70 -7 4 75 -7 9 80 -8 4 U 85+ nk Ag e
Marked as Wounded Not Marked as Wounded
4 25 -2
0-
5-
-1
-1
10
15
20
-2
416
c) Neutvreni status
14 12 10 percent 8 6 4 2 0
4 510 9 -1 15 4 -1 20 9 -2 25 4 -2 30 9 -3 35 4 -3 40 9 -4 45 4 -4 50 9 -5 55 4 -5 60 9 -6 65 4 -6 70 9 -7 75 4 -7 80 9 -8 4 U 85+ nk Ag e 0-
Marked as Wounded
percent = postotak
Dobna distribucija civila ima tri maksimuma u starosnim intervalima od 10 do 19, od 30 do 44 te od 55 do 64 godine (Slika 4a). Dobna distribucija vojnika ima jedan maksimum u starosnom intervalu od 20 do 44 godine (Slika 4b). Dobna distribucija osoba s neutvrenim statusom oito je jednaka kao i kumulativna distribucija civila i vojnika (slika 4c). Dobna distribucija osoba oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici opet je gotovo identina unutar svake od statusnih kategorija. Kolmogorov-Smirnovljev test potvruje da su razlike uoene u dobnoj distribuciji strukturi onih koji jesu, odnosno nisu oznaeni kao ranjeni, statistiki zanemarive. Isti je rezultat dobiven i za civile i za vojnike. Kad je rije o starosti, ove dvije skupine (oznaeni i neoznaeni kao ranjeni) mogu se uzeti kao predstavnici iste populacije ranjenih civila (ili ranjenih vojnika) koja je stradala za vrijeme opsade istonog Mostara. 5.3 Vremenska komponenta koja se odnosi na one koji jesu, odnosno nisu, oznaeni kao ranjeni, jasno ukazuje na postojanje razliitih obrazaca (tabela 15 i slika 5). Konkretno, u svibnju 1993, lipnju 1993, oujku 1994, travnju 1994. i svibnju 1994. godine zamjetan je veliki priliv osoba koje nisu oznaene kao ranjene. Uz veljau 1994. godine, to su jedini mjeseci kada je priliv onih koji nisu oznaeni kao ranjeni bio vei u usporedbi s prilivom onih koji su oznaeni kao ranjeni.
417
Mjeseci svibanj 1993. i lipanj 1993. godine poznati su nam iz drugih izvora (Rajkov, ERN 0200-0456) kao mjeseci u kojima je biljeenje dijagnoza (za one koji su oznaeni kao ranjeni) u velikoj mjeri izostalo. Primijetit ete da podaci sa stranica koje nedostaju (uglavnom iz mjeseca svibnja i lipnja 1993) nisu ukljueni u ovu analizu, ali i to da je podbaaj u prijavljivanju onih koji su oznaeni kao ranjeni u svibnju i lipnju 1993. godine uoljiv u tabeli 15, kao i na slici 5. Vrijeme dolaska u Ratnu bolnicu osoba koje su oznaene kao ranjenici i koje nisu oznaene kao ranjenici
Oznaka ranjavanja Ne Svibanj 93. Lipanj 93. Srpanj 93. Kolovoz 93. Rujan 93. Listopad 93. Studeni 93. Prosinac 93. Sijeanj 94. Veljaa 94. Oujak 94. Travanj 94. Svibanj 94. Nepoznato 524 540 101 206 184 118 101 92 98 94 217 335 233 1 Da 210 277 434 339 432 214 141 136 222 75 34 21 13 1 734 817 535 545 616 332 242 228 320 169 251 356 246 2 Svibanj 93. Lipanj 93. Srpanj 93. Kolovoz 93. Rujan 93. Listopad 93. Studeni 93. Prosinac 93. Sijeanj 94. Veljaa 94. Oujak 94. Travanj 94. Svibanj 94. Nepoznato Oznaka ranjavanja Ne 18.42 18.99 3.55 7.24 6.47 4.15 3.55 3.23 3.45 3.31 7.63 11.78 8.19 0.04 Da 8.24 10.87 17.03 13.30 16.95 8.40 5.53 5.34 8.71 2.94 1.33 0.82 0.51 0.04 13.61 15.15 9.92 10.11 11.42 6.16 4.49 4.23 5.93 3.13 4.65 6.60 4.56 0.04
Table 15.
Mjesec/god.
Ukupno
Mjesec/god.
Ukupno
Ukupno
2.844
2.549
5.393
Ukupno
100.00
100.00
100.00
418
Slika 5.
Vrijeme dolaska u Ratnu bolnicu meu onima koji su oznaeni kao ranjenici i koji nisu oznaeni kao ranjenici
30.0
25.0
20.0 per cent
15.0
10.0
5.0
0.0
93
94
93
94
93
4 ay -9
l -9
p-
n-
ct-
n-
b-
ug
ov
ay
Ju
Se
ec
Fe
Ju
Ja
pr
ar
M ar ked
Not M ar ked
percent = postotak
Marked = oznaeni Not Marked = neoznaeni
Mjeseci oujak 1994, travanj 1994, svibanj 1994, a dijelom i veljaa 1994, obuhvacaaju period nakon Washingtonskog sporazuma. Prema tome, u tim su mjesecima ranjene osobe bile rjea pojava, a pacijenti koji su u tom periodu dolazili u Ratnu bolnicu to su inili iz drugih razloga. Mnogi su moda dolazili radi saniranja posljedica ranjavanja ili zbog slinih problema. Drugo, u tim mjesecima nije vie bilo tako vano naglaavati da se radi o ranjenim osobama, jer je konflikt slubeno okonan 25. veljae 1994. godine, pa je vjerojatno i tu dolo do odreenog podbaaja u izvjetavanju. I da zakljuimo, za razliku od perioda do veljae 1994. godine, slijed dogaaja nakon veljae 1994. godine ne odgovara intenzitetu opsade. Meutim, taj proces treba promatrati u kontekstu opsade. Svi zdravstveni problemi koji su se gomilali tokom opsade i koji su se samo odgaali zbog tekih uvjeta ivota pod opsadom konano su izali na vidjelo u prvim mjesecima nakon svretka opsade kada su se sa njima suoile zdravstvene institucije vlasti. Sve u svemu, ini se da je neophodno, kako bi se pravilno opisalo vrijeme incidenata tokom opsade, usporedo analizirati i one koji su oznaeni i one koji nisu oznaeni kao ranjenici, unato razlikama koje se mogu uoiti u vremenima dolaska ovih dviju skupina u Ratnu bolnicu. Spajanje dviju skupina (onih koji su oznaeni kao ranjenici, i onih koji nisu oznaeni kao ranjenici) rjeenje je za
un
-9
-9
-9
-9
-9
-9
419
oigledan podbaaj u izvjetavanju u periodu svibanj lipanj 1993, kao i u periodu veljaa svibanj 1994. godine. Valjana alternativa ovome je prouavanje ukupnog broja pacijenata koji su dnevno pristizali u Ratnu bolnicu (vidi sliku 6). Prema ovome pokazatelju, intenzitet opsade bio je najjae izraen u svibnju i lipnju 1993. godine. Drugi po redu najintenzivniji period oigledno je rujan mjesec 1993. godine, dok je trei sijeanj 1994. godine. Porast broja pacijenata koji su dnevno pristizali u bolnicu nakon veljae 1994. godine trebalo bi promatrati iskljuivo kao pacijente koje je trebalo obraditi zbog posljedica opsade. Vrijeme dolaska u Ratnu bolnicu meu onima koji su oznaeni kao ranjenici i koji nisu oznaeni kao ranjenici
35 30 800 700 600 500 400 300 200 5 100 0
93 94 3 3 p93 b94 3 3 4 93 3 4 4 l -9 nctnov ug ec pr ar ay Ju Se Fe Ju Ja ay un -9 -9 -9 -9 -9 -9 -9 k
Slika 6.
1,000 900
25 20 15 10
M ar ked
Not M ar ked
P atients Daily
Marked = oznaeni
Not Marked = neoznaeni
Patients Daily = pacijenata dnevno
420
Slika 7. a) Civili
200 180 160 140 number 120 100 80 60 40 20 0
93
Vremenska distribucija i postojanje dijagnoze
94
93
94
l -9
93
4 pr -9 M
M
-9
p-
n-
ct-
ug
ov
n-
b-
ay
ec
ar
Ju
Se
Fe
Ju
Ja
Marked as Wounded
number = broj
b) Vojnici
300 250 200 number 150 100 50 0
94
ay
ay -9 4
93
ug
ov
ay
Ju
ec
Se
Fe
Ju
Ja
Marked as Wounded
number = broj
-9 4 pr -9 4
p93
ct -9 3
n-
n-
b94
-9 3
-9 3
l -9
-9
-9
ar
-9
-9
-9
-9
-9
421
c) Neutvreni status
600 500 400 number 300 200 100 0
94
93
ar -9 4 pr -9 4 A
p93 ct93
-9 3
-9 3
l -9
-9 3
-9
94
n-
ug
ov
ay
n-
b-
Ju
Se
Fe
Ju
Ja
Marked as Wounded
number = broj
Zanimljivo je primijetiti da slika 7 pokazuje kako se vrijeme dolaska civila u Ratnu bolnicu gotovo podudara s obrascima koji vae za one koji jesu, odnosno nisu oznaeni kao ranjenici. Meutim, razina pristizanja onih koji nisu oznaeni kao ranjenici znaajno je nia. Vremenski obrazac obiju skupina (onih koji jesu, odnosno nisu, oznaeni kao ranjenici) ukazuje da se vei dio priliva civila odigrao u periodu srpanj-kolovoz-rujan 1993. godine, kao i kasnije u listopadu 1993, i sijenju 1994. godine. Slino se zapaanje odnosi na vojnike (slika 7b), premda je u kolovozu 1993. godine zabiljeen manji broj dolazaka vojnih osoba negoli civila. to se tie onih neutvrenog statusa, vrijeme dolaska onih koji jesu, odnosno nisu oznaeni kao ranjenici slino je onome iz perioda od srpnja 1993. do sijenja 1994. godine. Broj dolazaka onih koji nisu oznaeni kao ranjenici u periodu svibanj lipanj 1993, i veljaa oujak travanj svibanj 1994, znatno je vei od broja dolazaka onih koji su oznaeni kao ranjeni u istom tom periodu (slika 7c). Slika 7c ponovo potvruje vremenski obrazac podbaaja u prijavljivanju ranjenih osoba , to je vidljivo u svibnju-lipnju 1993, i u veljai-oujku-travnju 1994. godine. Statistiko ispitivanje razlika izmeu onih koji jesu, odnosno nisu oznaeni kao ranjenici potvruje postojanje znatnih razlika kako za civile tako i za vojnike. To ukazuje na to da je do ranjavanja u tim dvjema skupinama dolazilo u razliita vremena. Meutim, poto smo ve objasnili da su razlike nastale uslijed sustavnog podbaaja u prijavljivanju ranjenika u periodu svibanj lipanj 1993, te u periodu od
ay
ec
-9
422
veljae do svibnja 1994. godine, oito je da je kombiniranje ovih dviju skupina neophodno kako bismo bili u stanju pravilno opisati sveukupnu uestalost incidenata tokom trajanja opsade. Rezultati dati u Odjeljku 5 potvruju da se pacijenti oznaeni kao ranjenici ne
5.5
razlikuju po spolu i starosti od onih koji nisu oznaeni kao ranjenici. Ovo vai za svaku od skupina pacijenata, odnosno kako za civile tako i za vojnike. Vrijeme dolaska u Ratnu bolnicu, meutim, ne potvruje ovo pravilo. Razliita vremena dolaska uoena su kod onih koji jesu, odnosno nisu oznaeni kao ranjenici, pa i onda kad se radi o civilnom, odnosno vojnom kontingentu. Openito, razlike u vremenima dolaska u periodu svibanj-lipanj 1993. i veljaa-oujak-travanj-svibanj 1994. godine povezane su sa injenicom da veliki broj onih koji su u bolnicu doli u tom periodu nije oznaen kao ranjenici. Ova pojava je odraz sistematskog pristranog prijavljivanja pacijenata to je karakteristino za knjige evidencije Ratne bolnice, a ne stvarnog stanja stvari. Zbog toga, kad se radi o vremenima dolaska, podatke onih koji jesu, odnosno nisu, oznaeni kao ranjenici treba kombinirati i zajedniki analizirati.
423
6.
KONANI REZULTATI
Minimalni broj ranjenih osoba koje su svoje ozljede zadobile tokom opsade istonog Mostara izmeu 9. svibnja 1993. godine i 25. svibnja 1994. godine i koje su lijeene u mostarskoj Ratnoj bolnici je 2,5499. Ova se brojka zasniva na sluajevima kojima je dijagnoza eksplicitno zavedena u bolnikoj evidenciji i ija je dijagnoza nedvojbeno posljedica opsade. (Tabele 4 i 5, odjeljak 4).
Ova je brojka (2.549) najvjerojatnije daleko ispod stvarne; mnogo realnija procjena je 5.393 ranjene osobe, a ona se zasniva na svim podacima iz knjiga evidencije Ratne bolnice, bez obzira na postojanje ili nepostojanje dijagnoze, (tabele 4 i 5, odjeljak 4). ak ni brojka od 5.393 sluaja ne odrava pravo stanje stvari kad je broj ranjenih osoba u pitanju, jer ona ne ukljuuje 474 upisana pacijenta ija se imena i osobni podaci nalaze na stranicama koje nedostaju u bolnikim knjigama, ili ija imena i osobni podaci nisu mogli biti pronaeni u bolnikim knjigama. Da ova brojka od 5.393 sluaja nije realna i da ne odraava pravo stanje stvari kada je rije o ranjenim osobama, govori i injenica da mostarska Ratna bolnica u to vrijeme nije bila i jedina medicinska ustanova u istonom Mostaru, premda je svakako bila najvea. U tom su podruju u vrijeme trajanja opsade djelovale jo etiri ambulante ope prakse, kao i etiri ambulante za hitne sluajeve, pa su mnogi pacijenti radije odlazili u te ambulante (na primjer, zbog blizine, drugih pogodnosti ili manje ozbiljnih povreda), a ne u Ratnu bolnicu.
Teko je procijeniti ukupan broj ranjenih osoba jer ne posjedujemo podatke iz ovih osam ambulanti. Takoer je teko procijeniti vrstu i teinu povreda jer je evidencija voena u Ratnoj bolnici prilino oskudna. Jedino to se moe tono izraunati je stopa smrtnosti meu onima koji su primljeni u bolnicu (broj smrtnih sluajeva podijeljen s brojem svih pacijenata s povredama). Ova stopa iznosit e 80 na 1.000 pacijenata, ako se uzme u obzir svih 5.867 osoba prijavljenih u bolnikoj evidenciji Ratne bolnice. (Napomena: stopa
Od ukupnog broja od 2.549, njih 13 prijavljeno je u svibnju 1994. godine.
424
smrtnosti iznosila bi 185 na 1.000 pacijenata, ukoliko bi osnova za izraun bila brojka od 2.549 ranjenih osoba). Konzervativna stopa od 80/1000 je visoka. Distribucija uzroka povreda pacijenata, koja je izvedena na osnovu dijagnoza navedenih u bolnikim knjigama, prikazana je u nastavku u tabeli 16 (usporediti s tabelom 6, odjeljak 4). Kad bi se u obzir uzimale samo postojee i valjano definirane dijagnoze (2.549), onda bi smo dobili podatak da je oko 82% dijagnosticiranih pacijenata svoje povrede zadobilo uslijed granatiranja, a ostatak od (otprilike) 18% otpadalo bi na ranjavanja vatrenim orujem. Veoma mali broj pacijenata vodi se kao rtve i granatiranja i vatrenog oruja, ili premlaivanja (oko 0,1%; 4 osobe). Najmanje 2.088 osoba stradalo je uslijed granatiranja; meutim, mogue je i veoma vjerojatno da je taj broj i znatno vei i da se kree negdje oko 4.418. Najmanje 457 osoba ranjeno je vatrenim orujem, ali vjerojatnije je da je prava brojka 967.
Tabela 16. Minimalni i procijenjeni ukupni broj ranjenih osoba prema navedenom uzroku ranjavanja
Minimum (promatrano) 2.088 457 3 1 2.844 474 5.867 Postotak (promatrano) 81.9 17.9 0.1 0.0 na na 100.0 Procijenjeno (usklaeno) 4.418 967 6 2 na na 5.393 Postotak (usklaeno) 81.9 17.9 0.1 0.0 na na 100.0 Interval pouzdanosti Donja granica 4.377 927 3 0 na na 5.307 Gornja granica 4.458 1.007 10 4 na na 5.479
Vrsta ranjavanja Granatiranje Vatreno oruje Grantiranje ili vatreno oruje Pretueni Nepoznato Imena/stranice koje nedostaju Ukupno
na = ne primjenjuje se
Procjene, koje su potpunije od stvarnih minimalnih brojki, predstavljaju mnogo realnije cifre. Procjene su dobivene ukljuivanjem svih sluajeva obraenih u Ratnoj bolnici u prilagoene statistike podatke, bez obzira na postojanje dijagnoza. U evidenciji Ratne bolnice bilo je ukupno 2.844 sluaja bez dijagnoze; ovi su sluajevi
425
rasporeeni u tabeli 16 prema uoenoj distribuciji dijagnoza i prikazani su kao prilagoene procijenjene brojke ranjenih osoba. Osobe zavedene na stranicama koje nedostaju ili one osobe ija imena nisu unesena u bolniku evidenciju izuzete su iz ovog prilagoavanja (474). Ovaj statistiki postupak koji je primijenjen kako bi se dolo do procjena i odgovarajuih intervala pouzdanosti opisan je u odjeljku 2 u Aneksu. Civilni vojni status rtava takoer se moe analizirati na osnovu bolnike
evidencije mostarske Ratne bolnice. Konane brojke date su u tabelama 17, 18a i 18b (takoer vidjeti tabelu 10, odjeljak 4).
Tabela 17.
Minimalni i procijenjeni ukupni broj ranjenih osoba prema njihovom statusu

Minimum (promatrano) 1.200 38 1.459 2.696 474 5.867 Postotak (promatrano) 44.49 1.41 54.10 na na 100.0 Procijenjeno (usklaeno) 2.400 76 2.917 na na 5.393 Postotak (usklaeno) 44.49 1.41 54.10 na na 100.0 Interval pouzdanosti Donja granica 2.349 64 2.867 na na 5.280 Gornja granica 2.450 88 2.968 na na 5.506
Statusna kategorija
Civil Zatoenik Vojnik Nepoznato Imena/stranice koje nedostaju Ukupno

Tabela 18a.
Minimalni i procijenjeni ukupni broj ranjenih civila prema dobnoj i spolnoj distribuciji
Procijenjeno usklaeno Ukupno Mukarci ene 42 31 74 68 62 129 140 87 227 107 101 208 40 83 123 40 62 103 50 131 181 71 87 159 96 100 196 95 48 143 106 59 165 145 58 203 136 78 214 185 91 276
Dob 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+
Minimalno promatrano Ukupno Mukarci ene Nepoznato 18 13 2 33 29 26 3 58 62 38 2 102 46 43 4 93 17 35 3 55 17 26 3 46 20 52 9 81 29 35 7 71 39 40 9 88 40 20 4 64 46 25 3 74 61 24 6 91 60 34 2 96 78 38 8 124
426

Nepoznato Ukupno Postotak 60 622 51.83 55 504 42.00 9 74 6.17 124 1.200 100.00 na 1.321 55.05 na 1.079 44.95 na 2.400 100.00
Tabela 18b.
Minimalni i procijenjeni ukupni broj ranjenih vojnika prema dobnoj i spolnoj distribuciji
Minimalno promatrano Ukupno Mukarci ene Nepoznato 1 0 1 2 81 1 1 83 266 5 2 273 267 5 2 274 236 5 5 246 179 4 3 186 146 3 1 150 67 1 1 69 41 3 0 44 17 0 0 17 4 1 0 5 1 0 0 1 100 6 3 109 1.406 34 19 1.459 96.37 2.33 1.30 100.00 Procijenjeno usklaeno Ukupno Mukarci ene 4 0 4 177 2 179 577 12 590 580 12 592 519 12 532 392 10 402 317 7 324 146 2 149 88 7 96 37 0 37 9 2 11 2 0 2 na na na 2.848 69 2.917 97.64 2.36 100.00
Dob 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Nepoznato Ukupno Postotak
Tabela 17 sadri minimalni broj (zabiljeen), kao i mnogo realnije (prilagoene) procjene. U vrijeme opsade Mostara, povrijeeno je najmanje 1.200 civila; meutim, puno je vjerojatnije da broj ranjenih civila iznosi 2.400 (procjena). Broj ranjenih vojnika iznosio je najmanje 1.459, no potpunija procjena ranjenih vojnika govori o gotovo dvostruko veoj brojci, odnosno o 2.917. Omjer ranjenih civila prema ranjenim vojnicima iznosio je 0,8225, odnosno na deset ranjenih vojnika dolazilo je 8 ranjenih civila. Spolna distribucija ovog omjera bila je izuzetno neujednaena. Za ene taj je omjer iznosio 14,8235 (148 ena-civila na 10 ena-vojnika), dok je za mukarce on iznosio 0,4424 (4 mukarca-civila na svakih 10 mukaraca-vojnika). Prema tome, velika veina ranjenih ena spadala je u civilnu populaciju, dok su ranjeni mukarci mahom bili vojnici. Spolna i dobna distribucija svake od statusnih kategorija prikazane su u tabelama 18a, 18b i na slici 8. I dok se dobna distribucija vojnika protee na dob od 15 do 65 godina starosti, s naglim porastom broja onih u dobi od 20 do 29 godina starosti, dobna distribucija civila puno je ujednaenija i protee se u itavom rasponu godina starosti. Porast kod
427
civila jasno je uoljiv negdje oko 15 do 19 godine starosti, a onda opet u starijim goditima (55 godina starosti i vie).
Slika 8.
25.0
Procentualna distribucija pacijenata mostarske Ratne bolnice prema statusu (civili vojska) i dobi
20.0
15.0
10.0
5.0
0.0
4 09 9 4 4 9 4 9 4 9 4 9 4 5 - 0 -1 5 -1 0 -2 5 -2 0 -3 5 -3 0 -4 5 -4 0 -5 5 -5 0 -6 2 1 1 2 3 3 4 4 5 5 6 65 +
Civilians
Militaries
Civilians = civili
Military = vojnici
Etnika pripadnost ranjenih osoba prikazana je u tabeli 19. Veina rtava etniki su Muslimani (97,7%), dok je Hrvata tek 2,3%. Odgovarajue minimalne brojke su 4.160, odnosno 97. Potpunije procjene govore o 5.270, odnosno 123 osobe. Minimalni i procijenjeni ukupni broj ranjenih osoba prema etnikoj distribuciji
Minimum (promatrano) 4.160 97 1.136 474 5.867 Postotak (promatrano) 97.72 2.28 na na 100.0 Procijenjeno (usklaeno) 5.270 123 na na 5.393 Postotak (usklaeno) 97.72 2.28 na na 100.0 Interval pouzdanosti Donja granica 5.260 113 na na 5.280 Gornja granica 5.280 133 na na 5.506
Tabela 19.
Nacionalnost
Muslimani Hrvati Nepoznato Imena/stranice koje nedostaju Ukupno

Konani statistiki podaci koji se odnose na vrijeme dolaska sadrani su u tabeli 20 (po mjesecima), kao i u tabelama 21a i 21b (po danima). Grafiki
428
prikaz vremena dolaska dat je na slikama 9 i 10 (a i b). Apsolutne brojke u ovim tabelama i grafikonima su one koje su stvarno zabiljeene, pa nije bilo potrebno prilagoavati ih, jer su se (gotovo) svi podaci mogli pronai u bolnikoj evidenciji mostarske Ratne bolnice, to vai ak i za neitke unose (9) ili za podatke koji su se nalazili na stranicama koje nedostaju (465). Tabele 20 i 21 nainjene su, meutim, iskljuivo na bazi dobro definiranih podataka; dakle, bez neitkih podataka i bez podataka sa stranica koje nedostaju. Prema tome, ovu statistiku treba promatrati kao daleko potpuniju od one koja se bazira na minimalnim brojkama koje su date u svim ostalim tabelama u ovom odjeljku (usporedive sa procijenjenim brojkama). Tabela 20.
Mjesec/godina Svibanj 1993. Lipanj 1993. Srpanj 1993. Kolovoz 1993. Rujan 1993. Listopad 1993. Studeni 1993. Prosinac 1993. Sijeanj 1994. Veljaa 1994. Oujak 1994. Travanj 1994. Svibanj 1994. Nepoznato Ukupno
Vrijeme dolaska u mostarsku Ratnu bolnicu (po mjesecima)

Broj 734 817 535 545 616 332 242 228 320 169 251 356 246 2 5.393 Postotak 13.61 15.15 9.92 10.11 11.42 6.16 4.49 4.23 5.93 3.13 4.65 4.65 4.56 0.04 100.00 Pacijenti u danu 32 27 17 18 21 11 8 7 101 6 8 12 10 na na
Slika 9.
Vrijeme dolaska u mostarsku Ratnu bolnicu (po mjesecima)
429
900 800 700 600 500 400 300 200 100 0
32 27 22 17 12 7 2 -3
p93 ct93 N ov -9 3 D ec -9 3 Ja n94 Fe b94 M ar -9 4 A pr -9 4 M ay -9 4 O

P atien ts Daily
93
-9 3
n-
l-9
Ju
ug
ay
M ar k ed
Marked = oznaeni
Se
Ju
Not M ar k ed
Not Marked = neoznaeni
Patients Daily = pacijenata dnevno
Jasno je da su prvi mjeseci opsade bili najintenzivniji i najpogubniji za mostarsko stanovnitvo. Borbe koje su voene od svibnja do rujna 1993. godine rezultirale su mnogo veim brojem ranjenih nego to je to bio sluaj u preostalim mjesecima trajanja opsade. Svibanj i lipanj bili su izuzetni u ovih pet mjeseci (734, odnosno 817 ranjenih osoba). U mjesecu svibnju 1993. godine u Ratnu je bolnicu u prosjeku svakodnevno pristizalo po 32 pacijenata, a dnevni prosjek za lipanj 1993. godine iznosio je 27. Najnii dnevni prosjek zabiljeen je u veljai 1994. godine, kada je potpisan Washingtonski sporazum. Slika 10a.
70 60 50 40 30 20 10 0
09 -M a 19 y -M a 29 y -M a 08 y -J un 18 -J u 28 n -J un 08 -J u 18 l -J ul 28 -J 0 7 ul -A u 17 g -A u 27 g -A u 06 g -S e 16 p -S e 26 p -S ep 06 -O c 16 t -O c 26 t -O 0 5 ct -N o 15 v -N o 25 v -N o 05 v -D e 15 c -D e 25 c -D ec
Vrijeme dolaska u mostarsku Ratnu bolnicu, 1993 (po danima)
Slika 10b.
Vrijeme dolaska u mostarsku Ratnu bolnicu, 1994 (po danima)
un
-9
430
35 30 25 20 15 10 5 0
01 -J a 06 n -J an 11 -J 1 6 an -J a 21 n -J an 26 -J a 31 n -J 0 5 an -F 1 0 eb -F 1 5 eb -F 2 0 eb -F 2 5 eb -F 02 eb -M 07 ar -M 12 ar -M 17 ar -M 22 ar -M 27 ar -M 01 ar -A 06 pr -A 11 pr -A 16 pr -A 21 pr -A 26 pr -A 01 pr -M 0 6 ay -M 1 1 ay -M 1 6 ay -M 2 1 ay -M ay
Slike 10a i 10b ilustriraju dnevnu distribuciju pristizanja pacijenata u Ratnu bolnicu. Ova dva grafikona u potpunom su suglasju sa slikom 9; pored toga, oni takoer pokazuju u koje je dane priliv pacijenata u bolnicu bio najvei. U svibnju 1993. godine, nije bilo dana a da u bolnicu nije stiglo bar 10 pacijenata. Najmanji broj novopridolih pacijenata zabiljeen je 28 svibnja (11). Veinom je u bolnicu pristizalo izmeu 20 i 29 pacijenata dnevno, (u 10 od ukupno 23 dana, koliko smo ih ovdje razmatrali), dok je u 4 dana bilo vie od 40 novih pacijenata dnevno (10, 11, 17. i 21. svibnja 1993). Situacija je u lipnju bila neznatno drugaija. U 14 dana u mjesecu lipnju bilo je manje od 20 dolazaka novih pacijenata dnevno, ali je zato isto tako u lipnju bilo vie dana (negoli u svibnju 1993. godine) koji se mogu pohvaliti sa neobino velikim brojem novopristiglih pacijenata. U 9 dana u mjesecu lipnju u bolnicu je znalo pristizati i preko 40 pacijenata dnevno (2, 6 10, 12, 14. i 30. lipnja). Konkretni datumi u periodu izmeu 9. svibnja i 24. svibnja 1994. godine i odgovarajue brojke dnevno pristiglih pacijenata dati su u tabelama 24a (za 1993. godinu) i 24b (za 1994. godinu). Ove dvije tabele mogu se promatrati kao dnevni pregled intenziteta opsade, pri emu je svakog dana u mostarsku Ratnu bolnicu pristizalo sve vie pacijenata.
431
Tabela 21(a). Vrijeme pristizanja (dnevno); 1993.
MyDay 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
Svibanj 0 0 0 0 0 0 0 0 30 41 59 30 36 32 30 39 57 39 30 26 50 17 34 12 29 14 26 11 25 29 38
Lipanj 36 41 26 19 38 48 46 42 49 60 37 40 21 51 37 36 15 8 16 18 6 14 8 6 7 13 3 8 10 58 0
Srpanj 45 25 41 22 44 7 19 8 9 10 21 10 18 23 41 13 14 18 11 4 17 8 24 10 10 10 7 5 22 14 5
Kolovoz 5 10 6 11 21 27 20 23 20 7 16 10 35 31 19 23 30 11 13 16 15 15 8 35 8 16 14 18 5 17 39
Rujan 14 15 19 19 4 8 59 15 17 23 32 15 23 2 12 17 27 28 3 56 41 23 35 13 9 22 12 14 25 14 0
Listopad 18 3 5 22 13 15 7 13 8 11 18 13 18 8 8 3 15 11 8 6 10 12 7 6 9 10 8 11 14 17 5
Studeni 5 8 2 15 2 8 10 12 5 16 9 7 7 9 5 7 13 7 8 5 22 13 9 6 9 3 7 4 8 1 0
Prosinac 7 6 4 7 8 9 9 9 5 15 4 6 5 2 7 5 5 7 8 7 9 10 10 4 4 4 4 7 8 21 12
Ukupno
734
817
535
545
616
332
242
228
432
Tabela 21(b) Vrijeme pristizanja (dnevno); 1994.

Sijeanj 19 6 11 5 9 18 5 15 8 8 7 21 8 12 4 2 5 9 12 13 7 8 14 17 9 2 17 15 9 17 8 Veljaa 5 9 5 13 9 5 9 5 13 9 2 9 4 3 5 4 12 1 1 5 6 3 9 10 4 4 2 3 0 0 0
MyDay nepoznato 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
Oujak 6 4 2 1 5 6 3 10 5 6 10 11 10 6 6 10 14 9 5 11 7 5 11 17 14 15 5 8 11 11 7
Travanj 10 7 6 10 10 7 26 6 14 5 16 4 12 17 29 17 10 14 10 13 8 9 14 8 10 18 17 11 9 9 0
Svibanj 8 8 11 11 10 13 8 8 6 13 8 7 15 18 13 7 11 14 10 12 6 8 12 9 0 0 0 0 0 0 0
Nepoznato 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Ukupno
320
169
251
356
246
Nakon prvih pet najintenzivnijih mjeseci opsade (od svibnja do rujna 1993), intenzitet borbi oigledno je oslabio: u periodu veljaa-oujak 1994 bio je najnii, a u periodu studeni-prosinac 1993. godine tek neznatno vii.
Posljednja tabela u ovom odjeljku (tabela 22), sadri lokacije incidenata koji
su izazvali povrede pacijenata lijeenih u Ratnoj bolnici. Navedene su samo one lokacije na kojima je ranjeno 10 ili vie osoba. Primijetit ete da navedeni pojedinani
433
sluajevi s odreene lokacije nisu ranjeni prigodom istog incidenta; ponekad se deavalo da se nekoliko incidenata dogodi na istom mjestu, ali u razliito vrijeme.
Tabela 22.
Mjesto incidenta (konkretna lokacija incidenata u kojima je stradavalo 10 ili vie osoba)
MJESTO INCIDENTA ZALIK TEKIJA BLAGAJ ANTIEVA CARINA CERNICA MAZOLJICE RAZVITAK B. POLJE MAHALA SDK LUKA VRAPII "BEJRUT" EHOVINA BULEVAR S. LOGOR OPINE RATANI STARI MOST GNOJNICE FEJNIEVA DONJA MAHALA KOINE B. POLJE BRANA JUNI LOGOR SJEVERNI LOGOR Socijalno POZORITE DUNAV SJ. LOGOR ANTIEVA BIJELO POLJE SUTINA BRANKOVAC S. LOGOR EMOVAC OSTALA MJESTA NEPOZNATO UKUPNO
Broj 238 172 167 118 92 91 64 63 52 47 45 26 26 25 24 20 20 20 18 17 17 16 16 16 15 15 14 13 12 12 12 11 11 11 11 10 10 10 493 3.323 5.393
Postotak 4.4 3.2 3.1 2.2 1.7 1.7 1.2 1.2 1.0 0.9 0.8 0.5 0.5 0.5 0.4 0.4 0.4 0.4 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.3 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 0.2 9.1 61.6 100.0
434
Zavrni zakljuak ovog izvjetaja je da je opsada Mostara koja je trajala od 9. svibnja 1993. godine do 24. svibnja 1994. godine rezultirala velikim brojem ranjenih osoba (nekoliko hiljada) te stotinama poginulih osoba. Stoga se moe smatrati da su ljudske rtve opsade popriline.
435
ANEKS
1. REZULTATI KOLMOGOROV-SMIRNOVLJEVA TESTA NA JEDNOM UZORKU 2. PROCJENA NEPOZNATOG UKUPNOG BROJA RANJENIH OSOBA LIJEENIH U MOSTARSKOJ RATNOJ BOLNICI
Literatura:
436
1. REZULTATI KOLMOGOROV-SMIRNOVLJEVA TESTA NA JEDNOM UZORKU
Dolje naveden opis Kolmogorov-Smirnovljeva testa na jednom uzorku uzet je iz knjige Siegela i Castellana (1988), poglavlje 4.3 (str 51 do 55). Kolmogorov-Smirnovljev test na jednom uzorku (u daljnjem tekstu K-S test) test je ocjene prilagodbe /goodness-of-fit/. Test se bavi stupnjem suglasja izmeu distribucije niza vrijednosti (zabiljeenih rezultata) i neke specificirane teoretske distribucije. Njime se utvruje da li su kvantifikatori u uzorku proizali iz stanovnitva koje posjeduje teoretsku distribuciju. Prema tome, nulta hipoteza (H0) glasi da je uzorak izveden iz specificirane teoretske distribucije. Test ukljuuje specificiranje kumulativne uestalosti distribucije koja bi se javila u uvjetima teoretske distribucije, te njeno usporeivanje sa zabiljeenom kumulativnom frekvencijom distribucije. Teoretska distribucija predstavlja oekivanu distribuciju kod H0. Pri tome se utvruje toka na kojoj ove dvije distribucije, teoretska i promatrana, pokazuju najvee odstupanje. Usporedba sa distribucijom uzoraka pokazuje da li je ovakvo veliko odstupanje mogue na osnovu sluajnosti. Drugim rijeima, distribucija uzoraka ukazuje na vjerojatnost da bi do odstupanja od zabiljeenih vrijednosti moglo doi ako bi promatranje bilo vreno na stvarno sluajnom uzorku uzetom iz teoretske distribucije. Kritine vrijednosti KolmogorovSmirnovljeva testa koriste se za utvrivanje vjerojatnosti. U naoj studiji ranjenih osoba prijavljenih u evidenciji mostarske Ratne bolnice, usporedili smo one pacijente za koje je postojala dijagnoza (oznaeni kao ranjenici) sa onima za koje dijagnoza nije bila dostupna (nisu oznaeni kao ranjenici). Pacijenti sa dijagnozom predstavljali su generalnu populaciju ranjenih osoba, tako da je njihova distribucija (na primjer, po spolu ili godinama starosti) promatrana kao teoretska distribucija svih ranjenih osoba. Pacijenti bez dijagnoze uzeti su kao uzorak , a njihova distribucija uzima se kao distribucija uzorka. Zbog injenice da se distribucija po spolu i starosnoj dobi civila i vojnika znatno razlikuje, normalno je da se Kolmogorov-Smirnovljev test odvojeno primjenjuje na civile i vojnike. Drugi razlog za primjenu ovog testa na civile i vojnike jest taj da su ove dvije grupe u centru panje ovog izvjetaja. Tehniki, test se moe primijeniti i na podatke koji se odnose na one s nepoznatim statusom, ali rezultati e u tom sluaju
437
biti beznaajni ukoliko se promatraju iz perspektive dviju glavnih grupa koje smo ovdje razmatrali (odnosno civila i vojnika). Takoer treba primijetiti da se na gotovo istovjetan nain kao to je testirana distribucija po starosti i spolu (specifina za status) pacijenata Ratne bolnice, moe testirati i distribucija vremena dogaanja. Meutim, u glavnom izvjetaju (odjeljak 5) tvrdimo da na vrijeme dogaanja utjee (i to poprilino) veoma neravnomjerno rasporeen podbaaj u zavoenju dijagnoze, to je najee bio sluaj u prvim i posljednjim mjesecima sukoba (svibanj-lipanj 1993. i oujak-svibanj 1994). tovie, objasnili smo i razloge za ovu pojavu. Prema tome, testiranje usaglaenosti ovih dviju distribucija (vremenska komponenta za one koji su oznaeni, odnosno nisu oznaeni kao ranjeni) nema nekog smisla. Ipak, u ovaj su Aneks ukljueni i rezultati testiranja vremenske komponente. Vrene su sljedee varijante K-S testa, te su uvrtene u ovaj Aneks: Spolna distribucija civila: oni koju su oznaeni kao ranjenici prema onima koji nisu oznaeni kao ranjenici (Tabele A1 i A2) Varijanta 2. Spolna distribucija vojnika: oni koji su oznaeni kao ranjenici prema onima koji nisu oznaeni kao ranjenici (Table A1 i A2) Varijanta 3. Dobna distribucija civila: oznaeni kao ranjenici prema neoznaenima (Tabela A3 i A4) Varijanta 4. Dobna distribucija vojnika: oznaeni kao ranjenici prema neoznaenima (Tabela A5 i A6) Varijanta 5. Dobna distribucija zatoenika: oznaeni kao ranjenici prema neoznaenima (Tabela A7 i A8) Varijanta 6 Vrijeme dolaska civila: oznaeni kao ranjenici prema neoznaenima (Tabela A9 i A10) Varijanta 7 Vrijeme dolaska vojnika: oznaeni kao ranjenici prema neoznaenima (Tabela A11 i A12) Varijanta 8 Vrijeme dolaska zatoenika: oznaeni kao ranjenici prema neoznaenima (Tabela A13 i A14)
Varijanta 1
Rezultati ovih testova uvretni su u tabele od A1 do A14.
438
Testirana hipoteza (H0) je sljedea: H0: Promatrana distribucije sluajeva oznaenih kao ranjeni (po starosti ili spolu, ili vremenu dolaska) ista je kao i kod sluajeva koji nisu oznaeni kao ranjeni. Hipoteza je testirana odvojeno za civile i vojnike. Zakljuak koji se odnosi na H0 pozitivan je za dobnu i spolnu distribuciju civila, vojnika, kao i zatoenika (varijante 1, 2, 3, 4 i 5; tabele A2, A4, A6 i A8), odnosno nema razloga za odbacivanje hipoteze da je zabiljeena distribucija pacijenata koji nisu oznaeni kao ranjenici jednaka teoretskoj distribuciji pacijenata koji su oznaeni kao ranjenici. Iz toga proizlazi da je u svakom pojedinom sluaju podudarnost ovih dviju distribucija statistiki potvrena. Zakljuak koji se odnosi na H0 negativan je za distribuciju vremena dolaska civila i vojnika (varijante 6, 7 i 8; Tabele A10, A12 i A14), odnosno nema razloga za odbacivanje hipoteze da je zabiljeena distribucija pacijenata koji nisu oznaeni kao ranjenici jednaka teoretskoj distribuciji pacijenata koji su oznaeni kao ranjenici. Dakle, u svakom pojedinom sluaju nepodudarnost ovih dviju distribucija statistiki je dokazana. Promatrana spolna distribucija pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici. Ulazni podaci za Kolmogorov-Smirnovljev test ocjene prilagodbe /Goodness-Of-Fit/ Varijanta 1 (civili) i 2 (vojnici)
Tabela A1.
Kategorija Civili
Spol Mukarci ene Nepoz./nedostupno Mukarci ene Nepoz./nedostupno Mukarci ene Nepoz./nedostupno Mukarci Svi
Dijagnoza Ne Da 204 418 162 342 15 59 438 44 4 1.436 457 102 15 2.844 968 23 15 536 139 26 23 2.549
Ukupno 622 504 74 1.406 34 19 1.972 596 128 38 5.393
Kategorija Civili
Spol Mukarci ene Nep./nedost. Mukarci ene Nep/nedost. Mukarci ene Nep./nedost. Mukarci Svi
Dijagnoza Ne Da 53.54 51.04 42.52 41.76 3.94 7.20 96.69 2.43 0.88 71.98 22.91 5.11 100.00 100.00 96.22 2.29 1.49 76.46 19.83 3.71 100.00 100.00
Ukupno 51.83 42.00 6.17 96.37 2.33 1.30 73.15 22.11 4.75 100.00 100.00
Vojnici
Vojnici
Status nepoznat Zatoenici Ukupno
Status nepoznat Zatoenici Ukupno
439
Tabela A2.
Rezultati Kolmogorov-Smirnovljeva testa ocjene prilagodbe /Goodness-Of-Fit/ za spolnu distribuciju pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici Varijanta 1 (civili) i 2 (vojnici)
Kumulat.zastupljenost Bez dijag. 53.54 96.06 100.00 96.69 99.12 100.00 71.98 94.89 100.00 100.00 100.00 Sa dijag. 51.04 92.80 100.00 96.22 98.51 100.00 76.46 96.29 100.00 100.00 100.00 Ukupno Razlika Bez dijag 0.0251 0.0327 0.0000 0.0047 0.0061 0.0000 -0.0448 -0.0140 0.0000 na na Apsolut. razlika Bez dijag 0.0251 0.0327 0.0000 0.0047 0.0061 0.0000 0.0448 0.0140 0.0000 na na Veliina uzorka (N) 381 Znaaj (Alfa) 0.01 Kritina vrijednost (aps.raz.) 0.0835 Odluka o Ho
Kategorija
Spol
Civili
Mukarci ene Nepoz./nedostupno Mukarci ene Nepoz./nedostupno Mukarci ene Nepoz./nedostupno Mukarci Svi
51.83 93.83 100.00 96.37 98.70 100.00 73.15 95.25 100.00 100.00 100.00
Zadran Ho
Vojnici
453
0.01
0.0766
Zadran Ho
Civili
na na na na na
na na na na na
na na na na na
na na na na na
Zatoenici Ukupno
Tabela A3.
Promatrana dobna distribucija pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici. Ulazni podaci za Kolmogorov-Smirnovljev test ocjene prilagodbe /Goodness-Of-Fit/ Varijanta 3: civili
Dijagnoza Da 12 21 23 35 33 69 27 66 11 44 16 30 24 57 24 47 22 66 27 37 20 54 25 66 33 63 39 85 45 79 381 819 Ukupno 33 58 102 93 55 46 81 71 88 64 74 91 96 124 124 1,200 Status Civili Dob 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Nepoznato svi Dijagnoza Ne Da 3.15 2.56 6.04 4.27 8.66 8.42 7.09 8.06 2.89 5.37 4.20 3.66 6.30 6.96 6.30 5.74 5.77 8.06 7.09 4.52 5.25 6.59 6.56 8.06 8.66 7.69 10.24 10.38 11.81 9.65 100.00 100.00 Ukupno 2.75 4.83 8.50 7.75 4.58 3.83 6.75 5.92 7.33 5.33 6.17 7.58 8.00 10.33 10.33 100.00
Status Civili
Dob Ne 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Nepoznato svi
Ukupno
Ukupno
440
Tabela A4.
Rezultati Kolmogorov-Smirnovljeva testa ocjene prilagodbe /Goodness-Of-Fit/ za dobnu distribuciju pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici Varijanta 3: civili
Kumulat.zastupljenost Razlika Ukupno Bez dijag. 3.15 9.19 17.85 24.93 27.82 32.02 38.32 44.62 50.39 57.48 62.73 69.29 77.95 88.19 100.00 S dijag. 2.56 6.84 15.26 23.32 28.69 32.36 39.32 45.05 53.11 57.63 64.22 72.28 79.98 90.35 100.00 2.75 7.58 16.08 23.83 28.42 32.25 39.00 44.92 52.25 57.58 63.75 71.33 79.33 89.67 100.00 Bez dijag 0.0059 0.0235 0.0259 0.0161 -0.0087 -0.0034 -0.0100 -0.0044 -0.0272 -0.0015 -0.0150 -0.0299 -0.0202 -0.0217 0.0000 Apsolut. razlika Bez dijag 0.0059 0.0235 0.0259 0.0161 0.0087 0.0034 0.0100 0.0044 0.0272 0.0015 0.0150 0.0299 0.0202 0.0217 0.0000 Veliina uzorka (N) Znaaj (Alfa) Kritina vrijednost (aps.raz.)
Kategorija Civili
Spol 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Nepoznato
Odluka o Ho
381
0.01
0.0835
zadrana Ho
Ukupno
Svi
Tabela A5.
Promatrana dobna distribucija pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici. Ulazni podaci za Kolmogorov-Smirnovljev test ocjene prilagodbe /Goodness-Of-Fit/ Varijanta 4: vojnici
Dijagnoza Da 0 2 29 54 81 192 87 187 64 182 58 128 49 101 25 44 15 29 2 15 1 4 0 1 42 67 453 1,006 Ukupno 2 83 273 274 246 186 150 69 44 17 5 1 109 1,459 Status Vojnici Dob 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Nepoznato svi Dijagnoza Ne Da 0.00 0.20 6.40 5.37 17.88 19.09 19.21 18.59 14.13 18.09 12.80 12.72 10.82 10.04 5.52 4.37 3.31 2.88 0.44 1.49 0.22 0.40 0.00 0.10 9.27 6.66 100.00 100.00 Ukupno 0.14 5.69 18.71 18.78 16.86 12.75 10.28 4.83 3.02 1.17 0.34 0.07 7.47 100.00
Status Vojnici
Dob Ne 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Nepoznato svi
Ukupno
Ukupno
441
Tabela A6.
Rezultati Kolmogorov-Smirnovljeva testa ocjene prilagodbe /Goodness-Of-Fit/ za dobnu distribuciju pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici Varijanta 4: vojnici
Kumulat.zastupljenost Razlika Ukupno Bez dijag. 0.00 6.40 24.28 43.49 57.62 70.42 81.24 86.75 90.07 90.51 90.73 90.73 100.00 S dijag. 0.20 5.57 24.65 43.24 61.33 74.06 84.10 88.47 91.35 92.84 93.24 93.24 100.00 0.14 5.83 24.54 43.24 61.33 74.06 84.10 88.47 91.35 92.84 93.24 93.24 100.00 Bez djjag -0.0020 0.0084 -0.0037 0.0025 -0.0372 -0.0364 -0.0286 -0.0171 -0.0129 -0.0234 -0.0251 -0.0261 0.0000 Spol Apsolut. razlika Bez djjag 0.0020 0.0084 0.0037 0.0025 0.0372 0.0364 0.0286 0.0171 0.0129 0.0234 0.0251 0.0261 0.0000 Veliina uzorka (N) Znaaj (Alfa) Kritina vrijednost (aps.raz.) Odluka o Ho
Kategorija Vojnici
10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Nepoznato
453
0.01
0.0766
Zadrzana Ho
Ukupno
Svi
Tabela A7.
Promatrana dobna distribuciju pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici. Ulazni podaci za Kolmogorov-Smirnovljev test ocjene prilagodbe /Goodness-Of-Fit/ Varijanta 5: zatoenici
Dijagnoza Ne Da 2 2 4 0 1 1 1 1 3 15 4 3 2 3 4 1 3 0 3 23 6 5 6 3 5 2 4 1 6 38 Ukupno Zatoenici 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 65+ Nepoznato svi Dijagnoza Ne 13.33 13.33 26.67 0.00 6.67 6.67 6.67 6.67 20.00 100.00 Da 17.39 13.04 8.70 13.04 17.39 4.35 13.04 0.00 13.04 100.00 15.79 13.16 15.79 7.89 13.16 5.26 10.53 2.63 15.79 100.00
Status Zatoenici
Dob 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 65+ Nepoznato
Ukupno
Status
Dob
Ukupno
Ukupno
svi
442
Tabela A8.
Rezultati Kolmogorov-Smirnovljeva testa ocjene prilagodbe /Goodness-Of-Fit/ za dobnu distribuciju pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici Varijanta 5: zatoenici
Kumulat.zastupljenost Razlika Ukupno Bez dijag. S dijag. 17.39 30.43 39.13 52.17 69.57 71.91 86.96 86.96 100.00 15.79 28.95 44.74 52.63 65.79 71.05 81.58 84.21 100.00 Bez djjag -0.0406 -0.0377 0.1420 0.0116 -0.0957 -0.0725 -0.1362 -0.0696 0.0000 Apsolut. razlika Bez djjag 0.0406 0.0377 0.1420 0.0116 0.0957 0.0725 0.1362 0.0696 0.0000 15 0.01 0.4040 Zadrzana Ho Veliina uzorka (N) (Alfa) Znaaj Kritina vrijednost (aps.raz.) Odluka o Ho
Kategorija Zatoenici
20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 65+
Spol
13.33 26.67 53.33 53.33 60.00 66.67 73.33 80.00 100.00
Nepoznato
Ukupno
Svi
Tabela A9.
Promatrano vrijeme dolaska u Ratnu bolnicu pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici. Ulazni podaci za Kolmogorov-Smirnovljev test ocjena prilagodbe /Goodness-Of-Fit/ Varijanta 6: civili
Mjesec smrti 05. 06. 07. 08. 09. 10. 11. 12. 01. 02. 03. 04. Svi Dijagnoza Ne 2 6 38 100 69 52 20 12 24 24 21 13 381 819 Da 2 58 148 164 180 83 49 33 75 24 3 4 64 186 264 249 135 69 45 99 48 24 13 1,200 Godina smrti 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1994. 1994. 1994. 1994. Ukupno Mjesec smrti 05. 06. 07. 08. 09. 10. 11. 12. 01. 02. 03. 04. Svi Dijagnoza Ne 0.52 1.57 9.97 26.25 18.11 13.65 5.25 3.15 6.30 6.30 5.51 3.41 100.00 Da 0.24 7.08 18.07 20.02 21.98 10.13 5.98 4.03 9.16 2.93 0.37 0.00 100.00 0.33 5.33 15.50 22.00 20.75 11.25 5.75 3.75 8.25 4.00 2.00 1.08 100.00
Godina smrti 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1994. 1994. 1994. 1994. Ukupno
Status civili civili civili civili civili civili civili civili civili civili civili civili civili
Ukupno
Status civili civili civili civili civili civili civili civili civili civili civili civili civili
Ukupno
443
Tabela A10. Rezultati Kolmogorov-Smirnovljeva testa ocjena prilagodbe /Goodness-Of-Fit/ za dobnu distribuciju pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici Varijanta 6: civili
Status civili civili civili civili civili civili civili civili civili civili civili civili civili Mjesec smrti 05. 06. 07. 08. 09. 10. 11. 12. 01. 02. 03. 04. Svi
Kumulat.zastupljenost Ukupno Bez dijag. S dijag. Bez djjag Razlika Apsolut. razlika Bez djjag Veliina uzorka (N) (Alfa) Znaaj Kritina vrijednost (aps.raz.) Odluka o Ho
0.52 2.10 12.07 38.32 56.43 70.08 75.33 78.48 84.78 91.08 96.59 100.00
0.24 7.33 25.40 45.42 67.40 77.53 83.52 87.55 96.70 99.63 100.00 100.00
0.33 5.67 21.17 43.17 63.92 75.17 80.92 84.67 92.92 96.92 98.92 100.00
0.0028 -0.0523 -0.1332 -0.0710 -0.1097 -0.0745 -0.0819 -0.0907 -0.1193 -.00856 -0.0341 0.0000
0.0028 -0.0523 -0.1332 -0.0710 -0.1097 -0.0745 -0.0819 -0.0907 -0.1193 -.00856 -0.0341 0.0000 381 0.01 0.0853 Odbaena Ho
Tabela A11.
Promatrano vrijeme dolaska u Ratnu bolnicu pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici. Ulazni podaci za Kolmogorov-Smirnovljev test podudarnosti /Goodness-Of-Fit/ Varijanta 7: vojnici
Mjesec smrti 05. 06. 07. 08. 09. 10. 11. 12. 01. 02. 03. 04. Svi Dijagnoza Ne 20 46 43 88 98 47 24 25 22 15 18 7 453 Da 14 93 260 149 230 99 42 28 55 31 2 3 1.006 34 139 303 237 328 146 66 53 77 46 20 10 1.459 Ukupno Godina smrti 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1994. 1994. 1994. 1994. Ukupno Status vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici Mjesec smrti 05. 06. 07. 08. 09. 10. 11. 12. 01. 02. 03. 04. Svi Dijagnoza Ne 4.42 10.15 9.49 19.43 21.63 10.38 5.30 5.52 4.86 3.31 3.97 1.55 100.00 Da 1.39 9.24 25.84 14.81 22.86 9.84 4.17 2.78 5.47 3.08 0.20 0.30 100.00 2.33 9.53 20.77 16.24 22.48 10.01 4.52 3.63 5.28 3.15 1.37 0.69 100.00 Ukupno
Status vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici
444
Tabela A12. Rezultati Kolmogorov-Smirnovljeva testa ocjena prilagodbe /Goodness-Of-Fit/ za dobnu distribuciju pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici Varijanta 7: vojnici
Mjesec smrti 05. 06. 07. 08. 09. 10. 11. 12. 01. 02. 03. 04. Svi
Status vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici vojnici
4.42 14.57 24.06 43.49 65.12 75.50 80.79 86.31 91.17 94.48 98.45 100.00
1.39 10.64 36.48 51.29 74.16 84.00 88.17 90.95 96.42 99.50 99.70 100.00
2.33 11.86 32.63 48.87 71.35 81.36 85.88 89.51 94.79 97.94 99.31 100.00
0.0302 0.0393 -0.1242 -0.0780 -0.0903 -0.0850 -0.0738 -0.0464 -0.0525 -0.0502 -0.0125 0.0000
0.0302 0.0393 0.1242 0.0780 0.0903 0.0850 0.0738 0.0464 0.0525 0.0502 0.0125 0.0000 453 0.01 0.0766 Odbaena Ho
Tabela A13.
Promatrano vrijeme dolaska u Ratnu bolnicu pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici. Ulazni podaci za Kolmogorov-Smirnovljev test ocjene prilagodbe /Goodness-Of-Fit/ Varijanta 8: zatoenici
Mjese c smrti 07. 08. 09 10. 11. 12. Svi 1 1 1 15 23 Dijagnoza Ne 3 9 Da 4 12 5 1 1 7 21 5 2 2 1 38 Ukupno Godina smrti 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. Ukupno Status zatoenici zatoenici zatoenici zatoenici zatoenici zatoenici zatoenicii Mjesec smrti 07. 08. 09. 10. 11. 12. Svi Dijagnoza Ne 20.00 60.00 0.00 6.67 6.67 6.67 100.00 Da 17.39 52.17 21.74 4.35 4.35 0.00 100.00 18.42 55.26 13.16 5.26 5.26 2.63 100.00 Ukupno
Godina smrti 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993.

Ukupno
Status zatoenici zatoenici zatoenici zatoenici zatoenici zatoenici zatoenici
445
Tabela A14.
Rezultati Kolmogorov-Smirnovljeva testa ocjena prilagodbe /Goodness-Of-Fit/ za dobnu distribuciju pacijenata oznaenih, odnosno neoznaenih kao ranjenici Varijanta 8: zatoenici
Status zatoenici zatoenici zatoenici zatoenici zatoenici zatoenici zatoenicii
Mjesec smrti 07. 08. 09. 10. 11. 12. Svi
20.00 80.00 80.00 86.67 93.33 100.00
17.39 69.57 91.30 95.65 100.00 100.00
18.42 73.68 86.84 92.11 97.37 100.00
0.0261 0.1043 -0.1130 -0.0899 -0.0667 0.0000
0.0261 0.1043 0.1130 0.0899 0.0667 0.0000 15 0.01 0.4040 Odbaena Ho
2.
PROCJENA NEPOZNATOG UKUPNOG BROJA RANJENIH OSOBA LIJEENIH U MOSTARSKOJ RATNOJ BOLNICI
Metoda procjene ovdje je objanjena na primjeru varijable Tip rane (odnosno, uzrok ranjavanja), i to za one pacijente koji su evidentirani sa konkretnom dijagnozom u odnosu na one koji su evidentirani bez ikakve dijagnoze. Metoda procjene temelji se na omjeru (p) pacijenata prijavljenih uz navoenje konkretnog uzroka ranjavanja. Procjenitelj ovog omjera u naoj je studiji dobiven iz zbira pacijenata prijavljenih sa konkretnom postavljenom dijagnozom (usporedi tabelu 16, odjeljak 6; vidi takoer tabelu A15). Prilagoavanje minimalnog broja ranjenih osoba prema promatranoj distribuciji vrsta ranjavanja (usporedi tabelu 16, odjeljak 6)
Tabela A15.
Vrsta ranjavanja
Broj (promatrano 2.088 457 3 1 2.844 474 5.867
Postotak (promatrano) 81.9 17.9 0.1 0.0 na na 100.0
Broj (prilagoeno) 4.418 967 6 2 na na 5.393
Postotak (prilagoeno) 81.9 17.9 0.1 0.0 na na 100
Granatiranje Vatreno oruje Granatiranje ili vatreno oruje Pretueni Nepoznato Imena/stranice koje nedostaju Ukupno
Interval pouzdanosti Gornja Donja granica granica 4.377 4.458 927 1.007 3 10 0 na na 5.307 4 na na 5.479
446
Tri (ne-nulta) omjera dobivena su iz promatranog uzorka od 2.549 pacijenata kod kojih je postojala dijagnoza (odnosno s poznatim razlozima ranjavanja): 81,3; 17,9 i 0,1 posto. Nadalje, pretpostavili smo da su procijenjeni omjeri valjani za cjelokupnu (nepoznatu) populaciju ranjenih osoba. Na temelju evidencije Ratne bolnice, u procjenu sveukupnog broja ranjenih treba ukljuiti jo 2.844 osoba. U narednoj fazi ove smo omjere primijenili na uzorak pacijenata kod kojih nije naznaen konkretan uzrok ranjavanja (2.844; ovaj se total mnoi sa svakim od ova tri omjera). Na primjer, 2.844 x 81,9% dalo je dodatnu brojku od 2.330 rtava granatiranja. Zajedno sa zabiljeenim brojem rtava granatiranja (2.088), ukupan broja rtava granatiranja penje se na 4.418 ljudi (2.088 + 2.330). Na isti smo nain postupili u sluaju ove konkretne varijable (odnosno vrstom ranjavanja), kao i sa ostalim varijablama spomenutim u odjeljku 6 Konanih rezultata. Tabela A15 ukljuuje i intervale pouzdanosti povezane sa procijenjenim nepoznatim sveukupnim brojkama ranjenih osoba prema uzroku ranjavanja. Za rtve granatiranja, na primjer, konkretna procjena je 4.418 osoba, sa intervalom pouzdanosti od 95%, od 4.377 do 4.458 pojedinaca. Ista vrsta procijenjenog ukupnog broja ranjenih osoba i odgovarajui intervali pouzdanosti prikazani su u tabelama 17 i 19, u odjeljku 6, a odnose se na ranjene prema njihovom statusu (civili prema vojnicima) i etnikoj pripadnosti. Teoretska osnova za gore navedene postupke procjene saeta je u nastavku teksta:
p=
X - Omjer izrazitih (X-vrijednost) elemenata u uzorku n-elementa; procjenitelj n nepoznatog omjera p ovih elemenata u cjelokupnoj populaciji
^
Statistiki p =
^ X ima binomnu distribuciju sa srednjim E ( p ) = p i standardnim n ^ ^ X p(1 p ) odstupanjem D( p ) = . Za velike uzorke, statistiki p = priblian je n n normalnoj distribuciji sa istim parametrima.
^
Interval pouzdanosti za statistiki p = sljedee formule: ^ P p u

^ p(1 p ) < p < p + u n
X moe se stoga procijeniti primjenom n
p(1 p ) 1 n
447
Na temelju gornje formule i injenice da se broj izrazitih elemenata moe dobiti iz ^ ^ X kao: X = p n , formula intervala pouzdanosti za X moe jednadbe omjera p = n
^
se lako izvesti iz formule za p :

^ ^ P n p u n p (1 p ) < X < n p + u n p (1 p ) 1
Literatura:
F.J. Gravetter i L.B. Wallnau, 2000, Statistic for Behavioral Sciences. Wadsworth Thomson Learning. Australia, Canada, Denmark etc. (5. izdanje). G.K. Kanji, 1999, 100 Statistical Tests. New Edition. Sage Publications. London, Thousand Oaks, New Delhi. J. Jozwiak i J Podgorski, 1997, Statystyka od Podstaw. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warsaw. (5. izdanje). S. Siegel i N.J. Castellan, 1988, Nonparametric Statistics for the Behavioural Sciences. McGraw-Hill Book Company. International Editions, Statistics Series. New York, St. Louis, San Francisco etc. (2. izdanje).
448
OSOBE UBIJENE PORADI OPSADE MOSTARA: STATISTIKA ANALIZA KNJIGA MOSTARSKE RATNE BOLNICE I MOSTARSKIH MATINIH KNJIGA UMRLIH
EWA TABEAU I ARVE HETLAND DEMOGRAFSKI ODJEL, URED TUITELJA, MKSJ Struni izvjetaj sainjen za sluaj PRLI i dr. (IT-04-74)
19. sijenja 2006.
450
1. OSNOVNI PODACI Glavni cilj aktivnosti saetih u ovom izvjetaju bio je dobivanje pouzdanih statistikih podataka o smrtnim sluajevima koji su posljedica oruanih incidenata tokom opsade Mostara od svibnja 1993. godine do (otprilike) travnja 1994. godine, te analiza obrazaca tipinih za ove smrtne sluajeve (po starosti, spolu, vojnom statusu, geografskom podruju itd.). Ovaj je izvjetaj od Demografskog odjela zatraio tuiteljski tim koji priprema sluaj PRLI i dr. (IT-04-74). Izvjetaj se usredotoio na ubijene osobe s podruja istonog Mostara. Ovo je podruje znatno manje od predratne opine Mostar. Istoni je Mostar bio smjeten na istonoj obali rijeke Neretve, ukljuujui i uzak pojas graevina na zapadnoj obali, gdje se veina bosanskih Muslimana sklonila nakon akcija HVO-a usmjerenih protiv nehrvata izvedenih 9. i 10. svibnja 1993. godine. Muslimanska enklava u istonom Mostaru odvojena je od ostatka grada linijom koja razdvaja strane u sukobu, odnosno HVO i ABiH, a koja se protee Bulevarom i antievom ulicom na sjever i jug, te zapadno od rijeke Neretve. Enklavu sa sjevera i juga okruuju hrvatske snage, dok se s njene istone strane nalaze snage bosanskih Srba. Izvori koji sadre informacije o konkretnim lokacijama smrtnih sluajeva u istonom Mostaru nisu brojni. Kao mjesto smrti, izvori najee navode opinu (kao to je predratni Mostar), tako da je nemogue utvrditi koji su se smrtni sluajevi desili u istonom Mostaru, a koji izvan njega. Ipak, za ovu vrstu analize mogu se koristiti dva izvora: knjige mostarske Ratne bolnice i mostarske matine knjige umrlih. Ovaj izvjetaj sadri rezultate statistike analize ovih dvaju izvora. Izvori iz knjiga mostarske Ratne bolnice (u daljnjem tekstu: WH) ukljuuju i ubijene i ranjene osobe, ukupno gotovo 6.000 zavedenih osoba, od kojih su 472 ubijene osobe, sa teritorije istonog Mostara u periodu od 9. svibnja 1993. godine do 25. svibnja 1994. godine. Evidencija Ratne bolnice pribavljena je od istranog tima Tuiteljstva, a kopije pet originalnih bolnikih knjiga Ratne bolnice zavedene su u Odjelu za dokaze.
Poginuli tokom opsade Mostara
451
Detaljna rasprava o ovm izvoru moe se nai u strunom izvjetaju o ranjenim osobama - rtvama opsade Mostara.1 Podatke o smrtnim sluajevima zabiljeenim u Matinim knjigama umrlih (u daljnjem tekstu DR) takoer je pribavio istrani tim Tuiteljstva, te ih je proslijedio Odjelu za dokaze. Ukupno je predano deset knjiga evidencije: iz Bijelog Polja, Blagaja (2), Drenice, Jablanice i Mostara (5). Knjige zajedno sadre 1.383 zapisa koji ukljuuju smrtne sluajeve koji su se desili na podruju ukupno 11 opina u Bosni (veina ih je s teritorije Herceg-Bosne, ukljuujui i Mostar; od 862 smrtna sluaja u Bosni, 853 ih je bilo u Herceg-Bosni), nekoliko ih je bilo izvan Herceg-Bosne (4), a za relativno veliki broj njih (517) nije utvrena tona lokacija. Gotovo svi smrtni sluajevi desili su se tokom sukoba u Bosni (1992-95; 1.370). Nekoliko preostalih smrtnih sluajeva ili ne spadaju u period ratnog sukoba, ili za njih nije utvren toan datum smrti. Oito, ovaj izvor sadri i podatke koji se ne odnose nuno na period opsade Mostara. Za potrebe ove analize relevantni su podaci dobiveni iz mostarskih matinih knjiga umrlih, pri emu je odluujui kriterij bila povezanost s opsadom. Kako bismo nainili razliku izmeu civila i vojnika, za potrebe ovog izvjetaja takoer smo se koristili i vojnom evidencijom koja sadri podatke o vojnicima i ostalim vojnim osobama ubijenim tokom bosanskog rata. Ovi popisi obuhvaaju sve tri vojske (ABiH, HVO i VRS) tokom itavog perioda trajanja rata (travanj 1992. prosinac 1995.), a OTP (Ured tuiteljstva) ih je dobio od ministarstava obrane Federacije Bosne i Hercegovine (FBiH), odnosno Republike Srpske (RS). Ukupan broj zapisa u trima popisima iznosi nekih 48.500 imena (oko 28.000 pripadnika ABiH, 14.000 pripadnika VRS, i 6.500 pripadnika HVO-a). Ovi popisi takoer se mogu dobiti od Odjela za dokaze. Ovaj se izvjetaj sastoji od sljedeih dijelova: 1. Osnovni podaci 2. Mostarske matine knjige umrlih: Saetak izvornog dokumenta 3. Smrtni sluajevi nastali kao posljedica opsade zabiljeeni u bolnikim knjigama evidencije mostarske Ratne bolnice i u mostarskim matinim knjigama umrlih
1
E. Tabeau, 2006, Osobe ranjene prilikom opsade Mostara: Statistika analiza knjiga mostarske Ratne bolnice. Izvjetaj vjetaka pripremljen za sluaj PRLI (IT-04-74).
452
4. Smrtni sluajevi nastali kao posljedica opsade zabiljeeni u oba navedena izvora spojena zajedno 5. Zavrni zakljuci Sukob u Herceg-Bosni u ovom se izvjetaju uzima kao zbroj injenica i dogaaja navedenih u Optunici u sluaju IT-04-74, koji su se odigrali na teritoriji osam opina Herceg-Bosne (apljina, Gornji Vakuf, Jablanica, Ljubuki, Mostar, Prozor, Stolac i Vare) u vremenskom periodu od studenog 1991. godine do (otprilike) travnja 1994. godine. Opsada Mostara jedna je od epizoda sukoba u Herceg-Bosni, a dogodila se u gradu Mostaru i njegovoj okolici izmeu mjeseca svibnja 1993. godine i 12. travnja 1994. godine, kada je u hrvatskom gradu Splitu potpisan sporazum izmeu predstavnika Herceg-Bosne/HVO-a i muslimanske strane. 2. MOSTARSKE MATINE KNJIGE UMRLIH: SAETAK IZVORNOG DOKUMENTA Matine knjige umrlih opine Mostar (u daljem tekstu DR), bile su (i jo uvijek jesu) u nadlenosti zakonitih upravnih organa Bosne i Hercegovine u Mostaru. Evidencija umrlih bila je (i jo uvijek jeste) dio ireg sistema voenja evidencije vitalnih dogaaja, pri emu se ne biljee samo umrli, ve i roeni, vjenani i razvedeni. Ovakav sistem voenja evidencije uobiajen je u gotovo svim zemljama svijeta. Osnovno naelo voenja evidencije o umrlima jeste sljedee: neposredno nakon to je nastupila smrt, statistiki ured istu mora registrirati na temelju obavezne obavijesti dobivene od obitelji preminuloga. Za potrebe statistike, za svaki pojedini smrtni sluaj navodi se datum, mjesto i uzrok smrti. Takoer se navode osobni podaci, poput osobnog imena, prezimena, datuma i mjesta roenja, mjesta stanovanja, kolske spreme, zanimanja, itd. (Ipak, socijalno stanje se ne navodi u svim sluajevima). Lijenik, mrtvozornik, ili neki drugi pripadnik medicinske struke, mora navesti uzrok smrti kao medicinsku kategoriju, a na temelju Meunarodne klasifikacije bolesti i uvjeta koji dovode do smrti (ICD) propisane po Svjetskoj zdravstvenoj organizaciji (trenutno se u svijetu koristi 10. revidirano izdanje Klasifikacije, dok je do 1991. godine na snazi bilo 9. revidirano izdanje). ICD nam omoguava da pravimo razliku izmeu pojedinih bolesti, ili smrtonosnih zdravstvenih uvjeta, kao i vanjskih uzroka
453
smrti (odnosno nesrea i nasilne smrti). Ovi su standardi primijenjivani i u bivoj Jugoslaviji, pa i u Bosni i Hercegovini i opini Mostar kao dijelovima te zemlje. Meutim, tokom tekih godina sukoba devedesetih godina, statistiki uredi i organi uprave po opinama nisu uvijek bili u poziciji da odravaju zadovoljavajuu razinu prijavljivanja preminulih od strane graana. Sukob je nepovoljno utjecao na kvalitetu voenja evidencije smrtnih sluajeva tokom navedenog perioda. Jo od 1993. godine, opina Mostar je bila praktiki podijeljena na dva vea administrativna podruja: Mostar Zapad i Mostar Istok; podjela je bila posljedica ratnih sukoba. Dakle, poev od 1993. godine, hrvatske i bonjake vlasti vodile su svaka svoju evidenciju, svaka na svojoj zoni odgovornosti. Od 1995. godine ta je podjela i ozvaniena. Svako od tih dvaju veih administrativnih podruja bilo je podijeljeno u niz manjih (novoformiranih) opina. Negdje ujesen 1997. godine, dio Mostara koji je spadao pod Federaciju BiH (to je i predmet ovog izvjetaja) podijeljen je u est novih opina. Tri su opine bile pod kontrolom Bonjaka (Mostar Stari Grad, Mostar Sjever i Mostar Jug), a tri pod kontrolom Hrvata (Mostar Jugozapad, Mostar Jugoistok i Mostar Zapad). Status sedmog, majunog podruja Mostar Centar (koji je prije rata bio uglavnom muslimanski) nije bio tako strogo definiran, jer se vie radilo o posebnom podruju nego o pravoj opini. Matine knjige umrlih koritene za potrebe ovog rada u osnovi obuhvaaju administrativno podruje istonog Mostara koje korespondira sa podrujem triju opina pod kontrolom bonjakih vlasti. Smrtni sluajevi su prijavljeni tokom perioda sukoba u Bosni i Hercegovini (1992-95), s izuzetkom veoma malog broja onih koji su registrirani 1991, 1996. i 1998. godine, ili onih s nepoznatim datumom smrti (ukupno 8). Matine knjige umrlih OTP-u je u veljai 2001. godine predala agencija AID iz Sarajeva, u istom onom obliku (kopirane) u kom su bile voene od strane upravnih organa u Mostaru. Matine knjige umrlih voene od strane opinskih odbora Hrvatske zajednice Herceg-Bosne od 1993. godine nadalje, nisu koritene za potrebe ove studije. Pribavljene su sljedee matine knjige umrlih (s ukupno 534 stranica) s podruja Mostara: 1. Matina knjiga umrlih Mostar I (100 stranica) 2. Matina knjiga umrlih Mostar II (100 stranica)
454
3. Matina knjiga umrlih Mostar III (65 stranica) 4. Matina knjiga umrlih Mostar k-3 (25 stranica) 5. Matina knjiga umrlih Blagaj / opina Mostar (42 stranice) 6. Matina knjiga umrlih Blagaj / opina Mostar (43 stranice) 7. Matina knjiga umrlih Drenica / opina Mostar (46 stranica) 8. Matina knjiga umrlih Bijelo Polje / opina Mostar (33 stranice) 9. Matina knjiga umrlih Mostar / matine knjige (70 stranica) Pored gore navedenih mostarskih matinih knjiga, pribavljene su i matine knjige umrlih iz Jablanice (opina koja granii s opinom Mostar Sjever), koje uglavnom sadre podatke o smrtnim sluajevima s podruja Jablanice (mada ne iskljuivo; naime neki se podaci odnose i na druga podruja, ukljuujui i Mostar). Ovaj izvjetaj obuhvaa i podatke iz jablanikih matinih knjiga umrlih. Podaci iz matinih knjiga umrlih kompjuterizirani su (dijelom od strane istranog tima OTP-a, a dijelom od strane Demografskog odjela), te je uspostavljena baza podataka koju je mogue pretraivati. Baza podataka sadri sljedee stavke: (izuzev stavaka koje se tiu Istonog Mostara, sve su stavke izvorne): Pregled stavaka dostupnih iz matinih knjiga umrlih
Tabela 1.
Stavke No FN FaN LN Spol DoB PoB MoR JMBG DoD PoD CoD Istoni Mostar Izvor
Vrsta podataka Broj Tekst Tekst Tekst Tekst Tekst Tekst Tekst Tekst Tekst Tekst Tekst Da/Ne Tekst
Opis Identifikacijski broj odreen u Matinj knjizi umrlih Ime Oevo ime Prezime Spol: 1-muki, 2- enski Datum roenja Mjesto roenja Opina stanovanja Jedinstveni matini broj graana Datum smrti Mjesto smrti Uzrok smrti Je li lokacija u Istonom Mostaru? Koja matina knjiga umrlih
Stavku Istoni Mostar kreirali su istraitelji istranog tima Tuiteljstvo a na temelju prouavanja pojedinih lokacija koje su kao mjesta smrtnih sluajeva oznaene u matinim knjigama umrlih te njihovom provjerom na geografskim kartama, kao i
455
potvrdom dobivenom od svjedoka sukoba. Samo jedan broj mjesta moe se na ovaj nain klasificirati pod Istoni Mostar, dok se ostala mjesta ne mogu podvesti pod taj termin. Tako da mjesta koja nisu oznaena kao Istoni Mostar nisu nuno izvan podruja istonog Mostara. Premda se kategorija Nije Istoni Mostar uglavnom odnosi na evidenciju smrtnih sluajeva izvan podruja istonog Mostara, podaci iz istonog Mostara, koji iz nekih razloga nisu oznaeni kao Istoni Mostar takoer su ukljueni u ovu kategoriju. Kvaliteta osobnih podataka uglavnom je dobra; u veini sluajeva navedena su imena, prezimena i imena oeva, kao i datumi i mjesta roenja. U nekoliko sluajeva naveden je i jedinstveni matini broj graana (JMBG). Podaci o samoj smrti neto su oskudniji, posebno kad se radi o uzroku smrti, uprkos injenici da se inae u takvim sluajevima trai lijenika potvrda na osnovu koje se onda u matinu knjigu umrlih unose osobni podaci, zajedno s datumom, mjestom i uzrokom smrti. U mnogim sluajevima, ovom se zahtjevu nije moglo udovoljiti, posebno 1993. godine, kada je intenzitet opsade bio takav da vlasti jednostavno nisu bile u stanju slati lijenika na svaku lokaciju u Mostaru na kojoj je dolo do smrtnog sluaja. U svih 10 matinih knjiga bilo je ukupno 1.383 evidentirana smrtna sluaja, od ega ih je 63 bilo iz Bijelog Polja, 143 iz Blagaja, 77 iz Drenice, 306 iz Jablanice i 794 iz samoga Mostara. U preostalom dijelu ovog odjeljka bit e rijei o stvarima koje se tiu kvalitete podataka i njihove sveobuhvatnosti. Takoer emo navesti kriterije za odreivanje relevantnosti podataka iz matinih knjiga umrlih za opsadu Mostara. Uoit ete da nam takvi kriteriji nisu potrebni kad se radi o podacima Ratne bolnice, koji se odnose samo na smrtne sluajeve s podruja istonog Mostara. U daljnjem tekstu nalazi se pregled najvanijih nedostataka matinih knjiga umrlih. U tom su pregledu sadrani svi evidentirani smrtni sluajevi, pa i oni izvan podruja istonog Mostara, kao i oni izvan podruja Herceg-Bosne. Iz svih evidencija smrtnih sluajeva sainjen je pregled koji se odnosi na period opsade (svibanj 1993. travanj 1994.) i na podruje istonog Mostara (u daljnjem tekstu opsada Mostara ili opsada).
456
Zapazit ete da smo u ovom odjeljku posebnu panju obratili na one podatke koji su vani za itavo podruje Herceg-Bosne i za period od studenoga 1991. godine do travnja 1994. godine. Opsada Mostara ovdje se promatra kao jedna epizoda sukoba u Herceg-Bosni. Najvei broj smrtnih sluajeva zabiljeen u matinim knjigama umrlih
2.1
dogodio se u opinama Herceg-Bosne (853 od 1.383 smrtna sluaja). Samo u Mostaru broj zabiljeenih smrtnih sluajeva iznosi 581. Pored toga, nekoliko se sluajeva odnosi na podruja koja nisu u okviru Herceg-Bosne (9), pa ak ni u Bosni i Hercegovini (4). U velikom broju sluajeva ne postoji podatak o mjestu smrti (517). Oito je da se ukupna brojka od 1.383 zabiljeena smrtna sluaja ne moe uzeti kao brojka koja sadri iskljuivo one smrtne sluajeve koji se odnose na Herceg-Bosnu, ve i stoga to se svi zabiljeeni smrtni sluajevi nisu dogodili u vrijeme sukoba. Datumi koji oznaavaju dan kad je nastupila smrt obino se odnose na period
2.2
od studenoga 1991. do prosinca 1995. godine, osim nekoliko datuma iz 1996. (3), 1998. (1) ili iz nepoznate godine (4); datumi obuhvaaju period koji je dulji od trajanja sukoba u Herceg-Bosni. Broj smrtnih sluajeva povezanih sa sukobom u Herceg-Bosni penje se na 1.316, od ega samo na 1993. godinu otpada 1.140 smrtnih sluajeva. Meutim, nisu se svi ti smrtni sluajevi dogodili u Herceg-Bosni. U velikom broju sluajeva nije naveden uzrok smrti (1.251 od ukupno 1.383).
2.3
Velika veina tih sluajeva otpada na 1993. godinu (1.065 od 1.251), a 573 sluaja od ovih 1.065 imaju veze s podrujem koje tretira optunica. Nadalje, u tono 132 sluaja uzrok smrti je naveden. Od tog broja najvei se broj odnosi na nasilnu smrt (89; ubijeni/ubijeni u toku akcije, granatiranje, vatreno oruje, ranjavanje). Drugi po veliini broj (37) odnosi se na osobe koje su umrle prirodnom smru. Ovdje treba spomenuti da je do nekih smrtnih sluajeva iz ove kategorije moglo doi uslijed izostanka ili nedostatka medicinske njege u vrijeme trajanja sukoba. To je meutim nemogue utvrditi.
2.4
Na temelju primjedaba iznesenih u odlomcima 2.1 i 2.3, kao i zbog nunosti
posjedovanja potpune liste osobnih podataka za svaku pojedinu rtvu formulirali smo
457
kriterije validnosti evidencije. Da bi evidencija bila validna za potrebe ove studije potrebno je da sadri najmanje ove elemente: - sva imena (osobno ime, prezime, ime oca) - godina roenja - godina smrti - veza sa periodom kojim se bavi optunica - veza s prostorom kojim se bavi optunica - da podaci nisu duplicirani
U prvoj fazi definirali smo validnost vremena i prostora za cjelokupni sukob u Herceg-Bosni.2 Potom je u sljedeoj fazi pretraena kompletna evidencija kako bi se napravio odabir onih podataka koji se odnose na opsadu Mostara. Takoer treba imati na umu da nije bilo ogranienja kada je rije o uzroku smrti. Prouavanje uzroka smrti obavit e se u kasnijoj fazi predstavljanja konane statistike koja se odnosi na smrtne sluajeve u istonom Mostaru relevantne za opsadu, pri emu e se praviti razlika izmeu minimalnog broja smrtnih sluajeva povezanih s ratnim sukobima i mnogo realnije procjene ukupnog broja smrtnih sluajeva povezanih s ratnim sukobima te njihovih uzroka. Tabela 2 saima rezultate primjene zahtjeva validnosti na evidenciju iz deset matinih knjiga umrlih. Od ukupno 1.383 zavedena smrtna sluaja, samo njih 773 mogu se promatrati kao oni koji su relevantni i validni za sukob u Herceg-Bosni. Svi ostali zavedeni smrtni sluajevi moraju se iskljuiti iz analize ili zbog svoje nedostatnosti ili zbog toga to se ne smatraju relevantnima. Najvea skupina iskljuenih sluajeva odnosi se na one smrtne sluajeve za koje se ne zna mjesto smrti, ili na one koji su zabiljeeni izvan prostora obuhvaenog optunicom (njih ukupno 525; to zbog navedenoga ili u kombinaciji sa nekim drugim nedostatkom). Tono 53 sluaja su iskljuena iz daljnje obrade zbog injenice da se konkretni smrtni sluaj dogodio u mjesecu koji je prethodio studenome 1991. godine, ili u mjesecu koji je uslijedio nakon travnja 1994. godine. Deset je sluajeva odbaeno stoga to se radilo o dupliciranju podataka (ili samo zbog toga ili u kombinaciji s nekim drugim
2
Teritorija osam opina Herceg-Bosne (apljina, Gornji Vakuf, Jablanica, Ljubuki, Mostar, Prozor, Stolac i Vare) i vremenski period of studenoga 1991. do travnja 1994. godine.
458
nedostatkom; s jednim sluajem netono navedene godine roenja, broj iskljuenih sluajeva penje se na 54; vidi tabelu 2). Meu onim sluajevima koji su iskljueni iz razmatranja, za njih 517 mjesto smrti je nepoznato. Od tih 517 sluajeva (nakon izluivanja duplikata) tono njih 484 spada u vremenski period opsade Mostara (svibanj 1993. travanj 1994.). Ova 484 sluaja mogu potencijalno imati veze s opsadom Mostara, ali moraju se iskljuiti iz analize zbog toga to im nedostaje podatak o mjestu smrti. Taj gubitak informacija prilino je velik. Kriteriji za utvrivanje relevantnosti evidencije za vrijeme i prostor obuhvaene optunicom
Kopija
Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Da Da Da Da
Tabela 2.
Validnost
Da Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ukupno
Prezime
Da Da Da Da Da Da Da Da Da Da Da Da Da Da Da Ne Ne Ne Ne Ne Da Da Da Da
Ime
Da Da Da Da Da Da Da Da Da Da Da Da Ne Ne Ne Da Da Da Ne Ne Da Da Da Da
Oevo ime
Da Da Da Da Da Da Da Ne Ne Ne Ne Ne Da Da Ne Da Da Ne Ne Ne Da Da Da Ne
Godina roenja
Da Da Da Da Ne Ne Ne Da Da Ne Ne Ne Da Ne Da Da Ne Da Ne Ne Da Da Ne Da
Godina smrti
Da Ne Da No Da Da Ne Da Da Da Da Ne Da Da Da Da Da Da Da Da Da Da Da Da
Podruje u optunici
Da Da Ne Ne Da Ne Da Da Ne Da Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Da Ne Da Ne Ne Ne
Ukupno
773 54 375 1 4 4 1 14 107 1 13 1 2 2 2 4 1 1 1 12 5 1 1 3 1.383
459
2.5 Sve u svemu, broj smrtnih sluajeva (uslijed svih moguih uzroka; ukljuujui i nekoliko onih prirodnih) zabiljeenih unutar prostora i vremena obuhvaenih optunicom iznosio je 773 (tabele 2 i 3). Veina ovih smrtnih sluajeva najvjerojatnije je povezana sa sukobom.3 Pregled validnih sluajeva po opinama i po relevantnosti za opsadu istonog Mostara
Istoni Mostar Ne/nepoznato Da 11 0 227 0 135 389 5 0 6 0 384 389
Tabela 3
Opina smrti apljina Jablanica Mostar Prozor Stolac Ukupno
Ukupno 11 227 524 5 6 773
Ukupan broj dat za opinu Mostar iznosi 524 sluaja (vidi tabele 3 i 4), od ega samo 373 sluaja udovoljavaju strogom zahtjevu relevantnosti za opsadu Mostara (to jest oni smrtni sluajevi koji su se dogodili u istonome Mostaru u periodu od svibnja 1993. do travnja 1994. godine).
3 Stvarni uzroci smrti kod ova 773 sluaja koji su relevantni za optunicu navedeni su kako slijedi: Nasilna smrt povezan sa sukobom 85 (ubijeni, vatreno oruje, ranjeni, granatiranje) Nasilna smrt moda povezana sa sukobom 3 (umorstvo, nesrea, samoubojstvo) Prirodna smrt 18 Nepoznati uzroci 672
460
Tabela 4
Pregled validnih sluajeva iz Mostara po datumu i mjestu smrti; Mostar prema istonom Mostaru
Mjesec smrti 11. 12. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 10. 11. 12. 1. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 1. 2. 3. 4. 1993-94 1991-94 Istoni Mostar Ne/nepoz. Da 1 1 1 4 2 1 2 3 5 2 4 1 1 1 1 3 1 1 1 1 2 1 11 2 2 5 19 6 18 24 48 15 78 10 74 11 40 7 41 2 33 6 5 3 11 1 4 1 2 91 373 135 389 Ukupno 1 1 1 4 2 1 5 7 5 2 1 4 2 1 3 7 13 24 24 72 93 84 51 48 35 11 14 5 3 464 524
Godina smrti 1991. 1991. 1992. 1992. 1992. 1992. 1992. 1992. 1992. 1992. 1992. 1992. 1992. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1993. 1994. 1994. 1994. 1994. Ukupno Ukupno
Broj od 373 sluaja zabiljeena u istonom Mostaru u vrijeme opsade (svibanj 1993. travanj 1994.) smatra se relevantnim i validnim za potrebe analize rtava opsade.4
4 Kraj opsade koji se dakle spominje u cijelom izvjetaju kao travanj 1994. i nema podataka iz matinih knjiga umrlih za svibanj 1994. Podaci iz mostarske Ratne bolnice (razmatrani u narednom odjeljku) ipak ukljuuju neke smrtne sluajeve iz prve dvije dekade iz svibnja 1994. koje su takoer uzete u obzir. Broj ovih smrtnih sluajeva je vrlo malo (2 od 472).
461
3. SMRTNI SLUAJEVI NASTALI KAO POSLJEDICA OPSADE ZABILJEENI U BOLNIKIM KNJIGAMA MOSTARSKE RATNE BOLNICE I U MOSTARSKIM MATINIM KNJIGAMA UMRLIH U ovom odjeljku napravljena je usporedba izmeu zapisa o smrtnim sluajevima povezanih s opsadom koji su evidentirani u mostarskim matinim knjigama umrlih i u knjigama mostarske Ratne bolnice. Ova dva izvora tretirana su nezavisno kako bi se ispitalo kolika je njihova podudarnost. Mogue je, naravno, da se oba izvora referiraju na jednu veliku skupinu istih zapisa (preklapanje zapisa). Takoer je sigurno da svaki od izvora sadrava jedinstvene zapise koji nisu ukljueni negdje drugdje. U nastojanju da se procjeni stvarni broj rtava opsade, u zavrnoj analizi u Odjeljku 4, dajemo statistiku temeljenu na sljedeim integriranim izvorima: mostarskim matinim knjigama umrlih, knjigama Ratne bolnice i Vojnim podacima o poginulim borcima (ABH /Armija BiH/ i VHO /sic, vjerojatno HVO/). Prouavanje podudarnosti dvaju izvora obavljeno je kako bi se ocijenila razina podudarnosti. Podudarni izvori bi pokazivali vrlo sline ili sasvim iste demografske obrasce i obrasce smrti preminulih osoba, koji bi se onda mogli tretirati kao pouzdani prikazi opsade. U sluaju podudarnih izvora, aspekt jednog izvora koji nedostaje (npr. uzrok smrti u matinim knjigama umrlih koji nedostaje), mogao bi se izraunati interpoliranjem istih aspekata dostupnih u drugom izvoru (u knjigama Ratne bolnice). S druge strane, nepodudarni izvori ukazali bi na razlike u demografskim obrascima i obrascima smrti i potaknuli sumnje glede pouzdanosti izvora i stvarnog postojanja opsade.
3.1
U knjigama Ratne bolnice registrirana su ukupno 472 zapisa o smrti, a u
matinim knjigama umrlih 373 (Tabela 5). Postoji nekoliko objanjenja za ovu razliku, na primjer, da su neki smrtni sluajevi iz Ratne bolnice mogli biti prijavljeni vlastima izvan podruja Mostara, tovie, to nisu ni morale biti bonjake vlasti. Zbog toga je broj od 373 zapisa iz matinih knjiga umrlih nii od 472 zapisa iz Ratne bolnice. Osim toga, neki smrtni sluajevi iz matinih knjiga umrlih nisu nikad ni bili registrirani u Ratnoj bolnici, jer pokojnici nisu umrli u bolnici.
462
S obzirom na godinu smrti, oba izvora podudarno izvjetavaju da se veina smrtnih sluajeva u istonom Mostaru dogodila 1993. godine (90,5% u Ratnoj bolnici i 94,1% u matinim knjigama umrlih). Tabela 5. Broj smrtnih sluajeva nastalih kao posljedica opsade evidentiranih u knjigama mostarske Ratne bolnice i mostarskim matinim knjigama umrlih po godini smrti
Matina knjiga umrlih 351 22 373
Godina smrti IM-93 IM-94 Ukupno
Ratna bolnica 427 45 472
IM oznaava istoni Mostar
3.2
Izvjetavanje o uzrocima smrti ukratko je prikazano u Tabeli 6. Nasilni uzroci
povezani s ratom (vatreno oruje, ubijeni, granatiranje, ranjavanje) ine 263 sluaja u zapisima Ratne bolnice (55.7%), te samo 28 sluajeva u zapisima u matinim knjigama umrlih (7,5%). U knjigama Ratne bolnice uope nisu evidentirane prirodne smrti i nesretni sluajevi, doim je 12 takvih smrti ukljuno u matine knjige umrlih. Konano, nepoznati uzroci smrti ine vei broj sluajeva u oba izvora (44,3% u Ratnoj bolnici i 89,3% u matinim knjigama umrlih). Iako je jasno kako je puno vie informacija o specifinim uzrocima dostupno iz knjiga Ratne bolnice, treba primijetiti da se nepoznati uzroci navedeni u Ratnoj bolnici odnose uglavnom na ubijene osobe za koje nisu bili dostupni podaci o specifinim uzrocima smrti. U sluaju velikog preklapanja dvaju izvora (tj. ako je veliki broj istih podataka registriran u oba izvora), uzroci smrti registrirani u knjigama Ratne bolnice mogu se ekstrapolirati na podatke iz matinih knjiga umrlih.
463
Tabela 6.
Uzroci smrtni sluajeva nastalih kao posljedica opsade evidentirani u knjigama mostarske Ratne bolnice i mostarskim matinim knjigama umrlih
RATNA BOLNICA 0 49 0 0 214 209 0 472 MATINA KNJIGA UMRLIH 1 6 6 11 14 333 2 373 UZROK SMRTI Nesretni sluaj Vatreno oruje Ubijeni Prirodna smrt Granatiranje Nepoznato Ranjavanje Ukupno RATNA BOLNICA 0.0 10.4 0.0 0.0 45.3 44.3 0.0 100 MATINA KNJIGA UMRLIH 0.3 1.6 1.6 2.9 3.8 89.3 0.5 100
UZROK SMRTI Nesretni sluaj Vatreno oruje Ubijeni Prirodna smrt Granatiranje Nepoznato Ranjavanje Ukupno
U vezi godine smrti u sluajevima gdje su uzroci nepoznati, opet je , u oba izvora, najvie smrtnih sluajeva evidentirano u 1993. godini (188 od 209 u Ratnoj bolnici i 324 od 333 u matinim knjigama umrlih). Ovo nadalje potvruje da je neprijavljivanje uzroka smrti najvjerojatnije povezano s okolnostima opsade, posebno njenim intenzitetom i tekoama da lijenici provjere svaki pojedinani smrtni sluaj. Meu izvorima postoji vrlo velika podudarnost glede vremena smrti (Tabela 7
3.3
i Slika 1). Vrijeme nastanka smrtnih sluajeva kao posljedice opsade evidentiranih u knjigama mostarske Ratne bolnice i mostarskim matinim knjigama. Po mjesecu i godini smrti.
Podaci za istoni Mostar u matinim knjigama umrlih Godina Mjesec Broj smrti smrti 1993. svibanj 19 1993. lipanj 18 1993. srpanj 48 1993. kolovoz 78 1993. rujan 74 1993. listopad 40 1993. studeni 41 1993. prosinac 33 1994. sijeanj 5 1994. veljaa 11 1994. oujak 4 1994. travanj 2 1994. svibanj 0 Ukupno Svi 373
Tabela 7.
Podaci za istoni Mostar u Ratnoj bolnici Godina Mjesec smrti smrti 1993. svibanj 1993. lipanj 1993. srpanj 1993. kolovoz 1993. rujan 1993. listopad 1993. studeni 1993 prosinac 1994. sijeanj 1994. veljaa 1994. oujak 1994. travanj 1994. svibanj Ukupno 93-94
Broj 36 42 61 96 91 50 32 19 23 11 4 5 2 472
464
Slika 1.
rtve evidentirane u Ratnoj bolnici naspram onih evidentiranih u matinim knjigama umrlih po mjesecu i godini smrti
100 80 60 40 20 0
M ay -9 3 Ju n93 Ju l -9 3 A ug -9 3 Se 93 t-93 -93 c-93 - 94 -94 r -94 r-94 - 94 b pn c a p ay ov D e Ja O Fe M A N M
WH Books
DR Books
/WH Books = knjige Ratne bolnice; DR Books = matine knjige umrlih/
Broj registriranih smrtnih sluajeva po mjesecima je obino neto vii u knjigama Ratne bolnice a nii u matinim knjigama umrlih (osim za studeni i prosinac 1993. kad je u matinim knjigama umrlih bilo prijavljeno vie smrtnih sluajeva nego u knjigama Ratne bolnice). Posebno je velika razlika izmeu dva izvora vidljiva za razdoblje svibanj -lipanj 1993. godine, na samom poetku opsade i u vrijeme kad se dogodila stvarna podjela na hrvatsku i bonjaku upravu. Ovo sugerira podbaaj u prijavljivanju od strane bonjakog sustava registriranja smrtnih sluajeva, koji je poeo bolje funkcionirati tek nekoliko mjeseci nakon razdvajanja, vjerojatno od srpnja 1993. na ovamo. Drugi razlog podbaaja u prijavljivanju smrtnih sluajeva u matinim knjigama umrlih u ovom razdoblju je intenzitet same opsade. Openito uzevi, prema oba izvora veina je rtava umrla 1993. godine, posebno u kolovozu i rujnu. Broj smrtnih sluajeva po mjesecima u vidljivom je porastu od svibnja 1993. do kolovoza-rujna 1993., nakon ega lagano opada do travnja 1994. Spolna i dobna struktura rtava je iznimno slina u svakom od izvora (Tabela
3.4
8 i Slika 2), gdje su smrtni sluajevi u mukaraca puno vie prijavljivani nego u ena. Mukarci su umirali veinom u dobi izmeu 18 i 65 godina, doim je starost ena u trenutku smrti prilino ujednaeno distribuirana.
465
Slika 2.
Dobna i spolna distribucija rtava stradalih u vezi s opsadom po knjigama mostarske Ratne bolnice i mostarskim matinim knjigama umrlih
70
70
Men
60 50 40 30 20 10 0
60 50 40 30 20 10 0
Women
04
59
4 0-
East Mostar WH
East Mostar DR
Men = mukarci; Women = ene East Mostar WH = Ratna bolnica istonog Mostara East Mostar DR = matine knjige umrlih u istonom Mostaru
Tabela 8. Dobna i spolna distribucija rtava stradalih u vezi s opsadom po knjigama mostarske Ratne bolnice i mostarskim matinim knjigama umrlih
Podaci za istoni Mostar u Ratnoj bolnici Dob (5) 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Nepoz. Ukupno Mukarci 1 5 10 15 40 29 28 22 28 21 19 18 12 26 101 375 ene 2 1 2 5 8 4 8 5 3 1 2 5 2 8 32 87 Nepoz. 0 0 0 0 1 0 1 0 0 0 0 2 0 0 6 10 Ukupno 2 6 12 20 49 33 37 27 31 22 21 25 14 34 139 472 Podaci za istoni Mostar u matinim knjigama umrlih Dob (5) Mukarci ene Ukupno 0-4 3 3 6 5-9 5 0 5 10-14 10 0 10 15-19 18 4 22 20-24 32 7 39 25-29 40 3 43 30-34 32 5 37 35-39 31 7 38 40-44 28 3 31 45-49 21 6 27 50-54 13 7 20 55-59 13 4 17 60-64 18 3 21 65+ 32 25 57 Nepoz. 0 0 0 Ukupno 296 77 373
3.5
Usporedba uzroka smrti mukaraca i ena ini se posebno znaajnom. Pitanje
je jesu li ene umirale podjednako uestalo od nasilnih uzroka povezanih s ratom kao mukarci ili nisu.
9 10 -1 4 15 -1 9 20 -2 4 25 -2 9 30 -3 4 35 -3 9 40 -4 4 45 -4 9 50 -5 4 55 -5 9 60 -6 4 65 +
-5 4
-2 4
-2 9
-5 9
-4 4
-1 4
-1 9
-4 9
-3 4
-6 4
-3 9
10
15
40
45
50
20
25
30
35
55
60
65
5-
East Mostar WH
East Mostar DR
466

Tabela 9.
Spolna distribucija uzroka smrti kod rtava stradalih u vezi s opsadom i evidentiranih u knjigama mostarske Ratne bolnice i mostarskih matinih knjiga umrlih
Podaci za istoni Mostar u matinim knjigama umrlih
Ukupn o 0 49 0 0 214 209 0 472 Uzrok smrti Nesretni sluaj Vatreno oruje Ubijeni Prirodna smrt Granatiranje Nepoznato Ranjavanje Ukupno Mukarci 1 4 6 5 8 271 1 296 ene 0 2 0 6 6 62 1 77 Ukupno 1 6 6 11 14 333 2 373
Podaci za istoni Mostar u Ratnoj bolnici

Uzrok smrti Nesretni sluaj Vatreno oruje Ubijeni Prirodna smrt Granatiranje Nepoznato Ranjavanje Ukupno Mukarci 0 43 0 0 165 167 0 375 ene 0 6 0 0 45 36 0 87 Nepoz. 0 0 0 0 4 6 0 10
Napomena:
Knjige Ratne bolnice Uzroci Nasilni, br. Nasilni, % Nepoznato Mukarci 208 55.5 44.5 ene 51 58.6 41.4 Matine knjige umrlih Uzroci Mukarci Nasilni, br. Nasilni, % Nepoznato 19 6.4 91.6 ene 9 11.7 78.8
U oba je izvora (u terminima relativnog postotka) prijavljeno malo uestalije umiranje od nasilnih uzroka povezanih s ratom kod ena nego kod mukaraca (vidi "Napomenu" ispod Tabele 9). Meutim, oba se izvora slau da su, u apsolutnim terminima, mukarci ti koji su umirali na prvom mjestu radi nasilnih uzroka povezanih s ratom. U vezi s nepoznatim s uzrocima, u knjigama Ratne bolnice nedostaju uzroci za oko 45% (mukaraca) i 41% (ena), dok matine knjige umrlih ne prijavljuju oko 92% uzroka za mukarce te oko 79% uzroka ostaju nepoznati u matinim knjigama umrlih u sluaju ena.
467
Slika 3.
Prijave glavnih uzroka smrti u knjigama mostarske Ratne bolnice i mostarskih matinih knjiga umrlih
300
M: Nepoznato
250 200 Mati~ne knjige umrlih 150 100

@: Nepoznato
50
@: Vatreno oru`je M: Granatiranje @: Granatiranje
0 0 25
M: Vatreno.oru`je
50
75
100
125
150
175
200
M: Vatreno oru`je @: Vatreno. oru`je
M: Granatiranje @: Granatiranje
Knjige Ratne bolnice M: Nepoznato @: Nepoznato
Visoki postotak nepoznatih uzroka u matinim knjigama umrlih dovodi u sumnju pouzdanost izraunatog postotka nasilnih uzroka vezano za spol (6,4% kod mukaraca naspram 11,7% kod ena). Isti postoci dobiveni iz knjiga Ratne bolnice sugeriraju prilino ujednaenu distribuciju ovih uzroka meu mukarcima i enama (55,5% kod mukaraca naspram 58,6% kod ena) to bi mogla biti bolja procjena (budui da u knjigama Ratne bolnice postoji vie podataka o uzrocima). Sve u svemu, kako je prikazano na Slici 35, glavne kategorije nasilnih uzroka smrti vezano uz rat (vatreno oruje i granatiranje), puno su bolje registrirane u knjigama Ratne bolnice, dok su u matinim knjigama umrlih ee navedeni nepoznati uzroci. Spolna distribucija nasilnih uzroka (na temelju knjiga Ratne bolnice) sugerira da su oba spola podjednako uestalo umirala od ovih uzroka.
Slika 3 je disperzirani dijagram koji pokazuje razinu prijavljivanja tri glavna uzroka (granatiranje, vatreno oruje i nepoznato) kod mukaraca i ena u knjigama Ratne bolnice i matinim knjigama umrlih. Da su sve oznaene toke postavljene na dijagonali, razine prijavljivanja bile bi iste u Ratnoj bolnici i u matinim knjigama umrlih. Toke ispod dijagonale ukazuju na viu razinu prijavljivanja u knjigama Ratne bolnice, a toke iznad dijagonale viu razinu u matinim knjigama umrlih.
468
3.6
Posljednji pregled u ovom odjeljku odnosi se na nacionalnost i status rtava
(status temeljen samo na knjigama Ratne bolnice). Nacionalnost je ukljuena u knjige Ratne bolnice kao stavka kreirana na temelju imena prijavljenih u ovom izvoru (prezime i ime). Ovo su uinili izvorni govornici koji su, pri tome, suraivali sa timom Tuiteljstva. Nacionalnost u matinim knjigama umrlih je takoer kreirana stavka; (originalno nije prijavljena u ovom izvoru), kreirana je na temelju nacionalne distribucije imena registriranih u Popisu stanovnitva u Bosni 1991. godine. U Popisu se odreeno ime moe povezati s jednom ili vie nacionalnih pripadnosti. Nacionalna pripadnost koja je bila najea u Popisu 1991. godine za odreeno ime, uzeta je kao najbolji procjenitelj nacionalnosti koja nedostaje za osobe koje nose isto ime u matinim knjigama umrlih.
Tabela 10. Nacionalnost rtava opsade prema podacima u knjigama mostarske Ratne bolnice i u mostarskim matinim knjigama umrlih
Nacionalnost Muslimani Hrvati Srbi Ostali Nepoznato Ukupno Ratna bolnica 345 17 0 0 110 472 Matine knjige umrlih 318 17 24 4 10 373 Nacionalnost Muslimani Hrvati Srbi Ostali Nepoznato Ukupno Ratna bolnica 95.3 4.7 0.0 0.0 na 100.0 Matine knjige umrlih 87.6 4.7 6.6 1.1 na 100.0
Tabela 10 daje kratki pregled nacionalne distribucije rtava po oba izvora. Ponovo su oba izvora podudarna u izvjetavanju da etniki Muslimani ine najveu skupinu meu rtvama (95,3 i 87,6 posto).
Tabela 11. Status rtava opsade prema podacima u knjigama mostarske Ratne bolnice
Status u Ratnoj bolnici Civili Zatoenici Vojnici Nepoznato Ukupno Broj 160 12 158 142 472 Postotak 48.5 3.6 47.9 na 100.0
469
Konano, Tabela 11 daje pregled statusa rtava prijavljenih u knjigama Ratne bolnice.6 Ova stavka nije bila dostupna u matinim knjigama umrlih. Frakcije (i apsolutni brojevi) civilnih i vojnih rtava su skoro iste, pa se ini da se moe prihvatiti (aproksimativna) distribucija pola-pola. Glavni zakljuci rezultata razmatranih u ovom odjeljku su kako slijedi: - Oba su izvora su jako konzistentna kad je rije o ukupnom broju prijavljenih smrtnih sluajeva, dobnoj i spolnoj distribuciju rtava te obrazaca vremena i (djelomino) uzroka smrti. - Vrijeme smrtnih sluajeva prijavljenih u oba izvora praktino je isto. Vrijeme pokazuje porast broja smrtnih sluajeva od svibnja 1993. do najviih brojki smrtnih sluajeva u kolovozu i rujnu 1993. godine, te poslije toga pad do travnja 1994. godine. Ovaj je obrazac potpuno suprotan obrascu sezonskog karaktera koji se obino biljei kod smrtnosti od prirodnih uzroka. Promjene u sezonskoj smrtnosti obiljeava maksimalan broj smrtnih sluajeva u zimskim mjesecima i mjesecima ranog proljea, a minimalan u ljetnim i jesenjim mjesecima. - injenica da je zabiljeno vrijeme u suprotnosti s oekivanim sezonskim obrascem smrtnosti, sugerira da su uzroci smrti onih koji su umrli tokom opsade Mostara bili potpuno razliiti od prirodnih uzroka. Samo su nasilni uzroci u vezi s ratom mogli rezultirati u tako dramatinom porastu smrtnosti u Mostaru u ljeto i jesen 1993. godine. - Prijavljeni uzroci smrti su naalost oskudni kod oba izvora, a posebno u matinim knjigama umrlih. - U oba izvora (osobito u matinim knjigama umrlih), prijavljivanje uzroka smrti je naroito manjkavo 1993. godine, posebno u prvim mjesecima opsade, najvjerojatnije zbog ekstremno tekih uvjeta i snanog intenziteta opsade, te organizacijskih problema u sustavu registriranja smrtnih sluajeva. - Osim uzroka smrti, ni status rtava (civili ili vojnici) praktino nije bio dostupan u matinim knjigama umrlih. O ovome se mora paljivo voditi rauna kod donoenja procjena o rtvama po uzroku i statusu.
6 Definicija statusa po vanjskim izvorima koritena je kako je opisano u (TABEAU) izvjetaju o osobama ranjenim u vezi s opsadom Mostara.
470
- Unato ovim nedostacima, zbog visokog stupnja podudarnosti dvaju izvora, ipak je u potpunosti opravdano prihvatiti ih kao dva pouzdana uzorka koja prikazuju istu populaciju rtava opsade. - Izvore stoga treba kombinirati i koristiti zajedno kako bi se dobio potpuniji prikaz rtava opsade.
471
4.
SMRTNI SLUAJEVI NASTALI KAO POSLJEDICA OPSADE ZABILJEENI U DVA NAVEDENA IZVORA ZAJEDNO
U ovom odjeljku razmatramo rezultate analize zasnovane na dva izvora koja su spojena knjige Ratne bolnice i matine knjige umrlih. Udruivanje izvora na jednoj listi mnogo je podesnije nego analizirati svaki izvor odvojeno. Statistiki podaci proizvedeni iz udruenih izvora koji su oieni od dupliciranih evidencija mnogo su potpuniji i pouzdaniji.
Iako je Odjeljenje za demografiju ima na raspolaganju mnoge izvore podataka o smrtnosti, mi smo u ovoj studiji koristili samo dva izvora (knjige Ratne bolnice i matine knjige umrlih), poto niti jedan drugi izvor ne sadri izvjetaje o konkretnim lokacijama u istonom Mostaru gdje su se smrtni sluajevi dogodili. Svi drugi izvori koje imamo na raspolaganju registriraju kao mjesto smrti opinu, to znai da je istraivanje smrtnih sluajeva na malom podruju istonog Mostara nemogue. Da bi se osigurala jedna potpunija slika o rtavama koje su poginule na teritoriji cijele opine Mostar (a takoer i na itavom podruju Herceg-Bosne) planirano je da se predoi jo jedna studija posebna studija. Poto su u ovoj studiji koritena samo dva izvora, prilino je sigurno da su statistiki podaci koje smo mi dobili nepotpuni. Teko je procijeniti do koje su razine ti podaci nepotpuni, ali na raspolaganju se neki kvalitativni izvjetaji (?koje su sainili drugi) o viktimizaciji tijekom opsade Mostara i mogu se usporediti s naim brojevima koji se zasnivaju na evidencijama iz knjiga Ragne bolnice i matinih knjiga umrlih. Slijede detalji vezani za spajanje dva izvora iz istonog Mostara. Openito, u procesu spajanja nainjeni su slijedei koraci: - Prvo su provjerena oba izvora (u cijelosti: matine knjige umrlih = 1.383 i Ratna bolnica = oko 6.000) zbog duplikata u svakom od izvora. Duplikati su eliminirani (10 iz matinih knjiga umrlih a 15 iz knjiga Ratne bolnice). Evidencije iz matinih knjiga umrlih (svih 1.383 zapisa) usporeene s popisima poginulih vojnika ABiH-a i HVO-a. Tono 466 evidentiranih osoba
472
bile su oznaene kao vojnici od kojih je tono 181 evidencija valjana i vezana za opsadu Mostara. - Svi evidencije Ratne bolnice (i ranjenih i mrtvih osoba), usporeene su sa popisima poginulih vojnika (ABiH-a i HVO-a) . Jedan mali broj ranjenih osoba koje nisu oznaene kao mrtve u knjigama Ratne bolnice uspjeno su povezane s evidencijama o palim borcima. Usporeeni su datumi smrti i lijeenja u Ratnoj bolnici. Za analizu su uzeti samo jedinstveni zapisi s podudarnim datumima (89, od kojih se 31 zapis preklapa s podacima o poginulim vojnicima iz matinih knjiga umrlih). Usklaene evidencije poginulih vojnika (58, nakon to su iskljueni podaci o poginulim vojnicima iz matinih knjiga umrlih koji se preklapaju)) prihvaene su kao dodatni zapisi o smrtnim sluajevima u istonom Mostaru. - U glavnom postupku spajanja, matine knjige umrlih uzete su kao osnovni izvor (tj. kao poetna osnova za spajanje). Razlozi za ovo izmeu ostalog lee i u injenici da je kvaliteta evidencije imena i drugih osobnih podataka kao i podataka vezanih za samu smrt u matinim knjigama umrlih bolja nego u knjigama Ratne bolnice. - Evidencije iz knjiga Ratne bolnice i dodatne evidencije poginulih vojnika pridodate su evidencijama iz matinih knjiga umrlih. - Evidencije koje se preklapaju (ili duplikati), tj. evidencije koji se ponavljaju u jednom, dva ili vie izvora, eliminirane su iz objedinjenog popisa (bilo ih je ukupno 319). - Objedinjeni popis koji je u ovoj fazi dobiven (1.625) sadravao je ne samo evidencije iz istonog Mostara nego i mnoge druge evidencije koje nisu imale veze sa opsadom. Slijedei korak u naem projektu bio je izdvojiti valjane i pouzdane zapise a koji su, istovremeno, bili vezani za opsadu (539 zapisa vezanih za opsadu).
U ostatku ovog odjeljka objanjavamo kriterije odabira valjanih zapisa vezanih za opsadu (539) iz objedinjenog popisa smrtnih sluajeva registriranih u knjigama Ratne bolnice i u matinim knjigama umrlih (1.625) i onih statistikih podataka o opsadi koji su dobijeni iz 539 odabrahin evidencija.
4.1
Saetak postupka odabira prikazan je u Tabeli 12 nie u tekstu.
473
Table 12. Pregled kriterija za odabir podataka za analizu smrtnih sluajeva vezanih za opsadu Mostara
Broj Valjanost Kopija Istoni Mostar
Ne Da Da Da Da Da Da Da Da Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Da Da Da Ne Ne
Godina/ mjesec smrti

Da Da Da Da Da Da Da Ne Ne Da Da Da Da Da Da Da Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Da Da Da Da Da
Uzroci vezano za rat

Da Da Da Da Da Da Ne Da Ne Da Da Da Da Da Da Ne Da Da Da Da Da Da Ne Da Da Da Da Da
Prezime
Ime
Godina roenja
Da Ne Da Ne Ne Ne Da Da Da Da Ne Da Ne Da Ne Da da Ne Ne Da Ne Ne Da Da Ne Da Da Ne
Ukupno
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28
Da Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ukupno 2-23 Ne Ne Ne Ne Ne Ukupno24-28 Sveukupno
Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Ne Da Da Da Da Da
Da Da Da Da Ne Ne Da Da Da Da Da Da Da Ne Ne Da Da Da Da Ne Ne Ne Da Da Da Da Da Da
Da Da Ne Ne Da Da Da Da Da Da Da Ne Ne Da Ne Da Da Da Ne Da Da Ne Da Da Da Da Da Da
539 54 1 2 1 2 13 54 5 694 19 4 1 3 12 7 188 3 1 2 1 1 19 1.086 230 82 1 5 1 319 1.944
Kriterij odabira sadri tri skupine stavki: - duplikati (prihvaene su samo jedinstvene evidencije) - relevantnost /podataka/ u odnosu na podruje opsade i period opsade (smrtni sluajevi u istonom Mostaru od svibnja 1993. do travnja 1994.)
474
- dostupnost detaljnih osobnih podataka (najmanje ime, prezime i godina roenja)
Osim gore navedenih kriterija, uzrok smrti je trebao biti ili vezan uz rat ili nepoznat. Smrtni sluajevi koji su bili uzrokovani prirodnom smru, rezultat nesree, samoubojstva ili oni koji su registrirani samo kao umrli iskljueni su iz evidencija koje su prihvaene za ovu analizu. Meutim, uzete su u obzir one evidencije smrtnih sluajeva u kojima je uzrok smti nepoznat. Vjerujemo da je velika veina evidentiranih zapisa (ako ne i svi zapisi) vezana za opsadu. Zbog dramatinih okolnosti opsade, intenziteta opsade i kaosa, kao i u velikoj mjeri potpunog nefunkcioniranja ili nedovoljnog funkcioniranja organa dravne uprave koji vode brigu o registriranju smrtnih sluajeva, u mnogim izvorima koji su koriteni za ovaj izvjetaj mnogi, posebno u matinim knjigama umrlih, uzroci smrti nisu registrirani.
Gore pomenutim postupkom izvren je odabir 539 zapisa kao valjanih i relevantnih evidencija vezanih za opsadu. Ovoj broj je broj smrtnih sluajeva vezanih za rat a mogu se dovesti u direktnu vezu s opsadom Mostara. to se tie evidecija koje nisu prihvaene, njih 319 je odbaeno kao duplikati (samo zbog toga ili zbog jo nekih drugih nedostataka). Meu onim zapisima koji nisu bili duplikati tono 1.013 zapisa odbaeno je po osnovu toga to se ne odnose na podruje opsade odnosno na period opsade (ponovno, samo zbog toga ili u kombinaciji s nekim drugim nedostacima). Svi zapisi koji su imali nepoznato mjesto smrti odbaeni su zbog ovog kriterija takvih zapisa bilo je 517, od kojih je 484 zapisa sadravalo datum smrti koji se pokpalao s periodom opsade. Konano, 73 zapisa (koji nisu bili duplikati) odbaeno je zbog nedostatnih osobnih podataka o rtvama (ime, prezime odnosno godina roenja). Tabela 13. Pregled prihvaenih zapisa o smrti po izvorima
Matine knjige umrlih 370 Ratna bolnica 134 Armija BiH 29
Izvor Broj
HVO 6
Ukupno 539
475
Od 539 prihvaenih zapisa, u zajedniki popis uneeno je tono 370 iz matinih knjiga umrlih, 134 zapisa su bila iz knjiga Ratne bolnice, 29 iz evidencija ABiH i 6 iz evidencija HVO-a. (Tabela 13)
4.2.
U Tabeli 14 prikazan je pregled prema nacionalnoj pripadnosti osoba koje su
umrle tijekom opsade Mostara. Ova Tabela prikazuje dvije vrste statistikih podataka: minimalne promatrane brojeve odreene nacionalne skupine i procijenjene, potpunije brojeve. Procjenjeni brojevi dobijeni su pod pretpostavkom da su one osobe ija je nacionalnost nepoznata imale istu distribuciju po po nacionalnosti kao i oni ija je s dobro registriranom promatranom nacionalnosti. Veina rtava (87.8%) bili su Muslimani. Minimalni broj rtava muslimanske nacionalnosti je 445 osoba, a potpunija procjena je 473 osobe (od ukupnog broja od 539 rtava opsade).
Tabela 14.
Distribucija rtava opsade po nacionalnosti
Nacionalnost Muslimani Hrvati Srbi Ostali Nepoznato Ukupno
Promatrano 445 36 22 4 32 539
Postotak 87.8 7.1 4.3 0.8 na 100.0
Procijenjeno 473 38 23 4 na 539
Postotak 87.8 7.1 4.3 0.8 na 100.0
4.3.
Status rtava u smislu da li su bili civili ili vojnici bio je dostupan jedino iz
knjiga Ratne bolnice i iz vojnih evidencija (ABiH-a i HVO-a). Glavni izvor, matine knjig umrlih Mostara, ne sadravaju ovaj podatak.
Procjene statusa prema knjigama Ratne bolnice (Tabela 11, Odjeljak 3, paragraf 3.6) biljee 48.5% (160) civilnih rtava i 47.9% (158) vojnih rtava. Ukoliko se zatoenici (12 osoba ili 3.6%) smatraju civilina, u tom sluaju postotak civilnih rtava iznosi 52.1% to je brojano 172 osobe. Kada se ovi postotci (52.1 i 47.9 posto) primjene na ukupan broj od 539 smrtnih sluajeva, to iznosi 281 civila i 258 vojnika.
476
Intervalne procjene za civile su u tom sluaju od 172 do 281 osoba. Intervali za vojnike su od 158 do 258 osoba. (donje granine vrijednosti su iz knjiga Ratne bolnice; pogledati Tabelu 11 u Odjeljku 3). Status se na drugi nain moe procijeniti na osnovu usporeivanja objedinjenog popisa 539 evidencija vezanih za opsadu s popisima poginulih vojnih lica (ABiH-a i HVO-a). Evidencije smrtnih sluajeva koje se podudaraju s evidencijama poginulih boraca onda se mogu uzeti u obzir kao vojnici, a ostali evidentirani kao civili. Rezultati ovakvog pristupa prikazani su u Tabeli 15 nie u tekstu.
Tabela 15. Distribucija rtava opsade prema statusu (civili vojnici) i izvoru
Izvor Ratna bolnica Matine knjige umrlih Armija BiH HVO Ukupno Civili 78 189 0 0 267 Vojnici 56 181 29 6 272 Civili (%)o 58.2 51.1 0.0 0.0 49.5 Vojska (%) 41.8 48.9 100.0 100.0 50.5
Prema ovom pristupu je takoer oko 50% evidencija o smrtnim sluajevima odnosi se na civile a 50% na vojnike. U smislu apsolutnih brojeva, od 539 evidencija o smrti vezanih za opsadu, najmanje 267 preminulih bili su civili, a najmanje 272 su bili vojnici.
4.4.
Uzroci smrti rtava opsade prikazani su na Tabeli 16.
Tabela 16.
Uzrok smrti Granatiranje Ubijeni Vatreno oruje Ranjavanje Umoreni Nepoznato Ukupno
Distribucija rtava opsade prema uzroku smrti

Promatrano 76 34 18 6 1 404 539 Postotak 56.3 25.2 13.3 4.4 0.7 na 100.0 Procijenjeno 303 136 72 24 4 na 539 Postotak 56.3 25.2 13.3 4.4 0.7 na 100.0
477
Jasno je da je veliki broj smrtnih sluajeva registriran tako to uope nije spomenut bilo koji uzrok smrti (404). To ne znai da nepoznati uzroci nisu bili vezani za opsadu. Veina tih uzroka odnose se na smrtne sluajeve koji su se dogodili u 1993. godini u prvim (izuzetno intenzivnih) mjesecima opsade koje karakteriziraju problemi vezani za registriranje smrtnih sluajeva.
Na osnovu pretpostavke da bi nepoznati uzroci imali istu distribuciju kao i dobro definirani uzroci, napravljene su potpunije procjene i prikazane na Tabeli 16 zajedno sa minimalnim brojevima. Meutim, procijenjeni brojevi iz Tabele 16 nisu u potpunosti pouzdani. U spojenim izvorima izvjetavanje o uzrocima smrti je pristrano, jednako kao i izvjetavanje o statusu. Evidencije iz matinih knjiga umrlih koje su prihvaene kao osnovne za objedinjeni popis, istovremeno su jako oskudne kada su u pitanju evidencije u uzrocima smrti. Izvjetaji o uzrocima smrti su pouzdaniji u knjigama Ratne bolnice. Koristei se knjigama Ratne bolnice, u Tabeli 6 (Odjeljak 3, paragraf 3.2) ovog izvejtaja dali smo slijedee procjene: - najmanje 214 smrtnih sluajeva od granatiranja (45.3%) - najmanje 49 smrtnih sluajeva od vatrenog oruja (10.4%) - najmanje 209 smrtnih sluajeva od uzroka koji nisu navedeni (44.3% koji obuhvaaju sluajeve kao npr. poginuli, ubijeni, ranjeni itd.) Kada se gore navedeni postotci primijene na ukupan broj od 539 smrtnih sluajeva koji su ukljuni u objedinjeni popis dobiju se slijedee nove procjene: - 244 smrtnih sluajeva od granatiranja; - 56 smrtnih sluajeva od vatrenog oruja; - 239 smrtnih sluajeva od uzroka koji nije naveden.
Slijedom ovog postupka, intervalne procjene osnovih uzroka smrti rtava opsade mogu se formulirati na slijedei nain:
478
Na prvom mjestu granatiranje je uzrok smrti tijekom opsade: 45.3% osoba poginulo je prilikom granatiranja, tj. minimalno od 214 do 244 osobe. Drugih 10.4% (25.2+13.3) smrtnih sluajeva posljedica su djelovanja vatrenog oruja od minimalno 49 do 56 osoba. Preostali uzroci nasilne smrti iji karakter nije naveden (44.3%) odnose se minimalno na 209 do 239 osoba. Vrijeme smrti obraeno je u Tabeli 17 i na slikama 4 i 5 nie u tekstu.
4.5
Openito, intenzitet opsade bio je mnogo vei 1993. godine (posebno u ljeto) nego to je to bilo 1994. godine. Veina smrtnih sluajeva dogodila se u kolovozu i rujnu 1993. (105 odnosno 106). Od listopada 1993. godine, jasno se vidi kako broj smrtnih sluajeva sustavno opada po mjesecima.
Tabela 17. Distribucija rtava opsade prema godini i mjesecu smrti
Mjesec smrti svibanj lipanj srpanj kolovoz rujan listopad studeni prosinac sijeanj veljaa oujak travanj Sve
Promatrano 28 28 68 105 106 55 50 37 30 18 8 6 539
479
Slika 4. Distribucija rtava opsade prema godini i mjesecu smrti

120 100 80 60 40 20 0
ay -9 Ju 3 n93 Ju l-9 A 3 ug -9 Se 3 p9 O 3 ct -9 N 3 ov -9 D 3 ec -9 3 Ja n94 Fe b9 M 4 ar -9 A 4 pr -9 4
Slika 5.
Kolovoz 1993. 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
Distribucija rtava opsade prema danu smrti u kolovozu i rujnu 1993.

Rujan 1993. 12 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0
01 03 05 07 09 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31
01 03 05 07 09 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29
4.6.
I na kraju, distribucija rtava opsade prema dobu i spolu prikazana je na Tabeli
18 i na Slici 6.
Tabela 18. Distribucija rtava opsade prema spolu i dobi

Dob (5)
0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39
Mukarci 3 8 11 25 54 62 52 42
ene 4 1 0 6 9 4 8 10
Nepoznato 0 0 0 0 1 0 1 0
Ukupno 7 9 11 31 64 66 61 52
480

40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Ukupno
44 25 24 22 25 39 436
7 6 10 8 4 24 101
0 0 0 0 0 0 2
51 31 34 30 29 63 539
Mukarci ine 80.9% svih smrtnih sluajeva (436), ene 18.7% (101). Broj djece i tinejdera do 19 godina starosti je 58 osoba (10.8%). Osobe od 20 do 64 godine starosti inile su najveu skupinu (418 osoba, 77.6%). 63 starije osobe u dobi od 65 godina ili starije takoer je umrlo (11.7%).
Slika 6. Distribucija rtava opsade prema spolu i dobi

70 60 50 40 30 20 10 0
04 59 10 -1 4 15 -1 9 20 -2 4 25 -2 9 30 -3 4 35 -3 9 40 -4 4 45 -4 9 50 -5 4 55 -5 9 60 -6 4 65 +
Men
Women
Men = mukarci
Women = ene
Veina mukaraca umrla je u dobi od 18 do 65 godina. Upadljiv je takoer i veliki porast broja umrlih mukaraca starijih od 65 godina. Meutim, distribucija prema dobi mukaraca openito odgovara broju poginulih vojnika.
ene svih dobnih skupina su umirale , ali posebno one starije od 65 godina. Jasno je da dobna struktura smrti kod ena nije u skladu sa onom vojnih lica.
481
5.
KONANI ZAKLJUCI
U nastavku dajemo kratki prikaz naih glavnih rezultata: - Minimalni broj osoba koje su umrle tijekom opsade istonog Mostara (od svibnja 1993. do travnja 1994.) je 539. Ovaj zbroj dobiven je iz objedinjenog popisa dvaju izvora knjiga Ratne bolnice i matinih knjiga umrlih. Duplikati i drugi manjkavi i/ili nepovezani zapisi, nisu ukljueni u ovaj zbroj. - Minimalni broj od 539 smrtnih sluajeva ne ukljuuje smrtne sluajeve koji su u matinim knjigama umrlih prijavljeni s nepoznatim mjestom smrti. Takvih smrtnih sluajeva bilo je ukupno 517, od ega je u 484 sluaja prijavljeni datum smrti bio iz razdoblja opsade Mostara (od travnja 1993. do travnja 1994.; duplikati nisu ukljueni). Ova 484 sluaja mogla su biti relevantna za opsadu, ali oni nisu obuhvaena unutar minimalnog broja. - Ukoliko se uzmu u obzir iskljuena 484 zapisa, nova procjena stvarnog broj smrtnih sluajeva povezanih s opsadom iznosi 1,023 smrtnih sluajeva kako civila tako i vojnika (minimum od 539 smrtnih sluajeva plus dodatna 484 smrtna sluaja). - 49,5% smrtnih sluajeva povezanih s opsadom odnosi se na civile (minimalno 267 osoba od 539 smrtnih sluajeva). - 50,5% smrtnih sluajeva odnosi se na vojnike (minimalno 272 od 539 smrtnih sluajeva). - Na temelju objedinjenog popisa od (minimalno) 539 smrtna sluaja, procjenjujemo da se 87,8% smrtnih sluajeva odnosi na etnike Muslimane (minimalno 445 do 473 osobe od 539 smrtnih sluajeva). - Vrijeme smrti u 539 sluaja pokazuje sustavni rast smrtnih sluajeva u svibnju 1993. godine do najveih brojeva u kolovozu i rujnu 1993. te pad nakon toga do travnja 1994. Ovaj obrazac je potpuno suprotan sezonskom obrascu koji se obino biljei u smrtnosti od prirodnih uzroka. Promjene u sezonskoj smrtnosti obiljeava maksimalan broj smrtnih sluajeva u zimskim mjesecima i mjesecima ranog proljea, a minimalan u ljetnim i jesenjim mjesecima. - injenica da je zabiljeno vrijeme u suprotnosti s oekivanim sezonskim obrascem smrtnosti, sugerira da su uzroci smrti onih koji su umrli tijekom opsade Mostara bili potpuno razliiti od prirodnih uzroka. Samo su nasilni
482
uzroci u vezi s ratom mogli rezultirati u tako dramatinom porastu smrtnosti u Mostaru u ljeto i jesen 1993. godine. - Prijavljeni uzroci smrti su naalost oskudni kod oba izvora, a posebno u matinim knjigama umrlih. - U oba izvora (osobito u matinim knjigama umrlih), prijavljivanje uzroka smrti je naroito manjkavo 1993. godine, posebno u prvim mjesecima opsade, najvjerojatnije zbog ekstremno tekih uvjeta i snanog intenziteta opsade, te organizacijskih problema u sustavu registriranja smrtnih sluajeva. - Unato manjkavim informacijama o uzrocima smrti, procjenili smo (na temelju zapisa iz Ratne bolnice) da glavni uzroci ukljuuju: Granatiranje: 45,3% (minimalno 214 do 244 smrtna sluaja od 539) Vatreno oruje: 10,4 % (minimimalno 49 do 56 smrtnih sluajeva od 539) Nespecificirani nasilni uzroci: 44,3% (minimalno 209 do 239 smrtnih sluajeva od 539) - Koristei objedinjeni popis takoer smo procijenili spolnu distribuciju rtava: 80,9% su mukarci (436 osoba od 539 smrtnih sluajeva) 18,7% su ene (101 osoba of 539 smrtnih sluajeva) - Meu (minimalno) 539 rtve nalaze se djeca i mladi ispod 19 godina starosti: 58 osoba, te starije osobe u dobi od 65 i vie godina: 63 osobe. - Konano, najea starosna dob u smrtnim sluajevima za mukarce je izmeu 20 i 24 godine, iako je, openito uzevi, smrt u mukaraca izmeu 18 i 64 godine bila vrlo uestala. ene su umirale ujednaeno u svim ivotnim dobima od 18 do 64 godine.
eljeli bismo naglasiti da su gornje statistike dobivene jednim nedvojbeno konzervativnim pristupom; mnogi su zapisi odbijeni zbog informacija koje su nedostajale ili zbog manjkavosti koje su moda mogle biti popravljene. Konane rezultate predstavljene u ovom izvjeu stoga treba promatrati kao minimalne brojeve (tj. "najmanje"). Miljenja ostalih autora upuenih u opsadu Mostara mogu davati alternativne statistike podatke vee od naih brojeva.
Izvjetaj o broju nestalih i mrtvih iz Srebrenice

sainili Helge Brunborg i Henrik Urdal
12. februar 2000.
484
Izvetaj u broju nestalih i ubijenih u Srebrenici
485
Rezime Kancelarija tuioca je od nas zatraila da provjerimo broj nestalih osoba u vezi s padom srebrenike enklave. Tokom pripreme izvjetaja, analizirali smo pouzdanost dostupnih izvora podataka o nestalim osoba u Srebrenici, to je ukljuivalo prouavanje istorije, metoda i procedura koje su koritene za prikupljanje podataka. Kljuni zadatak je bio da se identifikuju rtve iz Srebrenice, koristei saznanja Kancelarije tuioca vezana za datume i mjesta nestanka rtava iz Srebrenice. Uporedili smo podatke iz baze podataka o nestalim osobama na teritoriji Bosne i Hercegovine Meunarodnog komiteta Crvekong krsta (MKCK) i Ante Mortem baze podataka amerike humantiarne organizacije Ljekari za ljudska prava (PHR) /Physicians for Human Rights/ kako bi doli do zbirnog spiska nestalih osoba. Potom smo analizirali pojedinane podatke nestalih osoba sa zbirnog spiska kako bi utvrdili broj nestalih osoba. Nadalje smo uporedili spiskove nestalih osoba MKCK-a i PHR-a sa registrima glasaa OEBS-a / Organizacija za evropsku bezbjednost i saradnju/ za Bosnu i Hercegovinu za 1997. i 1998. godinu. To je uraeno kako bi se istrailo da li su osobe koje su navedene kao nestale na spiskovima MKCK-a i PHR-a registrovane da glasaju. Poto je opta pretpostavka da su osobe na ovim spiskovima nestalih osoba mrtve, cilj ovoga uporeivanja je bio da se istrai mogunost da su osobe koje su navedene kao nestale i dalje ive. Konano, podaci su uporeeni s dokumentacijom sa popisa stanovnitva Bosne i Hercegovine iz 1991. godine koja sadri relevantne podatke o svim stanovnicima zemlje 1991. Ovi podaci su koriteni kako bi se istrailo da li su osobe koje se pojavljuju, kako na spiskovima nestalih osoba MKCK-a i PHRa, tako i na spiskovima glasaa u stvari jedne te iste osobe. Podaci iz popisa su dodatno koriteni kako bi potvrdili da li su osobe koje su navedene u spiskovima nestalih osoba bile stvarne osobe koje su bile ive 1991. godine. Kao rezultat naeg rada, doli smo do zakljuka da je najmanje 7.475 osoba iz srebrenike enklave nestalo i da se pretpostavlja da su mrtvi. Naa analiza takoe pokazuje da postoji mogunost da je samo mali broj ljudi registrovanih kao nestalih na spiskovima MKCK-a i PHR-a moda iv. Mogli smo da ustanovimo najvie 15 sluajeva gdje su osobe registrovane kao nestale moda ive, a na osnovu podataka iz glasakih registara OEBS-a i podataka dobivenih od Odjela za potragu MKCK-a u Sarajevu. Nadalje, nismo pronali nikakve dokaze da su osobe koje su registrovane kao nestale fiktivne.
486
Hronologija Kada je pala srebrenika enklava, 11. jula 1995, jedan broj mukaraca je pokuao da pobjegne pjeaei kroz umu, a mnogi od njih su ubijeni na putu ili nakon to su se predali ili poto su bili uhvaeni. Drugi su odvojeni od svojih porodica u Potoarima i kasnije su pogubljeni. Nekoliko ena, djece i starijih mukaraca su takoe ubijeni. Mnogi leevi su zakopani u masovne grobnice, koje su esto ubrzo nakon toga raskopavane, dok su ostali ostavljeni u umi. Ukupni broj rtava nije poznat. Iskopavanja koja je izvrio Meunarodni sud su do sada otkrila oko 1.900 tijela1, od kojih je samo nekoliko identifikovano.2 Nekoliko organizacija je sakupilo podatke o nestalim osobama nakon pada Srebrenice, ukljuujui Meunarodni komitet Crvenog krsta (MKCK) i Ljekare za ljudska prava (PHR). MKCK je registrovao nestale osobe kako bi pomogao porodicama da utvrde sudbinu svojih lanova i roaka koji se i dalje broje kao nestali.3. Slino tome, PHR, organizacija sa sjeditem u SAD, je registrovala nestale osobe s mnotvom detalja o njima kako bi pomogla pri identifikaciji ekshumiranih tijela i kako bi pomogla porodicama da ustanove ta se dogodilo njihovim nestalim lanovima i roacima. Njihov spisak, Ante-mortem baza podataka (AMDB), je u osnovi zbir podataka o ljudima za koje se vjeruje da su mrtvi. Dok se PHR koncentrisao uglavnom na osobe nestale iz Srebrenice nakon pada enklave u julu 1995. godine, MKCK je registrovao nestale osobe iz cijele Bosne i Hercegovine tokom cijelog ratnog perioda, 1992-1995. Obje organizacije su sakupljale podatke prvenstveno od lanova porodice i bliskih roaka, ali su povremeno prihvatale i izvjetaje od daljih roaka, prijatelja i komija. Obje organizacije su registrovale osobe za koje se znalo da su mrtve, ali ija tijela nisu pronaena. MKCK je objavio odvojeni spisak osoba za koje se znalo da su mrtve (prethodno uglavnom registrovane kao nestale)4. MKCK je objavio nekoliko verzija svoga spiska nestalih osoba, dok PHR to nije. Cilj ovog izvjetaja je da se upotrijebe ova dva izvora o nestalim osobama, kao i drugi podaci, kako bi se dolo do osnovane procjene broja ljudi koji su ubijeni ili koji se jo uvijek broje kao nestali nakon pada Srebrenice. Istovremeno smo obratili panju na pokuaje da se diskredituje spisak nestalih osoba MKCK. Metodi koji su koriten za ovo su bili: * procijeniti kvalitet izvora podataka, naroito onih koji se tiu nestalih osoba
1 Izvjetaj o antropolokim ispitivanjima ljudskih ostataka iz istone Bosne u 1999., Jose Pablo Barayabar, Meunarodni sud, Hag, 8. decembar 1999. 2 Do 7. 2. 2000., identifikovano je 73 tijela, na osnovu Podrinjskog projekta identifikacije (PIP) u Tuzli. Od tih, 45 su ekshumirali timovi Meunarodnog suda, dok su ostale ekshumirali lokalni timovi. Prethodni spisak, koji nam je dostavljen 27.10.1999, sadravao je imena 70 identifikovanih tijela. 3 Iz uvoda publikacije Nestale osobe na teritoriji Bosne i Hercegovine, etvrto izdanje je izdato 30. 6. 1998. po abecednom redosljedu, Meunarodni komitet Crvenog krsta. Nije dato mjesto izdavanja (vjerovatno Sarajevo). 4 Smrt je ustanovljena na osnovu izjava oevidaca i/ili dokaza koje je podnijela porodica.
487
* *
uporediti spiskove sa drugim izvorima podataka o osobama sa podruja Srebrenice, kako prije, tako i poslije rata i uporediti spiskove nestalih osoba jedan s drugim.
Definisanje termina za rtve iz Srebrenice U ovom izvjetaju, termini nestali i nestanak se koriste kao zamjena jednog za drugi, to je takoe sluaj s podacima MKCK-a i PHR-a. Da bi se osoba kvalifikovala kao nestala vezano za pad enklave u Srebrenici 11. jula 1995., primijenjene su sljedee definicije: * Datum nestanka: Ovaj termin se odnosi na datum kada je nestala osoba posljednji put viena iva. 5 Meutim, to nije nuno i datum kada je osoba moda ubijena. U nau analizu su ukljueni samo oni za koje postoji podatak da su nestali izmeu 11. jula i 31. avgusta 1995. s lokacija unutar enklave ili u blizini enkalve. Dodatno tome, ukljueno je nekoliko sluajeva osoba koje su nestale kasnijih datuma (izmeu 1. septembra i 31. decembra 1995.) s lokacija vezanih za pad enklave . Mjesto nestanka: Ovaj termin se odnosi na mjesto na kojem je nestala osoba posljednji put viena iva.6 Ponovo, to ne mora biti naznaka mjesta gdje je osoba moda ubijena. Na primjer, osoba je mogla da napusti Srebrenicu 11. jula i krene pjeke kroz umu, da bi je pokupila vojska RS-a i transportovala do nekog mjesta, recimo u Novu Kasabu, gdje je potom pogubljena. U ovom primjeru, mjesto nestanka osobe moe da bude bilo Srebrenica, uma ili Nova Kasaba, zavisno od toga ko ju je zadnji vidio ivu. Za potrebe ovog projekta, sainjen je spisak lokacija nestajanja vezanih za pad enklave. Ovaj zbir podataka je sainjen u bliskoj saradnji sa istraiteljima kojima su poznati tokovi izbjeglica iz enklave i nakon konsultacija s ljudima iz tog kraja oko komplikovanih sluajeva.7
PHR je postavio specifino pitanje u vezi s padom enklave: Da li je on/ona nestao/la nakon pada Srebrenice u julu 1995.?, a nama su dostavljeni odgovori za svaku osobu vezanu za Srebrenicu. Ove podatke smo koristili zajedno s datumom i mjestom nestanka. MKCK nije postavljao bilo kakvo precizno pitanje porodicama, ali je definisao rtve vezane za Srebrenicu na osnovu izjave osobe koja je dostavila podatke, a koja bi obino poinjala sa: Tokom pada Srebrenice ili Nakon pada Srebrenice.8
Kvalitet spiskova nestalih osoba MKCK-a i PHR-a

5 To moe biti bilo datum kada je podnosilac informacije vidio/la tu osobu ivu, ili datum zasnovan na podacima koje je dao oevidac preko podnosioca informacije. 6 To moe biti bilo mjesto na kojem je podnosilac informacije vidio/la tu osobu ivu ili se radi o informaciji koju je pruio svjedok preko podnosioca informacije 7 Za detalje, vidjeti priloeni spisak i mapu lokacija. Treba uzeti u obzir da su podaci odraeni u ovom spisku/mapi izvueni samo iz spiska PHR-a. 8 Faks Meunarodnom sudu od MKCK-a, Sarajevo, 7.12.99.
488
MKCK je zapoeo registrovanje ubrzo nakon pada (u julu 1995.), prvenstveno radi registrovanja osoba za koje se vjerovalo da su zatoene. U to vrijeme, sjeanja ljudi koji su pobjegli iz Srebrenice su bila jo uvijek svjea. S druge strane, ti ljudi su bili pod velikim stresom i patili su od emocionalne i fizike iznurenosti i obino nisu posjedovali lina ili druga dokumenta koja bi davala tane podatke o nestalim osobama. Zbog haotine situacije, neki ljudi za koje je reeno da su nestali kasnije su pronaeni ivi,9, ali MKCK uklanja takve sluajeve sa spiska nestalih osoba. PHR je svoju registraciju zapoeo neto kasnije, u julu 1996. Ona ukljuuje neka veoma detaljna pitanja o nestalim osobama, kao to su specifine fizike karakteristike i odjea, na koja je onima koji su davali informacije bilo esto emotivno teko da odgovaraju. U isto vrijeme, davaoci informacija su esto bili spremniji za razgovor i mnogi od njih su pruili na uvid lina dokumenta za nestale osobe. Mada ciljevi i procedure za dva registraciona postupka djeluju poneto razliito, na je zakljuak da su registrovani sluajevi veoma slinog tipa. Obje djelatnosti su obavljene radi registracije nestalih osoba; vie od 95 procenata su registrovali bliski roaci, a registracija osoba za koje se znalo da su mrtve je prihvaeno u nekoliko sluajeva. Spisak PHR-a ima manje sluajeva nego MKCK, najvjerovatnije zato to su oni zapoeli rad kasnije i aktvino su radili na registraciji samo na dva podruja (Tuzla i Sarajevo). MKCK je objavio ukupno etiri kompletna spiska nestalih osoba za Bosnu i Hercegovinu, i to verzije 3 i 4. u januaru 1997. i julu 1998., tim redosljedom. Uporedili smo ova dva , zajedno sa spiskom mrtvih osoba objavljenim zajedno sa etvrtom verzijom spiska MKCK-a u julu 1998.,10 i doli do broja od 19.403 osobe za cijelu BiH, a nakon ispravki za nekoliko oiglednih nepodudarnosti. Oko 40 % ovih sluajeva je bilo vezano za Srebrenicu, prema gornjim kriterijima. Ante-Mortem baza podataka (AMDB) PHR-a koju smo koristili je aurirana jula 1999., ali smo mi dobili neke dodatne podatke od PHR-a u maju i oktobru 1999., to je ukupno predstavljalo 7.269 osoba, od kojih je oko 80 % bilo vezano za Srebrenicu. Obje organizacije su sakupljale podatke o prezimenu, imenu, imenu oca, polu, datumu i mjestu roenja, datumu i mjestu nestanka. Neke podatke je zabiljeio samo MKCK, kao to je, recimo, optina nestanka, a neke podatke samo PHR, kao to je nacionalna pripadnost. U oba spiska ima mnogo praznih polja. U spisku MKCK-a, najree ispunjeni podaci su podaci o datumu roenja (popunjeno 65,4%) i datumu nestanka (89,6%). Meutim, godina ovih dogaaja je data za gotovu svaku osobu. to se tie spiska PHR-a,
9
Ukupni broj osoba za koje je od strane porodice podnesen zahtjev za traganjem vezan za pad Srebrenice iznosi 7421, od kojih je sudbina ustanovljena za njih 85, naime za 22 je ustanovljeno da su ivi, a za 63 da su mrtvi. Izvor: Zahtjevi za traganjem za nestalima u BiH (aurirano 29.9.99.) Meunarodni Crveni Krst, Sarajevo. 10 Prije objavljivanja etvrte verzije spiska MKCK-a, porodice su imale mogunost da registruju kao mrtve sve nestale roake za koje se pretpostavljalo da nisu preivjeli.
489
najmanje podataka je dato o datumu roenja (78,2%) i mjestu nestanka (80,7%). Drugi podaci su zabiljeeni za gotovo svakog ali to ne znai da su uvijek tani. Greke su naroito este u pisanju imena osoba i mjesta. tavie, na osnovu poreenja oba spiska, poznato nam je da ima puno greaka, premda uglavnom malih, u podacima kao to je datum roenja. Takve greke su uobiajene irom svijeta u podacima koji se prikupljaju upitnicima za ankete, pri popisima stanovnika i na druge naine. Stoga nije za uenje da ima puno greaka u podacima u vezi s traginim dogaajima sakupljenim u haotinoj i traumatinoj situaciji. Uopteno reeno, ne moemo tvrditi da je jedan od spiskova nestalih osoba boljeg kvaliteta nego drugi. Svaki od njih ima svoje prednosti i mane meusobno, oni podravaju jedan drugog i tako predstavljaju pouzdaniji izvor informacija nego to bi to bio sluaj kada bi se koristili odvojeno.
Metodologija Na pristup je bio da uporedimo podatke sa spiskova nestalih osoba MKCK-a i PHRa, zatim da uporedimo podatke sa spiskovima glasaa OEBS-a za izbore 1997. i 1998. godine i da, ukoliko je potrebno, uporedimo podatke s popisom stanovnitva iz 1991. godine. Kada smo uporeivali spiskove s podacima osoba, na pristup je bio da koristimo Access program za raunarske baze podataka radi pretrage podataka na jednom spisku koji se podudaraju s podacima na drugom spisku. Ukoliko su kljuni podaci identini u oba spiska, pretpostavlja se da podudarni podaci predstavljaju istu osobu, u protivnom ne. To bi bila brza i laka procedura ukoliko bi osobe na svakom spisku bile specifino odreene na osnovu jednog ili vie podataka, kao to je matini broj, ali to nije sluaj sa svim spiskovima koji su nam dostupni. Mada je jedinstveni matini broj u Jugoslaviji uveden 1981. godine, MKCK i PHR ga ne koriste u svojim bazama podataka. tavie, kada se koristi, kao to je to sluaj s popisom iz 1991. godine i Registrom glasaa OEBS-a, on ponekad nedostaje ili je pogrean. Poreenje dvaju spiskova je uvijek zapoinjano potragom za podacima sa identinim imenima i datumima roenja. Veoma je neobino da dvije razliite osobe imaju identina imena i da su roene tano istog datuma, naroito ako uzimamo u obzir samo stanovnitvo na ogranienom podruju, kao to je optina ili istona Bosna. Meutim, dosta esto, imena su napisana razliito ili je datum roenja zabiljeen neto drugaije ili u potpunosti nedostaje na jednom ili oba spiska (kao to je razmotreno u fusnoti 11). Shodno tome, za osobe za koje podaci nisu usklaeni u prvom krugu, postepeno smo proirili kriterij pretrage za jedan ili dva podatka, na primjer, ukljuujui samo godinu (a ne puni datum) roenja ili samo inicijal imena, pored prezimena. Rezultati takvih sparivanja podataka se moraju vizuelno pregledati kako bi se odredilo da li se spareni podaci odnose na istu osobu ili ne, a to se ini pregledom drugih dostupnih podataka, kao to su optina i mjesto roenja ili boravite. Na primjer, mjesto roenja je moda navedeno kao optina na jednom spisku i kao zaseok u okviru te optine na drugom spisku. Bilo bi veoma komplikovano, ako uopte i mogue, da se takve provjere automatizuju. Za teke sluajeve, provjeravali smo Popis stanovnitva iz 1991. godine radi vie podataka o osobama o kojima se radilo. Na primjer, kada bi jedan od spiskova
490
sadravao podatke o elementu koji je sadran i u Popisu, ali nije bio u drugom spisku, kao to je matini broj ili mjesto roenja. Ortografija imena je takoe provjeravana na ovaj nain, esto gledanjem imena drugih lanova porodice sadranih u podacima Popisa. Poreenje podataka iz spiskova nestalih osoba MKCK-a i PHR-a sa spiskovima glasaa OEBS-a predstavlja poseban problem, poto je ukljuen samo manji dio varijabli u svim ovim spiskovima. Na primjer, oevo ime, to je znaajno za identifikaciju ljudi u BiH, zabiljeeno je u spiskovima nestalih osoba ali ne i u glasakim spiskovima, a upravo suprotno je sluaj s matinim brojem. Stoga, kada smo pokuali da uporedimo podatke iz ovih izvora, ustanovljen je veliki potencijalni broj parova, jer nije uvijek bilo dovoljno varijabli zajednikih za dva izvora podataka da bi se pravila razlika izmeu tanih i pogrenih parova. Na primjer kada nedostaje puni datum roenja. Kako bi se dalo prostora za greke u datumu roenja, mi smo takoe vrili pretragu za podudaranje podataka s razlikom i do nekoliko godina u datumu roenja. Takvi parovi, naravno, nisu prihvatani prije nego to je mogunost podudarnosti potvrena nakon uporeivanja podataka po drugim stavkama, na primjer na razliitim mjestima na spiskovima nestalih osoba kao to je mjesto roenja, prebivalite ili nestanak i trenutna optina ili optina glasanja na birakom spisku. Podudarnost nestalih osoba i registrovanih glasaa nije prihvaena ukoliko su lokacije bile jasno nepodudarne. Na primjer, ukoliko je osoba roena, ivjela je i nestala je u istonoj Bosni, na osnovu spiska nestalih osoba, ali je registrovana da glasa u optini i za optinu u potpuno razliitom dijelu zemlje, na osnovu birakog spiska. Koritenje podataka iz Popisa iz 1991. godine je bilo kljuno za zakljuivanje da li par moguih podudarnih podataka iz dva razliita spiska predstavlja istu osobu. Kada su, na primjer, spareni podaci iz spiskova PHR-a/MKCK-a i spiska glasaa takoe ustanovljeni i u Popisu, provjereni su i matini broj i ime oca kako bi se utvrdilo da li spareni podaci predstavljaju istu osobu. U nekim sluajevima u Popisu je identifikovana samo jedna od para podudarnih osoba, ali ne i druga. U takvim sluajevima, par je odbacivan ukoliko se ime oca navedeno u Popisu znatno razlikovalo od imena oca navedenog kod MKCK-a/PHR-a. Ukoliko je osoba samo sa spiska MKCK-a/PHR-a pronaena u Popisu, par je odbacivan ukoliko se matini broj naveden u Popisu znatno razlikovao od onog na birakom spisku. Nije bilo primjera parova gdje nijedna osoba nije pronaena u Popisu. Kako bi se zabiljeili kvalitet i osnova za podudaranje, za svaku osobu sparenih podataka je dat parametar zavisno od kriterija koritenih za sparivanje. Ovaj parametar je koriten kako bi se prouio broj prihvaenih parova na osnovu tipa i kvaliteta podudaranja. Uporeivanje spiskova nestalih osoba sa poslijeratnim Spiskom glasaa Spiskovi nestalih osoba MKCK-a i PHR-a su uporeeni sa glasakim spiskovima iz 1997. i 1998, na osnovu kojih je pronaeno ukupno devet podudaranja vezanih za
491
Srebrenicu.11 Identitet ovih devet osoba je provjeren prema podacima iz popisa za istonu Bosnu iz 1991. godine.12 Ubijeeni smo da podudarnosti predstavljaju iste ljude i da se ne radi o brkanju osoba s istim imenom i identinim ili slinim datumom roenja.13 Poto se mrtve osobe ne mogu registrovati da glasaju, ove podudarnosti podrazumijevaju da su ovih devet osoba ili pogreno registrovane kao nestale ili je njihov identitet nepravilno koriten pri registraciji glasaa. Druga mogunost je da su njihova imena trebala da budu uklonjena sa spiska, ali to nije uinjeno iz raznoraznih razloga. Na primjer, moda MKCK-u nije prijavljena injenica da su neki ljudi preivjeli, jer oni nisu eljeli da se to objelodani. Za est od tih devet osoba je zasebno javljeno i MKCK-u i PHR-u, smanjujui vjerovatnou da su nuesklaenosti uzrokovane namjerno nepravilnim registrovanjem nestalih osoba.14 U svakom sluaju, broj takvih neusklaenosti je veoma mali, samo 0,1 % od oko 7.500 nestalih osoba. Ovo ukazuje na to da nije moglo biti bilo kakve velike kampanje registrovanja ivih osoba kao nestalih. Gotovo sve osobe koje su bile u srebrenikoj enklavi kada je ona pala su prvobitno dole iz okolnih optina. Ovu injenicu podupire to da smo za 358 osoba koje smo potraili u Popisu iz 1991. godine ustanovili da je punih 93,3 % 1991. ivjelo u jednoj od ovih optina. Razlog to preostalih 6,7 % nisu pronaeni moe biti zbog nedovoljnih podataka ili zato to su 1991. godine voeni van ovih optina. Dodatni dokaz o porijeklu ljudi u enklavi je taj da su od 210 ljudi na spisku ljudi Meunarodnog suda za koje se zna da su bili u enklavi prije nego to je dolo do njenog pada, ukljuujui rtve i preivjele, svi osim jednog ivjeli u est optina prije rata: 57% u Srebrenici,, 22% u Vlasenici, 19% u Bratuncu i preostalih 2,5% u Rogatici, Han Pjesku, Zvorniku i ivinicama. To pojaava na pristup korienja podataka iz Popisa za to podruje kako bi se provjerio identitet koplikovanih sluajeva. Nadalje, visoki procenat nestalih osoba pronaenih u Popisu dokazuje da osobe na spiskovima nestalih nisu fiktivne. Uzorci 358 nestalih osoba i 210 rtava i preivjelih se mogu smatrati sluajnim uzorcima, mada ne u striktnom smislu probabiliteta, tj. da je uzorak sluajno odabran iz veeg broja stanovnika. Ne smatramo da su uzorci pristrasni u smislu u kojem bi to bitno uticalo na ovdje iznesene zakljuke.
11 Uporeivanje je uinjeno odvojeno, sa tri razliite kombinacije skupova podataka, ukljuujui podatke za cijelu Bosnu i Hercegovinu (BH): MKCK 3 i Glasaki registar iz 1997; MKCK 4 i Glasaki registar iz 1998.(koji je sainio OEBS Sarajevo); i PHR AMDB i Glasaki registar iz 1998. 12 Za ovu svrhu je sakupljen poseban dosije popisa za istonu Bosnu, ukljuujui optine Bratunac, Han Pijesak, Rogatica ekovii, Srebrenica Vlasenica i Zvornik. 13 Pronali smo jo etiri stvarne podudarnosti osoba koje su nestale 1992. (2 iz Bratunca, 1 iz Srebrenice i 1 iz Zvornika). Takoe smo detaljno istraili identitet za tri dodatne podudarnosti, to je pokazalo da je svaki par podudarnih podataka predstavljao dvije razliite osobe.Ustanovili smo, na primjer, da su bile dvije osobe sa identinim imenom, prezimenom i datumom roenja, ali razliitim imenima oeva i jo jedan primjer dvije osobe sa istim imenima, prezimenima i imenima oeva, ali s razliititm datumima roenja i matinim brojevima. 14 evoro od devetoro imaju isto prezime, Gabelji i to je iznenaujue, registrovani su da glasaju u apcu u Srbiji. Od preostalih pet, dvoje je ivjelo u Tuzli, jedan u Srebreniku, jedan u Njemakoj i jedan u Austriji kada su registrovani da glasaju.
492
Poreenje dvije liste nestalih osoba Poredili smo i spojili spiskove nestalih osoba MKCK-a i PHR-a, ime smo dobili zbirni spisak nestalih osoba za cijelu Bosnu i Hercegovinu, ukljuujui sve podatke MKCK-a i PHR-a, ali sa samo po jednim podatkom za svaku osobu.15 Za zapise sa izuzetno ogranienim podacima, uporeivali smo dostupne podatke sa Popisom iz 1991. godine kako bi odredili da li dva zapisa iz svakog spiska predstavljaju istu osobu. Ukoliko nismo pronali jasne dokaze u Popisu da takva dva zapisa postoje za dvije razliite osobe, prihvaeno je da se zapisi odnose na istu osobu. 7.490 zapisa na zbirnom spisku vezani su za Srebrenicu, a na osnovu gore definisanih kriterija (vidjeti tabelu 1).16 Pored toga to je ukupni broj nestalih osoba proiren, kombinacija dvaju izvora je potvrdila dostupne podatke, a uz to i ukazala na to kada su nedostajali podaci u jednom od izvora. Na primjer, 75,5 zapisa vezanih za Srebrenicu u zbirnom spisku sadre pune datume roenja, za razliku od 53,5% i 79,1 % na spiskovima MKCK-a i PHR-a, tim redosljedom. Radi preciznosti, devet nestalih osoba koje su pronaene na glasakim spiskovima 1997. ili 1998., uklonjene su iz ukupnog broja. tavie, takoe smo oduzeli est nestalih osoba iz Srebrenice za koje se ustanovilo da su ive otkad je MKCK objavio svoju verziju br. 3 u januaru 1997.17 Nekoliko, ili svih est osoba, iji identitet nama nije poznat, mogu biti isti ljudi kao i gorepomenutih devet. Stoga, broj sluajeva gdje su osobe registrovane kao nestale, a koje su ive moe biti izmeu 9 i 15, tj. najvie 15. Tabela 1. Nestale i mrtve osobe vezane za Srebrenicu
Broj zapisa +5,712 +1,586 + 192 7,490 -9 7,481 -6 7,475
Na spisku MKCK-a i PHR-a Samo na spisku MKCK-a Samo na spisku PHR-a Nestale osobe vezane za Srebrenicu koje je registrovao MKCK ili/i PHR Pronaeni u glasakim spiskovima iz 1997. i 1998. rtve vezane za Srebrenicu, izuzimajui osobe pronaene u glasakim spiskovima Osobe za koje je od januara 1997. MKCK ustanovio da su ive (nama nepoznat identitet) rtve vezane za Srebrenicu
15
Zbirni spisak sadri 19.692 osobe koje su nestale u cijeloj BiH, pri emu se 6.980 podataka moe nai na oba spiska, 12.423 samo na spisku MKCK-a, a 289 je pronaeno samo na spisku PHR-a. 16 Ukljuili smo 63 osobe za koje je javljeno da su nestale u septembru 1995. i 39 osoba koje su nestale tokom oktobra-decembra 1995. Takoe smo ukljuili 68 osoba za koje je javljeno da su nestale u podruju Srebrenice u julu 1995., ali bez tanog datuma, jer vjerujemo da su svi oni, ili gotovo svi, nestali 11. jula ili nakon tog datuma. To ukljuivanje opravdava injenica da je od 6.727 osoba, koliko je prema spisku MKCK-a nestalo iz Srebrenice u julu 1999., sa poznatim datumom nestanka, samo 0,5 % su nestalo prije 11-og. 17 Na osnovu faksa od MKCK-a, Sarajevo, od 7.12.99., est od 22 sluaja osoba vezanih za Srebrenicu za koje se utvrdilo da su ive (kao to je napomenuto u fusnoti 9) su registrovane kao nestale osobe u verzijama 3 i 4, na kojima smo mi zasnovali svoj rad. 22 sluaja za koje je ustanovljeno da su ivi ukljuuju svakoga za koga je javljeno MKCK-u nakon prve objavljene verzije spiska MKCK-a.
493
Stoga, na osnovu naih konzervativnih kriterija, ustanovili smo da je bar 7.475 osoba mrtvo ili nestalo nakon pada Srebrenice. Meutim, ovaj broj ne sadri 148 sluajeva nestalih osoba koje mogu biti vezane za Srebrenicu, prema, bilo spisku MKCK-a ili PHR-a, ali gdje se podaci ne podudaraju u pogledu datuma i mjesta nestanka. tavie, taj broj ne sadri nepoznati broj osoba koje se ne vode kao nestale, Ova situacija moda potie iz vie razloga: nema nikoga da prijavi nestale jer je ubijena cijela porodica; same osobe bez porodice i bez preivjelih roaka; osobe koje su isuvie bolesne ili stare da bi bile u stanju da prijave nestanak; osobe koje su isuvie pesimistine ili razoarane da bi smatrale vrijednim truda da prijave nestanak; lanovi porodica koji su emigrirali ubrzo nakon pada enklave tako da ih nije mogla zahvatiti registraciona aktivnost MKCK-a (mada se o nestanku osobe moglo javiti i iz inostranstva); kao i osobe koje nisu identifikovane da imaju veze sa Srebrenicom jer su podaci sadrani u spiskovima nedostajali ili su netani. Takoe je moda bilo sluajeva da za ljude nije javljeno da su nestali jer su porodice bile ubijeene da su njihovi roaci mrtvi i smatrali su da nema svrhe da to ine, ili im MKCK to nije dozvolio. Stoga, stvarni broj je vjerovatno vei od 7.475, ali mi ne znamo koliko. Meutim, nismo naili na mnogo primjera ljudi koji su nestali ili su ubijeni nakon pada enklave, a koji prethodno nisu navedeni kao nestali.18 Jedna naznaka visokog stepena kompletnosti spiska MKCK-a je ta da je PHR nakon detaljne pretrage registrovao samo 192 dodatne osobe vezane za Srebrenicu koje nisu na spisku MKCK-a. tavie, samo nekoliko tijela ekshumiranih u grobnicama vezanim za Srebrenicu i naknadno identifikovanih se ve nije nalazilo na spiskovima MKCK-a i PHR-a. Od 7.481 nestalih osoba, 5.555 su Bonjaci (Muslimani), a 1 je Srbin. Za ostale 1.925 osobe nije poznato nacionalno porijeklo, jer je samo PHR biljeio nacionalnu pripadnost, a MKCK to nije inio. 753 osobe, ili 10,1 % su ene, djeca i stariji mukarci (vidjeti Tabelu 2). Najmlae su dvije djevojice koje su imale 8 i 9 godina kada su nestale. Raspored po polu i goditima je prikazan u grafikonima 1 i 2 u prilogu 1. Tabela 2. Ljudi nestali iz Srebrenice po polu i starosnoj dobi19
18 Prema spisku 70 neidentifikovanih tijela koji je 27.10.1999. dostavio PIP (Podrinjski identifikacioni projekt), 68 osoba je vezano za Srebrenicu. Od ovih, samo dvoje nisu registrovani ni kod MKCK-a ni kod PHR-a. Prema PIP-u, jedna osoba je nestala na putu izmeu Srebrenice i Tuzle, a druga na putu izmeu Srebrenice i Kladnja. Oni su pronaeni u grobnici Jelah u Bratuncu, odnosno Jezernica u Turaliima, i mada taan datum nestanka nije poznat, veoma je velika vjerovatnoa da se radi o sluajevima vezanim za Srebrenicu. Jedino dodatno identifikovano tijelo iz Jezernice u Turaliima je osoba vezana za Srebrenicu, koja je nestala nakon pada enklave. Prema tome, na spisku od 68 identifikovanih tijela vezanih za Srebrenicu, samo 2,9 % nije prijavljeno MKCK-u ili PHR-u. Ukoliko pretpostavimo da je procenat nestalih osoba za koje nije javljeno isti za sve koji su nestali nakon pada Srebrenice, procijenjeni broj osoba za koje nije javljeno bi bio 217, zasnovano na sadanjem broju od 7.475. Meutim, dva neprijavljena tijela nisu ukljuena u nau minimalnu procjenu od 7.475 nestalih osoba, poto nemamo dovoljno podataka o tanom vremenu nestanka da bismo zakljuili da li su vezani za Srebrenicu. 19 Kako to je gore navedeno, tabela sadri est nestalih osoba za koje se zna da su preivjele, prema MKCK-u, ali nam njihov identitet i starost nisu bili poznati.
494
Starosna grupa Mukarci, <16 Mukarci, 16-60 Mukarci, >60 Mukarci, nepoznata dob ene, <16 ene, 16-60 ene, >60 Ukupno
Broj 76 6.727 629 1 2 20 26 7.481
Procenat 1,0 89,9 8,4 0,0 0,0 0,3 0,3 100,0
Pokuaji da se podrije spisak nestalih osoba MKCK-a Konano, istraili smo nekoliko pokuaja napada na kredibilitet spiska MKCK-a od strane osoba srpske nacionalnosti i srpskih institucija. * Nema datuma roenja: Za 60% osoba sa spiska nema podataka kao to su datum roenja, to je gotovo nemogue, jer su njihov nestanak prijavili najui lanovi porodice20 Meutim, nije tano da nedostaje datum roenja za 60 % osoba nestalih iz Srebrenice. Meu ljudima na spisku MKCK-a za koje je javljeno da su nestali iz Srebrenice i okolnih mjesta, kao to su Potoari, godina roenja ni za koga ne nedostaje, mjesec roenja nedostaje za 44,4 % i dan roenja za 46,5 %.21 tavie, nije iznenaujue da se oni koji su davali podatke nisu sjeali tanog datuma roenja u tako traumatinim uslovima. Nestale osobe koje glasaju: Na spisku od 3.016 nestalih osoba koje su zvanino zavedene u registrima Meunarodnog Crvenog krsta, imena 350 osoba iji je identitet sa sigurnou ustanovljen pojavljuju se na izbornom spisku od septembra 1996.22 Meutim, registrovanja kao takvog za izbore 1996. godine nije bilo, a umjesto toga je korien Popis iz 1991. godine.23 Stoga, uopte nije iznenaujue da su se mnoge nestale osobe nalazile na spiskovima glasaa, tj. Popisu iz 1991. godine. Mi bismo oekivali da se gotovo svi oni nau na Popisu, ali poto je Centar poredio samo imena koja poinju sa slovima A-K, i samo zapise s kompletnim podacima na oba spiska (oko polovina na svakom od spiskova), jedino manji dio (oko 1/8) se moe oekivati da bude pronaen. U stvari, procijenjivali smo da oekivani broj takvih podudarnosti sa Popisom bude 360, to je gotovo identino sa stvarnim brojem od 350 koji je ustanovio Centar. Ovo podrava na zakljuak da je Centar za istraivanje napravio svoje poreenje spiska MKCK-a sa Popisom iz 1991 a ne sa spiskom glasaa registrovanih nakon pada Srebrenice.
20 Izvjetaj koji je Meunarodnom sudu podnio Jugoslovenski centar za pravne projekte/?/, Beograd, 30.6.1998. 21 Na naem spisku od 7.481 nestale osobe vezane za Srebrenicu, datum roenja nedostaje za 24,5%. 22 Centar za istraivanje ratnih zloina poinjenih protiv srpskog naroda, Beograd, u izvjetaju pod nazivom Nestali koji glasaju. Izvjetaj je Meunarodnom sudu, 13. aprila 1999. podnijela Marie Mattei. 23 Pisma OEBS-a Meunarodnom sudu od 17. septembra i 29. oktobra 1999.
495
Radovan Karadi, moja odbrana: U knjizi Radovan Karadi, moja odbrana24 tvrdi se da se nekoliko osoba za koje je, prema spisku MKCK-a, javljeno da su nestale nalaze na glasakom spisku. Knjiga navodi poimence samo 17 osoba, za koje se tvrdi da su nasumice izabrane od ukupnog broja od 3.016 mrtvih mukaraca iz Srebrenice koji su istovremeno navedeni na zvaninom birakom spisku u optini Srebrenica! Jedanaest od 17 imena se nalaze na birakom spisku bilo iz 1997. bilo iz 1998., ali kada su provjereni datumi roenja i brojevi linih karata istih uporeeni s podacima iz Popisa, postalo je jasno da nijedna od osoba spomenutih u knjizi ne moe biti identina osobama na glasakom spisku, tj. radi se o razliitim ljudima. Ovo ide u prilog naem zakljuku o veoma maloj prevari u korienju imena iz Srebrenice na glasakim spiskovima. Ljudi na spisku nestalih koji su umrli prirodnom smru: Tvrdi se da su 76 osoba na spisku MKCK-a Muslimani koji su ubijeni u prethodnim borbenim operacijama ili koji su umrli prirodnom smru i da su sahranjeni na groblju Kazani u periodu izmeu 1992. i poetka 1995.25 Mi, meutim, nismo ni za jedno od tih imena na spisku MKCK-a pronali da ima isti ili bar priblini datum roenja.
Da li su nestale osobe mrtve ? Spiskovi MKCK-a i PHR-a su prvenstveno spiskovi nestalih, a ne i mrtvih osoba. Opta je pretpostavka, meutim, da su veina, ako ne i svi ovi ljudi mrtvi.26 Ali koji su dokazi ovo ? Pored izjava svjedoka, knjiga, dokumentaraca i dr., nama je poznato sljedee: Od otprilike 1.900 tijela koja su do danas ekshumirana, samo je nekoliko identifikovano. Od 70 imena sa spiska koje je identifikovao Podrinjski projekat identifikacije, 27. 10. 1999., a koji se u ovom smislu moe smatrati sluajnim uzorkom, njih 66 se pojavljuje na naem spisku od 7.481 osobe nestale u vezi sa Srebrenicom. Od preostale etiri, dvije su navedene kao nestale 1992., a za dvije osobe se vjeruje da su nestale nakon pada enklave. Raspored godita nestalih osoba vezanih za Srebrenicu i ekshumiranih tijela je veoma slian (grafikon 3), to ukazuje na to da su ekshumirana tijela sluajni uzorak osoba za koje se pretpostavlja da su ubijene nakon pada enklave. Meutim, nije iznenaujue to to postoje odreene razlike izmeu rasporeda, kada se ima u vidu nesigurnost u procjeni godita ekshumiranog tijela, naroito zato to su procjene esto zasnovane na fragmentima tijela (vidjeti izvjetaj naveden u fusnoti
24 Dejan Luki, Radovan Karadi, moja odbranaETNOS, ISBN 86-431-0046-6. Nisu dati datum mjesto i godina izdanja. 25 Izvjetaj je sainio profesor Ivanievi. Izvjetaj je Meunarodnom sudu, 13. aprila 1999. predala Marie Mattei. 26 Isti zakljuak je izvukao i MKCK: U februaru 1996., u javnost su po prvi put dati zakljuci do kojih je doao MKCK: da je velika veina nestalih mukaraca ubijena nakon to su uhvaeni i da su mnogi drugi ubijeni u oruanim sukobima dok su bjeali iz enklave ili umjesto da su uhapeni.Izvor: Specijalni izvjetaj MKCK-a, Pitanje nestalih osoba u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj i Saveznoj Republici Jugoslaviji. Datum izdavanja nije dat, ali je vjerovatno 1. februar 1998.
496
1). Nesigurnost je prisutna zbog toga to ekshuminara tijela predstavljaju samo uzorak nestalih osoba (odstupanje prema uzetom uzorku). Od kada je zapoeo registrovanje u julu 1995, MKCK je ustanovio da su samo 22 osobe vezane za Srebrenicu, od ukupnog broja od 7.421 osobe, ive, a to je ustanovio za samo njih est od januara 1997., i pored pojaanih napora MKCK-a da pronae preivjele.27 Samo devet nestalih osoba vezanih za Srebrenicu se mogu pronai na spiskovima glasaa iz 1997. i 1998., to pojaava tvrdnju da je samo mali broj osoba nestalih iz Srebrenice preivio.
Navedene take podravaju zakljuak da su nestale osobe mrtve. Rezime i zakljuci Nakon analize i uporeivanja nekoliko verzija spiskova nestalih osoba MKCK-a i PHR-a i takoe uporeujui ih sa predratnim Popisom stanovnitva i s dva poslijeratna spiska glasaa, zakljuujemo da je: Na osonvu naih konzervativnih kriterija, barem 7.475 osoba nestalo je u vezi s padom srebrenike enklave 11. jula 1995. Takoe, vjerovatno je da nepoznati broj osoba, iz razliitih razloga, nije prijavljen kao nestao. Naa procjena je nia nego esto navoeni raspon od 8.000 10.000 ubijenih osoba, koji moe biti i taan, ali za koji mi smatramo da nema dovoljno dokaza. Stoga, stvarni broj ubijenih i nestalih je vjerovatno vei od broja 7.475 i ovu cifru treba uzeti kao minimalnu procjenu. U podrku ovog zakljuka spada to to je cifra od 7.475 veoma blizu cifri sluajeva vezanih za Srebrenicu koju je nedavno objavio MKCK: 7.39928 Nema dokaza da je znaajniji broj osoba koje su nestale u vezi s padom Srebrenice preivio. Naprotiv, svi dostupni podaci ukazuju na to da su one sve, ili gotovo sve, mrtve. Identifikovano je samo est preivjelih osoba od januara 1997. i pored snanih napora MKCK-a i drugih da pronau preivjele. Samo devet nestalih osoba vezanih za Srebrenicu se mogu pronai na spiskovima glasaa iz 1997. i 1998. Pronaen je veliki broj tijela u masovnim grobnicama blizu Srebrenice 1.909 do sada. Od 70 identifikovanih ekshumiranih tijela, 66 se nalazi na naem spisku osoba nestalih iz Srebrenice, a od preostale etiri osobe, dvije se nalaze na spisku MKCK-a osoba nestalih 1992. godine. Gotovo sve nestale osobe su mukarci (99,4%), ali mnogi meu mukarcima su djeaci mlai od 16 godina (76 osoba) ili mukarci stariji od 60 godina (629 osoba). Samo 48 od nestalih osoba su enskog pola, najmlaa je prilikom nestanka imala 8
Vidjeti fusnote 9 i 16. 7,421 manje 22 sluaja za koje se utvrdilo da su ivi, na osnovu Zahtjeva za potragom za nestalima u BiH (aurirano 29.9.99.), Meunarodni komitet Crvenog krsta, Sarajevo. Cifra MKCK-a ,meutim takoe sadri neke osobe koje su nestale iz Srebrenice prije pada enklave i neke ljude iji je nestanak vezan za pad enklave ali za koje je javljeno da su nestali s mjesta daleko od Srebrenice. 7.289 osoba u naoj cifri od 7.481 potie iz baze podataka MKCK-a.
28 27
497
godina. Od 5,556 osoba za koje je poznata nacionalna pripadnost sa spiska PHR-a, svi sem jedne su Bonjaci (tj. Muslimani), izuzetak je jedan Srbin. Naa studija pokazuje da su nestale osobe postojale, da nisu izmiljene i da su to osobe koje su ivjele u Srebrenici prije 1995. godine. Od uzorka nestalih osoba, vie od 90% je prikazano u Popisu iz 1991. godine za Srebrenicu i pet susjednih optina, i gotovo svako ko je bio u enklavi prije nego to je pala ivio je u ovih sedam optina (fusnota 12). Konano, nae analize snano odbacuju tvrdnje da su mnoge osobe na spisku MKCKa pogreno unesene. Nema indikacija lane registracije nestalih osoba irokih razmjera, mada moda ima nekoliko sluajeva osoba koje su navedene kao nestale, a koje je trebalo ukloniti sa spiska. tavie, nema dokaza da je prilikom registrovanja glasaa 1997. i 1998. godine bilo lane upotrebe irokih razmjera identiteta osoba nestalih iz Srebrenice.
498
PRILOG TABELE
Tabela 1. Nestale osobe iz Srebrenice po starosnoj dobi prilikom nestanka
Tabela 2. Nestale ene iz Srebrenice po starosnoj dobi prilikom nestanka
Tabela 3. Zastupljenost starosne dobi nestalih osoba i ekshumiranih tijela. Procenti. (u okviru tabele: svjetlija kockica nestali tamnija kockica ekshumirani 8-12 godina 13-24 godina 25+ godina)
NESTALI I MRTVI IZ SREBRENICE: IZVJETAJ I SPISAK IZ 2005.
Helge Brunborg, Ewa Tabeau i Arve Hetland Tuilatvo Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju Izvjetaj vjetaka u predmetu VUJADIN POPOVI i drugi (IT-05-88)
16. novembar 2005.
500
Izvetaj o Srebrenici iz 2005. i spisak nestalih i ubijenih
501
1.
REZIME
Godine 2000., demografi Tuilatva, Helge Brunborg i Henrik Urdal, sastavili su spisak nestalih i mrtvih sa podruja Srebrenice, vidjeti izvjetaj vjetaka Brunbora i Urdala (ERN 0092-6372-0092-6384), u daljem tekstu Izvjetaj Tuilatva iz 2000. Imena u prilogu ovom izvjetaju navodie se kao Spisak Tuilatva iz 2000. Prvobitno, ovaj izvjetaj je bio podnesen Pretresnom vijeu u predmetu KRSTI (IT98-33), a kasnije i pretresnim vijeima u predmetima VIDOJE BLAGOJEVI i drugi (IT-02-53) i SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54). Ovaj spisak sadri imena 7.475 osoba koje se vode kao nestale nakon pada Srebrenice u julu 1995. Broj nestalih i mrtvih na ovom spisku dobijen je na osnovu dva izvora: Spiskova nestalih osoba koje je 1997. i 1998. izdao MKCK1 i verzije spiska nestalih osoba koju je 1999. izdao PHR.2 Zbog novih informacija koje su Tuilatvu postale dostupne u periodu izmeu 2000. i septembra 2005., a naroito verzije spiska nestalih osoba koju je 2005. izdao MKCK, te zbog napretka ostvarenog u identifikaciji leeva ekshumiranih na podruju Srebrenice, Tuilatvo je zakljuilo da bi spisak nestalih i mrtvih osoba iz Srebrenice (u daljem tekstu: Izvjetaj Tuilatva iz 2005. i Izvjetaj Tuilatva iz 2005.) trebalo aurirati. Kako bi Pretresnom vijeu moglo predoiti najnovije raspoloive dokaze o rtvama iz Srebrenice, Tuilatvo je u augustu-septembru 2005. provelo sljedea dva projekta: Sastavljanje Spiska Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih i mrtvih iz Srebrenice na osnovu verzije spiska nestalih osoba iz Bosne i Hercegovine koji je 2005. izdao MKCK. Tako je nastao Spisak Tuilatva iz 2005. s imenima rtava iz Srebrenice, kojim su u znaajnoj mjeri potvrena imena sa Spiska Tuilatva iz 2000. Pored toga, na Spisak iz 2005. uvrteno je 186 novih imena nestalih i mrtvih osoba. Provjera broja poznatih smrti na Spisku Tuilatva iz 2005. za Srebrenicu traenjem identifikovanih osoba ekshumiranih na podruju Srebrenice koje su istovremeno upisivane na Spisak Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih i
1 2
MKCK je skraenica za Meunarodni komitet Crvenog krsta. PHR je skraenica za organizaciju Physicians for Human Rights /Ljekari za ljudska prava/, ameriku nevladinu organizaciju koja je prikupljala dokumentaciju o nestalim osobama sa podruja Srebrenice, za vie informacija vidjeti izvjetaj Brunborga i Urdala.
502
mrtvih iz Srebrenice. O tom pitanju bilo je rijei u zasebnom izvjetaju (takozvanoj dopuni Izvjetaja iz 2005.), u kojem smo zakljuili da se od sveukupnog broja od 2.591 ekshumiranih i identifikovanih leeva u vezi sa Srebrenicom (ICMP; zakljueni i otvoreni predmeti prema stanju od 9. septembra 2005.) na Spisku Tuilatva iz 2005. pojavljuje tano 2.488 imena (96%) nestalih i mrtvih osoba, to je snaan dokaz da su gotovo svi nestali, osim moda nekoliko izuzetaka, mrtvi. tavie, na Spisku Tuilatva iz 2000. takoe je bilo navedeno tano 2.395 ekshumiranih. Relativno mali broj novih imena koja su dodata na Spisak Tuilatva iz 2005. s imenima rtava iz Srebrenice i veliki broj identifikovanih osoba koje se nalaze na spiskovima iz 2005. i 2000. potvruju da je spisak iz 2000. bio veoma potpun i pouzdan. Oba projekta vodio je Helge Brunborg, meunarodni ekspert Tuilatva (bivi slubenik Tuilatva, trenutno radi kao statistiar u Norvekoj), u saradnji s Ewom Tabeau i Arve Hetlandom iz demografske jedinice Tuilatva (DJT). Detaljni rezultati ova dva poduhvata su sljedei: Spisak Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih i mrtvih u vezi s padom Srebrenice sadri 7.661 ime, tj. 186 dodatnih imena u poreenju sa spiskom Tuilatva iz 2000. Utvrdili smo da je sadanji spisak u velikoj mjeri podudaran sa spiskom iz 2000., to znai da se gotovo sva imena nalaze na oba spiska. Poreenja s poslijeratnim birakim spiskovima i spiskovima nestalih osoba ukazuju na veoma malu mogunost da je znatniji broj nestalih osoba preivio rat, ako je takvih uopte bilo, ali u svrhu konzervativnije procjene iskljuili smo 12 (od potencijalnih 27) takvih sluajeva sa Spiska Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih i mrtvih osoba. Samo 27 osoba skinuto je sa Spiska Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih osoba iz administrativnih ili drugih razloga, kao to su omake. Za 2.054 nestale osobe sa Spiska Tuilatva iz 2005. potvreno je da su mrtve (kao zakljueni predmeti MKCK-a - umrli), prema stanju od 17. augusta 2005., ali postupak njihove identifikacije se nastavlja. U javnoj izjavi od 10. jula 2005., ICMP3 je objavio da je 2.079 pojedinaca (samo zakljueni predmeti) do sada identifikovano putem
3 ICMP je skraenica za International Commmission of Missing Persons /Meunarodnu komisiju za nestale osobe/ u Sarajevu, koja predstavlja glavnu meunarodnu organizaciju s mandatom da provede identifikaciju posmrtnih ostataka ljudi ekshumiranih iz grobnica na podruju Srebrenice i itave Bosne i Hercegovine. Kao metod identifikacije, ICMP vri uporednu analizu DNK uzoraka kostiju i uzoraka krvi prikupljenih od srodnika . 3 Spisak nestalih osoba iz Bosne i Hercegovine koji je 1997-1998. pripremio MKCK u stvari je nastao spajanjem dva spiska: 3. verzije spiska MKCK-a iz januara 1997. i 4. verzije tog spiska iz jula 1998.
503

45
poreenja uzoraka DNK, te da se tim putem svake sedmice dolazi do novih rezultata. Postoje znaajne slinosti u starosnoj i polnoj distribuciji osoba koje se jo vode kao nestale i onih za koje je potvreno da su mrtve. 96,4% onih koji se vode kao nestali ili mrtvi nestalo je u julu 2005. 97,2% onih koji se vode kao nestali ili mrtvi bili su stanovnici Srebrenice i etiri druge optine na tom podruju (Bratunac, Vlasenica, Zvornik i Han Pijesak)).
Na sveukupni zakljuak je da se najmanje 7.661 osoba iz srebrenike enklave vodi kao nestala ili se pretpostavlja da je mrtva, to predstavlja 186 osoba vie nego u Izvjetaju Tuilatva iz 2000. Za vie od 2.000 osoba koje su registrovane kao nestale potvreno je da su mrtve, veinom pomou analize DNK rtava i njihovih srodnika. Ovi rezultati potvreni su u saoptenju ICMP-a da je 7.789 rtava iz Srebrenice registrovano u bazi podataka ICMP-a o davaocima krvi, od kojih je (kako je ve pomenuto) 2.079 njih identifikovano i zakljueno do 10. jula 2005. Ovi nalazi potkrepljuju zakljuak da su preostale nestale osobe, o kojima nema nikakvih podataka, mrtve. U izvjetaju iz 2000. zakljuili smo da bi samo veoma mali broj osoba koje su registrovane kao nestale mogao jo biti meu ivima. Konano, utvrdili smo da nema dokaza da su osobe koje su registrovane kao nestale fiktivne. 2. KONTEKST
Nakon pada srebreni~ke enklave 11. jula 1995. veliki broj ljudi je poku{ao da se izbavi probijajui se pje{ice kroz {umu, a mnogi od njih su ubijeni na putu ili nakon {to su se predali ili bili uhva}eni. Drugi su odvojeni od svojih porodica u Poto~arima i kasnije su pogubljeni. Ubijeno je i vie èna, djece i staraca. Mnogi le{evi su zakopani u masovne grobnice, koje su ~esto ubrzo nakon toga raskopavane, dok su drugi ostavljeni u {umi. Ukupan broj `rtava nije poznat. Ekshumacije koje su proveli MKSJ i lokalne bosanske komisije za traganje za nestalim osobama dovele su do otkrivanja preko 7.000 leeva sa (iroko definisanog) podruja Srebrenice. Do sada ih je identifikovano vie od 2.000. Izvori informacija koji na pouzdan nain pokrivaju pad Srebrenice i omoguuju detaljnu statistiku analizu rtava, a posebno utvrivanje ukupnog broja rtava iz Srebrenice i njihove osnovne demografske strukture, ogranieni su. Spiskovi nestalih osoba koje je pripremio MKCK5 i spisak nestalih osoba koji je 1999. pripremio PHR nesumnjivo spadaju meu najbolje postojee izvore u tom smislu. Ova dva spiska (izdanja MKCK-a iz 1997-1998. i PHR-a iz 1999) Tuilatvo je koristilo pri sastavljanju spiska nestalih i mrtvih osoba iz Srebrenice iz 2000. (tj. spiska Brunborga
504
i Urdala).6 Od jula 1998. (kada je objavljeno 4. izdanje spiska MKCK-a), MKCK je sistematski dopunjavao svoj spisak za Bosnu, a najnovija dopuna potie iz jula 2005. Sve kasnije dopune spiska MKCK-a dostupne su na Internet stranici MKCK-a (http://www.familylinks.icrc.org/mis_bos.nsf/). Uprkos injenici da je velika veina podataka MKCK-a o nestalim osobama iz Bosne prikupljena prije 1998. i da su poslije 1998. godine dopune spiska MKCK-a imenima nestalih osoba bile ograniene, na spisak MKCK-a iz 2005. uneseno je vie stotina podataka kojima se dopunjavaju njegova ranija izdanja. Iako je MKCK svoje aktivnosti u Bosni nastavio do dananjeg dana, PHR je 1999. godine zakljuio svoj projekat i taj izvor od tada, na alost, nije dopunjavan. Novi Spisak Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih osoba u vezi sa Srebrenicom zasnovan je gotovo iskljuivo na najnovijoj verziji spiska MKCK-a s imenima nestalih osoba iz augusta 2005. Ranije objavljeni podaci PHR-a ostali su nepromijenjeni u odnosu na Spisak Tuilatva iz 2000. Sada (tj. na Spisku Tuilatva iz 2005.) ima veoma malo imena nestalih osoba koje su registrovane samo na spisku PHR-a a ne i na spisku MKCK-a, samo njih 23, dok su na spisku iz 2000. bile 192 takve osobe. Shodno tome, Spisak Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih i mrtvih osoba se gotovo sasvim zasniva na spisku MKCK-a i ovaj izvjetaj je stoga uglavnom zasnovan na podacima MKCK-a, a u mnogo manjoj mjeri na podacima PHR-a. Ovaj izvjetaj ima za cilj da, koristei izvore u vezi s nestalim osobama i druge podatke (tj. podatke o identifikovanim osobama), doe do pouzdane procjene broja ljudi koji su ubijeni nakon pada Srebrenice ili se jo vode kao nestali. Naroitu panju smo posvetili podacima o nestalim osobama za koje je potvreno da su mrtve. Ovaj izvjetaj relativno vie panje posveuje rezultatima, a manje se bavi metodologijom i kvalitetom podataka u odnosu na izvjetaj iz 2000. Detaljnija diskusija o ovim pitanjima sadrana je u ranijem izvjetaju. Znaajno je napomenuti da je metodologija koritena u Izvjetaju Tuilatva iz 2005. u osnovi ista kao u Izvjetaju Tuilatva iz 2005., premda je dolo do izvjesnih metodolokih poboljanja. Kvalitet podataka takoe je poboljan 2005. u odnosu na 2000. Ovaj izvjetaj sadri sljedee odjeljke: 1. Rezime 2. Kontekst 3. Definicije pojmova u vezi sa srebrenikim rtvama 4. Izvori podataka za ovaj izvjetaj 5. Izvori za "nestale-ekshumirane-identifikovane" osobe 6. Metodologija 7. Rezultati Spisak Tuilatva iz 2005. s imenima mrtvih i nestalih u vezi s dogaajima na podruju Srebrenice u periodu juli-decembar 1995. priloen je kao zaseban dokument.
Glavnina poslova na pripremi Spiska Tuilatva iz 2000. s imenima nastalih osoba obavljena je 1999. Izvjetaj Brunborga i Urdala podnesen je Sudu u februaru 2000., a spisak nestalih osoba u maju 2000.
505
3.
DEFINICIJE POJMOVA U VEZI SA SREBRENIKIM RTVAMA
U ovom izvjetaju, pojmovi missing i dissapeared /u oba sluaja: nestali/ koriste se naizmjenino. Da bi se neka osoba okvalifikovala kao nestala osoba u vezi sa Srebrenicom, odnosno nestala osoba u vezi s padom enklave 11. jula 1995., primijenjene su sljedee definicije: Datum nestanka: Ova formulacija odnosi se na datum kada je nestala osoba posljednji put vi|ena ìva.7 Me|utim, to nije nu`no i datum kada je osoba mo`da ubijena. Podaci o prijavljenim nestancima ili smrtima u periodu izmeu 11. jula (ili neposredno prije toga, ali najranije od 1. jula) i 31. augusta smatrani su najrelevantnijim, ali naa analiza obuhvata i podatke o nestancima u periodu izmeu 1. septembra i 31. decembra 1995., sa lokacija u enklavi ili u njenoj blizini. Mjesto nestanka: Ovaj termin se odnosi na mjesto na kojem je nestala osoba posljednji put vi|ena ìva.8 Jo jednom, to ne mora biti naznaka mjesta gdje je osoba mo`da ubijena. Na primjer, neka osoba je mogla da napusti Srebrenicu 11. jula i krene pje{ice kroz {umu, da bi je pokupila vojska RS-a i transportovala do nekog mjesta, recimo u Novu Kasabu, gdje je potom pogubljena. U ovom primjeru, mjesto nestanka osobe moè da bude bilo Srebrenica, {uma ili Nova Kasaba, zavisno od toga ko ju je zadnji vidio ìvu. Za potrebe ovog projekta, sastavljen je spisak lokacija nestanaka vezanih za pad enklave. Ovaj zbir podataka sa~injen je u bliskoj saradnji sa istraìteljima kojima su poznata kretanja izbjeglica iz enklave i nakon konsultacija s ljudima iz tog kraja oko sloenijih slu~ajeva.9 Za Spisak Tuilatva iz 2005. koriten je spisak optina koje pokrivaju ove lokacije, zajedno s datumima nestanka kako bi se utvrdilo da li je neka osoba nestala u vezi s padom Srebrenice. Sljedee optine su uzete u obzir kao relevantne: Bijeljina, Bratunac, Han-Pijesak, Kalesija, Kladanj, Rogatica, ekovii, Srebrenica, Vlasenica i Zvornik. Brunborg i Udal su na svoj spisak (2000.) ukljuili i vie podataka o bosanskim dravljanima koji su nestali u tri optine u Srbiji (koje se granie s podrujem Srebrenice): Bajina Bata, Ljubovija i Valjevo. Sve ove optine su takoe smatrane relevantnim. 4. IZVORI PODATAKA ZA OVAJ IZVJETAJ
To moè biti bilo datum kada je podnosilac informacije vidio/la tu osobu ìvu ili datum zasnovan na podacima koje je dao o~evidac preko podnosioca informacije. To moè biti bilo mjesto na kojem je podnosilac informacije vidio/la tu osobu ìvu ili se radi o informaciji koju je pruìo svjedok preko podnosioca informacije 9 PHR je postavio konkretno pitanje: "Da li su on/ona nestali nakon pada Srebrenice u julu 1995?", na koje nam je odgovarano za svaku osobu u vezi sa Srebrenicom. Mi smo ove informacije koristili u vezi s datumom i mjestom nestanka kako bi smo sastavili spisak mjesta nestanaka u vezi sa Srebrenicom. MKCK nije davaocima informacija postavljao nikakva precizna pitanja nego je rtve u vezi sa Srebrenicom definisao na osnovu izjava davaoca informacija, koje su obino poinjale rijeima: "Tokom pada Srebrenice" ili "Poslije pada Srebrenice". (Telefaks MKSJ-u od MKCK-a, Sarajevo, 7. 12. 99). Meutim, MKSJ-u nisu dostavljene ovakve informacije u vezi s nestalim osobama.
8
506
4.1
REZIME IZVORA
Glavni izvor podataka na osnovu kojih je sastavljen Spisak Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih i mrtvih osoba iz Srebrenice predstavljala je verzija MKCK-ovog spiska nestalih osoba iz Bosne i Hercegovine za 2005. godinu od 17. augusta 2005. Drugi glavni izvor, kao i za Spisak Tuilatva iz 2000., bila je ante-mortem baza podataka PHR-a, odnosno njene verzije iz maja, jula i oktobra 1999. spojene i analizirane u odnosu na spisak MKCK-a iz 2005. Zbog velike podudarnosti sa spiskom MKCK-a, u Spisak Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih i mrtvih osoba iz Srebrenice uvrteno je vrlo malo podataka koji potiu iskljuivo od PHR-a (23), dok svi drugi podaci potiu sa spiska MKCK-a. Meutim, spiskovi MKCK-a i PHR-a predstavljaju osnovne, ali ne i jedine izvore koji su koriteni. Ovaj izvjetaj takoe se zasniva na sljedeim dodatnim izvorima podataka o pojedincima za Bosnu i Hercegovinu: Popis stanovnitva iz 1991. Biraki spiskovi iz 1997., 1998 (spojeni: 1997-98), i 2000. Baza podataka o nestalim osobama i izbjeglicama (BPNOI), verzija iz 2000. Popis stanovnitva iz 1991. posluio je kao referentni izvor u vezi sa spiskovima MKCK-a i PHR-a i on je pretraen kako bi se provjerili osobni podaci pojedinaca prijavljenih kao nestali ili mrtvi u vezi sa Srebrenicom, utvrdila njihova nacionalna pripadnost i mjesto boravka prema Popisu stanovnitva iz 1991. i eliminisalo mogue dupliciranje spiska nestalih osoba iz Srebrenice. Biraki spiskovi iz 1997-98. i 2000. i BPNOI-2000. koriteni su kao izvori poslijeratnih podataka o stanovnitvu koje je preivjelo sukob od 1992-95. Ta tri spiska koritena su u nastojanju da se pronau mogui preivjeli koji su prijavljeni na spisku nestalih osoba iz Srebrenice. Konano, novi Spisak Tuilatva iz 2005. se na vie mjesta poredi sa ranijim Spiskom Tuilatva iz 2000. s imenima nestalih i mrtvih osoba u vezi sa Srebrenicom. Rezime svih gorenavedenih izvora dat je u nastavku.
4.2
SPISAK MKCK-a IZ 2005. S IMENIMA NESTALIH OSOBA IZ BOSNE I HERCEGOVINE
MKCK je zapoeo registraciju nestalih osoba sa podruja Srebrenice i susjednih optina ubrzo nakon pada srebrenike enklave (odnosno, ve u julu 1995), prije svega u cilju registrovanja osoba za koje se vjerovalo da su zatoene. Registrovanje rtava iz Srebrenice, kao i svih drugih rtava rata u Bosni, jo je uvijek u toku. Rad MKCK-a u Bosni i Hercegovini je do sada rezultirao objavljivanjem est izdanja njihovog spiska nestalih osoba (6. izdanje objavljeno je u oktobru 2004), kao i dopune koja sadri 1.000 ulaznih podataka (objavljene 2000). etvrto, peto i esto izdanje knjiga MKCKa sadri podatke o osobama koje se jo vode kao nestale i za koje se zna da su mrtve.
507
Pored objavljivanja ovih knjiga, MKCK ima i Internet stranicu na kojoj su navedena imena (jo uvijek) nestalih osoba iz Bosne i Hercegovine. Ova Internet stranica, ija je adresa http://www.familylinks.icrc.org/mis bos.nsf/bottin, redovno se aurira. Najnoviji podaci iz 2005. koji su koriteni za ovaj spisak MKCK-a s imenima nestalih osoba za cijelu Bosnu i Hercegovinu dostavljeni su direktno iz enevskog ureda MKCK-a 17. augusta 2005. (ERN: D000-1714-D000-1714). Spisak koji je Tuilatvo dobilo u augustu 2005. obimniji je od spiska "jo uvijek nestalih" zasnovanog na podacima sa Interneta, koji sadri izvjesne informacije o leevima onih koji se jo uvijek vode kao nestali i osobama koje se vie ne vode kao nestale. Spisak MKCK-a iz 2005. koji je dostavljen Tuilatvu ini pet komponenti: osobe koje se jo vode kao nestale za koje trenutno nema nikakvih podataka o pronaenim tijelima (14.105 upisa); osobe koje se jo vode kao nestale, a za koje su ve dostupni podaci o tome da su im tijela pronaena (1.528); zakljueni predmeti MKCK-a, tj. potvrene smrti (6.093); ive osobe, tj sluajevi koji se vie ne mogu voditi na spiskovima nestalih osoba (434); administrativna iskljuenja (52).
Ukupno ovaj spisak sadri 22. 212 upisa, od kojih se 21.726 odnosi na jo uvijek nestale ili mrtve osobe, a 486 vie nije relevantno. Spisak MKCK-a iz 2005., kao i sva ranija izdanja tog spiska, obuhvata podatke o prezimenu, imenu, oevom imenu, polu, datumu i mjestu roenja, te o datumu i mjestu nestanka (koji su prijavljeni kao "mjesto optina"). Valja napomenuti da spisak MKCK-a iz 2005. jo sadri prazne ili nepotpune rubrike, uprkos tome to se kvalitet podataka MKCK-a primjetno poboljao u godinama nakon objavljivanja prvog spiska iz 1996. Nepotpuni su najee podaci o datumu roenja (28,8 % nepotpuno; 6.403 nepotpunih datuma roenja od 22.212 upisa; ali samo 12 bez godine roenja) i datum nestanka (11,8% nepotpuno; 2.624 nepotpuno od ukupno 22.212, ali samo jedan upis bez godine roenja). Ostale varijable su unesene za gotovo sve osobe ali to ne znai nuno da su one u svakom sluaju ispravne. Primjetne su greke u ortografiji imena osoba i mjesta. tavie, na osnovu poreenja vie spiskova poznato nam je da ima greaka, mada veinom neznatnih, u varijablama kao to su datumi roenja. Takve greke su u cijelom svijetu uobiajene kod prikupljanja podataka putem upitnika u istraivanjima, popisima i drugdje. Stoga, ne iznenauje to to ima greaka u varijablama vezanim za tragine dogaaje do kojih se dolazilo u haotinoj i traumatinoj situaciji.
508
4.3 ANTE-MORTEM BAZA PODATAKA PHR-a ZA OSOBE PRIJAVLJENE KAO NESTALE NA PODRUJU SREBRENICE PHR je svoj proces registracije zapoeo neto kasnije nego MKCK, u julu 1996. Njihov cilj je bio da stvore ante-mortem bazu podataka koja bi se kasnije mogla koristiti prilikom identifikacije ekshumiranih leeva. Taj proces je zbog toga obuhvatao veoma detaljna pitanja u vezi s nestalim osobama, kao {to su specifi~ne fizi~ke karakteristike i odje}a, na koja su davaoci informacija, ~esto iz emotivnih razloga, te{ko mogli odgovoriti. U isto vrijeme, davaoci informacija su ~esto bili bolje pripremljeni za razgovor nego kada su prijavljivali MKCK-u svoje srodnike kao nestale, pri emu su mnogi od njih pruìli na uvid li~na dokumenta za nestale osobe. Ante-mortem baza podataka je koritena i jo uvijek se koristi u procesu identifikacije srebrenikih rtava u okviru Projekta identifikacije za Podrinje u Tuzli, koji su osnovali i finansiraju ih bosanski dravni organi (entiteti) u saradnji sa ICMP-om u Bosni i Hercegovini. Kao i MKCK, PHR je prikupio podatke o prezimenu, imenu, oevom imenu, polu, datumu i mjestu roenja, datumu i mjestu nestanka. PHR je takoe registrovao nacionalnu pripadnost nestalih osoba. Mada su ciljevi i procedure za dva registraciona postupka koja su proveli MKCK i PHR donekle bili razli~iti, na{ je zaklju~ak da su registrovani slu~ajevi veoma sli~nog tipa. Oba pomenuta postupka provedeni su u cilju registracije nestalih osoba; vi{e od 95 procenata su registrovali bliski ro|aci, a u nekoliko slu~ajeva je prihvaena registracija osoba za koje se znalo da su mrtve. Spisak PHR-a sadri manji broj slu~ajeva nego to ih je na spisku MKCK-a, najvjerovatnije zbog toga {to su oni svoj rad zapoeli kasnije i to sa angaovani na registraciji za samo dvije regije (Tuzla i Sarajevo). Ante-Mortem baza podataka (AMDB) PHR-a koju smo koristili aùrirana je u julu 1999., ali smo odreene dodatne podatke od PHR-a dobili u maju i oktobru 1999., {to je dovelo do ukupnog broja od 7.269 osoba, od kojih je oko 80% bilo vezano za Srebrenicu. 4.4 POPIS STANOVNITVA U BOSNI I HERCEGOVINI IZ 1991. U statistikoj praksi, popis stanovnitva obino predstavlja najvei i najkompletniji izvor informacija o stanovnitvu neke drave. Popisom stanovnitva iz 1991. obuhvaeno je cjelokupno stanovnitvo Bosne i Hercegovine prema stanju od 31. marta 1991. Prilikom ovog popisa, prikupljene su informacije o ukupno 4,4 miliona pojedinaca. Do pojedinanih informacija dolazilo se putem razgovora oi u oi koji su voeni na osnovu popisnog upitnika koji je bio jednoobrazan za cijelu bivu Jugoslaviju. Popisna dokumentacija sadri po jedan upis za svaku nabrojanu osobu. Ta dokumentacija sadri informacije o velikom broju varijabli, kao to su optine i naselja boravka, ime i prezime, oevo ime, redni broj domainstva, jedinstveni matini broj graana, datum i mjesto roenja, pol, zanimanje, nacionalna pripadnost,
509
maternji jezik, vjeroispovijest, obrazovna sprema, broj roene djece (samo za ene), i mnoge druge. Opti kvalitet podataka je dobar, izuzev estih greaka u imenima osoba. Te greke su uglavnom posljedica slabog optikog skeniranja originalnih obrazaca (na primjer pogreno proitano V umjesto U, kao u MVSI) i neobavljenog naknadnog provjeravanja i sreivanja. Kako bi se ispravile greke u skeniranju, primijenili smo vie strategija. Prvo, razvijen je kompjuterski softver koji je primijenjen kako bi se utvrdile kombinacije slova koje su nemogue u B/H/S jeziku. Ovaj softver je koristio B/H/S sintaksu radi pristupa odrivosti kombinacija. Nemogue kombinacije ispravljane su eliminisanjem pogreno oblikovanih (neloginih) karaktera i umetanjem njihovih najvjerovatnijih ekvivalenata. Drugo, razvili smo tablice ispravki kako bi se eliminisale greke u skeniranju imena. Te tablice sadravale su stvarna imena i njihove ispravne verzije koje je kompjuterski program koristio kako bi dao sugestije u vezi s potrebnim ispravkama. Ove sugestije su zatim runo kontrolisane kako bi se odbacile sve pogrene ispravke koje je proizveo softver. Osobe kojima je B/H/S jezik maternji, kojima su pored toga bile poznate tradicije nadijevanja imena u Bosni i Hercegovini, poduhvatile su se tih zadataka. Nadalje, takoe smo razvili i primijenili kompjuterski softver za ispravljanje informacija o prezimenima lanova domainstava. Ovaj softver je provjeravao tanost i konzistentnost porodinih imena u istim domainstvima. Za lanove domainstava, ija su se porodina imena razlikovala od (ispravnih) imena drugih u datom domainstvu, utvrena su ispravna imena. Na primjer, ako je MUSI ispravno prezime za jedno domainstvo, osoba koja je navedena kao lan tog domainstva pod imenom MVSI postala bi MUSI. Drugi problem u vezi s kvalitetom podataka bio je taj to je broj upisa jedinstvenog matinog broja graana (JMBG) koji se sastoji od 13 cifara i koji je u bivoj Jugoslaviji uveden 1981., samo djelimino dostupan. JMBG se sastoji od datuma roenja (7 brojki), podruja roenja (2 brojke), rednog broja koji oznaava pol (3 brojke) i brojke za konanu provjeru (1 brojka). Za nae potrebe, datum roenja je od sutinske vanosti, dok su druge komponente JMBG-a manje znaajne. Datum roenja nedostaje samo za nekoliko procenata stanovnitva iz 1991. Po naem miljenju, problemi u vezi s podacima ne diskredituju popis kao snaan izvor informacija o predratnom stanovnitvu u Bosni i Hercegovini. Popis obuhvata varijable o nacionalnoj pripadnosti pobrojanih pojedinaca. To nam omoguava da prouavamo nacionalnu strukturu stanovnitva iz 1991. za sve pojedince iji su podaci povezani izmeu dva izvora podataka (popisa iz 1991. i spiska MKCK-a). Pitanje nacionalne pripadnosti u popisnom upitniku nije bilo ogranieno, to znai da su se pojedinci mogli izjanjavati kao pripadnici jednog od tri glavna naroda u Bosni i Hercegovini: Srba, Muslimana ili Hrvata. Ostala nacionalna opredjeljenja u popisu stanovnitva iz 1991. obuhvataju Jugoslovene (relativno esto), kombinacije nacionalne pripadnosti, kao to su "srpsko-hrvatska" ili "muslimanskosrpska" (ne tako esto), kao i druge etnike skupine (npr. Vlasi ili Romi), odnosno strane nacionalne manjine (npr. Maari) (manje esto). Oni koji su sebe nazivali Jugoslovenima, odnosno nazivima u kojima su bile kombinovane dvije nacionalne pripadnosti, bili su esto djeca iz mjeovitih brakova. Jugosloveni se nisu smatrali
510
pripadnicima neke zasebne etnike grupe i esto im se etnika kategorizacija nije dopadala. Za potrebe ovog izvjetaja razlikuju se etiri etnike grupe na osnovu nacionalnog izjanjavanja u popisu iz 1991: Srbi, Muslimani, Hrvati i ostali. Posljednja grupa, ostali, predstavlja rezidualnu kategoriju i obuhvata osobe koje su se izjasnile kao Jugosloveni, kombinacije etnikih grupa, kao i druge domae ili strane etnike grupe. 4.5 BIRAKI SPISKOVI ZA BOSNU I HERCEGOVINU IZ 1997., 1998. i 2000. GODINE
Biraki spiskovi o kojima je rije u ovom odjeljku sastavljeni su pod pokroviteljstvom OEBS-a, tj. Organizacije za bezbjednost i saradnju u Evropi, i stoga se esto nazivaju birakim spiskovima OEBS-a. Osnovu za sastavljanje tih spiskova predstavljao je Popis stanovnitva iz 1991., koji je nakon sukoba predstavljao posljednji raspoloivi kompletan izvor informacija o stanovnitvu Bosne i Hercegovine, posebno o stanovnitvu s pravom glasa. Meutim, treba napomenuti da se biraki spiskovi ne mogu koristiti kao izvor podataka o sveukupnom broju stanovnitva u 1997., 1998. ili 2000. godini. U tim godina, broj stanovnika Bosne je bio sigurno vei od priblinog broja od 2,7 miliona biraa obuhvaenih pomenutim spiskovima (vjerovatno oko 3,5 ili vie miliona). Meutim, svi ti spiskovi mogu se smatrati pouzdano velikim uzorkom stanovnitva koje je preivjelo sukob u Bosni i Hercegovini od 1992-95. godine. Valja napomenuti da je ovo stanovnitvo u vrijeme izbora imalo 18 ili vie godina: djeca ispod 18 godina, koja nisu mogla glasati, nisu zastupljena u ovim spiskovima. Biraki spisak iz 1997-98. predstavlja veliki uzorak stanovnitva Bosne i Hercegovine s pravom glasa. Svi birai koji su registrovani za glasanje 1997. i 1998. obuhvaeni su ovim izvorom. Dva biraka spiska (iz 1997. i 1998.) spojili smo u jedan (1997-98.). Podudarnost izmeu ova dva spiska je velika. Godine 1998. bilo je samo oko 150.000 novoupisanih (koji su se prvi put registrovali 1998). Svi drugi podaci u spisku iz 1998. takoe su bili obuhvaeni spiskom iz 1997. (prva registracija 1997.), a dodatno novi podaci iz 1998. (150.000 upisanih u 1998. godini). U veini sluajeva, ini se da podaci iz 1998. obuhvataju optine u kojima je registracija 1997. bila manje potpuna. Ukupan obim spojenih birakih spiskova iz 1997-98. obuhvata 2.674.506 upisanih i uglavnom se odnosi na 1997. godinu. U biraki spisak iz 2000. upisano je 2.296.308 osoba. Biraki spiskovi sadre informacije o prezimenu, imenu, JMBG-u, datumu roenja, optini stanovanja u 1991. godini, optini registracije za glasanje i optini za koju namjeravaju da glasaju. Biraki spiskovi imaju odreene manjkavosti o kojima je bilo rijei u vezi s popisom stanovnitva (npr. pogrena ortografija, nepotpuni ili nepostojei JMBG itd.) Ove greke ispravljene su na isti nain kao i kod popisa stanovnitva.
511
4.6
REGISTAR RASELJENIH OSOBA I IZBJEGLICA U BOSNI I HERCEGOVINI ZA 2000. GODINU
Registar raseljenih osoba i izbjeglica (RROI) predstavlja zvanini izvor informacija vlade Bosne i Hercegovine i UNHCR-a. Razvoj ove baze podataka koordinirao je UNHCR, dok su optinske vlasti obezbijedile ulazne podatke. Baza podataka obuhvata cijelu dravu. U verziji iz 2000. godine, koja je stavljena na raspolaganje Demografskoj jedinici, prijavljene su osobe koje su 2000. godine jo uvijek bile registrovane kao raseljene iz predratnih domova i za koje je bilo potrebno iznai trajno rjeenje. Kopija RROI pribavljena je od Dravnog ministarstva za ljudska prava i izbjeglice (DMLjPI) u Sarajevu polovinom augusta 2002. Ova baza podataka sadri informacije za oko 583.816 osoba. Ona takoe obuhvata oko 60.000 osoba koje su roene poslije 1. aprila 1991., a koje se nisu mogle nai u popisu stanovnitva iz 1991. Za priblino 1/3 osoba koje su prijavljene u RROI, raspoloive informacije su prilino potpune (odnosno, za treinu njih koji su stvarno podnijeli prijave, 191.954 osoba). Podaci kao to su imena, datumi i mjesta roenja, mjesta stanovanja prije sukoba, brano stanje, nacionalna pripadnost itd. su svi dostupni. Za preostalih 2/3 (tj. porodice podnosioca prijava, 391.862 osobe), informacije su ograniene i obuhvataju samo imena, datume roenja, pol, srodstvo s podnosiocem prijave, te JMBG. Nema nikakvih informacija o mjestu roenja ili nacionalne pripadnosti lanova porodica. Jedine dodatne informacije jesu one o radnom statusu i zanimanju suprunika podnosilaca prijava, kao i implicitne informacije o njihovom trenutnom boravitu. U takvoj situaciji, u cilju obrade podataka potrebno je poi od odreenih pretpostavki ili vezanih informacije (npr. ako se poe od pretpostavke da su drugi lanovi porodica iste nacionalne pripadnosti kao podnosilac prijave). ini se da je sveukupni kvalitet podataka prilino dobar, iako ima nekih problema, kao na primjer u vezi s jedinstvenim matinim brojevima graana (JMBG) koji su nepotpuni ili netani u oko 1/4 od svih sluajeva. 5. IZVORI OSOBE ZA "NESTALE-EKSHUMIRANE-IDENTIFIKOVANE"
Spisak Tuilatva s imenima nestalih osoba u vezi s padom Srebrenice 1995. godine povremeno je bio kritikovan zbog injenice da se u njemu uglavnom navode nestale osobe, dok potvreni podaci o smrtima na tom spisku predstavljaju samo mali dio sveukupnog broja srebrenikih rtava. To je zaista bio sluaj sa verzijom spiska Tuilatva iz 2000., u kojoj je samo za nekoliko pojedinaca od ukupno 7.475 nestalih osoba potvreno da su mrtve. Meutim, to nije sluaj sa spiskom Tuilatva iz 2005. Broj poznatih smrti na spisku iz 2005. iznosi 2.054 od 7.661 prijavljenog imena, to je 26,8% od ukupnog broja. Ovaj broj zasnovan je na zakljuenim predmetima MKCKa. Pored toga, imamo valjane razloge da vjerujemo da su poznate smrti na Spisku Tuilatva iz 2005. manje zastupljene u odnosu na osobe koje su prijavljene kao "jo uvijek nestale". Razlog za ovo je u tome to organizacije koje su angaovane na ekshumacijama i identifikaciji vjerovatno posjeduju vie podataka o poznatim
512
smrtima nego MKCK. Takoe je oito da e broj poznatih smrti u budunosti rasti kako budu odmicao proces ekshumacije posmrtnih ostataka ljudi iz grobnica na podruju Srebrenice i njihova identifikacija. Jedan od ciljeva ovog izvjetaja bio je da se utvrdi koliko je nestalih osoba do sada ekshumirano i identifikovano. Meutim, u vezi s ekshumiranim leevima, ovaj zadatak je izgleda bio prilino komplikovan.10 Broj identifikovanih osoba takoe varira u zavisnosti od usvojenog pristupa identifikaciji (uporeivenje uzoraka DNK u odnosu na druge metode identifikacije, kao to su sluajevi presumptivne identifikacije zasnovani na linim ispravama, odjei, drugim linim stvarima ekshumiranih rtava itd.). Saet ali ipak iscrpan pregled statusa ekshumacije i identifikacije u bivoj Jugoslaviji, a naroito u Srebrenici, nije mogue dobiti iz samo jedne organizacije. Samo za Srebrenicu, koja predstavlja daleko najrazraenije podruje, ove informacije su pohranjene na raznim mjestima u vie institucija. Informacije i dokumentacija u vezi sa Srebrenicom dostupni su iz Kantonalnog suda u Tuzli, Projekta identifikacije u Podrinju u Tuzli (PIP; zajedniki projekat ICMP-a i lokalnih vlasti u Bosni), Centra za koordinaciju identifikacije ICMP-a (ICC-ICMP) u Tuzli, Ureda ICMP za Bosnu u Sarajevu, Univerzitetskog klinikog centra u Tuzli (UKC). Pored ovih, novoosnovani (u augustu 2005.) Institut za nestale osobe (IMP), koji finansira ICMP zajedno s bosanskom Vladom, kao i Dravna komisija BiH za traganje za nestalim osobama (DKTNO), koji su nadleni za veinu postojeih informacija o ekshumacijama i identifikaciji rtava rata u Bosni. IMP i DKTNO sada formiraju centralnu bazu podataka o ekshumacijama i identifikacijama. Naalost, ova baza podataka jo nije dostupna u upotrebljivom elektronskom formatu. Uprkos ovim tekoama moemo zakljuiti da su, od oko 22.000 nestalih osoba koje su prijavljene u Bosni, do sada pronaeni posmrtni ostaci za (barem) vie od polovine ovog ukupnog broja (vie od 12.000).11 Veina tih ostataka vezana je za Srebrenicu, koja je takoe najvie zastupljena u procesima poreenja DNK i identifikacije. Prema podacima PIP, priblino (barem) 7.000 vrea s posmrtnim ostacima pohranjeno je u tuzlanskim mrtvanicama. Prema procjeni ICMP-a zasnovanoj na do sada prikupljenim uzorcima krvi, broj nestalih osoba iz Srebrenice iznosi 7.789.
10 Jedan razlog za to jeste to je pronaeno vie novih grobnica lokacija, od kojih su neke prilino velike, a dokumentaciju o njima tek treba prouiti. Drugi razlog je to je ponovno razvrstavanje ostataka u znaajnoj mjeri uznapredovalo uslijed primjene metodologije uporedne analize uzoraka DNK i uzoraka ekshumiranih kostiju. Ove nove rezultate trebalo bi uzeti u obzir prilikom sastavljanja dopunjenih podataka o lokacijama u vezi sa Srebrenicom i novih procjena u vezi s ekshumiranim leevima, to predstavlja glavni cilj posebnog projekta Tuilatva. 11 Komisija za ekshumacije FBiH izvijestila je u decembru 2003. da zna za 8.188 do sada ekshumiranih leeva, od kojih je 2.512 osoba identifikovano (grobnice koje sadre 5 ili vie leeva). Komisija za ekshumacije RS izvijestila je u januaru 2004. da zna za vie od 2.525 ekshumiranih i 54 ponovno ekshumiranih leeva, od kojih je 911 identifikovano (tokom 1995-98, vie identifikacija je vjerovatno obavljeno poslije 1998). Oko 2.570 leeva ekshumirano je tokom ekshumacija koje je izmeu 1996. i 2001. proveo MKSJ (grobnice sa 2 ili vie leeva). Ova tri ukupna broja daju 13.283 dodatna lea.
513
Najpouzdaniji izvor podataka o ekshumiranim i identifikovanim osobama je nesumnjivo ICMP. Mi smo koristili taj izvor kako bismo provjerili da li je broj poznatih smrti podjednak ili vii u odnosu na ukupni broj od 2.054 smrti, koji je dao MKCK. O rezultatima ovog poduhvata raspravlja se na drugim mjestima; u ovom izvjetaju, uopte uzev, samo se saeto prikazuju metode rada ICMP-a.12 Meunarodna komisija za nestale osobe (ICMP) vjeruje da je, kao nasljee rata od 1992-1995. u bivoj Jugoslaviji bilo vie od 40.000 nestalih, od kojih je vie od 22.300 iz Bosne i Hercegovine. ICMP, koji je formiran 1996. na samitu G-7 u Lyonu, Francuska, pomae porodicama, bez obzira na njihovo nacionalnu ili vjersku pripadnost, da utvrde sudbinu njihovih najvoljenijih tokom ovog sukoba. Mnogi od tih lanova porodica su najvjerovatnije mrtvi. Problem je kako ih identifikovati kada je, kao to je to sluaj sa onima iz Srebrenice, tradicionalnim forenzikim metodama identifikovano samo pet do osam odsto ekshumiranih leeva. U cilju rjeavanja ovog problema, ICMP primjenjuje modernu tehnologiju koja omoguava brzu i tanu identifikaciju leeva putem uporedne analize uzoraka DNK. Uzorci kostiju mrtvih tijela uporeuju se sa uzorcima krvi preivjelih srodnika. Takvi uzorci, ukoliko su podudarni, predstavljaju pouzdanu osnovu za identifikaciju neke nestale osobe. Svaki ovjek ima razliit DNK kod. Ljudi nasljeuju te razliite kodove od roditelja, tako da njihovi DNK sadre slinosti sa njihovim srodnicima: to je blii srodnik, to je vea podudarnost. Laboratorije analiziraju odreene karakteristike genetskih kodova kako bi utvrdili da li DNK sa nekog lea odgovara DNK-u ivih srodnika te osobe. Kada se kae da poreenje dovodi do podudarnosti, ono se smatra veoma tanim (vjerovatnoa od 0,9999, odnosno vjerovatnoa pogrenog rezultata od 0,0001). Kako bi se ova vjerovatnoa odrala visokom, uzorci krvi se u idealnom sluaju uzimaju od tri srodnika svake nestale osobe. ICMP e morati da prikupi priblino barem 100.000 uzoraka krvi kako bi identifikovao sve nestale osobe sa podruja bive Jugoslavije. Kada se utvrdi podudarnost, rezultati se upuuju patologu, koji, ako se uvjeri u njihovu ispravnost, potpisuje potvrdu o smrti. Kako bi se obezdijedilo funkcionisanje ovog sistema, iz grobnica i sa drugih mjesta moraju se prikupiti leevi i uzeti uzorci krvi od srodnika. Centri za kontakt s porodicama koji prikupljaju uzorke krvi uspostavljeni su u Tuzli, Sarajevu, Mostaru, Sanskom Mostu i Banjoj Luci. Takoe postoje mobilni timovi ICMP-a, koji prikupljaju uzorke krvi iz cijele BiH i svih drugih regiona u bivoj Jugoslaviji. Veina osoblja dugo vremena radi sa ICMP i obuena je kako da pristupi ljudima (srodnicima) i kako da uzima uzorke krvi. Proces davanja krvi je potpuno dobrovoljan i davaocima jami punu tajnost identiteta. Kada se uzmu uzorci krvi ili kostiju, obiljeavaju se bar-kodovima (na kompjuteru u
12 Pregled rada ICMP-a zasnovan je na materijalima s internet stranice ICMP-a i razgovorima sa lanovima osoblja ICC-ICMP i PIP u Tuzli koji su voeni u augustu 2004. prilikom boravka Ewe Tabeau (Demografska jedinica Tuilatva) i Ronalda Turnbulla (Dokazna jedinica Tuilatva) u Bosni.
514
ICC-IMP), tako da niko izvan centralnog ureda ne zna za pojedinosti o uzorcima. DNK profil odvaja se od uzoraka krvi na Univerzitetskom klinikom centru u Tuzli. Ekshumacije predstavljaju izvor prikupljanja uzoraka kostiju. Davaoci informacija (npr. svjedoci ili rtve) prijavljuju mogue grobnice lokalnoj bosanskoj komisiji za nestale osobe ili nekoj meunarodnoj organizaciji kao to su SFOR, ICMP, MKSJ. Nakon prethodnog obilaska mjesta ekshumacije, uz procjenu lokacije i istorijata tog mjesta, lokalni sud izdaje nalog za ekshumaciju. ICMP u tom trenutku poinje rad na koordinaciji procedure. Iskopavanja blisko nadzire vie agencija, kako bi se obezbijedilo da njihovo provoenje bude zakonito i temeljito. SFOR moe obezbijediti informacije za ove prethodne posjete i pojaanu sigurnost lokaliteta i okolnih podruja ukoliko se radi o osjetljivom iskopavanju. Leevi se prenose u jednu od mnogih mrtvanica na podruju Sarajeva ili Banje Luke, odnosno u Tuzlu, za Projekat identifikacije u Podrinju (PIP). PIP pomae projekat uzimanja uzoraka DNK tako to vadi uzorke kostiju i izvodi neke tradicionalne forenzike radove, kao to je identifikacija leeva ispitivanjem starih povreda ili odjee, to se takoe vri u tuzlanskoj bolnici. Uzimaju se mali uzorci kostiju, koji se radi anonimnosti obiljeavaju bar-kodovima i upuuju u laboratoriju u Sarajevo, gdje se izdvaja DNK. DNK profili uzoraka krvi i kostiju vraaju se u ICC-ICMP u Tuzli, gdje se vri poreenje. U ICC-ICMP, svi uzorci krvi i kostiju se arhiviraju i obiljeavaju barkodovima, pri emu se imena davalaca skidaju sa uzoraka. ICC-ICMP takoe odrava baze podataka ICMP-a koje, izmeu ostalog, sadre sljedee module: Davaoci krvi (tj. srodnici nestalih) Podudarnost DNK i izvjetaji o podudarnosti Zakljueni predmeti (tj. pozitivna identifikacija), s imenima i drugim raspoloivim linim pojedinostima. Svi podaci ICMP-a identifikovani su putem jedinstvenih bar-kodova. Bar-kodovi su dosljedno koriteni u svim bazama podataka i slue kako bi se utvrdile jedinstvene veze meu njima. Veinu dragocjenih baza podataka ine one o davaocima krvi (srodnicima nestalih), podudarnosti DNK i identifikovanim osobama. Znaajno je napomenuti da smo tokom posjeta PIP i ICC-ICMP u augustu 2004. saznali da je identifikacija srebrenikih rtava provedena veoma detaljno. Dakle, podaci o identifikovanim osobama mogu biti predoeni Sudu kao pouzdani. 6. METODOLOGIJA
U ovom izvjetaju primijenjena je ista metodologija kao i u Izvjetaju Tuilatva iz 2000., odnosno uporeivani su podaci o pojedincima sa spiska MKCK-a iz 2005., spiska PHR-a iz 1999., iz popisa stanovnitva od 1991. i sa birakih spiskova. Preduzeti su sljedei koraci:
515
prezimena. Meutim, tako dobijeni rezultati morali su se vizuelno pregledati kako bi se utvrdilo da li je vjerovatno da uzorci pripadaju istoj osobi ili ne, traei sve druge raspoloive informacije, kao to su optina i mjesto roenja ili stanovanja. Na primjer, mjesto roenja moe biti dato kao optina na jednom spisku, a kao manji zaselak koji se nalazi u istoj optini na drugom spisku. Bilo bi veoma komplikovano, ako ne i nemogue, takve provjere vriti automatski. U sloenijim sluajevima dodatne informacije o dotinim osobama smo traili u popisu stanovnitva iz 1991. godine, na primjer kada jedan spisak sadri informacije o nekom podatku koji je takoe uvrten i popis, ali ne i na drugi spisak, kao to je matini broj ili mjesto roenja. Ortografija imena takoe je provjeravana na isti nain, esto putem pronalaenja imena drugih lanova porodice sadrana u popisnoj dokumentaciji. Sravnjivanje podataka sa spiskova nestalih osoba MKCK-a i PHR-a sa birakim spiskovima predstavlja poseban problem, budui da je samo ogranieni broj varijabli ukljuen u sve ove spiskove. Oevo ime, na primjer, koje je vano za identifikaciju ljudi u BiH, upisano je u spiskove nestalih osoba, ali ne i u birake spiskove, dok je sa jedinstvenim matinim brojem graana suprotan sluaj. Stoga, kada smo pokuali sravniti podatke iz tih izvora, naili smo na veliki broj podudarnosti, poto nije uvijek bilo dovoljno varijabli koje bi bile zajednike za dva izvora podataka kako bi se napravila razlika izmeu stvarnih i lanih podudarnosti, na primjer tamo gdje je nedostajao puni datum roenja. Imajui u vidu mogunost greaka u datumima roenja takoe smo pretraili podudarnosti podataka sa razlikama do vie godina u godini roenja. Takve podudarnosti nisu prihvaene, naravno, prije nego to je vjerovatnoa podudarnosti potvrena nakon poreenja informacija o drugim podacima, na primjer, o razliitim lokacijama kao to su mjesto roenja, stanovanja ili nestanka na spiskovima nestalih osoba, i sadanja optina ili optine glasanja na spiskovima biraa. Podudarnost nestalih lica i registrovanih biraa nije prihvaena ako su lokacije bile nesumnjivo nekonzistentne, na primjer ako je neka osoba roena, ivjela ili nestala u istonoj Bosni prema spiskovima nestalih, ali je, prema birakom spisku, registrovana za glasanje u nekoj optini u sasvim razliitom dijelu drave. Koritenje podataka iz popisa 1991. bilo je od kljune vanosti prilikom utvrivanja da li neki par potencijalno podudarnih podataka sa dva razliita spiska predstavlja istu osobu. Kada se, na primjer, neki set podudarnih podataka sa spiskova MKCK/PHR pronae i u popisnoj dokumentaciji, i matini broj i oevo ime provjeravaju se kako bi se utvrdilo da li podudarni podaci predstavljaju istu osobu. U nekim sluajevima samo jedan par podudarnih osoba identifikovan je u popisu stanovnitva, ali ne i drugi. U takvim sluajevima podudarnost se odbacuje ako se oevo ime koje je upisano u popis u znatnoj mjeri razlikovalo od oevog imena koje je upisao MKCK/PHR. Ako je samo osoba sa spiska MKCK/PHR pronaena u popisnoj dokumentaciji, podudarnost se odbacuje ako se matini broj u popisu u znatnoj mjeri razlikuje od matinog broja na birakom spisku. To je jedan od pokazatelja potpunosti popisa iz 1991. i kvaliteta registara nestalih osoba, koji ukazuje na to da lane osobe nisu prijavljivane kao nestale kako bi se vjetaki uveao njihov broj ili iz drugih razloga.
516
Kako bi se oznaili kvalitet i osnove za utvrivanje podudarnosti, za svaku od osoba ija je podudarnost utvrena odreeni su parametri prema kriterijumima primijenjenim kod utvrivanja podudarnosti. Ti parametri odreivani su radi analize broja utvrenih podudarnosti prema njihovoj vrsti i kvalitetu. 6.2 SASTAVLJANJE SPISKA TUILATVA IZ 2005. I ISKLJUIVANJE MOGUNOSTI DVOSTRUKOG NAVOENJA ISTE OSOBE Kako je napomenuto u odjeljku 6, prvi korak u sastavljanju spiska Tuilatva iz 2005. s imenima srebrenikih rtava bio je vezan za uspostavljanje baze podataka u vezi sa spiskom MKCK-a iz 2005. Pet prvobitnih tabela MKCK-a kombinovano je u jednu tabelu podataka, pri emu je na njoj oznaeno pet kategorija spisa, tj. jo uvijek nestali, jo uvijek nestali s informacijama o smrti, zakljueni predmeti ivi, zakljueni predmeti mrtvi, te administrativna iskljuenja. Dobiveni spisak (22.212 upisa) provjeren je kako bi se iskljuila mogunost dvostrukog navoenja iste osobe i 28 upisa je oznaeno radi iskljuenja. Svi ostali upisi smatrali su se jedinstvenim. Kao sljedei korak, spisak MKCK-a uporeen je sa posljednjom prethodnom verzijom podataka MKCK-a, tj. sa spojenim spiskom MKCK-a i PHR-a, koji sadri sve prethodne verzije podataka MKCK-a, kao i upise PHR-a. Podudarnost spiskova iz 2004. i 2005. godine zasnovana na BAZ, odnosno matinom broju koji je koristio MKCK, bila je odlina: 21.800 upisa na spisku iz 2004. bilo je podudarno sa 22.212 upisa na spisku MKCK-a iz 2005. Za preostalih 412 upisa na spisku iz 2005. oekivalo se da predstavljaju nove upise koji su jedinstveni samo za spisak MKCK-a iz 2005. Kako bi se osiguralo da se oni ne preklapaju sa upisima MKCK-a i PHR-a iz 2004., uinjeno je vie pokuaja na osnovu kriterijuma koji nisu zasnovani na BAZ broju, uglavnom po imenima. Nekoliko tih upisa je zaista uspjeno sravnjeno sa spiskom MKCK-a iz 2005. (5 upisa), ali velika veina njih nije (407 upisa). Tih 407 nesravnjenih upisa smatrani su dodacima na spisku MKCK-a iz 2005., tj. nestale osobe koje ranije nisu bile registrovane ni kod MKCK-a ni kod PHR-a. Mi smo provjerili te upise prema kriterijumima relevantnosti za Srebrenicu kako bismo utvrdili koje podaci bi trebali biti uneseni na Spisak Tuilatva iz 2005. u vezi sa Srebrenicom. Prilikom sravnjivanja spiska MKCK-a iz 2005. sa spiskom MKCK-a i PHR-a iz 2004., provjeravane su podudarnosti BAZ brojeva i podudarnosti imena. BAZ brojevi su, uopte uzev, na oba spiska jednaki za iste nestale osobe, ali neka od imena se razlikuju (76, pri emu su sve druge informacije identine). Veina tih imena je bila veoma slina, gotovo identina, a razlike su vjerovatno bile posljedica pogrene ortografije ili greaka kod unoenja imena u kompjuter. Samo dvije osobe su imale potpuno razliita imena na dva spiska, a u oba sluaja se radilo o enama koje su najvjerovatnije promijenile prezime zbog stupanja u brak. One su samo imale ista imena. Stoga, nije bilo razloga da se one iskljue iz analize. Koristei se vezama izmeu spojene baze podataka MKCK-a i PHR-a i popisa stanovnitva iz 1991., na spisak MKCK-a iz 2005. uneseno je vie podataka iz popisa
517
stanovnitva iz 1991., ukljuujui nacionalnu pruipadnost i mjesto boravka koji su prijavljeni prilikom popisa. Kao sljedei korak, sa spiska MKCK-a iz 2005. odabirani su podaci u vezi sa Srebrenicom. To je injeno bez obzira na to da li je neki upis i ranije, odnosno 2000. godine, bio oznaen kao vezan za Srebrenicu. Kriterijumi koji su koriteni prilikom izbora upisa u vezi sa Srebrenicom bili su isti kao i oni koji su konkretno navedeni u odjeljku 3. Svi upisi koji odgovaraju vremenskim okvirima nestanaka i optina nestanaka oznaeni su kao vezani za Srebrenicu. Deset upisa, koji su ranije oznaeni kao dvostruki upis iste osobe, iskljueno je, ime je ukupan broj relevantnih upisa utvren na 7.677, vidi Tabelu 1. Tabela 1. Dokumentacija u vezi sa Srebrenicom prema kategorijama u prvobitnoj tabeli MKCK-a iz 2005.
Dokumentacija u vezi sa Srebrenicom Broj Procenat 5.278 68,75% 318 26 2.054 1 7.677 4,14% 0,34% 26,76% 0,01% 100,00%
Kategorija MKCK-a
Jo se vode kao nestali Jo se vode kao nestali, uz info. o smrti Zakljueni predmeti, ivi Zakljueni predmeti, mrtvi Administrativna iskljuenja Ukupno
Iz tabele 1 moe se vidjeti da novi spisak nestalih iz Srebrenice, zasnovan na spisku MKCK-a iz 2005., sadri podatke o 7.650 nestalih osoba (7.677 minus 26 preivjelih i 1 administrativno iskljuenje). Izbor 7.650 upisa preuzet je sa spiska MKCK-a iz 2004. zajedno sa 407 novih upisa MKCK-a koji nisu prijavljeni na spisku iz 2004. ni na ranijim spiskovima. Meutim, spisak MKCK-a iz 2005. nije ukljuivao nekoliko starih upisa na spisku PHR-a. Ukupno je bilo 400 takvih upisa.13 Stoga je trebalo provjeriti da li se tih 400 starih upisa podudara sa spiskom MKCK-a ili ne, koristei kriterijume koji nisu broj BAZ.14 Kako bi se provjerio njihov status podudarnosti/nepodudarnosti, 400 upisa uporeeno je sa spiskom MKCK-a iz 2005. na osnovu sljedea tri kriterijuma: isto ime, isto prezime i isto prvo slovo oevog imena
13 Nakon sravnjivanja spiska MKCK-a i PHR-a iz 2004. sa spiskom MKCK-a iz 2005. u kom su koriteni brojevi BAZ, 401 upis sa spiska MKCK-a i PHR-a iz 2004. nije sravnjen; jedan od tih upisa jeste bio sravnjen, ali je broj BAZ dupliciran; taj upis je stoga zanemaren, a samo 400 upisa smatrano je relevantnim. Ovih 400 upisa sastoje se uglavnom od starih podataka PHR-a i predstavlja mogue proirenje spiska MKCK-a iz 2005. 14 PHR i MKCK ne koriste isti sistem upisa matinih brojeva.
518
prva tri slova imena, prva tri slova prezimena i prvo slovo oevog imena prvi inicijal imena, prva tri slova prezimena i prvo slovo oevog imena.
Svaka potencijalna podudarnost provjeravana je manuelno a samo neupitni podaci su sauvani. Ova procedura dovela je do identifikovanja 33 upisa u vezi sa Srebrenicom (od njih 400) koji su dodatni u odnosu na do sada prikupljene na Spisku Tuilatva iz 2005. Od tih 33, samo za njih 23 je naznaeno da potiu od PHR-a (samo), ostali potiu sa raznih starijih spiskova MKCK-a (9 sa starijih spiskova, 1 iz 2004.). Iako nemamo informacija zbog ega se deset imena vie ne pojavljuje na spisku MKCK-a, najrazumnije bi bilo pretpostaviti da je MKCK imao razloga da ih skine, na primjer zbog tehnike greke ili zato to je utvreno da su ivi, te da ih stoga ne bi trebalo uvrtavati na nove spiskove nestalih. Za 23 upisa PHR-a moe se smatrati da se radi o jo uvijek nestalima, ali oni iz raznih razloga nisu prijavljeni MKCK-u. Novi spisak nestalih iz Srebrenice se stoga moe proiriti na 23 nestale osobe koje je prijavio samo PHR; ni za jednu od te 23 osobe nije naznaeno da se radi o dvostrukom upisu iste osobe. Dakle, novi ukupni broj upisa u vezi sa Srebrenicom na spisku Tuilatva iz 2005. sada iznosi 7.673 (7.650 + 23). Kao posljednji korak, od gorenavedenog ukupnog broja (7.673) oduzeli smo 12 potencijalnih preivjelih koji su navedeni u birakim spiskovima. Konaan broj upisa na Spisku Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih i mrtvih osoba u vezi s padom Srebrenice iznosi 7.661, prema stanju od septembra 2005. 6.2 POTRAGA ZA POTENCIJALNIM PREIVJELIMA
Spisak Tuilatva iz 2005. s imenima 7.661 nestalih i mrtvih osoba u vezi sa Srebrenicom u principu ne bi trebalo da ukljuuje preivjele. Meutim, neke od registrovanih nestalih osoba mogle su kasnije biti pronaene kao zatoene itd. a da su srodnici moda zaboravili da ih skinu sa spiska. S druge strane, takoe je mogue da mrtve osobe mogu biti prijavljene kao ive na spiskovima biraa, raseljenih osoba ili izbjeglica. Politike ili ekonomske prednosti registracije neke osobe kao biraa ili raseljene osobe ukljuuju pravo dodatnog glasa za neku stranku ili dodatne ekonomske podrke porodicama, to ak moe djelovati kao podsticaj za lanu registraciju. Za obje vrste registracije trae se nekakve line isprave, ali je teko utvrditi sa kolikom strogou je vrena provjera linih isprava ili koliko ih je jednostavno bilo falsifikovati. Pored toga, moglo je doi do nenamjernih greaka razne vrste, kao to su greke u prekucavanju ili kompjuterskoj obradi podataka. Dakle, u kvalitet tih spiskova nije se mogue stoprocentno pouzdati i potrebno je izriito obraditi sva imena koja se pojavljuju na spisku nestalih s jedne i na spiskovima preivjelih, tj. biraa ili raseljenih osoba s druge strane. Kako bi se sa sigurnou utvrdilo da zaista nijedan preivjeli nije uvrten na spisak Tuilatva iz 2005., provedena je potraga za moguim preivjelima. Pri tome su primijenjena dva pristupa:
519
1.
2.
Podaci o osobama koje je Tuilatvo 2000. registrovalo kao potencijalne preivjele i skinulo ih sa Spiska Tuilatva iz 2000. ponovo su provjeravani radi utvrivanja da li se i dalje nalaze na Spisku Tuilatva iz 2005. Podaci Tuilatva iz 2005. provjeravani su u birakim spiskovima (iz 1997., 1998. i 2000.) i u bazi podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama u BiH (2000).
Rezultati ovog poduhvata prikazani su na tabeli 2 dolje. Podudarnosti izmeu Spiska Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih osoba u vezi s padom Srebrenice i poslijeratni izvori u vezi s preivjelim stanovnitvom
Uvrteni na spisak Tu. iz 2005 Izvori o poslijeratnom preivjelom stanovnitvu Birai 1997-98. (samo) i dalje nestali 7 potvrda smrti 2 info. smrti o Iskljueni i dalje nestali 9 5 5 2 12 6 6 1 5 27 Ukupno
Tabela 2.
Birai 1997-98. i birai 2000. i RROI 1 2000. Birai 1997-98. i birai 2000. 1 Birai 2000. (samo) 1 RROI (samo) 2 1 Ukupno 7 7 1 Skraenice: RROI: Registar raseljenih osoba i izbjeglica, Birai: biraki spisak
Prilikom sastavljanja Spiska Tuilatva iz 2000, vreno je uporeivanje spiskova nestalih osoba MKCK-a i PHR-a sa birakim spiskovima iz 1997. i 1998., pri emu je utvreno ukupno 9 podudarnosti u vezi sa Srebrenicom.15 Identitet tih 9 osoba provjeren je prema popisu stanovnitva u istonoj Bosni za 1991. godinu.16 Uvjereni smo da se utvrene podudarnosti odnose na iste osobe a ne na brkanje osoba s istim imenom ili slinim datumom roenja.17 Osam od ovih devet upisa jo uvijek se moe nai na Spisku Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih i mrtvih iz Srebrenice, (tj. u prvom izboru upisa relevantnih za Srebrenicu sa spiska MKCK-a iz 2005), pod istim brojevima BAZ. Meutim, samo 3 od moguih 9 preivjelih moe se nai na birakom spisku iz 2000. to ukazuje na mogunost da preostalih 6 osoba uopte nije preivjelo.
15 Uporeivanje je vreno odvojeno sa tri razliite kombinacije setova podataka, ukljuujui podatke za cijelu Bosnu i Hercegovinu (BH): MKCK 3 i biraki spisak iz 1997.; MKCK 4 i biraki spisak iz 1998. (proveo OEBS u Sarajevu); te PHR AMDB i biraki spisak iz 1998. 16 Zasebna popisna dokumentacija za istonu Bosnu prikupljena je u tu svrhu i ona obuhvata optine Bratunac, Han-Pijesak, Rogatica, ekovii, Srebrenica, Vlasenica i Zvornik. 17 Utvrdili smo etiri istinske podudarnosti osoba koje su nestale tokom 1992. (2 iz Bratunca, 1 iz Srebrenice i 1 iz Zvornika). Takoe smo paljivo provjerili identitet tri dodatne osobe za koje je utvrena podudarnost i tako otkrili da je svaki sravnjeni par upisa predstavljao dvije razliite osobe. Utvrdili smo, na primjer, da su dvije osobe imale istovjetna imena, prezimena i datume roenja, ali razliita oeva imena, te drugi primjer dvije osobe koje su imale ista imena, prezimena i oeva imena, ali razliite datume roenja i matine brojeve.
520
Poveanje broja moguih preivjelih sa 9 u 2000. godini na ukupno 27 u 2005. posljedica je poboljane metodologije sravnjivanja, poboljanog kvaliteta podataka i poveanja stope podudarnosti birakih spiskova sa popisom iz 1991. koje je postignuto u godinama nakon 2000. Na primjer, ispravili smo pogrenu ortografiju velikog broja imena, naroito u popisu iz 1991., a MKCK je u znaajnoj mjeri poboljao kvalitet svog spiska nestalih. Na primjer, razmjere upisa s punim datumom roenja poveane su sa 65,8% na spisku MKCK-a iz 1997-98. ne 71,2% na spisku iz 2005. Od 27 utvrenih podudarnosti na Spisku Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih i mrtvih osoba u vezi sa Srebrenicom s poslijeratnim spiskovima preivjelih, tano 8 utvrenih podudarnosti odnosi se na osobe za koje je na spisku MKCK-a navedeno da su njihove smrti potvrene, tj. da su im leevi identifikovani (7 sluajeva), ili se vjeruje da su mrtvi na osnovu informacija o leu koje su dali srodnici (1 sluaj). Upravo tih 8 utvrenih podudarnosti takoe su naene meu biraima i nestalim osobama. To pokazuje da kvalitet poslijeratnih spiskova nije savren, kako je ve napomenuto. To je pojaalo i nau sumnju da su neke podudarnosti na spisku nestalih sa spiskovima preivjelih moda posljedica greaka, namjernih ili nenamjernih, na poslijeratnim spiskovima - a ne greaka na spiskovima nestalih.18 Meutim, kako bi smo bili sigurni, odluili smo da neke od ovih 27 potencijalnih preivjelih skinemo sa Spiska Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih i mrtvih osoba, dok su ostali ostavljeni. Zadrali smo imena 7 nestalih osoba koja su bila samo na birakim spiskovima iz 1997-98., ali ne i na novijim birakim spiskovima, odnosno u bazi podataka o raseljenim osobama i izbjeglicama (RROI-2000). Ove podudarnosti najvjerovatnije su posljedica omaki ili prevara prilikom registracije biraa. Takoe smo, sasvim oito, ukljuili 8 osoba koje je MKCK registrovao kao mrtve. Meutim, iskljuujemo 12 osoba za koje je utvrena podudarnost sa birakim spiskom iz 2000. i/ili spiskom RROI iz 2000. Ipak mislimo da su sluajevi nestalih koji su naeni u RROI vrlo upitni budui da su 3 od ovih 5 osoba mrtve, prema podacima MKCK-a. Dakle, zakljuujemo da se od 27 utvrenih podudarnosti na spisku nestalih MKCK-a sa tri poslijeratna spiska preivjelih, 15 njih sa sigurnou moe smatrati nestalim, dok bi 12 njih trebalo skinuti sa naeg spiska mrtvih i nestalih. To ne znai da smo mi uvjereni da su te osobe preivjele. Naprotiv, smatramo vjerovatnijim da su svi oni ili veina njih pogreno registrovani kao birai ili raseljene osobe nego da su pogreno registrovani kao nestali. To bi se moglo razjasniti samo daljnjim istraivanjima. Navedenih 12 (iskljuenih) imena nabrojano je u dopuni Spiska Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih koji je priloen ovom izvjetaju.
18
Tabela 2 takoe ukazuje na to da 9 utvrenih podudarnosti za nestale osobe na birakim spiskovima koje smo ranije nali i iskljuili ih sa Spiska Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih i mrtvih osoba. Analiza novijih izvora podataka otkrila je u 9 ovakvih sluajeva jedna osoba mrtva prema podacima MKCK-a, 3 se jo uvijek nalaze na birakom spisku (verzija iz 2000.), dok se 5 njih ne moe nai ni na jednom poslijeratnom spisku koji je nama dostupan. To to se na birakim spiskovima iz 1997-1998. pojavljuju i mrtve osobe najvjerovatnije je posljedica greke ili prevare prilikom registracije biraa.
521
U svakom sluaju, broj takvih nepodudarnosti je veoma mali u poreenju s ukupnim brojem od 7.661 nestalih osoba. To upuuje na zakljuak da nije moglo biti nikakve iroke kampanje registrovanja ivih osoba kao nestalih. 7. REZULTATI
7.1
OPTA ZAPAANJA
Kako je u ovom izvjetaju ve navedeno, ukupan broj rtava u vezi s padom Srebrenice 1995. godine iznosi najmanje 7.661 (tabela 3). Ovaj broj je za 186 vei od sveukupnog broja od 7.475 osoba koje su navedene u Spisku Tuilatva iz 2000. Dva spiska Tuilatva su sastavljena primjenom potpuno iste metodologije i skoro istih izvora (iako je 2005. koriteno vie izvora i novijih verzija). Spisak MKCK-a s imenima nestalih osoba je i dalje predstavljao na glavni izvor. Verzije spiska iz 1997. i 1998. koritene su za Spisak Tuilatva iz 2000., dok je za Spisak Tuilatva iz 2005. koritena verzija spiska MKCK-a iz 2005., pored spiska PHR-a iz 1999. koji je koriten u oba sluaja. Spiskovi Tuilatva sastavljani su nezavisno jedan od drugog, ali primjenom istih formalnih kriterijuma. Veliki broj upisa pojavljuje se na oba spiska (7.264, vidi sljedei odjeljak). Na Spisku Tuilatva iz 2005. ima 397 novih upisa i oni su utvreni na osnovu spiska MKCK-a s imenima nestalih osoba u Bosni i Hercegovini. Kako se vidi iz saetog prikaza u tabeli 3, za 2.054 (26,8%) rtve zna se da su mrtve (tj. identifikovane su). Zajedno sa onima koje jo nisu identifikovane ali ija su tijela ve pronaena, broj mrtvih je ak i vei i iznosi 2.372 (31,0%). Preostale osobe se jo uvijek vode kao nestale (67%). Tabela 3. Broj sluajeva na Spisku Tuilatva iz 2005. s imenima nestalih i mrtvih osoba u vezi s padom Srebrenice po kategorijama rtava
Broj 5.266 318 2.054 23 7.661 Postotak 68,7 4,2 26,8 0,3 100,0
Kategorija rtava I dalje nestali I dalje nestali, info o smrti Zakljueni predmeti, mrtvi I dalje nestali, PHR Ukupan broj predmeta na spisku
Treba napomenuti da je stvarni broj potvrenih smrti na spisku u vezi sa Srebrenicom mnogo vei od broja zakljuenih predmeta MKCK-a (mrtvih) i broja onih koje MKCK jo vodi kao nestale, a ija su tijela u meuvremenu pronaena. Ovo zapaanje je izvedeno na osnovu dodatnih novijih izvora informacija kojima raspolaemo i o kojima e biti rijei u dopuni ovog izvjetaja.
522
7.2
USKLAENOST SA SPISKOM TUILATVA IZ 2000.
Dva spiska Tuilatva, iz 2000. i iz 2005., sastavljani su nezavisno jedan od drugog. Meutim, podudarnost ta dva spiska je velika: 97,2% sluajeva uvrenih u Spisak Tuilatva iz 2000. registrovano je i na Spisku iz 2005. (7.264 od 7.475, vidi tabelu 4). Najvea podudarnost, u relativnom smislu, uoljiva je kod zakljuenih predmeta (tj. mrtvih), gdje je 1.979 od 2.054 smrti uvrteno na Spisak Tuilatva iz 2000., ali status u pogledu smrti nije utvren ni za jednu od tih osoba. Tabela 4. Sluajevi prijavljeni na spiskovima Tuilatva iz 2000. i 2005. s imenima nestalih i mrtvih u vezi sa padom Srebrenice 1995. po kategorijama
2000. 4.969 295 1.979 21 7.264 2005. 5.266 318 2.054 23 7.661 % podudarno 94.4 92.8 96.3 91.3 94.8
Kategorija rtava I dalje nestali I dalje nestali, info. o smrti Zakljueni predmeti, mrtvi I dalje nestali, PHR Ukupno podudarno
Broj dodatnih nestalih osoba na Spisku Tuilatva iz 2005. iznosi oko 400 (tj. 397). Broj upisa iz 2000. koji nisu uvrteni u Spisku Tuilatva iz 2005. iznosi oko 200 (tj. 211). Mnogi sluajevi iz ove druge grupe pripadaju starim ulaznim podacima PHR-a koje je sada prijavio MKCK. Neke od tih upisa je i MKCK izostavio sa svog spiska iz 2005. iz razloga kao to su, na primjer, njihovo povlaenje od strane porodica i tehniki razlozi kao to su dvostruki upisi istih osoba i zamjena manjkavih upisa.
7.3
DETALJNI REZULTATI
Period koji je analiziran u ovom izvjetaju, od jula do decembra 1995., relativno je dug u odnosu na dogaaje u julu 1995. Rezultati prikazani u tabeli 5 potvruju da su pad Srebrenice i masakr koji je uslijedio predstavljali rapidan i kratkotrajan incident. Za 96,4% rtava prijavljeno je da su nestale u julu 1995. Do kraja augusta 1995. gotovo 99% rtava prijavljene su kao nestale; tj. 7.558 od 7.661. U apsolutnom smislu, "samo" 103 rtve su nestale u periodu od septembra do decembra 1995.
523
Tabela 5.
Mjesec nestanka juli august septembar oktobar novembar decembar Ukupno
Nestali i mrtvi u vezi sa Srebrenicom po mjesecu nestanka

Broj Procent Kumulativno 96,4% 98,7% 99,5% 99,9% 100,0% 100,0% 100,0%
7.384 96,4% 174 2,3% 64 0,8% 28 0,4% 8 0.1% 3 0,0% 7.661 100,0%
Dolje prikazani grafikon ilustruje navedene zakljuke. Brojka 1b fokusira se na svakodnevnu distribuciju nestanaka tokom mjeseca jula (7.384 od sveukupnog broja od 7.661 nestalih). Mnoge osobe nestale su 11., 12. i 13. jula 1995. - 5.506 od 7.661 sluajeva (71,9% od svih nestanaka). Grafikon 1a. Nestali i mrtvi u vezi sa Srebrenicom po mjesecima nestanka
8.000
7,.384
7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 0 juli august septembar oktobar novembar decembar
174 64 28 8 3
524
Grafikon 1b. Nestali i mrtvi u vezi sa Srebrenicom po danu nestanka u julu 1995.
2.500
2273
2.000
1705 1528
1.500
1.000
537
500
241 2 1 38 124 116 103 38 60 60 21 24 19 30 40 13 9 8 24
0 5 6 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30
Sljedea tema koja je analizirana u ovom izvjetaju jeste mjesto nestanka. Tabela 6 i grafikon 2 koncentriu se na najfrekventnija mjesta nestanka nestalih iz Srebrenice. Samo mjesta sa 50 ili vie nestanaka su prikazana pojedinano. Sva druga mjesta su kombinovana u kategoriju "Ukupno < 50". Napravljena je distinkcija izmeu mjesta nestanka onih koji su jo uvijek nestali i onih za koje se ve zna da su mrtvi. Prvo zapaanje je da je 7.121 pojedinac, tj. oko 93% svih nestalih, nestao sa samo 14 lokacija, pri emu je najkarekteristinije to da je 3.155 osoba (41,2%) nestalo iz Potoara i po umama. Jo 2.388 osoba (30,5%) nestalo je sa tri lokacije, Kravice, Konjevi-Polja i Kamenice. Tih pet mjesta nestanaka se gotovo podjednako esto javlja meu jo nestalim osobama i zakljuenim predmetima (tj. mrtvima). Meutim, omjer onih ija je smrt potvrena u odnosu na jo uvijek nestale osobe (koja jasnije pokazuje napredovanje identifikacije rtava za svako dato mjesto nestanka), relativno je vei za one koji su nestali iz Potoara ("omjer mrtvih u odnosu na nestale" od 51%) od onog koji je prosjean za sva mjesta sa 50 ili vie nestanaka ("omjer mrtvih u odnosu na nestale" od 37%). Ovaj omjer je relativno nizak za one za koje je prijavljeno da su nestali iz ume (32%), to ne iznenauje poto mnogi (ili veina) od ovih pojedinaca nisu ukopani u masovne grobnice. Visok omjer identifikovanih osoba koje su nestale iz Potoara je vjerovatno posljedica injenice da je veina njih ukopana u masovnim grobnicama.
525
Tabela 6.
MJESTO NESTANKA POTOCAR I UMA KRAVICA KONJEVI-POLJE KAMENICA BALJKOVICA BULJIM UDRC SREBRENICA POBUD E NOVA KASABA EPA KALDURMICA BURNICE UKUPNO >50 UKUPNO <50 SVEUKUPNO
Broj nestalih u vezi sa Srebrenicom po mjestima nestanka

i dalje nestali i dalje nestali zaklj. predmeti i dalje nestali MKCK (1) MKCK (2) PHR MKC K 1.365 3 702 0 825 0 260 0 378 256 177 0 605 1 198 0 539 3 181 0 257 9 92 0 232 13 95 0 153 1 50 0 157 3 28 15 107 0 47 0 102 0 26 2 68 1 20 0 55 1 20 0 37 0 37 0 4.880 291 1.933 17 386 27 121 6 5.266 318 2.054 23 Ukupno Procenat 2.070 1.085 811 804 723 358 340 204 203 154 130 89 76 74 7.121 540 7.661 27,0 14,2 10,6 10,5 9,4 4,7 4,4 2,7 2,6 2,0 1.7 1.2 1.0 1.0 93,0 7,0 100,0 Omjer mrtvi/nestali 51,3 31,5 27,9 32,7 33.4 34,6 38,8 32,5 16,0 43,9 25,0 29,0 35,7 100,0 37,3 28,9 36,6 omjer mrtvi/ukupno 33,9 24,0 21,8 24,6 25.0 25,7 27,9 24,5 13,8 30,5 20,0 22,5 26,3 50,0 27,1 22,4 26,8
Samo mjesta sa 50 ili vi{e rtava su prijavljena; sva druga mjesta su zajedniki prijavljena MKCK (1) obuhvata "i dalje nestale" za koje jo nema raspoloivih informacija o smrti MKCK (2) obuhvata "i dalje nestale" za koje su informacije o smrti ve dostupne
Grafikon 2.
Nestali i mrtvi u vezi sa Srebrenicom po mjestima nestanka
Napomena: prijavljena su samo mjesta sa 50 ili vie rtava
Kako je prikazano u tabeli 7, gotovo svi mrtvi i nestali u vezi sa Srebrenicom su mukarci (7.593 ili 99,1%), pri emu je samo 68 ena (0,9%). Velika veina njih su po nacionalnosti Muslimani (najmanje 85,7%, ali je tanija procjena od 99% dobijena nakon oduzimanja kategorije nepoznate nacionalne pripadnosti). Apsolutni broj
526
nestalih Muslimana, njih 6.568, mora se posmatrati kao nia procjena poto je nacionalna pripadnost prikazana na tabeli 7 dobivena povezivanjem spiska Tuilatva iz 2005. sa popisom stanovnitva iz 1991., a podaci za 1.030 nestalih osoba nisu sravnjeni. Nacionalna pripadnost osoba iji podaci nisu sravnjeni nije poznata, ali bi odriva procjena bila da je omjer Muslimana meu njima gotovo isti, tj. najmanje 85,7 ali tanije 99 procenata, to bi ukupan broj nestalih Muslimana dovelo na 7.588 (procjena od 99%). Tabela 7. Nacionalna i polna struktura nestalih i mrtvih u vezi sa Srebrenicom
Nacionalnost Muslimani Hrvati Srbi Drugi Nepoznati Ukupno Postotak muki 6.531 1 4 58 999 7.593 99.1 enski 37 0 0 0 31 68 0.9 ukupno procenat 6.568 85,7 1 0,0 4 0,1 58 0.8 1.030 13,4 7.661 100,0 100,0 n/p
Tabela 8 i grafikon 3 prikazuju starosnu i polnu strukturu srebrenikih rtava. Statistika potvruje da veinu nestalih osoba ine mukarci od 15 do 69 godina starosti. Konkretnije, nekih 7.442 od svih 7.661 nestalih osoba bili su mukarci od 15 do 69 godina starosti, to predstavlja oko 97.1% svih nestalih. Tabela 8.
Starost 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 Ukupno Sveukupno
Polna i starosna struktura nestalih i mrtvih u vezi sa Srebrenicom

muki 0 20 891 1.083 769 835 758 728 628 514 591 389 256 83 34 9 5 7.593 enski 2 0 4 11 2 2 4 2 2 2 6 4 7 4 6 4 6 68 7.661 muki enski postotak postotak 0,0 0,0 0,3 0,0 11,6 0,1 14,1 0,1 10,0 0,0 10,9 0,0 9,9 0,1 9,5 0,0 8,2 0,0 6,7 0,0 7,7 0,1 5,1 0,1 3,3 0,1 1,1 0,1 0,4 0,1 0,1 0,1 0,1 0,1 99,1 0,9 100,0
527
Grafikon 3.
Polna i starosna struktura nestalih i mrtvih u vezi sa Srebrenicom
1.200 1.000 800 600 400 200 0 5-9 15-19 25-29 35-39 45-49 55-59 65-69 75-79 8589
Muki enski
Grafikon 4 prikazuje starosnu strukturu svih nestalih osoba koje su prijavljene na Spisku Tuilatva iz 2005. (7.661) i osoba za koje se znalo da su mrtve od sredine 2005. (2.054). Starosna struktura je izrazito slina. Meu zakljuenim predmetima, u odnosu na ukupan broj nestalih, identifikovan je relativno vei broj osoba starijeg godita. To se moe ticati mjesta nestanka, naroito zbog toga to su mukarci koji su nestali iz Potoara u prosjeku bili stariji od onih koji su nestali sa drugih mjesta. Priblino dvije treine njih imalo je 50 ili vie godina (66,6%) u odnosu na jednu desetinu (9,7%) onih koji su nestali sa drugih mjesta. Razlog za to je taj to je veina starijih mukaraca pjeice ila sa svojim porodicama u Potoare. Grafikon 4 Starosna struktura nestalih i mrtvih u vezi sa Srebrenicom: Svi nestali u odnosu na zakljuene predmete (mrtvi)
16.0 14.0 12.0 10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0 5-9 15-19 25-29 35-39 45-49 55-59 65-69 Ukupno 75-79 85-89 Postotak
Zakljueni predmeti
528
Tabela 6 i grafikon 3 (o kojima je bilo rijei ranije u ovom odjeljku) jasno ukazuju na to da se najvei broj zakljuenih predmeta (poznatih smrti) odnosio na osobe koje su nestale iz Potoara. Tabela 9 i grafikon 5 dolje pokazuju da su oni koji su nestali iz Potoara u prosjeku bili stariji od osoba koje su nestale s drugih mjesta. Tabela 9. (a)
Starost 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 Ukupno
Starosna struktura nestalih i mrtvih u vezi sa Srebrenicom i mrtvih po mjestu boravka i kategoriji sva mjesta
Omjer i dalje nestali i dalje nestali Zaklj. pred. i dalje nestali Ukupno Postotak mrtvi/ukupno MKCK (1) MKCK (2) MKC PH K 0 R 0 0,0 0,0 2 0 2 0,3 25,0 15 0 5 0 20 11,7 19,2 670 49 172 4 895 14,3 21,7 804 50 237 3 1.094 10,1 25,3 527 48 195 1 771 10,9 28,3 555 43 237 2 837 9,9 27,7 507 41 211 762 3 9,5 27,7 490 37 202 1 730 8,2 30,5 416 22 192 0 630 6,7 29,5 348 13 152 3 516 7,8 31,5 399 8 188 2 597 5,1 36,4 246 4 143 0 393 3,4 31,2 174 3 82 4 263 1,1 31,0 60 0 27 0 87 0,5 20,0 32 0 8 0 40 0.2 23,1 10 0 3 0 13 0,1 0,0 11 0 0 0 11 26,8 5.266 318 2.054 23 7.661 100,1
MKCK(1) obuhvata "i dalje nestale" za koje jo uvijek nema raspoloivih informacija o smrti MKCK(2) obuhvata "i dalje nestale" za koje su informacije o smrti ve dostupne
529
(b) Potoari
Starost 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 85-89 Ukupno i dalje nestali i dalje nestali Zaklj. pred. MKCK(1) MKCK(2) MKC K 0 2 0 4 0 4 86 0 25 39 0 14 40 0 22 48 1 23 59 1 28 75 0 37 117 0 66 191 0 95 276 0 150 207 0 129 147 1 76 48 0 25 20 0 6 2 0 2 4 0 0 1.365 3 702 Ukup. Postotak 2 8 111 53 62 72 88 112 183 286 426 336 224 73 26 4 4 2.070 0,1 0,4 5,4 2,6 3,0 3,5 4,3 5,4 8,8 13,8 20,6 16,2 10,8 3,5 1,3 0,2 0,2 100,0 Omjer mrtvi/ukupno 0,0 50,0 22,5 26,4 35,5 31,9 31,8 33,0 36,1 33,2 35,2
38,4
33,9 34,2 23,1 50,0 0,0 33,9
(c) uma
Starost 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 75-79 80-84 Ukupno i dalje nestali i dalje nestali Zaklj. pred. MKCK(1) MKCK (2) MKC K 0 0 0 2 0 0 115 31 0 146 35 0 102 33 0 122 45 0 99 32 0 88 28 0 75 21 0 39 16 0 26 9 0 7 6 0 1 1 0 3 1 0 0 1 0 0 1 0 825 0 260 Ukupno 0 2 146 181 135 167 131 116 96 55 35 13 2 4 1 1 1.085 Postotak Omjer mrtvi/ukupno 0,0 n/p 0,2 0,5 13,5 21,2 16,7 19,3 12,4 24,4 15,4 26,9 12,1 24,4 10,7 24,1 8,8 21,9 5,1 29,1 3,2 25,7 1,2 46,2 0,2 50,0 0,4 25,0 0,1 100,0 0,1 100,0 100,0 24,0
Jasno je da je veina nestalih osoba iz Potoara bila starosti od 45 do 69 godina, dok su oni koji su nestali sa drugih mjesta, a naroito oni iz ume bili dosta mlai, tj. uglavnom od 15 do 49 godina starosti.
530
Isti obrazac vidi se kod onih koji se i dalje vode kao nestali i kod zakljuenih predmeta. Grafikon 4. Starosna struktura nestalih u vezi sa Srebrenicom i mrtvih po mjestu nestanka i kategoriji (a)
18.0 15.0 12.0 9.0 6.0 3.0 0.0 5-9 15-19 25-29 35-39 45-49 55-59 65-69 75-79 8589
sva mjesta (procenat)
i dalje nestali
Zaklj. predmeti
(b) Potoari (procenat)

25.0 20.0 15.0 10.0 5.0 0.0 5-9
15-19
25-29
35-39
45-49
55-59
65-69
75-79
85-89
i dalje nestali
Zaklj. predmeti
531
(c) uma (procenat)

18.0 15.0 12.0 9.0 6.0 3.0 0.0 5-9 15-19 25-29 35-39 45-49 55-59 65-69 75-79
i dalje nestali
Zaklj. predmeti
Posljednji podatak o kom se govori u ovom izvjetaju odnosi se na omjere smrti (odnosno proporcije) nestalih osoba u odnosu na njihovu optinu boravka iz 1991. (OB). Ovi omjeri su relativne mjere koje pokazuju razmjere smrti datog stanovnitva. U idealnom sluaju, smrti i rizina populacija trebali bi se mjeriti istovremeno. Rezultirajua mjera tada bi bila stopa smrtnosti. To, iz razloga koji su dolje objanjeni, naalost nije mogue u sluaju Srebrenice. Umjesto toga, izraunali smo proporcije smrti u vezi sa Srebrenicom u odnosu na popis stanovnitva iz 1991. (prema stanju od 31. marta 1991.) u dotinim optinama. U ovoj analizi usredsrediemo se na mukarce poto su veinu nestalih inili mukarci (99,1%). Od izbijanja rata u aprilu 1992. do pada Srebrenice u julu 1995., bilo je vie pomjeranja stanovnitva u Srebrenicu i iz Srebrenice zbog sukoba na okolnim podrujima. Neki od onih koji su nabrojani u popisu stanovnitva iz 1991. za Srebrenicu, iako je veina njih vjerovatno ostala do jula 1995., da bi im se pridruili ljudi koji su doli sa susjednih podruja i koji su nabrojani u tom popisu. Neki od ljudi koji su bili navedeni u popisu za Srebrenicu iz marta 1991. umrli su od prirodnih ili drugih razloga prije pada Srebrenice i stoga nisu inili dio stanovnitva koje je bilo u smrtnoj opasnosti. Za lokalne vlasti i meunarodne humanitarne organizacije navodi se da su sastavile spiskove ljudi u enklavi, ali mi nismo mogli pronai te spiskove i sumnjamo da oni postoje. Pretpostavlja se da je oko 40.000 ljudi bilo u Srebrenici prije njenog pada, ali taan broj njenog stanovnitva nije poznat. Nepostojanje podataka o stanovnitvu u opasnosti oteava izraunavanje stvarnih stopa smrtnosti, tako da smo se morali opredijeliti za drugu metodologiju, tj. omjere, odnosno razmjere smrti. U naem pristupu uporeivali smo podatke o nestalim osobama sa Spiska Tuilatva iz 2005. sa podacima iz popisa stanovnitva iz 1991. Nakon to smo primijenili vie tehnika kako bismo uoili i ispravili greke u podacima, a naroito pogreno odtampana imena, uspjeli smo sravniti punih 87 procenata nestalih osoba. To nam je
532
omoguio pristup podacima iz popisa stanovnitva za te osobe, a naroito one o nacionalnoj pripadnosti i optinama boravka iz 1991. tavie, moglo bi se slobodno pretpostaviti da osobe za koje je utvrena podudarnost ine nepristrani reprezentativan uzorak ukupne populacije nestalih osoba, to implicira da preostalih 13 posto osoba spada u istu starosnu i rezidentnu itd. strukturu kao i osobe za koje je podudarnost utvrena.19 tavie, visok omjer nestalih osoba koje su pronaene u popisu iz 1991. dokazuje da osobe na spiskovima nestalih nisu fiktivne. Da bi se stekla kvalitetnija predodba o razmjerama zloina, izraunali smo omjer ljudi koji su nestali nakon pada Srebrenice u odnosu na broj mukaraca koji su po nacionalnosti Muslimani, koji su nabrojani u popisu iz 1991., klasificiran prema starosti i predratnoj optini stanovanja. Zakljuili smo da je veina nestalih mukaraca 1991. godine ivjela u Srebrenici ili u jednoj od susjednih optina koje su srpske snage zaposjele u ranoj fazi rata, Bratunac, Vlasenica, Zvornik i Han-Pijesak, vidi tabelu 10. Tabela 10. Nestali i mrtvi mukarci u vezi sa Srebrenicom po nacionalnoj pripadnosti i optinama stanovanja
Muslimani 4.168 1.802 915 397 96 7.379 Hrvati 1 0 0 0 0 1 Srbi 0 0 0 2 0 2 Ostali 44 8 2 7 2 63 Ukupno 4.213 1.810 918 406 98 7.446
Boravite 1991. Srebrenica Bratunac Vlasenica Zvornik Han Pijesak Ukupno
Napomena: Brojke u ovoj tabeli prilagoene su nepodudarnim podacima (999 za mukarce) prema prvobitnoj distribuciji podudarnih podataka po odgovarajuim optinama stanovanja i nacionalnosti
Za ovih pet optina, tabela 11 (dolje) pokazuje starosni omjer mukaraca Muslimana koji su nestali iz enklave 1995. godine. Srebrenica je optina s najveim omjerom nestalih Muslimana, kako je i oekivano, od punih 34%. Omjer nestalih za druge optine opada sa geografskom udaljenou od njihovih glavnih naselja u odnosu na Srebrenicu. Bratunac (19,2%), optina sa drugim najveim omjerom, ima dugaku granicu sa Srebrenicom, dok je Zvornik udaljeniji. Shodno tome, oekivali bismo da osobe iz Zvornika u veim razmjerama bjee na druga podruja u Bosni pod kontrolom Muslimana.
19 Jedan argument protiv ovoga je da su neke nestale osobe za koje nismo uspjeli sravniti podatke moda nabrojane u drugim republikama bive Jugoslavije (ili drugdje), naroito u Srbiji koja se nalazi samo nekoliko kilometara dalje od Srebrenice, na drugoj strani Drine. Meutim, broj takvih osoba najvjerovatnije nije veoma visok.
533
Tabela 11.
Omjer nestalih i mrtvih mukaraca u vezi sa Srebrenicom u odnosu na popis stanovnitva iz 1991., po optinama stanovanja 1991. i starosti 1995.
ZVORNIK HAN- PIJESAK Ukupno 5 opt. 0,0 0,0 0,2 1,1 12,5 13,7 2,0 9,0 16,1 1,1 10,1 13,1 2,0 4,8 15,0 2,0 10,4 15,2 2,8 11,4 17,3 3,2 10,0 21,3 2,0 8,9 24,1 3,8 16,0 22,0 3,4 8,3 17,7 2,8 6,5 14,4 2,3 10,1 9,4 3,0 6,4 9,2 2,0 0,0 3,8 0,0 0,0 2,4 1,9 8,7 14,1
Starost 1995. SREBRENICA BRATUNA VLASENICA 10-14 0,4 C 0,4 0,4 15-19 31,7 17,5 11,4 20-24 37,2 22,7 10,3 25-29 31,9 17,5 9,2 30-34 40,2 20,8 8,5 35-39 37,9 23,7 12,8 40-44 44,6 24,4 14,6 45-49 50,2 30,7 20,3 50-54 49,9 32,8 20,2 55-59 46,5 23,8 21,8 60-64 40,2 27,5 14,8 65-69 33,0 20,9 16,7 70-74 26,0 9,1 15,0 75-79 16,6 11,9 13,4 80-84 12,4 4,4 0,0 85-89 7,9 0,0 4,1 Ukupno 33,9 19,2 11,2
Naroito su teko stradale tri starosne grupe: od 45-49, 50-54 i 55-59 godina, vidi grafikon 5. Najvii omjeri smrti, oko 50% od stanovnitva iz 1991., zabiljeeni su za starosnu grupu od 45-49. Grafikon 5. Nestali i mrtvi u vezi sa Srebrenicom po starosnoj grupi i optini stanovanja u 1991.
60.0 45-49 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 0.0
IK NI CA AC A K RN N SA IC EN JE 5 To tal M un
50-54
55-59
TU
SE
EB R
BR A
LA
ZV
SR
AN
PI
534
Valja napomenuti, da ove omjere smrti treba smatrati niskim procjenama, zbog demografskih i drugih dogaaja koji su se dogodili izmeu popisa od 31. marta 1991. i pada enklave 11. jula 1995., koji su smanjili stanovnitvo izloeno riziku nestanka: smrti od prirodnih uzroka, naroito meu starijima smrti od ratnih uzroka, naroito meu mlaim mukarcima vojno sposobni mukarci koji su se borili u vojskama drugdje. S druge strane, ljudi koji su u Srebrenicu otili iz drugih optina bili su uvrteni u rizinu populaciju u optinama iz kojih potiu, budui da je postupak utvrivanja podudarnosti doveo do informacija o njihovom boravitu iz 1991. Samo je nekoliko djece (od 10-14 godina starosti) iz etiri optine nestalo, ali ti omjeri su vrlo visoki za djeake iz Srebrenice (31,7% za one starosti od 15-19 godina) i mladie (37,2% za one starosti od 20-24 godina). U Srebrenici je omjer nestalih ekstremno visok za mukarce Muslimane gotovo svih godina starosti - 1/3 svih mukaraca Muslimana izmeu 15 i 70 godina starosti nestalo je 1995. godine. Ovaj omjer je u stvari najvii, oko 50 procenata za mukarce srednjih godina, od 45-59 godina starosti. To moe izgledati iznenaujue, budui da bi za takve "starije" mukarce bilo manje vjerovatno pretpostaviti da su vojnici i da su izdvajani za egzekuciju. Postoji vie moguih objanjenja zbog ega su omjeri nestalih vii za sredovjene nego za mlae mukarce: stariji mukarci vjerovatno su bili manje skloni tome da na poetku rata odlaze zbog toga to su svi oni bili oevi i imali su porodice. Mnogo je tee pobjei s porodicom sa djecom nego samostalno. Mlai mukarci su, uopte uzev, zdraviji, to je poveavalo vjerovatnou da e uspjeti da se probiju putem od 70 km kroz ume do Tuzle. tavie, mnogi od mukaraca starosti od 20-40 godina vjerovatnije bi se borili na drugim mjestima (ili moda ve bili ubijeni ili zarobljeni) i shodno tome ne bi bili izoeni riziku nestajanja iz enklave. Za najmlae djeake, koji su 1995. imali od 15-19 godina, takoe je manje vjerovatno da bi bili u vojsci, to moe objasniti uvean rizik u poreenju s pripadnicima prethodnih generacija.
NESTALI IZ SREBRENICE: IZVJETAJ O NAPRETKU U IDENTIFIKACIJI NA OSNOVU DNK KOJU JE PROVELA MEUNARODNA KOMISIJA ZA NESTALA LICA (MKNL) IZ 2007.
Ewa Tabeau i Arve Hetland Demografski odsjek, Tuilatvo, MKSJ
11. januar 2008.
536
Srebrenica: Izvetaj Meunarodne komisije za nestale iz 2007. o rezultatima DNK identikacije
537
1. OSNOVNI PODACI U februaru 2007. je Helge Brunborg, vjetak Tuilatva za demografiju u predmetu Popovi i drugi, Pretresnom vijeu predoio dva demografska izvjetaja vjetaka:
Izvjetaj br. 1: Helge Brunborg, Ewa Tabeau i Arve Hetland, 2005.: Nestali i mrtvi iz Srebrenice: Izvjetaj iz 2005. i spisak. Izvjetaj vjetaka za predmet Vujadin Popovi i drugi (IT-05-88), 16. novembar 2005. (ERN 0501-6180-0501-6209, dokazni predmet br. P02413). Navedeni su sljedei spiskovi rtava koje se odnose na gore navedeni izvjetaj: (1.1) NESTALI IZ SREBRENICE: Osobe koje se vode kao nestale i umrle nakon to je Vojska bosanskih Srba 11. jula 1995. preuzela enklavu Srebrenica. Haag, 16. novembar 2005. (ERN 0501-5985-0501-6177; dokazni predmet br. P02414). (1.2) NESTALI IZ SREBRENICE: Mogui preivjeli koji nisu navedeni u izvjetaju "Osobe koje se vode kao nestale i umrle nakon to je Vojska bosanskih Srba 11. jula 1995. preuzela enklavu Srebrenica". Haag, 16. novembar 2005. (ERN 0501-6178-0501-6179; dokazni predmet br. P02415).
Izvjetaj br. 2: Helge Brunborg, Ewa Tabeau i Arve Hetland, 2005.: Identifikovane osobe meu nestalima i mrtvima iz Srebrenice. Dopuna izvjetaju vjetaka "Nestali i mrtvi iz Srebrenice": Izvjetaj iz 2005. i spisak, 21. novembar 2005. (ERN R0896474-R089-6490; dokazni predmet br. P02416). Navedeni su sljedei spiskovi rtava koje se odnose na gore navedeni izvjetaj: (2.1) IDENTIFIKOVANI IZ SREBRENICE: Identifikovane osobe (MKNL) uvrtene meu osobe koje se vode kao nestale i umrle nakon to je Vojska bosanskih Srba 11. jula 1995. preuzela enklavu Srebrenica. Haag, 16. novembar 2005. ERN R089-6406-R089-6469; dokazni predmet br. P02417). (2.2) IDENTIFIKOVANI IZ SREBRENICE: Identifikovane osobe (MKNL) koje nisu uvrtene meu osobe koje se vode kao nestale i umrle nakon to je Vojska bosanskih Srba 11. jula 1995. preuzela enklavu Srebrenica. Haag, 16. novembar 2005. ERN R089-6470-R089-6473; dokazni predmet br. P02418).
538
Izvjetaj br. 2 i dva spiska u vezi s tim izvjetajem sadravali su analizu podataka o identifikaciji rtava iz Srebrenice provedenoj na osnovu DNK, koju je 9. septembra 2005. Komisija za nestala lica iz Sarajeva (dalje u tekstu: MKNL) dostavila Tuilatvu. Ti podaci su predstavljali rezultat najsofisticiranijeg procesa identifikacije rtava iz Srebrenice na osnovu DNK koji je tada provela MKNL. Podaci iz septembra 2005. vrlo brzo su postali zastarjeli zbog toga to je svakog mjeseca brzo rastao broj identifikacija dobiven od MKNLa. Stoga je nakon aurirane verzije iz septembra 2005. Tuilatvo od MKNL-a zatrailo i primilo nekoliko auriranih verzija, od kojih najkasnija datira od 4. oktobra 2007. (ERN: D000-2146-D000-2146).
Dana 4. oktobra 2007. Demografski odsjek Tuilatva je analizirao podatke o identifikovanim osobama, te je kao i 2005. pripremio pregled najnovijih statistikih podataka o napretku identifikacije rtava iz Srebrenice na osnovu DNK, a u skladu s tim pregledom i auriranu verziju spiska Tuilatva nestalih i umrlih osoba prilikom pada Srebrenice. Analiza je provedena u skladu s prethodno primijenjenim metodama i istim standardnim postupcima za uparivanje podataka i provjeru duplikata. Kao dio posljednje analize, spisak Tuilatva nestalih osoba iz Srebrenice iz 2005. (spisak 1.1) uvrten je zajedno s najnovijim podacima MKNL-a o identifikovanim osobama iz Srebrenice od 4. oktobra 2007. (istog tipa kao i spisak 2.1, ali novijeg datuma). Rezultat je jedan objedinjeni spisak: spisak Tuilatva nestalih iz Srebrenice iz 2005. s detaljima o ekshumaciji lokaliteta grobnica i izvjetajima MKNL-a o identifikaciji putem DNK koji su unijeti za osobe koje su do tog trenutka identifikovane putem DNK analize.
Stoga bi ovaj izvjetaj (dalje u tekstu: izvjetaj iz 2007.) trebalo posmatrati samo kao auriranu verziju izvjetaja vjetaka za demografiju o identifikovanim osobama iz Srebrenice iz 2005. (P02416) i odgovarajueg spiska rtava (P02417 i P02418). Metodologija koritena u izvjetaju iz 2007. ista je kao i u izvjetaju iz 2005. Stoga se ovdje, umjesto iscrpnog ponavljanja detaljnih objanjenja detalja, esto upuuje na izvjetaj iz 2005. Dana 4. oktobra 2007. podatke je predoio i Dean Manning, svjedok Tuilatva o ekshumacijama masovnih grobnica u Srebrenici, u svom izvjetaju o istraivanju od 27. novembra 2007. (ERN 0614-8656-0614-8680; P017126) i kasnijem svjedoenju od 10. do
539
12. decembra 2007. Na Manningove rezultate referiemo se i u ovom izvjetaju, uglavnom pri objanjavanju razlika u naem i njegovom pristupu analizi.
Izvjetaj o identifikaciji osoba nestalih u Srebrenici na osnovu DNK iz 2007. obuhvata sljedee dijelove:
1. Osnovne informacije 2. Rezime auriranih statistikih podataka 3. Koriteni podaci: aurirana verzija MKNL-a od 4. oktobra 2007. 4. Proiavanje podataka i nove rubrike 5. Uparivanje podataka 5.1 Uparivanje auriranih verzija MKNL-a iz oktobra i februara 5.2 Uparivanje spiska Tuilatva nestalih osoba iz Srebrenice iz 2005. sa spiskom MKNL-a identifikovanih osoba iz Srebrenice iz 2007. 6. Rezultati Dodatak 1. Biljeke o ispravkama aurirane verzije spiska MKNL-a identifikovanih osoba iz Srebrenice od 4. oktobra 2007. (ERN R064-6798-R064-6801) Dodatak 2. Nestali iz Srebrenice. Izvjetaj iz 2007. o napretku u identifikaciji na osnovu DNK koju je proveo MKNL (ERN D000-2200-D000-2200)
Kao dio izvjetaja iz 2007. u prilogu je uvrten i spisak Tuilatva osoba koje se vode kao nestale i umrle u padu Srebrenice iz 2005. (Dodatak 2). Isti spisak pripremljen je u novembru 2007. kao dio materijala u vezi sa svjedoenjem Deana Manninga odranim od 10. do 12. decembra 2007. On se sada podnosi u potpuno istoj formi, uz samo jednu ispravku u uvodnom tekstu. Stoga je na zadnjem paragrafu na strani ii (R091-9553) sada navedeno: Lokaliteti grobnica s liste MKNL-a usporeeni su s lokalitetima grobnica koji se odnose na Srebrenicu koji su poznati Tuilatvu i koje je ono prihvatilo. Minimalni broj osoba koje je MKNL identifikovao DNK-analizom u masovnim grobniama koji je poznat Tuilatvu i koji je ono prihatilo, i koji sadri samo osobe koje su ubijene nakon pada Srebrenice, iznosi 4.010. Taj broj obuhvata 3.252 DNK profila uparenih s nestalim osobama i 758 jedinstvenih DNK profila.
540
Ispravak odraava injenicu da je Manning sa spiska identifikovanih osoba ekshumiranih na lokalitetu grobnice Nova Kasaba (ekshumacija iz 1996.) uklonio sedam dokumenata s oznakom N.KAS.
2. REZIME AURIRANIH STATISTIKIH PODATAKA Na dan 4. oktobra 2007. bilo je 4.263 pojedinanih glavnih sluajeva, odnosno zapisa o raznim osobama identifikovanim putem analize DNK, te 2.346 povezivanja, odnosno uparivanja kostiju na osnovu DNK, kako je izvijeteno u auriranoj verziji identifikacija rtava iz Srebrenice iz oktobra 2007. (proieni podaci).1 Ukupan broj zapisa u auriranoj verziji MKNL-a iznosi 6.609. Svaki zapis MKNL-a predstavlja identifikaciju jedne osobe, ali zbog prisutnih povezivanja, koji su ukljueni u podatke MKNL-a, ukupan broj zapisa u spisu MKNL-a obuhvata i duplikate sluajeva. Analiza predoena u ovom izvjetaju zasniva se na zapisima o jedinstvenim glavnim sluajevima (4.263), dok su sva povezivanja iskljuena (2.346). Od jedinstvenih glavnih sluajeva oko 90% (odnosno 3.837 od 4.263 osobe) nalazi se na spisku Tuilatva nestalih osoba iz Srebrenice iz 2005. Preostalih 426 zapisa (od 4.263; oko 10% spiska MKNL-a) ili nije upareno (165 osoba) ili predstavlja parove s manjim stepenom pouzdanosti (261 osoba). Neupareni zapisi (165) su na na spisku tuiatva nestalih i umrlih osoba iz Srebrenice navedeni kao novi i dodatni zapisi. S obzirom da spisak Tuilatva nestalih osoba iz Srebrenice iz 2005. sadri zapise o 7.661 osobi, u novim zapisima MKNL-a broj rtava iz Srebrenice (odnosno nestalih i umrlih) poveava se na 7.826. Taj se broj sve vie pribliava brojci od 8.100 osoba, koju je MKNL nedavno spomenuo kao svoju procjenu nestalih iz Srebrenice (izjava MKNL-a od 30. novembra 2007.; ERN 0614-8923-0614-8923). Uparivanja s manjim stepenom pouzdanosti (261) dobivena su samo na osnovu imena budui da njihov datum roenja u najveem broju tih sluajeva nije bio naveden u podacima MKNLa ili u podacima Meunarodnog komiteta Crvenog krsta /dalje u tekstu: MKCK/ (ili oboje).
Detalji o poetnoj procjeni i o proiavanju aurirane verzije MKNL-a od 4. oktobra 2007. dostupni su u Dodatku 1: Biljeka o ispravkama aurirane verzije MKNL-a o identifikovanim osobama iz Srebrenice od 4. oktobra 2007. (ERN R064-6798-R064-6801).
1
541
Veina uparivanja s manjim stepenom pouzdanosti odnosi se na zapise s vie imena, a u tim sluajevima MKNL u pravilu ne navodi datum roenja. Svi gore spomenuti statistiki podaci dobijeni su iz zapisa MKNL-a identifikovanih osoba kojima su poznata imena i ostali lini podaci (dalje u tekstu: s imenima). Kao dodatak zapisima s imenima, MKNL u svojim bazama podataka ima i dodatni spisak zapisa bez imena (dalje u tekstu: zapisi bez imena). Zapisi bez imena predstavljaju DNK profil dobijen od primjerka kosti dobijenog iz ekshumiranih posmrtnih ostataka koji jo nije uparen s DNK profilom rodbine te osobe. Stoga osobni podaci jo nisu dostupni. Jedinstveni profili predstavljaju razne osobe ija e imena kasnije postati dostupna. Meutim, te trenutno bezimene osobe treba promatrati na isti nain kao rtve s imenima.
MKNL je 8. oktobra 2007. ukupno dostavio 816 jedinstvenih profila (ERN D000-2189D000-2189). Za svaki jedinstveni profil poznat je lokalitet ekshumacije. Za lokalitete grobnica koje Dean Manning u svom izvjetaju od 27. novembra 2007. dovodi u vezu sa Srebrenicom, spisak jedinstvenih profila obuhvata 758 zapisa (od 816). Spisak se moe analizirati zajedno sa zapisima s imenima. Zapisi bez imena mogu biti dodani zapisima s imenima i mogu se proizvesti novi, tome prilagoeni statistiki podaci. Rezultat je da ukupan broj identifikovanih osoba u tom sluaju iznosi 5.021 (4.263+758).
Ima li se u vidu da minimalni broj osoba koje je MKNL identifikovao putem DNK-analize u masovnim grobnicama koje su Tuilatvu poznate i koje je ono prihvatilo obuhvata samo rtve koje se odnose na pad Srebrenice i iznosi 3.259 (Manningov izvjetaj iz 2007.), i da s dodatnim brojem od 758 jedinstvenih profila DNK konzervativniji minimalni broj identifikovanih osoba u Srebrenici sada iznosi 4.010 (3.252+758). Dean Manning je taj broj naveo u svom izvjetaju od 27. novembra 2007.
Minimalni broj koji je naveo Manning, odnosno 4.010 osoba, konzervativniji je od bilo kojeg drugog broja identifikovanih osoba iz Srebrenice zbog toga to se zasniva na identifikaciji posmrtnih ostataka iz lokaliteta grobnice koje on smatra da su povezani iskljuivo sa Srebrenicom (bez dodatnih posmrtnih ostataka iz drugih incidenata tokom sukoba). Meutim, zapisi MKNL-a identifikovanih osoba, odnosno posljednji podaci iz oktobra 2007. i ranije verzije tih podataka pokazuju da su rtve iz Srebrenice pronaene i u lokalitetima grobnica
542
koje se ne odnose iskljuivo na pad Srebrenice. Stoga iz sveukupnih podataka koje je dostavio MKNL moemo dobiti drugi minimalni broj identifikovanih u Srebrenici, bez obzira na to da li je lokalitet grobnice povezan iskljuivo s padom Srebrenice ili on obuhvata mijeane posmrtne ostatke. Pokazali smo da taj drugi minimalni broj iznosi 5.021 osoba (4.263+758), od kojih su 3.837 osobe (od 4.263 sluajeva s imenima) takoe navedene na spisku Tuilatva nestalih osoba iz Srebrenice iz 2005., dok 758 predstavlja jedinstvene DNK profile. Oba ova broja (5.021 i 4.010) jo e narasti u budunosti, kako proces identifikacije od strane MKNL-a bude napredovao.
Kako bismo ilustrirali trenutni status identifikovanih nestalih iz Srebrenice na osnovu DNK u Dodatku 2 dajemo podatke MKNL-a o identifikovanim osobama iz oktobra 2007. kao deo spiska Tuilatva nestalih osoba iz Srebrenice iz 2005. Spisak Tuilatva iz 2005. potpuno je identian spisku koji su 2005. dostavili Brunborg i drugi (P02414). Na njemu je naveden 7.661 sluaj nestalih osoba iz Srebrenice. Zapisi MKNL-a su samo oni koji su upareni sa spiskom Tuilatva iz 2005., to znai da ukljuuju 3.837 sluajeva identifikovanih osoba iz Srebrenice koji su potvreni na oba spiska. Neupareni predmeti (165) i parovi s manjim stepenom pouzdanosti (261) zasebno su navedeni u drugom dijelu Dodatka 2. Jedinstveni DNK profili bez imena (758) u potpunosti su izostavljeni.
3. KORITENI PODACI: AURIRANA VERZIJA MKNL-a OD 4. OKTOBRA 2007.
Podaci koje je dostavio MKNL uglavnom su jednaki podacima dostupnim u prethodnim auriranim verzijama (odnosno iz februara 2007. i septembra 2005.) i Obavjetenju MKNL-a. Odlomak iz aurirane verzije MKNL-a od 4. oktobra 2007. o identifikacijama u Srebrenici priloen je nie, u tabeli 1. (On u podacima MKNL-a predstavlja zakljueni sluaj). Za detaljniji opis ovih rubrika itaoce upuujemo na izvjetaj Brunborg i drugi od 21. novembra 2007., sekcije 3.1 i 3.2. U auriranoj verziji od oktobra 2007. nove su tri rubrike: tip izvjetaja, te datum i mjesto nestanka. U tipu izvjetaja navodi se da li navedeni izvjetaj predstavlja glavni sluaj ili povezivanje. Negativni izvjetaji su iskljueni iz aurirane verzije iz oktobra 2007. Dostupnost ove rubrike ini nepotrebnim unakrsno usporeivanje aurirane verzije iz oktobra 2007. s bilo kojim od dodatnih podataka iz obavetenja MKNL-a. Izvjetaji
543
DNK koji su oznaeni kao glavni sluaj predstavljaju razliite osobe i mogu se direktno koristiti u analizi.
Tabela 1. Pregled vrste podataka koji su dostavljeni u auriranoj verziji MKNL-a iz oktobra 2007. nakon identifikacije rtava iz Srebrenice na osnovu DNK
Podaci MKNL-a Ime Datum roenja Broj protokola Oznaka sluaja MKNL oznaka Lokacija Koordinate lokacije Nadlenost Datum podnoenja Datum nestanka Mjesto nestanka Tip izvjetaja
Primjer podataka Muhamed (Ramiz) Malagi 4. 9. 1972. 1935/03 GL5-065BPZ 12142 Glogova CP615964 Komisija BiH/Federacije 4. 6. 2003 11. 7. 1995 uma Glavni sluaj
I datum i mjesto nestanka povezani su s padom Srebrenice. Datum nestanka ima jednaku vrijednost za sve identifikovane osobe povezane s padom Srebrenice: 11. jul 1995., bez obzira na stvarni datum nestanka ili smrti rtve. Stoga ni u jednoj analizi nismo koristili datum nestanka. Mjesto nestanka ima dvije vrijednosti: uma ili Potoari, te predstavlja stvarno mjesto nestanka. U nekim analizama smo koristili te vrijednosti.
4. PROIAVANJE PODATAKA I NOVE RUBRIKE
U Biljeci o ispravkama aurirane verzije MKNL-a o identifikovanim osobama iz Srebrenice od 4. oktobra 2007. (ERN R064-6798-R064-6801; vidi i Dodatak 1) koja se odnosi na ovo pitanje govorili smo o problemu dosljednosti posljednjih zapisa MKNL-a. U ovom smo se izvjetaju skoncentrisali na uparivanje i analizu podataka MKNL-a, u skladu s gleditem iznijetim u prethodno predoenim demografskim izvjetajima vjetaka i spiskovima Tuilatva iz 2005.
544
Nisu obavljena druga proiavanja podataka/korekcije osim onih opisanih u Biljeci o ispravkama. Sva proiavanja podataka/ispravke odnosile su se na oznaku protokola, a u nekoliko sluajeva je izmijenjen i tip izvjetaja. Pored toga, proveden je izvjestan broj potraga za dvostrukim zapisima za glavne sluajeve, kako je navedeno u revidiranim tipovima izvjetaja (revizije u skladu s Biljekom o ispravkama; ERN R0646798-R064-6801). Upotrijebljeni su kriterijumi od 1 do 8 iz izvjetaja Brunborg i drugi od 21. novembra 2007., sekcija 4. Nisu pronaeni duplikati. Kriterijum 8 (duplikati po imenima: ime, ime oca i prezime) rezultirali su spiskom od 138 potencijalnih duplikata, od kojih nijedan nije pravi duplikat. Od 138 zapisa, 112 ih je s vie imena, svaki sa skupom od tri jedinstvene oznake (broj protokola, oznaka sluaja i oznaka MKNL-a), ali se istie da se radi o razliitim osobama. Preostalih 26 zapisa bili su parovi osoba koje nisu u rodu, od kojih je svaka s razliitom oznakom i razliitim datumom roenja.
Na temelju prvobitnih informacija iz aurirane verzije o identifikovanim osobama iz oktobra 2007. i na temelju veze izmeu aurirane verzije iz oktobra i spiska nestalih osoba MKCK-a (izdanje iz 2005., kako je izvijeteno u spisku Tuilatva nestalih i umrlih iz Srebrenice iz 2005.) stvoren je mali broj novih rubrika s podacima.
1.
Revidirani tip izvjetaja: isto kao i originalna rubrika tip izvjetaja, osim za 47 zapisa za samostalna povezivanja (koje je MKNL nazvao: glavni sluaj u postupku).
2. Jedinstveni glavni sluajevi: oznaka za jedinstvene glavne sluajeve. Od 47 samostalnih povezivanja, 31 smo arbitrarno oznaili kao glavne sluajeve na osnovu tri oznake (broj protokola, oznaka sluaja i oznaka MKNL-a), uz imena i datume roenja identifikovanih osoba. Preostali zapisi su jednaki onima koje je prvobitno naveo MKNL. 3. Pol (3 rubrike; u analizi je koriten Pol (zajedno)): a. Pol(1): Kako je izvijestio MKCK (samo za uparene zapise) b. Pol(2): Baziran na frekvenciji na osnovu popisa stanovnitva iz 1991. (samo za neuparene zapise i one o kojima MKCK nije izvijestio)
545
c. Pol (zajedno): najprije su uzeti svi originalni izvjetaji MKCK-a (samo za neka uparivanja); ostatak je takoe "baziran na frekvenciji" iz popisa stanovnitva iz 1991. 4. Starost (3 rubrike; u analizi je koritena Starost (zajedno)): a. Starost (na osnovu MKNL-a): 1995-godina roenja (Godina roenja iz originalnih izvjetaja MKNL-a) b. Starost (na osnovu MKCK-a): 1995-godina roenja (Godina roenja iz izvjetaja MKCK-a, samo za uparene zapise) c. Starost (zajedno): 1995-godina roenja (Godina roenja kako je izvijestio MKNL; ostalo kako je izvijeteno u uparenim zapisima MKCK-a) 5. Upareno s feb 07: ukazuje na to da li je dati zapis uvrten u auriranu verziju iz februara 2007. ili u auriranoj verziji iz oktobra 2007. predstavlja nov zapis. 6. BAZ /kratica nepoznata/ MKCK (zajedno): BAZ /kratica nepoznata/ identifikacijski broj MKCK-a (samo za zapise uparene sa spiskom Tuilatva nestalih osoba iz 2005.)
Gorepomenute rubrike kreirane su radi koritenja u analizi.
5. UPARIVANJE PODATAKA
5.1 UPARIVANJE AURIRANIH VERZIJA MKNL-a IZ OKTOBRA I FEBRUARA Ova dva spiska uparili smo kroz sve tri oznake: brpk protokola, oznaku sluaja i broj MKNLa, te nekoliko dodatnih runih istraivanja zasnovanih na svim dostupnim podacima. Rezultat je da su svi zapisi upareni s auriranom verzijom iz oktobra, osim tri zapisa iz aurirane verzije iz februara. Tri neuparena zapisa mogla bi biti rezultat blago izmijenjene formulacije kriterijuma za selekciju koji je MKNL koristio za dvije aurirane verzije. Radi se o sljedea tri zapisa:
546
Table 2.
Tri zapisa o identifikovanim osobama koje su navedene u auriranoj verziji MKNL-a iz februara 2007. i iz oktobra 2007.
Naziv lokacije Viegrad Hodii Zeleni Jadar Koordinate lokacije N/A CQ423174 CP641788
Ime Seudin (Osman) Arukovi Enver (Edhem) Deli Edin ili Nedim (Demal) Kari
Datum roenja 12.07.71. 01.01.75.
Broj protokola 6553/05 1958/03 3417/04
Oznaka Broj sluaja MKNL-a 702-03-04-B 15899 HZ03B-074F 17086 ZJ5B-141H 9465 or 9469
Zapisi za Seduina (Osman) Arukovia i Edina ili Nedima (Demal) Karia nisu navedeni na spisku Tuilatva nestalih i umrlih osoba iz Srebrenice iz 2005.2 Zapis za Envera (Edhem) Delia uvrten je na spisak iz 2005. kao uparen s auriranom verzijom MKNL-a iz februara 2007.
5.2 UPARIVANJE SPISKA TUILATVA NESTALIH OSOBA IZ SREBRENICE IZ 2005. SA SPISKOM MKNL-a IDENTIFIKOVANIH OSOBA IZ SREBRENICE IZ 2007.
Uparivanje ova dva spiska provedeno je u dvije etape: Prvo, zapisi iz spiska Tuilatva nestalih iz Srebrenice iz 2005. koji su oznaeni kao upareni s auriranom verzijom MKNL-a iz februara takoe su oznaeni kao upareni u auriranoj verziji spiska MKNL-a identifikovanih osoba iz oktobra 2007. Podatke smo provukli kroz cjelokupne oznake MKNL-a. To smo u istoj etapi primijenili i na glavne sluajeve i na povezivanja. Drugo, dodatna uparivanja su napravljena tokom usporedbe svih imena i datuma roenja na oba spiska. Kriterijumi za uparivanje i dodatne provjere u popisu stanovnitva iz 1991. jednaki su onima o kojima se govori u izvjetaju Brunborg i drugi od 21. novembra 2005. (sekcija 6). Openito uzevi, trebalo je da imena uvijek budu identina ili u najveoj mjeri slina. Doputali smo razlike u datumu roenja (s obzirom da su datumi roenja u izvjetajima MKNL-a samo priblini) ali smo smatrali da je najvea prihvatljiva razlika u godini roenja 3 godine.
2 Konkretnije, ime Nedin (Demal) Kari nije navedeno na spisku Tuilatva. Edin (Demal) Kari je naveden kao uparen s auriranom verzijom MKNL-a iz oktobra 2007. ali se veza protee kroz razne zapise MKNL-a (MKNL oznaka 9465), a ne kroz onaj naveden u tabeli 2. Zapis (s dva imena) naveden u tabeli 2 uklonjen je iz aurirane verzije iz oktobra 2007. nakon ispravaka koje smo dobili od MKNL-a (usp. Biljeka o ispravkama; ERN R064-6798-R064-6801).
547
U gore navedenom postupku stvorena su uparivanja samo za glavne sluajeve, a ona su kasnije prebaena u povezivanja s tim glavnim sluajevima.
Uparivanje je dovelo do 3.837 zapisa identifikovanih osoba navedenih u auriranoj verziji MKNL-a iz oktobra 2007. koje su oznaene kao uparene sa spiskom Tuilatva nestalih osoba iz 2005. (7.661). To predstavlja oko 50% spiska Tuilatva nestalih osoba iz Srebrenice iz 2005. i MKNL ih sada vodi kao identifikovane.
Upareni zapisi (3.837) predstavljaju oko 90% aurirane verzije MKNL-a iz oktobra (sveukupno 4.263 identifikovane osobe).
Treba istaknuti da velik broj uparivanja s manjim stepenom pouzdanosti (261 od preostalih 426 zapisa) nije prihvaen zbog toga to nisu bili navedeni datumi roenja. 165 zapisa uopte nije upareno i trebalo bi ih smatrati novim ili dodatnim osobama u odnosu na spisak Tuilatva nestalih ili umrlih osoba iz Srebrenice iz 2005.
Skupa s uparivanjima s manjim stepenom pouzdanosti (261), upareni zapisi (3.837) sadre oko 96% aurirane verzije MKNL-a iz oktobra (sveukupno 4.263 identifikovanih osoba). Na osnovu uparivanja ta dva spiska u spisak Tuilatva nestalih osoba iz 2005. uvrstili smo dve rubrike iz spiska MKNL-a identifikovanih osoba iz Srebrenice iz oktobra 2007.: naziv lokaliteta grobnice iz koje su ekshumirani posmrtni ostaci navedene identifikovane osobe, broj protokola izvjetaja MKNL-a o DNK-identifikaciji za tu osobu.
Gorepomenuti spisak je dostupan u Dodatku 2. Spisak Tuilatva nestalih osoba iz Srebrenice iz 2005. sadri 7.661 ime, od kojih je 3.837 oznaeno kao osobe koje su ve identifikovane. U istom Dodatku, u 2. dijelu istog popisa, navedeni su sluajevi MKNL-a koji predstavljaju neuparene zapise (165) i uparivanja s manjim stepenom pouzdanosti (261). to se tie sluajeva MKNL-a navedenim u 2. dijelu, vjerujemo da neupareni zapisi predstavljaju nove nestale osobe u odnosu na spisak Tuilatva nestalih osoba iz Srebrenice iz 2005. i da e uparivanja s manjim stepenom pouzdanosti u budunosti biti potvrena na spisku Tuilatva iz 2005.
548
6. REZULTATI
Ovdje navodimo glavne nalaze do kojih smo doli u ovoj sekciji: Prema spisku MKNL-a od 4. oktobra 2007., dosad su 4.263 nestale osobe identifikovane kao umrle (putem uparivanja DNK). 3.837 sluajeva osoba koje je identifikovao MKNL slae se sa spiskom Tuilatva nestalih osoba iz Srebrenice iz 2005. Na spisku Tuilatva nestalih i umrlih osoba iz Srebrenice iz 2005. 2.054 osobe je MKCK takoe identifikovao kao umrle (sluajevi zakljueni do 17. augusta 2005.). 1.797 sluajeva koje je identifikovao MKNL slae se sa zakljuenim sluajevima MKCK-a. Upareni zapisi odgovaraju 87,5% zakljuenih sluajeva MKCK-a koji se odnose na Srebrenicu (1.797 od 2.054). Veina (uparenih) identifikovanih osoba su mukarci (99,3% svih identifikovanih osoba), od kojih su gotovo svi Muslimani (87,9% svih identifikovanih). Meu identifikovanima je bilo 30 osoba mlaih od 16 godina (samo djeaka), i 360 osoba starijih od 60 godina (ukljuujui i jednu enu).
Nie u tekstu navodimo podrobne rezultate nae analize.
Od ukupnog broja od 4.263 osobe iz Srebrenice koje su identifikovane u izvjetaju MKNL-a od 4. oktobra 2007., spiskom Tuilatva nestalih u Srebrenici iz 2005. (Tabela 3) potvreno je tano 3.837 sluajeva. To predstavlja oko 50% od 7.661 sluaja sa spiska Tuilatva nestalih u Srebrenici iz 2005. koji su dosad sada identifikovani putem DNK-analize (3.837 od 7.661). O velikom dijelu tih sluajeva MKNL-a sredinom 2005. je ve izvijeteno kao o zakljuenim sluajevima (umrli).
549
Tabela 3. Identifkovane osobe o kojima je izvijestio MKCK, navedene na spisku Tuilatva iz 2005. Stanje sredinom 2005. godine
Originalna tabela MKCK-a Zakljueni sluajevi, umrli Jo se vode kao nestali (1) Jo se vode kao nestali (2) PHR* zapisi Ukupno
Broj 1.79 1.92 110 5 3.83
Biljeka: Jo se vode kao nestali (1) bez informacija o smrti Jo se vode kao nestali (2) s informacijama o smrti
/* PHR-kratica nepoznata/
Tabela 3 pokazuje da je MKCK sredinom 2005. izvijestio o 3.837 sluajeva koje je MKNL identifikovao u Srebrenici. Moemo vidjeti da je MKCK tada zakljuio 1.797 sluajeva kao poznate smrti. To predstavlja oko 47% svih 3.837 (uparenih) sluajeva koji su identifikovani i zakljueni do sredine 2005. Taj postotak je danas gotovo sigurno puno vei. Tabela 4 potvruje da je najmanje 99,3% svih uparenih identifikovanih osoba mukog pola, dok ene ine samo 0,3%; (najmanje) 87,9% su Muslimani mukarci. (Pol i nacionalna pripadnost dobijeni su iz povezivanja sa spisom Tuilatva iz 2005.). Ti rezultati su u najveoj mjeri u skladu s optim statistikim podacima koje smo dobili iz spiska Tuilatva nestalih i umrlih osoba iz 2005. odnosno 99,1% mukaraca, 0,9% ena i (najmanje) 85,2 % Muslimana mukaraca.
550
Tabela 4.
Identifikovane osobe navedene na spisku Tuilatva iz 2005. prema polu i nacionalnoj pripadnosti
Apsolutni brojevi Nac. pripadnost, novo Muslimani Ostali Nepoznato Ukupno Postoci Nac. pripadnost, novo Muslimani Ostali Nepoznato Ukupno
M 3.37 23 416 3.81
8 3 11
Pol nepoznat Ukupn o 13 3.39 23 1 420 14 3.83
M 87,9 0,6 10,8 99,3
0,2 0,0 0,1 0,3
Pol nepoznat Ukupn o88,5 0,3 0,0 0,6 0,0 10,9 0,4 100,
Ima vie slinosti izmeu uparenih identifikovanih osoba i spiska Tuilatva nestalih i umrlih osoba iz 2005. Sljedei primjer tih slinosti predstavja polna i starosna distribucija te dve starosne grupe zapisa (Tabela 5 i Grafikoni 1 i 2), vidi nie. Tabela 5a potvruje da su meu identifikovanim mukarcima skoro svi izmeu 16 i 60 godina starosti (3.423 od 3.812, odnosno oko 90%). Isti obrazac vrijedi i za Muslimane mukarce (oko 90% svih identifikovanih Muslimana mukaraca imali su izmeu 16 i 60 godina).
Tabela 5a.
Identifikovane osobe navedene na spisku Tuilatva iz 2005. prema polu i starosti (iroki raspon godina)
Broj M 30 3.423 359 3.812 Postotak M Pol nepoznat 0,8 0,0 0,0 89,2 0,3 0,4 9,4 0,0 0,0 99,3 0,3 0,4
Starost 0-15 16-60 61+ Ukupno

Biljeka:
0 10 1 11
Pol nepoznat 0 14 0 14
Ukupno 30 3.447 360 3.837
Broj Postotak Muslimani mukarci 24 0,6 3.039 79,2 310 8,1 3.373 87,9
Starost je bazirana na podatku: "Starost (iri raspon) (zajedno)"
551
Tabela 5b.
Identifikovane osobe navedene na spisku Tuilatva iz 2005. prema polu i starosti Pol Postotaknepoznat Ukupno Broj Postotak Muslim. muk. M 0,2 0,0 0,0 9 6 0,2 9,1 0,0 0,1 354 306 8,0 11,9 0,1 0,0 461 413 10,8 10,1 0,0 0,1 392 348 9,1 11,0 0,1 0,1 427 373 9,7 10,4 0,1 0,0 403 361 9,4 10,5 0,0 0,0 402 352 9,2 9,1 0,1 0,0 354 317 8,3 7,5 0,0 0,0 289 248 6,5 8,6 0,0 0,0 331 291 7,6 5,6 0,0 0,0 213 186 4,8 5,2 0,0 0,0 202 172 4,5 99,3 0,3 0,4 3.837 3.373 87,9
Staros t 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Ukupno
Broj M 9 351 457 389 422 400 401 351 287 331 213 201 3.812 0 0 3 0 2 2 0 2 1 0 0 1 11
Pol nepoznat 0 3 1 3 3 1 1 1 1 0 0 0 14
Biljeka: Starost je bazirana na podatku: "Starost (5) (zajedno)"
Kad se detaljnija petogodinja starosna distribucija identifikovanih osoba uporedi s distribucijom svih nestalih ili umrlih navedenih na spisku Tuilatva iz 2005., primjeujemo velik stepen slinosti, osim za starosne grupe od 15 do 19, te od 20 do 24 godine (Tabela 5b i Grafikon 1). Za te starosne grupe je relativno vie osoba proglaeno nestalo na spisku Tuilatva iz 2005. nego to ih je MKNL dosad identifikovao. Meutim, starosni obrazac zakljuenih sluajeva sa spiska Tuilatva iz 2005. gotovo je jednak starosnom obrascu osoba koje je identifikovao MKNL (Grafikon 2), to sugerie da se razlika koju opaamo izmeu podataka Tuilatva iz 2005. i MKNL-a iz 2005. za starost od 15 do 24 godine odnosi na osobe koje se jo uvijek vode kao nestale, ije posmrtne ostatke jo treba ekshumirati i/ili identifikovati.3
Mogue objanjenje je da su mukarci koji su hodali kroz umu bili mlai i da ih je ubijeno i pokopano u masovnim grobnicama manje nego ostalih mukaraca. Stoga je i manji postotak tih mukaraca ekshumirano i identifikovano.
3
552
Grafikon 1.
Starosna distribucija identifikovanih osoba navedenih u spisku Tuilatva iz 2005. i sve nestale ili umrle osobe na tom spisku
16.0 14.0 12.0

Percent
10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0

10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64
60-64
Exhumed & Identified (ICMP)
Missing & Dead (ICRC)
/Legenda: Percent = Postotak Exhumed & Identified (ICMP) = Ekshumirani i identifikovani (MKNL) Missing & Dead (ICRC) = Nestali i umrli (MKCK)/
Grafikon 2.
Starosna distribucija osoba koje je identifikovao MKNL, koje su navedene na spisku Tuilatva iz 2005., i umrle osobe na tom spisku
14.0 12.0 10.0

Percent
8.0 6.0 4.0 2.0 0.0

10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 65+ 0-9
Dead (ICRC)
/Legenda: Percent = Postotak Exhumed & Identified (ICMP) = Ekshumirani i identifikovani (MKNL) Dead (ICRC) = Umrli (MKCK)/
65+
0-9
553
Na kraju smo takoe uporedili starosne distribucije identifikovanih osoba i osoba koje se vode kao nestale ili umrle na spisku Tuilatva iz 2005. s take gledita mjesta nestanka (Tabela 6 i Grafikon 3a i b). Starosni obrazac osoba koje se vode kao nestale iz Potoara sistematski je jednak meu identifikovanim osobama i osobama navedenim na spisku Tuilatva (Grafikon 3a).
Tabela 6. Starosna distribucija identifikovanih osoba navedenih na spisku Tuilatva iz 2005.: sluajevi nestanka u Potoarima i na drugim lokalitetima
Starost 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Ukupno
Broj
Poto~ari Postotak 0 0 5 0,5 33 3,0 23 2,1 28 2,5 33 3,0 45 4,1 61 5,5 103 9,4 160 14,5 238 21,6 188 17,1 184 16,7 1101 100,
Starost 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65+ Ukupno
Ostale lokacije Broj Postotak 0 0 4 0,1 321 11,7 438 16,0 364 13,3 394 14,4 358 13,1 341 12,5 251 9,2 129 4,7 93 3,4 25 0,9 18 0,7 2736 100,
554
Grafikon 3.
Starosna distribucija identifikovanih osoba navedenih na spisku Tuilatva iz 2005. i svih nestalih i umrlih na spisku: sluajevi nestanka u Potoarima i na drugim lokalitetima
(a) Potoari
25.0 20.0
Percent
15.0 10.0 5.0 0.0

10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64
60-64
/Legenda: Percent = Postotak Missing & Dead (ICRC) = Nestali i umrli (MKCK) Exhumed & Identified (ICMP) = Ekshumirani i identifikovani (MKNL)/
(b) Ostali lokaliteti

20.0 16.0
Percent
12.0 8.0 4.0 0.0

10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 65+ 5-9
/Legenda: Percent = Postotak Missing & Dead (ICRC) = Nestali i umrli (MKCK) Exhumed & Identified (ICMP) = Ekshumirani i identifikovani (MKNL)/
65+
5-9
555
Meutim, u dva starosna obrasca osoba koje su nestale na drugim lokalitetima, a ne u Potoarima primjetne su neke razlike. Identifikovan je relativno vei broj osoba starosti od 25 do 59 godina, a relativno manji broj osoba starosti od 15 do 24 godine nego za iste starosne grupe navedene na spisku Tuilatva iz 2005. Najvjerojatnije objanjenje za te razlike opet su lokaliteti na kojima su dosad obavljene ekshumacije. Na mnogim lokalitetima ekshumacije jo nisu obavljene i/ili tijela jo nisu identifikovana, posebno tijela osoba koje su hodale kroz umu. Takoe treba primijetiti vidnu razliku u starosnoj distribuciji izmeu grafikona 3a i 3b. Mukarci koji su nestali u Potoarima su puno stariji od onih koji su nestali na drugim lokalitetima
556
DODATAK 1
BILJEKA O ISPRAVKAMA AURIRANE VERZIJE SPISKA MKNL-a IDENTIFIKOVANIH OSOBA IZ SREBRENICE OD 4. OKTOBRA 2007. Demografksi odsjek, Tuilatvo, MKSJ
26. oktobar 2007.
Demografski odsjek Tuilatva analizirao je aurirane podatke o identifikovanim osobama iz Srebrenice koje je Tuilatvo dostavilo 4. oktobra 2007. (ERN: D000-2146-D000-2146; dalje u tekstu: aurirani podaci o Srebrenici). Pronali smo neke nedosljednosti (vidi prepisku s MKNL-om putem e-maila, ERN: D000-2150-D000-2150). Stoga je od MKNL-a zatraeno objanjenje u vezi s 5 pitanja (vidi nie, par. 1 do 5). MKNL je 22. oktobra 2007. odgovorio na taj zahjtev i dostavio ispravke tih nedosljednosti, kako navodimo nie u paragrafima Re: 1 do Re: 5. Openito uzevi, Demografski odsjek Tuilatva je zakljuio da oznake u auriranoj verziji glavnih sluajeva i povezivanja MKNL-a od 4. oktobra 2007. nisu dosljedne. Prvo, broj protokola i s njim povezana opisna vrsta oznake tip izvjetaja ne odgovaraju jedna drugoj; tip izvjetaja bolje govori o aktualnim glavnim sluajevima i povezivanjima. Drugo, broj povezivanja (53 u aktualnom pregledu) nije usporeen ni sa jednim navedenim glavnim sluajem. Putem analize broja protokola koju je proveo Demografski odsjek Tuilatva, (i imena, oznake sluaja, onake MKNL-a itd.), bilo je mogue odrediti samostalne sluajeve povezivanja. Te sluajeve, zajedno s jo nekim moda nedosljednim sluajevima, Demografski odsjek Tuilatva poslao je MKNL-u radi pojanjenja.
Na osnovu pojanjenja dobivenih od MKNL-a 22. oktobra, Demografski odsjek Tuilatva je ispravio podatke poslane Tuilatvu 4. oktobra 2007., te je u analizi osoba koje su dosad ekshumirane ili identifikovane upotrijebio ispravljene podatke.
557
Nie navodimo pojanjenje koje je dostavio MKNL. Ispravke treba smatrati minornim. Veina identifikovanih zapisa (najmanje 51 od of 77)4 i dalje je tana. Ti zapisi (do 26) iziskuju samo manje izmjene, uglavnom broja protokola. Vano je rei da pojanjenja MKNL-a omoguuju da se samostalni zapisi povezivanja (najmanje 51) promatraju kao dodatni glavni sluajevi koji predstavljaju razliite osobe.
PITANJA KOJA JE DEMOGRAFSKI ODSJEK TUILATVA POSTAVIO MKNL-u Ukupno 77 zapisa je problematino, a ovo su najvee nedosljednosti: 1. Ima 26 jedinstvenih zapisa o povezivanju koji nisu usporeeni ni sa jednim izvjetajem o glavnom sluaju (Tabela 1). Mogue je da bi "tip izvjetaja" za te zapise trebao biti naveden kao glavni sluaj, a ne kao povezivanje. 2. Navodi se 27 zapisa o povezivanju koji nisu usporeeni ni sa jednim izvjetajem o glavnom sluaju (Tabela 2). Neki od tih zapisa moda predstavljaju glavne sluajeve, a ne povezivanja. Postoji 5 parova razliitih glavnih sluajeva (10 zapisa) s istim brojem protokola (Tabela 3). Broj protokola treba provjeriti.
Broj od 51 tonog zapisa naveo je MKNL u svom dokumentu o pojanjenju nazvanom tano (usp. ERN: D000-2150-D000-2150). Meutim, vie dodatnih zapisa takoe ne treba ispravke. Te dodatne zapise MKNL je zbog kontekstualnih razloga naveo u dokumentu potrebna ispravka, budui da su se odnosili na zapise koje treba revidirati.
558
3. Ima 4 para spojenih zapisa (glavni sluajevi i povezivanja; 8 zapisa) s moda nedosljednim oznakama protokola (Tabela 4). Njihove brojeve protokola treba provjeriti. 4. Postoji 6 nedosljednih zapisa s vie imena (Tabela 5; 1 od 6 zapisa koji su takoe ukljueni u Tabelu 1). Moda takoe treba revidirati broj protokola.
ISPRAVKE KOJE JE DOSTAVIO MKNL Re: 1: Od 26 jedinstvenih zapisa o povezivanju koji nisu usporeeni ni sa jednim izvjetajem o glavnom sluaju, 6 je trebalo revidirati. 20 zapisa je bilo tano (za ispravke vidi nie navedenu Tabelu 1). Re: 2: Od 27 navedenih zapisa o povezivanju koji nisu usporeeni ni sa jednim izvjetajem o glavnom sluaju, svi su bili tani (Tabela 2). Re: 3: 5 parova raznih glavnih sluajeva (10 zapisa ) s istim brojem protokola obuhvatalo je pet zapisa s pogrekama i pet tanih zapisa (Tabela 3). Re: 4: 4 para povezanih zapisa (glavni sluajevi i povezivanja; 8 zapisa) s moda nedosljednim brojevima protokola obuhvatla su 1 dosljedan par zapisa i 3 para koja su bila netana (Tabela 4). Re: 5: Od 6 moda nedosljednih zapisa s vie imena (Tabela 5), jedan zapis je revidiran.
MKNL je tabele 1 do 5 (koje mu je poslao Demografski odsjek Tuilatva) rastavio u dva dijela, u prvom se navode spiskovi korekcija koje su neophodne na izvornom spisku, a u drugom objanjenja oitih neslaganja, gdje ispravke ili nisu potrebne, ili nisu mogue. Objanjenja za nedosljednosti su navedena u prilogu, u odgovarajuim dijelovima tabela 1 do 5. (Dostupne su i potpune tabele 1 do 5, ERN: D000-2150-D000-2150). Na kraju, MKNL je dao sljedee objanjenje: Najjednostavnije objanjenje razloga zbog kojeg je Izvjetaj o povezivanju naveden bez Glavnog izvjetaja (oznaen komentarom glavni sluaj u toku) glasi: oznaka broja MKNLa i oznaka broja protokola date su kad je za tu osobu napravljen prvi izvjetaj o uparivanju DNK, u fazi kad taj izvjetaj o uparivanju ulazi u postupak pregleda. Svaki kasniji primjerak
559
uparivanja s istom nestalom osobom izdae se kao Izvjetaj o povezivanju. Meutim, zbog raznih je razloga mogue da Izvjetaj o povezivanju moe upotpuniti konani postupak pregleda prije inicijalnog izvjetaja, s glavnim sluajem koji je jo uvijek u toku. Za jedan sluaj, Hazim ili Fahrudin (Mehmedalija) Tihi, glavni izvjetaj je nepanjom izostavljen sa spiska. Navodimo relevantne informacije o glavnom sluaju: Glavni sluaj: Hazim ili Fahrudin (Mehmedalija) Tihi Broj protokola: 606/02 Sluaj br. D-19 Oznaka MKNL-a: 9929 ili 9932 Lokacija: Kravica Koordinate: CP5462797301 Nadlenost: Komisija BiH/Federacije Datum podnoenja: 09. 09. 2002. Tip izvjetaja: Glavni sluaj
560
TABELE 1 DO 5: ISPRAVKE NEDOSLJEDNIH ZAPISA KOJE JE OBAVIO MKNL
Tabela 1. Jedinstveni zapisi o povezivanju koji nisu usporeeni ni sa jednim izvjetajem o glavnom sluaju: ispravke
Ime Tip izvjetaja Broj 643 Povezivanje Povezivanje Povezivanje Povezivanje Povezivanje Povezivanje D-64T Kravica CP5462797301 KRA-286 12431 Kravica CP5462797301 KK3-952BK 10490 Kozluk CQ508302 NK8-062B 7417 Nova Kasaba Nepoznate PLC-65(F) 5225 Pilica CQ548368 CR11-368-M1 1255 anari CQ412099
Datum roenja Oznaka sluaja Oznaka MKNL-a Naziv lokaliteta
Broj protokola
Koordinate lokaliteta
Komentar MKNL-a
Nihad (Hasib) Buri
15.08.1974.
6787/05R
Kemal (evko) Hajdarevi
10.02.1950,
46/02R
tamparska greka, trebalo bi pisati 6878/05R, to odgovara redovima 644,645,646 na glavnom spisku Greka u prenoenju u odgovarajuem glavnom sluaju. Glavni 2669 spisak, red 2669, PLC-108 je glavni sluaj; broj protokola trebao bi biti 46/02 3552 Trebao bi biti naveden kao glavni sluaj, ne povezivanje
Adil (Reso) Hasanovi
31.07.1956.
2455/03
Ismet (Fejzo) Muhi
01.01.1948.
2843/03
Sulejman (Omer) Omerovi
09.10.1948.
649/02
Hazim or Fahrudin (Mehmedalija) Tihi 606/02R Izvor: MKNL, Identifikovane osobe iz Srebrenice, 4. oktobar 2007.
4811 Trebao bi biti naveden kao glavni sluaj, ne povezivanje tamparska greka u glavnom sluaju na glavnom spisku; red 5306, broj 5304 protokola trebao bi biti 649/02 6603 Glavni sluaj, D-19, nepanjom izostavljen sa spiska.
Tabela 3. Pet parova raznih glavnih sluajeva s istim oznakama protokola: ispravke
Naziv lokaliteta
Ime Tip izvjetaja Glavni sluaj KRA-296-I KRI.NJ-4 ZJ5B-141H ZJ05B-171F ZV.SNA-02/029B-TMX ZV. SNA-01/080B(F) PLC-108 PLC-109 CR12B-086 LZ2-87 Glavni sluaj Glavni sluaj Glavni sluaj Glavni sluaj Glavni sluaj Glavni sluaj Glavni sluaj Glavni sluaj Glavni sluaj
Sulejman (Omer) Omerovi
Datum roenja 09.10.1948. Oznaka sluaja
Broj protokola 249/02
Oznaka MKNL-a
Koordinate lokaliteta CP5462797301 CQ4055420383 CP641788 CP641788
Broj 5305
Komentar MKNL-a
Sead (Sulejman) Omerovi
04.02.1974.
249/02
tamparska greka. Vidi gore, red 10. Broj protokola Za Sulejmana (Omer) 159 Omerovia trebao bi biti 649/02. 6580 Podaci o ZJ5B-141H su grekom uvrteni i trebali bi biti 529 izbrisani sa spiska. 7842 Snagovo 5186 Snagovo 5225 3823 4375 1819 Pilica Pilica anari Laete CQ4301417647 CQ4292017700 CQ548368 CQ548368 CQ410101 CQ4495020430 3741 tamparska greka, broj protokola trebao bi biti 6942/05 2650 2668 tamparska greka, vidi red 7. Broj protokola za PLC-108 bi trebao 2021 biti 46/02 2282 987 tamparska greka, broj protokola trebao bi biti 97/02
Edin ili Nedim (Demal) Kari Enez (Salko) Ahmetovi
01.01.1944.
3417/04 3417/04
12431 Kravica Krievake 379 Njive Zeleni Jadar 1048 Zeleni Jadar
Taib (Nuko) Muminovi
14.11.1954.
6924/05
Ejub (Asim) abi
01.01.1977.
6924/05
Kemal (evko) Hajdarevi 10.02.1950. Asim (Omer) Harbas 10.06.1952. Mehmed (Mustafa) Mehinovi 01.01.1950. Nurif (Nurija) Gerovi 13.06.1940. Izvor: MKNL, Identifikovane osobe iz Srebrenice, 4. oktobar 2007.
92/02 92/02 96/02 96/02
Tabela 4. Parovi spojenih zapisa (Glavni sluajevi i povezivanja) s nedosljednim brojevima protokola: Ispravke
Ime Broj Komentar MKNL-a Povezivanje Glavni sluaj Glavni sluaj Glavni sluaj Reassociation RV02-088BF CSK-140 CSK-43 RV01-056BP-T RV01-143B 14049 Ravnice CP5965097808 4859 8134 or 8135 8134 or 8135 14049 Ravnice Cerska Cerska Ravnice CP5965097808 CQ473004 CQ473004 CP5965097808 Glavni sluaj RV02-076BP-RH2 4859 Ravnice CP5965097808
Datum roenja Oznaka sluaja Oznaka MKNL_a Naziv lokaliteta
Broj protokola
Tip izvjetaja Koordinate lokaliteta
Ramo (Suljo) Deli
01.01.1943.
2334/04R
Ramo (Suljo) Deli Sajib ili Samir (Sadik) Ibrahimovi Sajib ili Samir (Sadik) Ibrahimovi Nijad (Ramiz) Osmanovi
01.01.1943. 11.12.1972. 11.12.1972. 01.01.1976.
2334/03 2512/03 2513/03 1530/02R
Nijad (Ramiz) Osmanovi
01.01.1976.
1530/03
2478 Ista osoba, administrativna greka u broju protokola u vezi s godinom. 2479 3942 Dva razliita tijela, dva brata, Sajib i Samir. 3943 5534 Ista osoba, administrativna greka u broju protokola 5535 u vezi s godinom.
Izvor: MKNL, Identifikovane osobe iz Srebrenice, 4. oktobar 2007.
Tabela 5. Nedosljedni zapisi s vie imena: ispravke
Ime Povezivanje Povezivanje Povezivanje Glavni sluaj CR11-400BP CR11-368-H1 CR11-368-T6 CR11-399BP anari anari anari anari
Datum roenja Oznaka sluaja Oznaka MKNL-a
Broj protokola
Tip izvjetaja
Naziv lokaliteta
Koordinate lokaliteta CQ412099 CQ412099 CQ412099 CQ412099
Broj
Komentar MKNL-a 6606 6607 Svi bi trebali biti Mirsad i Resid. 6925/05 bi trebao biti 6608 6525/05. 6609
6525/05R Mirsad (Redep) Hadibuli 6925/05R Mirsad ili Reid (Redep) Hadibuli 6525/05R Mirsad ili Reid (Redep) Hadibuli 6525/05 Mirsad ili Reid (Redep) Hadibuli Izvor: MKNL, Identifikovane osobe iz Srebrenice, 4. oktobar 2007.
561
562
DODATAK 2
NESTALI IZ SREBRENICE: Osobe koje se vode kao nestale i umrle nakon to je Vojska bosanskih Srba preuzela enklavu Srebrenica 11. jula 1995.
Izvjetaj o napretku u identifikaciji na osnovu DNK koju je proveo MKNL iz 2007.
Haag, 7. januar 2007.
(U prilogu kao odvojeni dokument)
563
MEUNARODNI KRIVINI SUD ZA BIVU JUGOSLAVIJU Predmet br. IT-98-29-T
PRED PRETRESNIM VIJEEM sudija Alphonsom Orie, predsjedavajui sudija Amin El Mahdijem sudija Rafaelom Nieto-Naviom g. Hans Holthuis
U sastavu:
Sekretar:
Datum podnoenja:
13. maja 2002.
TUILAC protiv STANISLAVA GALIA
PODNESAK TUIOCA U SKLADU SA PRAVILOM 94 bis STRUNI IZVJETAJ EWE TABEAU
Tuilatvo: g. Mark Ierace Odbrana Stanislava Galia: ga. Mara Pilipovi g. Stephane Piletta-Zanin
564
MEUNARODNI KRIVINI SUD ZA BIVU JUGOSLAVIJU TUILAC PROTIV STANISLAVA GALIA
PODNESAK TUIOCA U SKLADU SA PRAVILOM 94 bis STRUNI IZVJETAJ EWE TABEAU
1.
U skladu sa Pravilom 94 bis Pravilnika o postupku i dokazima, tuilac ovim podnosi struni izvjetaj Ewe Tabeau.
S potovanjem,
/potpis na originalu/ za Marka Ieracea, vieg zastupnika optube
Dana 13. maja 2002. U Hagu, Nizozemska
Ljudski gubici tokom "opsade" Sarajeva od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994.
Ewa Tabeau, Marcin tkowski i Jakub Bijak Demografska sekcija LRT
Izvjetaj o istraivanju pripremljen za potrebe predmeta STANISLAV GALI (IT-98-29-I)
10. maja 2002.
566
Ljudski gubici tokom "opsade" Sarajeva od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994.
Ewa Tabeau, Marcin tkowski i Jakub Bijak 10. maja 2002. Sadraj:
1. 2. 3. 4. 5. Saetak Opseg, izvori i struktura izvjetaja Popis porodinih domainstava na slobodnim podrujima grada Sarajeva 1994. godine (PDS-1994.) Baza podataka o mortalitetu Pogrebnog preduzea Bakije i dopunski izvori koriteni u izvjetaju Apsolutne mjere ljudskih gubitaka dobivene iz PDS-1994. 5.1 Poginuli 5.2 Ranjeni 5.3 Vrijeme kada su poginuli i ranjeni Relativne mjere ljudskih gubitaka lica navedenih u popisu stanovnitva 1991. Procijenjeni ukupan broj stanovnika poginulih unutar linija fronta u Sarajevu od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994. Zakljune primjedbe Podruje na kojem je proveden popis porodinih domainstava, Sarajevo 1994. godine: Spisak mjesnih zajednica Upitnik koriten u popisu PDS-1994. Statistiki podaci o smrtno stradalom stanovnitvu iz PDS-1994. Statistiki podaci o ranjenom stanovnivu iz PDS-1994. Demografske stope poginulih, ranjenih i umrlih prirodnom smru u Sarajevu Metoda obuhvata i ponovnog obuhvata u procjenjivanju ukupnog broja poginulih tokom "opsade" Sarajeva od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
6. 7. 8.
Aneks 1. Aneks 2. Aneks 3. Aneks 4. Aneks 5. Aneks 6.
05-01-Population losses in the siege of Sarajevo.doc/ZG-ikr
Ljuski gubici tokom "opsade" Sarajeva od septembra 1992. do avgusta 1994.
567
1. poglavlje
Saetak
U ovom izvjetaju govorimo o ljudskim gubicima tokom opsade1 Sarajeva. Glavni izvor koriten u ovom izvjetaju je Popis porodinih domainstava u Sarajevu 1994. godine (PDS-1994.). Od njegovog zavretka do danas, istraivanje nije predstavljeno ni pred jednim auditorijem. Autorima popisa nedostajalo je sredstava za kompjuterizaciju, obradu podataka i analizu. Tuilatvo je provelo projekt u kojem su ove aktivnosti zavrene kako bi se dobili pouzdani statistiki podaci o ljudskim gubicima tokom opsade Sarajeva. U ovom izvjetaju izneseni su rezultati tog projekta Tuilatva. Podruje istraivanja nalazilo se unutar linija fronta u Sarajevu postavljenim polovinom 1994. U praksi, to podruje pokrivalo je dijelove est optina2: Centar, Ilida, Novi grad, Novo Sarajevo, Stari grad i Vogoa. Statistika definicija podruja ukljuivala je 89 mjesnih zajednica. Istraivanje je provedeno za period od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994. Popis PDS-1994. proveden je polovinom 1994. (od aprila do septembra 1994.) i podaci su retrospektivno sakupljani za nekoliko demografskih pojava, a obuhvatilo je poginule, ranjene i umrle prirodnom smru. Period izvjetavanja trajao je od januara 1992. do septembra 1994. Broj stanovnika koje je trebalo obuhvatiti popisom iznosio je oko 340.000 ljudi3. Zbog ovako velikog obuhvaanja tog stanovnitva, ak i da je taj broj nepotpun, smatra se da je dovoljno velik da se iskoristi u svrhu procjene statistikih podataka o poginulima, ranjenima i umrlima prirodnom smru na podruju i u periodu koji se ovdje prouavaju. O tom izvoru govori se u 3. poglavlju. Koristili smo i nekoliko drugih izvora informacija, bazu podataka o mortalitetu Bakije (Bakije) i bazu podataka o mortalitetu Muslimana protiv genocida (MAG). Da bismo provjerili identitet svih nastradalih, gorespomenuti izvori (PDS, Bakije i MAG) usporeeni su sa podacima popisa stanovnitva 1991. za Bosnu i Hercegovinu. (Drugim rijeima, izvori su usporeeni i povezani4 sa popisom na razini pojedinanih zapisa). Da bi se razlikovali nastradali civili i vojnici, dva glavna izvora (PDS-1994. i Bakije) usporeena su (povezivanjem) sa slubenim spiskovima palih vojnika Armije Bosne i Hercegovine (ABiH) i Vojske Republike Srpske (VRS), a dobiveni su iz ministarstava odbrane Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske. Svi ovi izvori prikazani su u saetoj formi u 4. poglavlju.
Termin opsada odnosi se na dogaaje u Sarajevu, kako se nazivaju u narodu. Podruje est cijelih optina dalje u tekstu navodi se kao Sarajevo est, nasuprot dijelova est optina smjetenih unutar linija fronta u Sarajevu 1994. 3 Obim popisane populacije donekle je indikativan. Dobiven je od broja porodinih domainstava sa kojima je razgovarano tokom PDS-1994., tj. 85.000, a svako se sastojalo od prosjeno etiri osobe. Broj lica ukljuenih u popis mogao je biti neto manji, ali sa veim brojem stanovnika mogu se sigurnije izraunati relativna mjerila, poput demografskih stopa poginulih ili ranjenih. Stope koje usporeuju fiksni broj pojava sa veim brojem stanovnika su konzervativnije (tj. nie). 4 Priblino 80% zapisa u svakom izvoru podataka uspjeno je povezano sa popisom (stopa podudarnosti nekih izvora bila je i vea). Do neuspjenog povezivanja dolazilo je zbog pogrenih imena i drugih manjkavosti podataka.
1 2
568

Tabela 1. Prikaz saetih statistikih podataka iz Popisa porodinih domainstava u Sarajevu 1994.
Kategorije promjenljivih veli~ina Sveukupno Mukarci ene Nepoznato 0-4 5-9 10-17 0-17 18-69 70+ Nepoznato Etnika grupa Hrvati Muslimani Ostali Srbi Nepoznato Civili Vojnici Nepoznato Civili Vojnici Nepoznato Poginuli Broj 3798 3127 670 1 22 79 194 295 3397 85 21 135 2340 330 158 835 1399 2381 18 1732 2062 4 Procenat 100,00 82,33 17,64 0,03 0,58 2,08 5,11 7,77 89,44 2,24 0,55 3,55 61,61 8,69 4,16 21,99 36,84 62,69 0,47 45,60 54,29 0,11 Broj 12919 10438 2477 4 69 234 948 1251 11473 179 16 452 8715 1391 633 1728 5093 7774 52 nema nema nema Ranjeni Procenat 100,00 80,80 19,17 0,03 0,53 1,81 7,34 9,68 88,81 1,39 0,12 3,50 67,46 10,77 4,90 13,38 39,42 60,17 0,40 nema nema nema
Promjenljive veli~ine
Veliina uzorka Pol
Dob (godine)
Status: Naveden u PDS94 Status: Vanjska definicija
Od vojnika: AB VR PDS94
Godina u kojoj se pojava dogodila 1992. 1993. 1994. Centar Ilida Novi grad Novo Sarajevo Stari grad Vogoa Sarajevo, nedef. Granatiranje Snajperska vatra
od 2062: 1577 1 484

1201 2196 401 369 856 1053 265 507 175 573 2160 699 529 410
41,52 0,03 12,74

31,62 57,82 10,56 9,72 22,54 27,73 6,98 13,35 4,61 15,09 56,87 18,40 13 93 10,80
nema nema nema 3923 7897 1099 1504 2626 3817 1089 1423 391 2069 8009 3111 1199 600
nema nema nema 30,37 61,13 8,51 11,64 20,33 29,55 8,43 11,01 3,03 16,02 61,99 24,08 9 28 4,64
Optina u kojoj se pojava dogodila
Uzrok pojave
Drugo vatreno oruje Ostala stradanja
569
Tabela 1. - Nastavak: nastradali civili

Promjenljive veli~ine Veliina uzorka Pol Kategorije promjenljivih veli~ina Sveukupno Mukarci ene Nepoznato 0-4 5-9 10-17 0-17 18-69 70+ Nepoznato Uzrok pojave Granatiranje Snajperska vatra Drugo vatreno oruje Ostala stradanja Broj Poginuli Procenat 1399 782 617 0 22 79 166 267 1040 83 9 932 253 101 113 100,00 55,90 44,10 0,00 1,57 5,65 11,87 19,09 74,34 5,93 0,64 66,62 18,08 7,22 8,08 Broj Ranjeni Procenat 5093 2802 2291 0 69 233 848 1150 3769 172 2 3405 1296 288 104 100,00 55,02 44,98 0,00 1,35 4,57 16,65 22,58 74,00 3,38 0,04 66,86 25,45 5,65 2,04
Dob (godine)
Povezivanje je potvrdilo valjanost izvora a zajednika upotreba izvora takoe je pomogla da se povea broj podataka o licima pojedinano. Ovom metodom analize znaajno je porasla pouzdanost i nauna vrijednost naih rezultata. U ovom izvjetaju iznosimo sljedee tipove rezultata: - apsolutne brojane vrijednosti poginulih i ranjenih lica (u 5. poglavlju) - demografske stope poginulih, ranjenih i umrlih prirodnom smru (u 6. poglavlju) - procjenu ukupnog broja poginulih lica (u 7. poglavlju) Sve apsolutne brojane vrijednosti su najnie potvrene vrijednosti i treba ih promatrati kao minimalne vrijednosti. Spiskovi nastradali tokom opsade od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994. (3.798 imena poginulih lica i 12.919 imena ranjenih lica) mogu se dobiti na zahtjev od Demografske sekcije.
570

Tabela 2. Prikaz ukupnog broja pojava navedenih u tri uzorka PDS iz 1994. Pojava Ranjeni Poginuli Prir. smrt Ukupno PDS-1994. SVI 24197 7879 4981 37057 PDS-1994. 01. 01. 92.-30. 09. 94. 21681 6055 4967 32703 PDS-1994. 10.09.92.-10.08.94. 12919 3798 3434 20151
Najvaniji rezultati nae studije pokazani su u tabelama br. 1 i 2 i navedeni nie u tekstu: Apsolutne brojane vrijednosti nastradalih: - ukupan broj pojava navedenih u PDS-1994. iznosi 37.057 (za poginule, ranjene i umrle prirodnom smru). Od ovog ukupnog broja, 20.151 pojava bilo je na podruju i u periodu obuhvaenom ovim izvjetajem, - broj poginulih lica dobiven iz PDS-1994. za podruje i period koji se ovdje prouavaju iznosi 3.798, a broj ranjenih lica iznosi 12.919, - ova dva broja dobivena su nakon ienja podataka, rekodiranja promjenljivih veliina, temeljite kontrole kvalitete podataka i njihove unutranje konzistentnosti, te nakon eliminacije dupliciranih podataka iz PDS-1994., - velika veina poginulih ili ranjenih su mukarci (3.127 poginulih i 10.438 ranjenih mukaraca), veina njih bili su vojno sposobni (18-69 godina) i bili su vojnici, - meutim, meu nastradalima takoe je navedeno mnogo djece, ena i starijih osoba, - meu poginulima je 295 djece (0-17 godina starosti), 670 ena, 85 starijih osoba (70+ godina starosti), - meu ranjenima brojke se kreu kako slijedi: 1.251 dijete (0-17), 2.477 ena, 179 starijih osoba (70+), - ukupno je poginulo najmanje 1.399 civila, a 5.093 su ranjena, - granatiranje, snajperska vatra i drugo vatreno oruje najei su uzrok pogibije i ranjavanja, - od granatiranja je poginulo priblino 2.160 lica (od toga 932 civila), od snajperske vatre 699 (253 civila) a od drugog vatrenog oruja 529 (101 civil), a kod preostalih 410 smrtnih sluajeva (113 civila) postojali su drugi uzroci smrti, - to se tie ranjavanja, 8.009 ljudi (od toga 3.405 civila) ranjeno je u granatiranju, 3.111 (1.296 civila) od snajperske vatre, 1.199 (288 civila) od drugog vatrenog oruja i 600 (104 civila) od drugih uzroka, - to se tie etnikog sastava nastradalih, Muslimani su u veini (2.340 poginulih i 8.715 ranjenih, stope poginulih i ranjenih meu Muslimanima takoe su znatno vie nego za bilo koju drugu etniku grupu), to se moe dovesti u vezu sa etnikim sastavom ugroenog stanovnitva, - ciljano gaanje stanovnitva prema etnikoj pripadnosti nije se moglo prouiti u ovom izvjetaju, poto je etniki sastav sredinom 1994. bio prilino nejasan (nema dostupnih izvora),
571
svakodnevne pogibije i ranjavanja pokazuju da je, od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994., nastradalih bilo gotovo svaki dan, veina incidenata dogodila se 1992. (prosjeno 300 poginulih lica mjeseno ili 10 poginulih na dan), zatim 1993. (177 poginulih mjeseno ili est na dan) i na kraju 1994. (64 poginulih mjeseno ili dvoje na dan), slian obrazac dobiven je za ranjena lica, ta potvruje vremensku komponentu granatiranja, snajperske vatre i drugih aktivnosti izazvanih sukobom, analiza vremenske komponente takoe pokazuje da mnogi civili nisu nastradali istim mehanizmom kojim su ginuli ili ranjavani vojnici, stoga je neki vid ciljanog gaanja civila mogu.
Demografske stope: - stopa poginulih izmeu 1992. i 1994. je veoma visoka, iznosila je 1.153 umrlih na 100.000 stanovnika i inila je oko 85% ukupne stope za Sarajevo est 1990.-91., - ukupna stopa smrtnosti (za poginule i umrle prirodnom smru) iznosila je 2.213 umrlih na 100.000 stanovnika, to je za 65% vie od stope zabiljeene 1990.-91.; vie od polovine ovog broja (52%) su poginuli, to znai da je broj umrlih prirodnom smru (1.060) bio manji od broja poginulih (1.153), - optine koje su najvie stradale (s obzirom na broj poginulih) su sljedee: Stari grad (omjer 1992.-94. u odnosu na 1990.-91. iznosi 115%), Vogoa (104%) i Novi grad (100%), - dobni obrasci poginulih i umrlih prirodnom smru izrazito se razlikuju: kod poginulih, veina smrtno stradalih pripadala je nioj dobnoj grupi (18-69), to treba gledati kao na prerani mortalitet, koji se ne podudara sa redovnim mortalitetom prema dobi (naprimjer, u dobnom obrascu prirodnog mortaliteta veina smrtnih sluajeva javlja se u najvioj dobi), - broj ranjenih u 1992.-94. iznimno je visok, iznosi 4.412 ranjenih lica na 100.000 stanovnika, to je preko tri puta vie od broja smrtnih sluajeva u 1990.-91. Procjene ukupnih brojanih vrijednosti: - premda je glavni izvor koriten u ovom izvjetaju (tj. PDS-1994.) vrlo opsean, ukupan broj od 3.798 poginulih lica nije potpun (kao i svi izvori podataka o ratom izazvanom mortalitetu), - mi smo, stoga, napravili procjenu nepoznatog ukupnog broja poginulih lica i dobili smo 4.352 lica, - u etniki sastav ove procjene ukljueno je 3.437 (79%) Muslimana, 232 (5,3%) Srba, 198 (4,5%) Hrvata i 485 (11.1%) ostalih, - procjenu smo ponovili za umrle prirodnom smru i tako dobili procjenu svih smrtnih sluajeva za podruje i period na koje se odnosi ovo istraivanje, dobiveni broj iznosi 8.132 umrla u ta je ukljueno otprilike 53,5% poginulih lica. Spisak nastradalih: - Sastavili smo dva spiska nastradalih tokom opsade, jedan sa poginulim (3.789 imena) i jedan sa ranjenim (12.919) licima. Spiskovi se zasnivaju na Popisu porodinih domainstava u Sarajevu 1994. i obuhvataju nastradale koji su relevantni za podruje i period prouavanja u ovom izvjetaju.
572
Ukratko, moramo zakljuiti da je stanovnitvo Sarajeva pretrpjelo velike gubitke tokom opsade. Udio poginulih civila vrlo je visok, a udio ranjenih civila izrazito je visok. Jednako kao i udio djece, starijih osoba i ena poginulih ili ranjenih tokom opsade. Stradanje civila uglavnom se ne povezuje sa mehanizmima od kojih su poginuli ili ranjeni vojnici. Gubitaka je bilo tokom cijelo perioda kojim se bavi ovaj izvjetaj.
573
2. poglavlje Opseg, izvori i struktura ovog izvjetaja

Ovaj izvjetaj iznosi statistike podatke i analizu podataka koja se odnosi na ljude koji su poginuli, umrli prirodnom smru ili su ranjeni tokom opsade Sarajeva izmeu 10. septembra 1992. i 10. augusta 1994. Podruje kojim se ovaj izvjetaj bavi pokriva odabrane dijelove est optina u Sarajevu: Centar, Ilida, Novi grad, Novo Sarajevo, Stari grad i Vogoa. Dijelovi sadrani u ovom izvjetaju nalazili su se unutar linija fronta u Sarajevu polovinom 1994. i u to vrijeme su bosanske vlasti i lokalno stanovnitvo taj dio smatrali slobodnom gradskom zonom, a stanovnitvo koje je ivjelo u tim podrujima moglo je one koji su traili takve informacije izvjetavati o demografskim pojavama koje su se dogaale u njihovim porodicama. Nai osnovni ciljevi su da osiguramo pouzdane statistike podatke o ljudskim gubicima u gorespomenutom periodu i podruju, da izmjerimo relativnu stopu tih gubitaka (naprimjer, omjeri mortaliteta) i da ih usporedimo sa predratnim omjerima mortaliteta za Sarajevo. Sve ovo moe se uraditi, poto su izvori koriteni za ovaj izvjetaj obimni. Na glavni izvor, Popis porodinih domainstava na slobodnim podrujima grada Sarajeva u 1994. godini, jeste anketa nalik popisu stanovnitva, na podrujima unutar linija fronta u Sarajevu polovinom 1994. Zbog toga se oekivalo da e obuhvatiti cjelokupno stanovnitvo nastanjeno na tom podruju u vrijeme popisivanja. Ovaj cilj uglavnom je postignut, jer je unutar linija fronta obuhvaeno 85.000 porodinih domainstava5. Meutim, niti jedan od postojeih izvora nije potpun, pa ni Popis porodinih domainstava u Sarajevu 1994. godine.6 Zbog toga one brojane podatke koje smo dobili iz originalnih izvora treba smatrati najniim potvrenim (tj. takozvanim minimalnim brojevima). Da bismo vie saznali o ukupnom broju nastradalih, takoe iznosimo probabilistinu7 procjenu tog ukupnog broja, dobivenu na osnovu spajanja izvora s eliminiranim duplikatima. Izvjetaj je pripremila Demografska sekcija Tuilatva za predmet Tuilac protiv Stanislava Galia, broj IT-98-29-I. Dva glavna izvora informacija analizirana u ovom izvjetaju su Popis porodinih domainstava na slobodnim podrujima grada Sarajeva u 1994. godini (dalje u tekstu PDS-1994.) kojega je proveo Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava u Sarajevu, te Baza podataka o mortalitetu Pogrebnog preduzea Bakije u Sarajevu (dalje u tekstu Bakije). Oba izvora pokrivaju
Teko je rei koliko je porodinih domainstava ukupno ivjelo unutar linija fronta iz 1994. Taj broj sigurno je daleko manji od ukupnog broja domainstava navedenih u popisu stanovnitva 1991. za est optina ukljuenih u podruje popisivanja. Veliki dijelovi ovih est optina nalazili su se izvan linija fronta i nisu bili dostupni za popisivanje. Zbog toga su za podruje popisa spojeni neki manji dijelovi unutar est optina. Broj naveden u popisu za ovih est optina (svake u cjelini) iznosio je 144.102 domainstava. Ukupan broj od 85.000 porodinih domainstava obuhvaenih ovim popisom predstavlja priblino 59% ukupnog broja za itavih est optina prije rata. 6 Ovaj zakljuak temelji se na usporedbi zapisa vezanih za opsadu iz tri izvora: Popis porodinih domainstava u Sarajevu 1994. godine, baza podataka o mortalitetu Muslimana protiv genocida i baza podataka pogrebnog preduzea Bakije u Sarajevu. Jedan broj zapisa naveden je u sva tri izvora, neki samo u dva, ali svaki izvor takoe ukljuuje niz jedinstvenih zapisa koji drugdje nisu navedeni. 7 Termini "probabilistini" i "stohastini" znae da se procjena zasniva na teoriji vjerovatnoe.
5
574
podruje unutar linija fronta u Sarajevu, oba sadre detaljne informacije o onima koji su poginuli ili su umrli prirodnom smru tokom opsade Sarajeva. Uzrok smrti, meutim, nije eksplicite naveden u zbirci Bakije. Da bismo doli doli do uzroka smrti za zapisime baze podataka mortaliteta Bakije, usporedili smo ih sa bazom podataka mortaliteta Muslimana protiv genocida (dalje u tekstu MAG), kao i sa Popisom porodinih domainstava u Sarajevu 1994. godine. Da bi provjerili identitet svih nastradalih, gorenavedeni izvori (PDS-1994., Bakije i MAG) uporeeni su (povezivanjem) sa popisom stanovnitva iz 1991. za Bosnu i Hercegovinu. Da bi razlikovali nastradale civile od vojnika, dva glavna izvora (PDS1994. i Bakije) usporedili smo (tj. povezali) sa slubenim spiskovima palih vojnika Armije Bosne i Hercegovine i Vojske Republike Srpske koje smo dobili od ministarstava odbrane oba politika entiteta, tj. Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske. Izvori su povezani sa popisom na nivou pojedinanih zapisa. Povezivanjem je potvrena valjanost izvora a zajednikom upotrebom izvora takoe se poveao broj informacija o pojedincima. Pouzdanost rezultata dobivenih ovom metodom analize znaajno je via od one u kojoj se povezivanje ne primjenjuje. Mi smo ovaj izvjetaj podijelili na osam poglavlja i est aneksa. U 1. poglavlju nalazi se saetak rezultata istraivanja. Opseg, izvori i struktura ovog izvjetaja izneseni su u 2. poglavlju. Tree i etvrto poglavlje usredotoeni su na nae izvore informacija. Mjerenja ljudskih gubitaka preuzeta iz PDS-1994. prikazana su u 5. poglavlju (u apsolutnim iznosima) i u 6. poglavlju (u relativnim iznosima i u poreenju sa predratnim omjerima). Stohastina procjena ukupnog broja nastradalih dobivena iz dva izvora, PDS-1994. i Bakije, razmotrena je u 7. poglavlju. U 8. poglavlju saeto su izneseni rezultati istraivanja ovog izvjetaja. Aneksi od 1 do 6 sadre, redom: opis podruja popisivanja (Aneks 1), upitnik upotrebljen za PDS-1994. (Aneks 2), statistike podatke o poginulima (Aneks 3), i ranjenima (Aneks 4) dobivene iz PDS-1994., demografske stope poginulih ranjenih i umrlih prirodnom smru za dato podruje i period opsade (Aneks 5) i, na kraju, pojedinosti o metodi obuhvata i ponovnog obuhvata primijenjenoj za procjenu ukupnog broja poginulih u Sarajevu od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994. (Aneks 6).
575
3. poglavlje
Popis porodinih domainstava na slobodnim podrujima grada Sarajeva u 1994. godini (PDS1994.) _____________________________________________________________
Popis porodinih domainstava na slobodnim podrujima grada Sarajeva u 1994. godini (PDS-1994.)
3.1
Popis porodinih domainstava na slobodnim podrujima grada Sarajeva u 1994. godini proveden je u vrijeme rata u proljee i ljeto 1994. (veina razgovora obavljena je u maju i junu 1994., tabela br. 3), u onim dijelovima opsjedanog bosanskog glavnog grada koji su bili pod kontrolom armije Vlade BiH. Popis je osmislio, koordinirao i proveo sarajevski Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava (dalje u tekstu Institut) pod rukovodstvom prof. Smaila ekia i u saradnji sa Univerzitetom u Sarajevu, Zavodom za statistiku u Sarajevu i mjesnim zajednicama (MZ) na podruju popisivanja. Razgovori su voeni preko mjesnih zajednica8 smjetenih unutar linija fronta u Sarajevu.
Tabela 3.
Vrijeme obavljanja razgovora za PDS-1994.

Godina
1994. 1994. 1994. 1994. 1994. 1994.
Mjesec
april maj jun jul august septembar
Zbroj
69 6668 25431 79 1695 1357
Procenat Kumulativno 0,19 18,01 68,69 0,21 4,58 3,67 4,65 100.00 0,19 18,20 86,89 87,10 91,68 95,35 100,00 nema
Bez datuma Ukupno Svi mjeseci
1723 37022
Popisom su praktino pokriveni samo izvjesni dijelovi est optina: Centar, Novi grad, Stari grad, Novo Sarajevo, Ilida i Vogoa. Konkretne mjesne zajednice zasebno su navedene u tabeli A1.1 iz Aneksa 1. Upitnici koriteni prilikom popisa odnose se na porodina domainstva; tj. jedan upitnik sadri informacije o jednom porodinom domainstvu (Aneks 2). Prema autorima PDS1994., u popisu je uestvovalo priblino 85.000 domainstava s prebivalitem u Sarajevu polovinom 1994. lanovi pojedinog domainstva mogu se lako utvrditi poto su njihova imena navedena u odgovorima na kasnija pitanja. Ako krenemo od pretpostavke da se
8 Mjesne zajednice, koje slubeno predstavljaju male administrativne jedinice unutar optina, ostajale su u kontaktu sa lanovima i imale su najlaki pristup stanovnitvu. Za vrijeme opsade, ove zajednice su stanovnitvu Sarajeva dijelile robu dobivenu preko meunarodne organizacije za pruanje pomoi.
576
svako domainstvo sastojalo od etiri lana,9 dobivamo priblino 340.000 stanovnika obuhvaenih popisom, to ini 75% broja stanovnika prema popisu stanovnitva iz 1991., u Sarajevu est. Upitnik sadri informacije o sljedeem: 1. Prebivalite datog domainstva (sadanje, tj. adresa iz 1994.) 2. U kojem tipu prebivalita boravi porodino domainstvo: a) Nisu promijenili prebivalite u kojem su ivjeli prije rata (trenutno ive na predratnoj adresi) b) Promijenili su prebivalita unutar slobodne teritorije, tj. teritorije pod kontrolom vladinih snaga (ABiH) c) Izbjeglice su ili raseljena lica sa teritorija pod kontrolom drugih armija; sada ive na privremenoj lokaciji. 3. lanovi porodinog domainstva koji su u vrijeme razgovora ivjeli na slobodnoj teritoriji grada Sarajeva (prvo je upisan nosilac porodinog domainstva) 4. lanovi porodinog domainstva koji su izbjegli, odnosno raseljeni, i oni koji su u vrijeme razgovora ostali na teritoriji pod kontrolom armija koje nisu ABiH 5. lanovi porodinog domainstva koji su poginuli tokom sukoba 6. lanovi porodinog domainstva koji su ranjeni tokom sukoba 7. lanovi porodinog domainstva koji su nestali tokom sukoba 8. lanovi porodinog domainstva koji su tokom sukoba bili u logorima i/ili u zatvorima 9. Oni koji su uslijed ratnih dejstava postali invalidi 10. ivoroeni u porodinim domainstvima tokom sukoba 11. Mrtvoroeni u porodinim domainstvima tokom sukoba 12. Oni koji su umrli prirodnom smru tokom sukoba (i mjesto na kojem su sahranjeni) 13. ivotni uslovi porodinog domainstva u Sarajevu 1994. a) (vlastita ?) kua/stan od prije rata b) prebivalite drugaije od onog prije rata jer je njihova (vlastita?) kua/stan unitena c) prebivalite drugaije od onog prije rata, ali se nisu preselili zbog toga to je njihovo predratno prebivalite uniteno d) ive u kolektivnom smjetaju sa drugim izbjeglim/raseljenim licima e) izbjeglice/raseljena lica smjetena kod rodbine 14. Da li je iz tog porodinog domainstva bilo izbjeglica u Drugom svjetskom ratu? 15. Da li je porodino domainstvo izgubilo nekog od bliske rodbine u Drugom svjetskom ratu?
Pretpostavka o etverolanom domainstvu ne podudara se u potpunosti sa veliinom predratnog domainstva iz 1991. (u Sarajevu est 3,2 osobe po domainstvu). Mi smo ovaj broj uveali da bismo ga prilagodili velikom broju raseljenih lica i izbjeglica koji su polovinom 1994. u Sarajevu esto ivjeli sa rodbinom ili prijateljima. Premda se za 1994. nismo mogli osloniti na pouzdane statistike podatke u vezi sa tim, za 1998. moemo navesti UNHCR-ov (Visoki Komesarijat UN-a za izbjeglice) broj raseljenih lica i izbjeglica koji jo uvijek ive u Sarajevu est, koji iznosi 72.372 lica.
577
Za preivjele koji su polovinom 1994. ivjeli u Sarajevu (nabrojani u pitanju br. 3) navedene su etnika pripadnost i vjeroispovijest, a za sve ispitanike njihova godina roenja (tj. dob). Naveden je pol ili ime svakog lica u srodstvu sa nosiocem porodinog domainstva. Vano je da su za sluajeve poginulih, ranjenih i umrlih prirodnom smru uneseni mjesto, datum i uzrok pojave (za umrle prirodnom smru, mjesto sahrane navodi se kao mjesto smrti, a uzrok smrti samo kao "prirodna smrt"). Ovaj popis jedinstven je iz nekoliko razloga: dostupna su dva tipa promjenljivih veliina iz jednog istog popisa: stanovnitvo izloeno sukobu i nekoliko bitnih demografskih pojava (poginuli, umrli prirodnom smru, ranjeni, nestali, raseljeni itd.) koje su se dogodile tom stanovnitvu ova dva tipa promjenljivih veliina mogu se zajedno upotrijebiti za procjenu relativnih mjerenja (naprimjer udjelima) poginulih, umrlih prirodnom smru, ranjenih, nestalih, raseljenih itd. za de facto stanovnitvo koje je ivjelo u Sarajevu 1994. procjenjeni dijelovi mogu se ekstrapolirati na cjelokupno stanovnitvo Sarajeva pod opsadom broj pojava navedenih u upitniku vrlo je velik i mnoge posljedice rata mogu se otkriti na temelju ovog jedinog izvora uzorak je velik i pokriva veinu stanovnitva Sarajeva u tom periodu, to osigurava visoku pouzdanost procjena.
Autori popisa nisu kompjuterski obradili podatke navedene u upitniku poto su im nedostajala potrebna sredstva. Zbog toga ljudski gubici u Sarajevu nisu nikada procijenjeni i izneseni irem auditoriju. Kako su ljudski gubici u Sarajevu bitno pitanje u predmetu Gali (IT-98-29-I), Tuilatvo je zatrailo materijale popisa da bi izradilo statistike podatke o ljudskim gubicima relevantnim za ovaj predmet. Mi smo se usredotoili na tri najvanije pojave: ubijanje, prirodnu smrt i ranjavanje, to nas je dovelo do stvaranja baze podataka od priblino 40.000 zapisa. Stanovnitvo izloeno riziku (ukupno oko 340.000 lica) uglavnom je ostavljeno po strani,10 jer bi kompjuterska obrada tako velike koliine podataka zahtijevala suvie vremena i novca. Projekt obrade podataka, proveden u Tuilatvu, saeto je iznesen dalje u tekstu. 3.2 Kompjuterska obrada popisa Baze podataka i analize razmatrane u ovom izvjetaju usmjerene su na pojedince. Samo pitanja 1, 2, 3, 5, 6, 12, zatim datum popisa i lice koje daje informacije (ispitanik) uneseni
10 Osim optine Stari grad, koja se nalazi u samom centru i najvie je izloena riziku. Za Stari grad obuhvatili smo sve sakupljene upitnike, tj. one u kojima su pojave zabiljeene i one u kojima ih nije bilo. Mi smo to uradili za buduu referencu i kako bi imali primjer podataka o stanovnivu kao i demografskim pojavama meu stanovnitvom. U ovom izvjetaju, meutim, Stari grad je ukljuen samo s obzirom na pojave, dakle ubijanja, prirodnu smrt i ranjavanje, ali ne i za stanovnitvo.
578
su u kompjuter i analizirani. Treba primijetiti da gorespomenuta pitanja sadre podatke o poginulima, ranjenima i umrlima prirodnom smru, kao i line podatke onih koje je zadesila neka od ovih pojava. Ostatak upitnika je zanemaren. To praktino znai da je, od 85.000 originalnih upitnika, napravljen izbor svih onih upitnika u kojima se navode poginuli, ranjeni i umrli prirodnom smru (priblino 40.000 upitnika). Na taj nain smo prikupili sve dostupne informacije o tim pojavama koje su bile potrebne za izradu statistikih podataka o ljudskim gubicima tokom opsade Sarajeva. U augustu 2002., osoblje demografske sekcije je, zajedno sa osobljem Instituta, izabralo relevantne upitnike iz arhiva Instituta za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava u Sarajevu. Selektirani dokumenti sadravali su informacije o poginulima, ranjenima i umrlima prirodnom smru iz est sarajevskih optina11 (priblino 40.000). Nakon selekcije, originalni dokumenti poslani su na kompjutersku obradu. Unos podataka i skeniranje upitnika poelo je 1. oktobra 2001. u kancelariji MKSJ-a u Zagrebu. Proces unosa podataka i skeniranja uspjeno je proveden u periodu od 1. oktobra do 31. decembra 2001., a obavilo ga je est inovnika za unos podataka i jo dvoje ljudi zaduenih za skeniranje. Krajem oktobra 2001., demografska sekcija Tuilatva otila je na misiju u Zagreb da bi u ranoj fazi projekta izvrili kontrolu unosa podataka, otkrili pogreke, ispravili ih a zatim, uzimajui u obzir pogreke, postavili standarde potrebne za nastavak posla. Ciljevi misije u potpunosti su postignuti.
3.3 Uklanjanje duplikata Nakon inicijalnog ienja pogreno unesenih praznih zapisa, sabrani podaci sastojali su se od 40.204 zapisa sa stradanjima opisanim onako kako su navedena u vrijeme provoenja popisa. Zatim je izbrisan 31 zapis bez podataka o bilo kojoj pojavi, ukljuujui jednu osobu koja je poginula u Drugom svjetskom ratu. Kasnije je provedena provjera duplih zapisa. Dupli zapisi12 esto se sreu u izvorima vezanim za rat zbog nesavrenog izvjetavanja i ograniene ili neizvrene kontrole kvaliteta podataka. Prisutnost duplikata moe se odraziti na statistike podatke na taj nain da neopravdano poraste njihova razina. Zbog
11 Optine Centar, Novi grad, Novo Sarajevo, Ilida, Stari grad i Vogoa, sve su podruja koja su svojim veim dijelom (mada ne u potpunosti) bila locirana unutar linija sukoba u vrijeme popisa (polovinom 1994.) 12 Povremeno se isti zapis pojavljuje u bazi podataka vie nego jedanput (ili vie nego dvaput). Razlozi za dupliciranje su razliiti i zavise o specifinosti izvora. Takoe, u PDS-1994. razliiti ispitanici mogli su navesti jednu te istu osobu nekoliko puta. To se uglavnom dovodi u vezu sa estim promjenama u sastavu domainstava zbog kretanja stanovnitva tokom rata. Pogreke popisivaa takoe mogu biti uzrok dupliciranja podataka. Prilikom pregleda duplih podataka, prvo smo identificirali sve mogue duplikate. Zatim su zadrani samo jedinstveni zapisi, a svi ostali se izbrisani. Prije brisanja duplih zapisa, izvrili smo provjeru da li se jedinstveni zapisi mogu poboljati dodavanjem informacija iz zapisa koji se briu. Prenoenje informacija iz jednog zapisa u drugi zove se "auriranje".
579
toga je uklanjanje duplikata nuno u popisima poput PDS-1994., pogotovo zato to pouzdanost brojki igra izuzetno vano ulogu u ovom sluaju. Prilikom provjere duplikata koriteni su sljedei kriteriji: Ime, prezime, inicijal imena oca i godina roenja uklonjeno je 2.798 zapisa, a 2.537 je zadrano, od toga 52 zapisa nakon to su u njima aurirani podaci o pojavama sa kojima su se susreli pojedinci. Prezime, godina roenja i prva tri slova imena 338 zapisa je uklonjeno, a 615 zadrano, od toga je nakon auriranja podataka o pojavama zadrano njih 50. Smatrali smo da je u bazi podataka ostalo jo nekoliko duplih zapisa, ali poto se u ovoj fazi inilo da bi njihovo automatsko traenje bilo suvie komplicirano, ostavljeni su za proces sparivanja kada e ih biti daleko jednostavnije nai. Za vrijeme procesa sparivanja pronaeno je jo 15 duplih zapisa u tabeli popisa stanovnitva 1991. Na kraju je u sabranim podacima ostalo 37.022 jedinstvenih zapisa, od ega se kod 24.197 navode ranjena lica, 7.879 poginula lica i 4.981 lice umrlo prirodnom smru. Za trideset i pet lica koja su poginula ili umrla prirodnom smru, navedeno je da su prije toga bila ranjena. 3.4 Rekodiranje promjenljivih veliina U pripremnoj fazi, koja prethodi analitikoj fazi, nekoliko promjenljivih veliina podvrgnuto je temeljitoj provjeri kvalitete, testiranju konzistentnosti i rekodiranju. Dodane su i neke nove promjenljive veliine. Najznaajnije promjenljive veliine, koje su kasnije koritene prilikom analize, a kojima je modificirana vrijednost, su sljedee13: OptinaOfResidence /optina stanovanja/ (pitanje 1): valjana imena prihvaena, inae ispravljena LocalCommunitOfResidence /mjesna zajednica stanovanja/ (p. 1): valjana imena prihvaena, inae ispravljena, nedostatak informacija o mjesnoj zajednici auriran uz pomo adresa ili redoslijeda brojeva na upitniku SameAddress /ista adresa/ (p. 2a), MovedFromAddress /preselio sa adrese/ (p. 2b), MovedFromOptina /preselio iz optine/ (p. 2b), RefugeesDPsFromAddress /zbjeglice/raseljena lica sa adrese/ (p. 2c), RefugeesDPsFromOpstina /izbjeglice/raseljena lica iz optine/ (p. 2c): meusobna konzistentnost provjerena, valjana imena optina prihvaena, u suprotnom, rekodirana CurrentOpstinaCode /sadanji broj optine/ (p. 1), MovedFromOpstinaCode /preselio iz optine broj/ (p. 2b), RefugeeDPsOpstinaFromCode /izbjeglice/raseljena lica iz optine broj/ (p. 2c): koriteni slubeni brojevi optina (et brojeva), zatim broj 00000 ako su optine nepoznate, 99999 za inostranstvo (ukljuujui ostale zemlje bive Jugoslavije) i broj 19200 za izostavljene optine u Sarajevu14
13 Nazivi promjenljivih veliina iskazuju njihovo znaenje. Nazive treba itati zajedno sa upitnikom u Aneksu 2 ili sa listom pitanja u poglavlju 3.1. 14 Na temelju ovih provjera, napravljena je procjena optina stanovanja 1991. koja je pohranjena kao nova promjenljiva veliina BestOptina /najbolja optina/. Ukoliko lice nije nita navelo o svojem prebivalitu ili
580
Gender /pol/ (p. 3, 5, 6 ili 12): rekodirano u (M)ukarci / ()ene / (N)epoznat pol Year Born /godina roenja/ (p. 3, 5, 6 ili 12): provjerena konzistentnost (prihvaen raspon 1874.-1994.) Killed /poginuli/ (da/ne, p. 5): osigurana konzistentnost sa ostalim promjenljivim veliinama o poginulim licima
DateOfDeath /datum smrti/ (p. 5): proieno i logiki pregledano15

CauseOfDeath /uzrok smrti/ (p. 5): proieno (tano napisano) i pregrupirano u NewCoD /novi uzrok smrti/ PlaceOfDeath /mjesto smrti/ (p. 5): proieno (tano napisano) i pregrupirano u NewPoD /novo mjesto smrti/ StatusOfDeceased /status preminulog lica/ (p. 5): proieno, doputa se samo: civil / vojnik / nepoznato Wounded /ranjeni/ (da/ne, p. 6): osigurana konzistentnost sa ostalim promjenljivim veliinama o ranjenim licima DateOfWound1st /datum prvog ranjavanja/ (p. 6): proieno i logiki pregledano CauseOfWound1st /uzrok prvog ranjavanja/ (p. 6): proieno (tano napisano) i regrupirano u NewCoW1 /novi uzrok prvog ranjavanja/ PlaceOfWound1st /mjesto prvog ranjavanja/ (p. 6): proieno (tano napisano) i pregrupirano u NewPoW1 /novo mjesto prvog ranjavanja/ StatusOfWounded1st /status prvi put ranjenog lica/ (p .6): proieno, doputa se samo: civil / vojnik / nepoznato NaturallyDied /prirodna smrt/ (da/ne, p. 12): osigurana konzistentnost sa ostalim promjenljivim veliinama o prirodnim smrtima DateOfNatDeath /datum prirodne smrti/ (p. 12): proieno i logiki pregledano DateOfQuestionning /datum razgovora/: proieno i logiki pregledano.
Treba rei da Wounding1st /prvo ranjavanje/ oznaava da je lice ranjeno po prvi put. Nekoliko lica ranjeno je po dva ili tri puta. U ovom izvjetaju mi se bavimo samo ukupnim brojem ranjenih lica i ne razmatramo koliko puta ukupno je neko lice ranjeno. Opisne promjenljive veliine, kao naprimjer uzrok ili mjesto smrti ili ranjavanja, dobivene su iz pitanja bez ogranienja, pa je rekodiranje moralo biti sloenije od samo
je navelo da porodino domainstvo nije promijenilo prebivalite, za tadanju optinu pretpostavilo se da je ujedno i predratna. Ako je navedeno da se domainstvo preselilo sa druge lokacije, ova optina preuzeta je kao prioritetna. Kad navodi nisu bili konzistentni, onda je kao optina prebivalita 1991. godine uzeta najdalja mogua optina, osim ako nije bila naputena. U svakom sluaju, vaei brojevi optina imali su prioritet nad nepoznatim sluajevima (00000 ili 19200). Svi nekonzistentni podaci su runo pregledani. 15 Nekoliko datuma rekodirano je u nepoznate datume (00-00-0000): (a) mogue, ali granine vrijednosti kombinacija dan/mjesec/godina; (b) nemogue kombinacije dan/mjesec/godina (npr. datum smrti kasniji /kao u originalu/ od datuma popisivanja ili raniji od godine roenja); (c) nemogui datumi (npr. datumi vii od 30 ili 31, mjeseci vii od 12), ili datumi pojava nakon septembra 1994. U svakom sluaju, primijenjena je strategija minimalne korekcije. Uvijek kad je bilo mogue, datumi su rekodirani koritenjem podataka o slinim sluajevima (npr. isti period, mjesto i uzrok pojave). U takvim sluajevima, koritena je distribucija uestalosti. Kada nisu bile dostupne dodatne informacije uzete su u obzir tipine daktilografske pogreke, kao naprimjer "neto-10-1994." umjesto "neto-01-1994.", itd.). DateOfQuestioning /datum razgovora/ takoe je proien i dobivene su konzistentne vrijednosti, a veina datuma je u rasponu od maja 1994. do septembra 1994. (sa prekidom u julu). U logikim kontrolama, izvrene su usporedbe izmeu datuma pojava i datuma popisa. Poto su pogreke svojstvene svim promjenljivim veliinama, datumima pojava davao se prioritet u odnosu na DateOfQuestioning.
581
proiavanja. Pojedinosti rekodiranja ovih promjenljivih veliina stoga su podrobnije objanjene u sljedeem poglavlju.
3.5 Rezultati sparivanja Ovaj dio posveen je pokuajima da se lica iz popisa PDS-1994. spare sa licima iz popisa stanovnitva 1991. Uopteno govorei, sparivanje predstavlja traenje istih lica u razliitim izvorima kroz usporeivanje linih podataka u zapisima o pojedinim licima. Osobe se mogu jedinstveno identificirati prema njihovim matinim brojevima ili, ako jedinstveni matini broj graana nije dostupan, nizom karakteristika kao to su ime, datum i mjesto roenja, prebivalite itd. Ako se sparivanje vri sa popisom stanovnitva, moemo govoriti o verifikaciji identiteta pojedinaca. Pokuali smo povezati zapise iz PDS-1994. sa popisom stanovnitva Bosne i Hercegovine iz 1991. Kriteriji sparivanja primijenjeni su u skladu sa gorenavedenim. Neki od kriterija bili su manje strogi u odnosu na imena (npr. inicijali ili prva tri slova imena ili imena oca, umjesto itavog imena). Za manje stroge kriterije je provedena i runa kontrola za sve zapise, a u drugim sluajevima samo za one smrtne sluajeve koji su se poklapali sa ivim licima (navedenim u glasakim spiskovima 1997./98.) provjerena je koherentnost sparenih podataka. Ukupno je spareno 30.086 zapisa (20.686 ranjenih lica, 5.711 poginulih i 3.612 umrlih prirodnom smru), to ini oko 81,3% od ukupno 37.022 lica iz PDS-1994. Za 77 zapisa dokazi nisu konzistentni, tj. takoe smo ih pronali na naim spiskovima ivih lica. Njih smo iskljuili iz analize.
582
4. poglavlje
Baza podataka o mortalitetu Pogrebnog preduzea Bakije i pomoni izvori koriteni u ovom izvjetaju
Kako je napomenuto u poglavljima 1 i 2, koristili smo i nekoliko drugih izvora informacija, kao to su baza podataka o mortalitetu Bakije i baza podataka o mortalitetu Muslimana protiv genocida, zatim popis stanovnitva Bosne i Hercegovine iz 1991. i slubeni spiskovi palih vojnika Armije BiH i Vojske Republike Srpske. Svi ovi izvori saeto su prikazani u ovom poglavlju. Napominjemo da su broj i vrsta izvora koritenih za ovaj izvjetaj izuzetni. Radilo se o ratnom stanju, kad su obino dostupni samo ogranieni i manjkavi podaci. Unato ovoj injenici, mi smo uspjeli sakupiti i obraditi veliki broj izvora, od kojih su neki (npr. popis stanovnitva, spiskovi palih vojnika) bili potpuni i visokog ili prihvatljivog kvaliteta. Povezujui izvore o mortalitetu sa popisom stanovnitva i spiskovima palih vojnika dokazali smo da je kvalitet i vrijednost naih izvora o mortalitetu, ukljuujui PDS-1994., sasvim prihvatljiv. Takav rezultat doputa da se gubici procijenjeni iz izvora o mortalitetu takoe smatraju pouzdanim. 4.1 Baza podataka Pogrebnog preduzea Bakije Ovaj izvor sadri poslovne zapise koje je Pogrebno preduzee Bakije iz Sarajeva sakupilo od 1992.-95. Pogrebno preduzee Bakije najvee je i najstarije (od 1923.) muslimansko pogrebno preduzee u Sarajevu. Ono sahranjuje Muslimane. Druga pogrebna preduzea u Sarajevu sahranjuju Hrvate, Srbe ili sve etnike grupe. Za vrijeme rata, preduzee Bakije djelovalo je na podruju unutar linija fronta u Sarajevu, najvjerovatnije u optinama Centar, Novi grad, Novo Sarajevo i Stari grad. Sahranjivali su osobe o ijoj smrti su javljale njihove porodice ili su sakupljali tijela na podruju sukoba. Baza podataka (u Accessu) sadri tri tabele sa podacima: DENAZE, LICA (lanovi domainstva koji su javili o preminuloj osobi) i PORODICA (domainstvo preminule osobe, predstavljeno nosiocem domainstva). DENAZE i LICA sadre line podatke (imena, ime oca, datum i mjesto roenja, datum smrti, mjesto sahrane, pol i podjelu na civile ili vojnike), a PORODICA sadri pojedinosti o domainstvu. Datumi za koje nije bio poznat dan i/ili mjesec prikazani su kao 01/01/.*. U bazi podataka Bakije nedostaju podaci o uzroku i mjestu smrti. Broj zapisa (tj. lica) u ovoj bazi podataka iznosi 12.867, od ega je 3.517 oznaeno slovom "b" (borac) a 9.350 zapisa slovom "c" (civil). Ovi zapisi obuhvataju period od januara 1992. do augusta 1996. Broj zapisa za 1996. je manji nego u istom periodu 1992.95. Uopteno gledano, imamo 11.546 zapisa iz perioda od januara 1992. do decembra 1995. (3.414 vojnika i 8.132 civila) i 1.319 zapisa iz perioda od januara 1996. do augusta 1996. (102 vojnika i 1.217 civila). Dva zapisa su neitka (oigledne su pogreke u godinama smrti). to se tie perioda od septembra 1992. do augusta 1994. brojevi koji se odnose na taj period su sljedei: ukupno 6.266, od ega 2.024 vojnika i 4.242 civila.
583
4.2 Baza podataka o mortalitetu Muslimana protiv genocida MAG je kratica za Udruenje Muslimana protiv genocida, nevladine organizacije koja djeluje u Sarajevu. Oni su sakupljali podatke (ukljuujui uzrok smrti) o licima poginulim tokom rata u BiH, isprva samo u Sarajevu, a kasnije i u drugim podrujima. Volonteri su podatke sakupljali iz raznih izvora kao ta su rodbina, komije, bolnice, ambulante, novine, te preko drutvenih kontakata po itavoj zemlji. Oko 90% podataka potjeu od oevidaca. Svaki smrtni sluaj zapisan je na posebnom formularu i unesen u bazu podataka. Razliite osobe mogle su dojaviti o istom smrtnom sluaju koji je takoe mogao biti naveden u novinama, bolnikim kartonima, itd. Zbog toga esto ima nekoliko ispunjenih formulara za isti smrtni sluaj. Meutim, u bazi podataka postoji dobra kontrola duplikata. Sakupljeni su smrtni sluajevi za sve etnike grupe, ali nije nezamislivo da su smrtni sluajevi onih koji nisu Muslimani slabije zastupljeni. Procedure za sakupljanje, unoenje i provjeru ine se uvjerljivim, a usporedbe koje smo proveli sa drugim izvorima pokazale su da su podaci MAG-a vrlo dobrog kvaliteta. Do 2001., uneseno je 35.000 formulara koji obuhvataju oko 26.600 rtava u Bosni. U priblino 9.500 zapisa kao mjesto smrti navodi se jedna od deset optina16 koja je spadala u podruje predratnog Sarajeva.
4.3 Popis stanovnitva iz 1991. Popis je proveden u proljee 1991. (slubeno 31. marta 1991.), neposredno prije izbijanja neprijateljstava u zemlji. U popisu se nalaze informacije o vie promjenljivih veliina za svaku navedenu osobu. One ukljuuju ime i prezime, ime oca, broj domainstva, jedinstveni matini broj graana (JMBG), pol, datum i mjesto roenja, optinu i mjesto stanovanja, zanimanje, nacionalnost, maternji jezik, vjeroispovijest, stepen strune spreme, broj roene djece (samo za ene), i mnogo drugih promjenljivih veliina. Popis nam prua mogunost da potvrdimo identitet nastradalih u Sarajevu. Mi smo ga upotrijebili za sparivanje sa izvorima koji sadre izvjetaje o umrlima. Ukupan kvalitet podataka je dobar, meutim, veliki broj imena je pogreno napisan zbog loeg optikog skeniranja originalnih upitnika popisa i zbog izostanka kasnije provjere. Da bismo eliminirali pogreno napisane rijei, izradili smo poseban softver za provjeru i ispravljanje imena, uz pomo strunjaka koji poznaju tradiciju imena u tom regionu. Drugi problem kvaliteta podataka sastoji se u tome da odreeni broj zapisa ne sadri puni matini broj od 13 brojeva, koji je u bivoj Jugoslaviji uveden 1981. godine. Izvori o umrlima takoe ne sadre matini broj, zbog ega se sparivanje mora zasnivati na linim podacima poput imena, datuma i mjesta roenja, imena oca itd.
16
Deset optina na podruju predratnog Sarajeva su sljedee: Centar, Hadii, Ilida, Ilija, Novi grad, Novo Sarajevo, Stari grad, Pale, Trnovo i Vogoa.
584
4.4 Spiskovi palih boraca Armije BiH Ovo je potpuni spisak poginulih vojnika i drugog vojnog kadra iz slubene evidencije Armije Bosne i Hercegovine. Ukljueno je sljedeih sedam regija: Biha, Gorade, Mostar, Sarajevo, Travnik, Tuzla i Zenica. Podaci sadre imena vojnika, matine brojeve (tj. JMBG), mjesta roenja i stanovanja, vojnu pripadnost (vojska/policija/ministarstvo odbrane) i uzrok smrti. Bazu podataka obezbijedilo je Ministarstvo odbrane Federacije Bosne i Hercegovine. Baza podataka pokriva itavu teritoriju Bosne i Hercegovine. Kvalitet podataka je vrlo dobar.
4.5 Spiskovi palih boraca Vojske Republike Srpske Ovaj spisak palih vojnika dobiven je od Ministarstva odbrane Republike Srpske. Vojnici su bili pripadnici srpske vojske (VRS) i preminuli su u toku rata. Sadrani su elementi kao to su njihova imena, datumi roenja, optina prebivalita i roenja, datum i uzrok smrti. Ova baza podataka takoe pokriva itavu teritoriju Bosne i Hercegovine. Kvalitet podataka takoe je vrlo dobar.
585
5. poglavlje
Apsolutne mjere ljudskih gubitaka dobivene iz PDS-1994.
U ovom poglavlju dajemo apsolutne iznose poginulog i ranjenog stanovnitva koje je iskusilo ove pojave u periodu od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994. na podruju unutar linija fronta u Sarajevu (vidi tabelu 1 iz 1. poglavlja, ponovljenu nie u tekstu). Statistiki podaci su dobiveni iz jednog jedinog izvora: Popisa porodinih domainstava u Sarajevu 1994. godine. Vjerujemo da je ovaj izvor relativno potpun i velik. Popis je trebao obuhvatiti itavo stanovnitvo Sarajeva koje je polovinom 1994. ivjelo unutar linija fronta. Meutim, on nije iscrpan17 i zbog toga brojeve o kojima se govori u ovom poglavlju treba smatrati minimalnim brojevima (tj. kao "barem"). Dodatni izvori, kao to su baza podataka o mortalitetu Bakije ili baza podataka o mortalitetu MAG, mogli su se koristiti zajedno sa PDS-1994. Meutim, svaki od dodatnih izvora ima nedostataka koji bi umanjili kvalitet dobivenih statistikih podataka. Bakije, naprimjer, ne daju podatke o uzrocima smrti, zbog ega ne bismo mogli razlikovati prirodnu i nasilnu smrt, niti bismo mogli dokazati koja smrt je povezana sa opsadom Sarajeva, a koja nije. Baza podataka MAG za mjesto smrti spominje samo optinu, pa bismo u nau analizu morali ukljuiti vea podruja od onoga unutar linija fronta. Procijenjeni broj smrtnih sluajeva unutar linija fronta bio bi uvean zbog neispravne definicije ispitivanog podruja. U poglavlju 3.3 spomenuli smo ukupno 37.022 zapisa u PDS-1994., od ega se 24.197 odnosilo na ranjena lica, 7.879 na poginula i 4.981 na lica umrla prirodnom smru. Za trideset i pet poginulih ili umrlih prirodnom smru zabiljeeno je da su ranije bili ranjeni. Brojane vrijednosti iznesene u poglavlju 3.3 predstavljaju potpun rezultat dobiven prema PDS-1994. Podruje i period obuhvaeni ovim iznosima nisu u cijelosti relevantni za sluaj Gali i moraju se prilagoditi da bi zadovoljili zahtjeve uzorka koji se odnosi na Galia. PDS-1994. trebao je pokriti teritoriju Sarajeva unutar linija fronta i period od priblino 1. januara 1992. do 30. septembra 1994. Izvjetavanje o dogaajima trebalo je biti retrospektivno i trebalo se odnositi samo na onaj period u kojem se dogodio sukob. U praksi, ispitanici su takoe navodili jedan marginalan broj pojava koji su se dogodile u drugim periodima ili na drugim mjestima. Nevane pojave morale su se iskljuiti iz analize o nastradalima u opsadi. Poto su iskljuene nevane pojave, u periodu od januara 1992. do septembra 1994. (ukljuujui nepoznate datume) unutar linija fronta u Sarajevu prijavljeno je 6.055 poginulih, 21.681 ranjenih i 4.967 umrlih prirodnom smru.
17
Popis PDS-1994. sasvim sigurno je obuhvatio veliki dio stanovnitva na tom podruju, ali nije sigurno da je pokrivenost bila potpuna. Pristup nekim mjestima mogao je biti onemoguen zbog ratnog stanja u Sarajevu, izbor popisanog stanovnitva nije se temeljio na registrima stanovnitva, kao to se obino radi u optim popisima stanovnitva, nego na osnovu evidencije o stanovnitvu u mjesnim zajednicama. Mjesne zajednice uvale su ove podatke za vlastite potrebe (zbog administrativnih poslova ili distribucije meunarodne pomoi), ali nisu imale zakonsku obavezu auriranja tih podataka biljeenjem pojava od sutinskog znaaja kao to su smrti, roenja, vjenanja, te doseljavanje ili iseljavanje stanovnitva.
586

Tabela 3. Prikaz saetih statistikih podataka iz Popisa domainstava u Sarajevu, 1994.
Kategorije promjenljivih veli~ina Sveukupno Mukarci ene Nepoznato 0-4 5-9 10-17 0-17 18-69 70+ Nepoznato Etnika grupa Hrvati Muslimani Ostali Srbi Nepoznato Civili Vojnici Nepoznato Civili Vojnici Nepoznato Poginuli Broj 3798 3127 670 1 22 79 194 295 3397 85 21 135 2340 330 158 835 1399 2381 18 1732 2062 4 Procenat 100,00 82,33 17,64 0,03 0,58 2,08 5,11 7,77 89,44 2,24 0,55 3,55 61,61 8,69 4,16 21,99 36,84 62,69 0,47 45,60 54,29 0,11 Ranjeni Broj 12919 10438 2477 4 69 234 948 1251 11473 179 16 452 8715 1391 633 1728 5093 7774 52 nema nema nema Procenat 100,00 80,80 19,17 0,03 0,53 1,81 7,34 9,68 88,81 1,39 0,12 3,50 67,46 10,77 4,90 13,38 39,42 60,17 0,40 nema nema nema
Promjenljive veli~ine
Veliina uzorka Pol
Dob (godine)
Status: naveden u PDS94
Status: vanjska definicija
Od vojnika: AB VR PDS9
Godina pojave 1992. 1993. 1994. Centar Ilida Novi grad Novo Sarajevo Stari grad Vogoa Sarajevo nedefi.
od 2062: 1577 1 484

1201 2196 401 369 856 1053 265 507 175 573 2160 699 529 410
41,52 0,03 12,74

31,62 57,82 10,56 9,72 22,54 27,73 6,98 13,35 4,61 15,09 56,87 18,40 13,93 10,80
nema nema nema 3923 7897 1099 1504 2626 3817 1089 1423 391 2069 8009 3111 1199 600
nema nema nema 30,37 61,13 8,51 11,64 20,33 29,55 8,43 11,01 3,03 16,02 61,99 24,08 9,28 4,64
Optina pojave
Uzrok pojave
Granatiranje Snajperska vatra Drugo vatreno oruje Ostala stradanja

Tabela 3. - Nastavak: civili
Promjenljive veli~ine Veliina uzorka Pol Kategorije promjenljivih veli~ina Sveukupno Mukarci ene Nepoznato 0-4 5-9 10-17 0-17 18-69 70+ Nepoznato Uzrok pojave Granatiranje Snajperska vatra Drugo vatreno oruje Ostala stradanja Poginuli Procenat 1399 782 617 0 22 79 166 267 1040 83 9 932 253 101 113 100,00 55,90 44,10 0,00 1,57 5,65 11,87 19,09 74,34 5,93 0,64 66,62 18,08 7,22 8,08 Ranjeni Procenat 5093 2802 2291 0 69 233 848 1150 3769 172 2 3405 1296 288 104 100,00 55,02 44,98 0,00 1,35 4,57 16,65 22,58 74,00 3,38 0,04 66,86 25,45 5,65 2,04
587
Broj
Broj
Dob (godine)
Da bi se izradio odgovarajui uzorak za sluaj Gali, odabrano je podrazdoblje opsade od 10. septembra 1992. do 10 augusta 1994., a podruje pojava ogranieno je na ono unutar linija sukoba. Sve pojave do kojih je dolo izvan perioda opsade ili prostora na kojem je bila opsada, kao i pojave od vanosti za opsadu izvan perioda na koji se odnosi optunica iskljueni su iz uzorka koji se odnosi na Galia. Osim toga, da bi se iznijele konzervativne statistike vrijednosti, takoe su potpuno ili djelomino iskljueni nepoznati datumi pojava (naroito nepoznate godine ili nepoznati mjesec iz 1992. ili 1994. godine). Nametanjem gorespomenutih ogranienja za podatke istraivanja, dobili smo brojeve iznesene u gornjoj tabeli 1. Tabela predstavlja sutinski vane rezultate o poginulom i ranjenom stanovnivu. U izlaganju nie u tekstu, prvo govorimo o poginulima, a zatim o ranjenima. Takoe upuujemo na nekoliko prikaza sa detaljnijim rezultatima koji se nalaze u Aneksima 3 i 4.
5.1
Poginulo stanovnitvo
Ukupan broj poginulih lica iznosi 3.798, od ega 670 ena i 3.127 mukaraca (pol nije bio dostupan za jedno lice). Bilo je 295 djece i omladine (dob od 0 do 17 godina). Oko 34% njih bilo je ispod 10 godina starosti, a 66% je bilo u dobi od 10 do 17 godina.
588

Tabela 4. Etniki sastav lica poginulih unutar linija fronta u Sarajevu18, 10. 09. 1992.-10. 10. 1994., u odnosu na opti popis stanovnitva iz 1991.
Popis stanovni{tva iz 1991. Popis porodinih domainstava, Sarajevo 1994.
Etnika grupa Hrvati Muslimani Srbi Ostali Nepoznato Ukupno
Broj Preivjeli Preivjeli Procenat Procenat (zabilje`no) (zabiljeèno) (usklaeno) 32246 224339 126113 71621 0 454319 7,10 49,38 27,76 15,76 0 100,00 135 2340 330 158 835 3798 3,55 61,61 8,69 4,16 21,99 100,00 173 2999 423 203 0 3798
Procenat 4,56 78,97 11,14 5,33 0 100,00
Izvor: Statistiki godinjak Republike Bosne i Hercegovine, 1992. RBiH, Dravni zavod za statistiku, Sarajevo, maj 1992. Napomena: Podaci opteg popisa stanovnitva za est optina (Centar, Ilida, Novi grad, Novo Sarajevo, Stari grad i Vogoa) prikazani su za itava podruja, a u podacma PDS-1994. sadrani su podaci samo za dijelove istih est optina. Veinu poginulog stanovnitva ine Muslimani (2.340 ljudi, to je oko 62% svih poginulih, ili ak 79%, ako se broj rtava nepoznate etnike grupe (835) ravnomjerno rasporedi na etniki sastav rtava odreene etnike grupe). Ostale etnike grupe daleko rjee su prisutne meu poginulima. Ovakav ishod moda je rezultat etnikog sastava stanovnitva unutar linija fronta u Sarajevu polovinom 1994., koji se razlikuje od etnikog sastava u Sarajevu est 1991. godine. Postoji mogunost da je popis neznatno pristran u odnosu na muslimansko stanovnitvo.19 Opte uzevi, etnika struktura poginulih vjerojatno ne ukazuje na ciljano gaanje bilo koje pojedinane etnike grupe. Osnovna podjela poginulih jest ona na civile i vojnike. Podaci o podjeli civil-vojnik (dalje u tekstu status) dobiveni su na osnovu petog pitanja (estog pitanja za ranjene), u kojem se za svaku osobu izriito zahtijevalo da se navede status. Ispitanici su prijavljivali status bez potrebe da ga dokazuju ispitivau bilo kojim slubenim dokumentom (stoga se
18 Etnika pripadnost (i vjeroispovijest) poginulih ili ranjenih uglavnom nije bila dostupna u PDS-1994., u kojem je etnika pripadnosti (i vjeroispovijest) navedena samo za one lanove porodinog domainstva koji su bili ivi i koji su se u vrijeme razgovora nalazili u porodinom domainstvu. Izvor za podatke o etnikoj pripadnosti prikazan u tabeli 3 je popis stanovnitva iz 1991. godine. Sparivanjem zapisa PDS-1994. sa zapisima iz opteg popisa stanovnitva uspostavili smo veze na pojedinanom nivou za osobe za koje je navedeno da su poginule ili ranjene. Povezivanjem smo poveali broj informacija o nastradalima, preuzimanjem elementata iz opteg popisa kao to su etnika pripadnost, vjeroispovijest, kolska sprema itd. Kako proces sparivanja nije bio 100% uspjean (stopa sparivanja iznosila je oko 80%), za otprilike 20% (nepovezanih) rtava nije dobivena etnika pripadnost. 19 Etniki sastav onih koji su ivjeli unutar linija fronta 1994., moda je ukljuivao vie Muslimana od onog iz opteg popisa 1991. za est optina navedenih u Tabeli 4. Razlog za to mogla bi biti raseljena lica, Muslimani, koji su u ranoj fazi rata preselili u Sarajevo. Meutim, takoe postoji mogunost da je pristup popisivaa manjinskim grupama, kao to su Srbi, Hrvati i ostale manjinske grupe, moda bio tei nego pristup muslimanskoj veini.
589
radi o vlastitoj prijavi statusa). Takoe, razlikovanje izmeu civila i vojnika ne znai da je lice sa vojnim statusom poginulo u borbi. U PDS-1994. navedeno je 1.399 poginulih civila i 2.381 vojnik. Status 18 lica nije poznat. Omjer civilnih i vojnih rtava iznosi 1 prema 1,7, odnosno prosjeno jedan poginuli civil na svakih 1,7 poginulih vojnika. Treba primijetiti da ovaj odnos samo objanjava strukturu poginulih unutar popisa PDS-1994. a nita ne govori o razlikama u intenzitetu smrtnosti izmeu neboraca i boraca. Da bi se ustanovile ove razlike trebali bismo znati broj obje populacije u vrijeme kad su bile izloene riziku da poginu. Takve informacije nisu nam dostupne.
Grafikon 1. Pol, dob i podjela na civile i vojnike lica poginulih unutar linija fronta u Sarajevu, 10. 09. 1992.-10. 08. 1994.
90+ 80-89 70-79 60-69 50-59 40-49 30-39 20-29 10-19 0-9 25
Mukarci
ene
20
15
10
10
Svi nastradali: 3.798 Civili: 1.399 Vojnici: 2.381 Status nepoznat: 18
% svih nastradalih Civili Vojska Nepoznato
Napomena: *Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
Grafikon 1 pokazuje strukturu popisanog stanovnitva s obzirom na tri karakteristike: dob, pol i status. Kako se vidi, velika veina poginulih su mukarci, vojnici (oko 63% itavog popisanog stanovnitva, dok civili ine priblino 37%, vidi i Aneks 3). (Mukarci) vojnici poginuli su uglavnom u dobi od 18-39 godina (41%), 40-59 godina (18%), a u neto manjoj mjeri u dobi od 10-17 godina (1%). Udio ena vojnika je zanemariv. Veina poginulih civila takoe su mukarci. Oko 5% obuhvaenog mukog stanovnitva poginulo je u dobi od 50-59 godina, sljedeih 5% u dobi od 60-69 godina i 3% u dobi od 10-17 godina. Oko 9% ena civila poginulo je u dobi od 30 do 59 godina, a oko 2% u dobi od 10 do 17 godina.
590
Treba napomenuti da gorenavedene brojke obuhvataju znaajan broj civila: djece (267 u dobi od roenja do 17 godina starosti), ena (617) i starijih osoba (83 u dobi od 70+). Ipak, ovi brojevi su preniski zbog subjektivnog definiranja statusa. Stvarni brojevi vjerojatno su vii od onih u tabeli 1. Da bi se shvatilo zato je prijavljeno previe vojnika a premalo civila, treba znati da su tokom opsade oni koji su imali puke i drugo oruje obino smatrani vojnicima. Izvjestan broj mladia i staraca (mukaraca), obino se smatrao vojnicima premda su bili premladi ili prestari da bi postali pripadnici armije. Drugi razlog za povean broj vojnika jest da su se porodice nadale dobiti posmrtnu penziju na koju su imale pravo samo porodice vojnika. Da bi se ilustrirao opseg moguih razlika u broju poginulih civila i vojnika, primijenili smo alternativnu definiciju statusa koristei se slubenim spiskovima palih boraca koje smo dobili od ministarstava odbrane Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske. Poto smo povezali zapise iz PDS-1994. i zapise spiskova palih vojnika, status "vojnik" pripisali smo svim smrtno stradalim vojnicima iz slubenih spiskova, a status "civil" svim onima koji su nastradali, a nisu pronaeni meu palim vojnicima. To smo mogli uraditi sa onim zapisima iz PDS-1994. koji su bili povezani sa popisom stanovnitva (80% podataka iz PDS-1994.). Za otprilike 20% zapisa iz PDS-1994. (nepovezanih) zadran je subjektivan samostalno prijavljeni status. Rezultat ovakvog pristupa iskazan je u tabeli 1 pod "Status: vanjska definicija". U ovom sluaju broj poginulih civila je vii nego prethodno za 333, a broj poginulih vojnika nii je od prethodnog za 319 lica. Treba rei da se gorenavedeni pristup ne moe primijeniti na populaciju ranjenika poto slubeni spiskovi sadre samo vojnike koji su poginuli, a ne sadre podatke o onima koji su ranjeni.
Tabela 5. Mjeseni i dnevni prosjek lica poginulih unutar linija fronta u Sarajevu, 10. 09. 1992.-10. 08. 1994. Godina Civili Vojnici Svi Odnos C:V
Mjeseno
1992. 105,00 1993. 63,50 1994. 28,33 192,75 112,50 35,17 300,25 176,50 63,67 1 : 1,84 1 : 1,77 1 : 1,24
Dnevn o 1992.
1993. 1994.
3,67 2,04 0,93
6,73 3,65 1,15
10,48 5,71 2,09
1 : 1,83 1 : 1,80 1 : 1,24
Napomena: Jun je posljednji mjesec naveden za 1994. godinu
Da bi ispitali vremensku komponentu pogibija, analizirali smo godinje, mjesene i dnevne brojane podatke za poginule (za mjesene i dnevne podatke vidi Aneks 3). Tabela 1 pokazuje samo ukupne godinje podatke. Treba primijetiti da je samo jedna
591
godina (1993.) ukljuena u popis u cijelosti, dok se za 1992. iskazuju etiri mjeseca, a za 1994. osam mjeseci. Osim toga, pojave do kojih je dolo u julu i augustu 1994. svakako su nedovoljno zastupljene u statistikim podacima popisa. Uzrok tome je vrijeme obavljanja razgovora koji su uglavnom voeni u maju i junu 1994. (87% svih razgovora zavreno je ve krajem juna i u tabeli 5 su zato prosjeci za 1994. izraunati do juna, a jul i august nisu ukljueni). Sve u svemu, godinje podatke iznesene u tabeli 1 treba uzimati sa oprezom. Premda je najvii broj nastradalih naveden za 1993., mjeseni i dnevni brojani podaci za poginule, prikazani u tabeli 5, ukazuju na to da je najvie ljudi smrtno stradalo 1992. godine, zatim 1993. i 1994. godine. Ova primjedba odnosi se jednako na civile i vojnike, kao i na sve nastradale zajedno. Omjer civilnih i vojnih smrtnih sluajeva takoe je najvei za 1992. (oko 1 prema 1,8), a najnii za 1994. (1 prema 1,2). Obrasci su isti, nezavisno od toga da li se koriste mjeseni ili dnevni indikatori. U poglavlju 5.3 nastavljamo sa vremenskom komponentom, povezujui dnevni raspored stradanja sa odreenim dobro poznatim incidentima koje navode vanjski izvori. Dvije posljednje stvari spomenute u tabeli 1 su mjesto (tj. optina) i uzrok pojave. U PDS-1994. pitanja koja se odnose na te stavke nisu ograniena. To znai da su ispitanici mogli dati bilo koji odgovor i da nisu trebali birati iz standardizirane liste moguih odgovora. Popisivai su dobili uputu da su to je mogue precizniji odgovori dobrodoli. Zbog takvog pristupa dobivene su stotine i hiljade odgovora. Originalni odgovori morali su se prekodirati i strukturirati da bi se jednoobrazno sintetizirali. Vezano za mjesta pojava, ispitanici su obino davali nazive mjesnih zajednica unutar prostora obuhvaenog popisom ili uobiajena imena konkretnih lokacija u Sarajevu. Viali smo takoe nazive optina koji se razlikuju od "Sarajeva est", ak i zemalja izvan Bosne i Hercegovine. Neka mjesta nisu specificirana, naprimjer: aerodrom, pista, stan, bolnica, kasarna Maral Tito itd. Mi smo napravili sistem kodova za navedene nazive mjesta u kojem je svako mjesto prekodirano u mjesnu zajednicu. Ako se mjesto nalazilo izvan linija fronta, dodijeljen je kod optine u Bosni ili kod za zemlju. Ako se mjesto nije moglo svrstati pod mjesnu zajednicu, a mi smo znali da se nalazi unutar linija fronta, upotrijebili smo jedan od nedefiniranih kodova: "optina - unutar linija fronta", "optina ostalo" ili "optina neodreeno". Tim naih bosanskih kolega iz Sarajeva i njegove okolice pripisao je odreena mjesta mjesnim zajednicama. Posluili smo se i kartama mjesnih zajednica koje su izradile lokalne vlasti u Sarajevu. Na taj nain mogli smo predloiti klasifikaciju mjesta dostupnu na razini mjesnih zajednica. Dravni zavod za statistiku u Sarajevu obezbijedio nam je sistem premoivanja za povezivanje mjesnih zajednica sa optinama. Na taj nain postalo je mogue grupirati pojave po optinama. Tabela 1 pokazuje da je veina ljudi poginula u Novom gradu, Ilidi i Starom gradu. Ove apsolutne brojane vrijednosti ne treba suvie doslovno shvatiti: treba se posluiti intenzitetom smrtnosti (ne brojem umrlih) da bi se pouzdano utvrdile razlike izmeu est optina. To je uraeno u 6. poglavlju za stanovnitvo koje je ivjelo u est optina u vrijeme opteg popisa stanovnitva iz 1991. godine. Slian pristup reklasificiranju i rekodiranju primijenjen je na prijavljene uzroke smrti. Brojni pojedinani odgovori dobiveni u PDS-1994. organizirani su u konzistentan sistem
592
ogranienog broja kategorija za uzrok smrti. Standardizirane kategorije navedene su u tabeli 1, kao i u mnogo detaljnijim tabelama u Aneksu 3. Osnovni pristup reklasificiranju uzroka smrti sastojao se u tome da se kategorije, kao to su granatiranje, snajperska vatra, vatreno ili hladno oruje, zaklan, muen, ljudski tit, pogubljenje itd., zadre neizmjenjenima. Mnoge od ovih kategorija pogreno su napisane ili imaju manje razlike u izboru rijei. U tim sluajevima samo smo prekodirali razliite nazive u standardne nazive. Drugo, za opirno opisane uzroke smrti predloen je niz ujednaenih optih kodova (npr. ranjavanje, ratne operacije, ratni uslovi, ostali nesretni sluajevi ili samo kao neodreeno). U zavrnoj fazi dobili smo niz smislenih grupa uzroka koji su se mogli iskoristiti prilikom iznoenja saetih statistikih podataka o uzrocima smrti. Ove grupe i potkategorije unutar grupa, prikazane su dole u tabeli 6.
593
Tabela 6.
Lica poginula unutar linija fronta u Sarajevu, 10. 09. 1992.-10. 08. 1994., brojane vrijednosti prema uzroku smrti ene 468 103 26 27 Mukarci Pol nepoznat Ukupno 1692 595 202 274 0 1 0 0 2160 699 228 301
Civili, vojnici i lica nepoznatog statusa

Uzroci smrti Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje snajperska vatra Vatreno oruje pogo|eni hicima Vatreno oruje drugo i neodreeno
- Vatreno oruje protivavionski mitraljez - Vatreno oruje M-84 i slino - Vatreno oruje - neodreeno
Direktno nastradali u ratu
1 2 24
10
31 9 234
179
0 0 0
0
32 11 258
189
- Hladno oruje/zaklan/mu~en - Pogubljenje - ivi - Nestali - Ostali nastradali - ranjavanje - Ostali nastradali ratne operacije
Indirektno nastradali u ratu
4 3 0 2 0 1
3
10 4 4 11 4 146
22
0 0 0 0 0 0
0
14 7 4 13 4 147
25
- Nagazili na minu - Ostali nastradali- ratni uslovi

Ostali nastradali - neodreeno Nesree i nasilje
3 0
8 19
16 6
42 63
0 0
0 0
19 6
50 82
- Ostalo saobraajna nesrea - Ostalo ostale nesree - Ostalo - samoubojstvo - Ostalo - nasilno
Nepoznato/Neodreeno Ukupno
3 6 5 5
6 670
16 15 5 27
58 3127
0 0 0 0
0 1
19 21 10 32
64 3798
Prva grupa obuhvata uzroke smrti vezane za vatreno oruje. Tri osnovne kategorije u ovoj grupi su granatiranje, snajperska vatra i ostalo vatreno oruje ("pogoeni hicima" i "drugo i neodreeno" uzete zajedno). Ukupan broj smrtnih sluajeva u ove tri kategorije iznosi 3.388 od ukupno 3.798 smrtno stradalih (1.286 civila od ukupno 1.399 smrtno stradalih civila). Samo 410 smrtnih sluajeva uzrokovano je drugim faktorima (113 smrtno stradalih civila). "Ostali faktori" obuhvataju uzroke grupirane na sljedei nain: direktno nastradali u ratu indirektno nastradali u ratu
594
ostali nastradali (neodreeno) nesree i nasilje nepoznati uzroci.
Treba primijetiti da gorenavedene grupe obuhvataju uzroke koji se razlikuju od vatrenog oruja. Ukupno su za 11% smrtnih stradanja (410 umrlih) odgovorni uzroci koji se ne povezuju sa vatrenim orujem. Veina njih navedena je pod direktno nastradali u ratu (189 umrlih), dakle kao rtve hladnog oruja, zaklani, mueni, pogubljeni, u ivim titovima, kasnijih posljedica ranjavanja itd. U tabeli 6 navedena su i 82 smrtna sluaja sa uzrocima koji se uopteno nazivaju nesree i nasilje. Ova grupa obuhvata kategorije uzroka smrti kao to su nesree (ukljuujui i saobraajne nesree), samoubistva i sluajeve nasilne smrti. Ove kategorije smrtnih sluajeva mogu se smatrati vanjskim uzrocima smrti, koji se takoe navode za populacije koje nisu izloene oruanim sukobima. Meutim, mnoge nesree navedene u popisu PDS-1994. bile su striktno vezane za sukob, naprimjer este eksplozije plina, ruenja zgrada, nesree povezane sa manjkavostima u cestovnom saobraaju, nedostatak saobraajnih znakova ili regulacije, oteenja na automobilima i slino. Iz tih razloga zadrali smo grupu nesree i nasilje meu uzrocima smrti. Stope smrtnog stradanja prema uzroku smrti, iznesene u 6. poglavlju, pruaju informacije o intenzitetu smrtnosti prema uzroku smrti.
5.2
Ranjeno stanovnitvo
Brojane vrijednosti dobivene za ranjeno stanovnitvo karakteriziraju isti obrasci kao i one za poginule (grafikon 2 i dolenavedene tabele 7 i 8). Brojane vrijednosti za ranjene, meutim, daleko su vie od vrijednosti za poginule (ukupni omjer poginulih u odnosu na ranjene iznosi 1 prema 3,4). Ukupni broj ranjenih lica iznosi 12.919, od ega 5.093 civila. Ranjene djece u dobi od 0 do 17 godina je 1.250 (od ega 1.150 civila) i 179 ranjenih starijih lica u dobi od 70 godina ili vie (172 civila). Oko 8.009 lica ranjeno je u granatiranju (3.405 civila), 3.111 lica od snajperske vatre (1.296 civila) i 1.199 od drugog vatrenog oruja (288 civila). Oko 600 ljudi ranjeno je od ostalih uzroka (od ega 104 civila).

Grafikon 2. Pol, dob i podjela na civile i vojnike lica ranjenih unutar linija fronta u Sarajevu, 10. 09. 1992.-10. 08. 1994.
595
Mukarci 80-89 60-69 40-49 20-29 0-9 25 20 15 10 5 0
ene
10
Svi ranjeni: 12.919 Civili: 5.093 Vojnici: 7.774 Status nepoznat: 52
% svih ranjenih Civili Vojska Nepoznato
Tabela 7. Mjeseni i dnevni prosjek lica ranjenih unutar linija fronta u Sarajevu, 10. 09. 1992.-10. 08. 1994. Godina Civili Vojnici Svi Odnos C:V
Mjeseno
1992 1993 1994 342.50 254.75 72.17 633.00 353.08 95.50 980.75 609.83 168.33 1:1.85 1:1.39 1:1.32
Dnevn o 1992
1993 1994
11.65 7.90 4.27
21.50 10.88 3.70
33.32 18.70 6.13
1:1.84 1:1.38 1:0.87
Napomena: Jun je posljednji mjesec naveden za 1994. godinu.
596

Tabela 8. Lica ranjena unutar linija sukoba u Sarajevu, 10. 09. 1992.-10. 08. 1994., brojane vrijednosti prema uzroku smrti Uzroci ranjavanja Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje snajperska vatra Vatreno oruje pogo|eni hicima Vatreno oruje drugo i neodreeno: ene 1681 604 4 135 Mukarci Pol nepoznat Ukupno 6326 2505 37 1023 2 2 0 0 8009 3111 41 1158
- Vatreno oruje protivavionski mitraljez - Vatreno oruje - M-84 i slino - Vatreno oruje - neodreeno
Direktno nastradali u ratu
38 2 95
11
182 12 829
215
0 0 0
0
220 14 924
226
- Hladno oruje/zaklan/mu~en - Pogubljenje - ivi - Nestali - Ostali nastradali ratne operacije

Indirektno nastradali u ratu
1 0 0 7 3
5
10 0 4 28 173
118
0 0 0 0 0
0
11 0 4 35 176
123
- Nagazili na minu - Ostali nastradali ratni uslovi

Ostali nastradali - neodreeno Nesree i nasilje:
3 2
0 9
95 23
4 47
0 0
0 0
98 25
4 56
- Ostalo saobraajne nesree - Ostalo ostale nesree - Samounesreeni

Nepoznato/Neodreeno Ukupno
4 4 1
28 2477
24 20 3
163 10438
0 0 0
0 4
28 24 4
191 12919
5.3
Vremenska komponenta za pogibije i ranjavanja
U ovom dijelu govorimo o dnevnim brojanim podacima o poginulima i ranjenima na zadanom podruju Sarajeva u periodu od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994. Brojane vrijednosti za poginula i ranjena lica prikazane su posebno za civile i za vojnike. Da bismo otkrili povezanost izmeu pojava ispitanih za civile i vojnike, analizirali smo korelaciju ova dva vremenska niza. Sve zapise u kojima nije poznat taan datum pojave morali smo iskljuiti iz analize vremenske komponente. Ukupan broj poginulih u zadanom periodu, kako civila tako i vojnika, iji je datum smrti poznat iznosi 3.652. Ukupan broj poginulih civila iznosi 1.328, a isti broj za vojnike iznosi 2.308. Ima i 16 zapisa sa nepoznatim statusom. U naoj
597
bazi podataka takoe postoje zapisi za 11.580 ranjenih lica (sa poznatim datumom ranjavanja), od ega 4.585 civila i 6.950 vojnika. Oko 45 zapisa ima nepoznati status. Na vremenski niz sastoji se od 700 jedinica (tj. dana). U zadanom razdoblju (700 dana) u prosjeku je vie od pet ljudi smrtno stradalo svaki dan, a vie od 16 ih je ranjeno. Standardna devijacija je stoga 6,5 i 17 pojava. Maksimalan broj poginulih u jednom jedinom danu iznosi 55. Maksimalan broj ranjenih ljudi u jednom danu iznosi 107. Grafikoni dnevne raspodjele poginulih i ranjenih nalaze se u Aneksu 3 (A3.15 i A3.16) i 4 (A4.15 i A4.16). Zbog vee jasnoe, podijelili smo period od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994. u dva dijela, a svaki se odnosi na potperiod od oko jedne godine. Prvi dio pokazuje period od 10. 09. 1992. do 10. 09. 1993. (A3.15 i A4.15), a drugi od 01. 10. 1993. do 10. 08. 1994. (A4.16 i A4.16 /kao u originalu/). Gorenavedene brojane vrijednosti pokazuju da su se od 10. septembra 1992. do poetka februara 1994., incidenti dogaali svaki dan. Od februara 1994. do kraja augusta 1994. broj poginulih i ranjenih lica znaajno se smanjio. U julu i augustu bilo je onako, donekle i zbog karaktera naih podataka, kako je ve spomenuto u poglavlju 3.1 (veina pojava navodi se do jula 1994.). Pregledajui grafikone, moemo lako zapaziti neke vane datume, kad je bilo daleko vie poginulih ili ranjenih nego prosjeno. Ti dani navedeni su u tabelama od 9 do 14. Kada uporedimo vremensku komponentu za poginule civile sa vremenom za pale vojnike, u smislu njihove korelacije dobiemo koeficijent korelacije20 jednak 0,47. On pokazuje pozitivnu korelaciju izmeu ta dva vremenska niza. Koeficijent korelacije izmeu broja ranjenih vojnika i civila iznosi 0,65. Ponovo je pozitivan, ali obje brojane vrijednosti relativno su male. To znai da pogibije civila nisu nuno posljedica istih uzroka kao u sluaju vojnika. Postojei podaci o datumima kada je poginulo mnogo civila a samo mali broj vojnika (tabele do 9 do 14), statistiki potkrepljuju ovaj zakljuak. Grafikon A3.15 pokazuje ukupan broj poginulih civila i vojnika, te ukupan broj svih lica poginulih u periodu od 10. 09. 1992. do 30. 09. 1993. Za taj period u tabeli 9 navedeni su svi dani kada je poginulo vie od 24 ljudi (datumi su poredani prema ukupnom broju nastradalih). Kao dodatak tabeli 9, tabela 10 pokazuje sve pojave u kojima je poginulo 10 ili vie civila (datumi su poredani prema broju nastradalih civila). Grafikon A4.15 na isti nain pokazuje ukupan broj ranjenih civila i vojnika, te ukupan broj svih lica ranjenih u istom periodu (10. 09. 1992. do 30. 09. 1993.). Kako za poginule, tako i za ranjene izraene su dvije dodatne tabele: jedna u kojoj su navedeni datumi kada je ranjeno vie od 64 lica (tabela 11; datumi poredani prema kategoriji Ukupno), i jedna sa datumima kada je ranjeno vie od 30 civila (tabela 12, datumi poredani prema kategoriji Civili).
20 Koeficijent korelacije je mjera podudarnosti (ili slinosti) izmeu dva niza. Moe ukljuivati vrijednosti od -1 do +1. Negativne vrijednosti oznaavaju obrnuto srazmjeran odnos (poveanje-smanjenje), pozitivne vrijednosti pokazuju paralelan odnos (poveanje-poveanje ili smanjenje-smanjenje). Vrijednost "0" znai da nema korelacije, a -1 ili +1 da je korelacija maksimalna.
598
Na kraju, dole navedene tabele 13 i 14 zasnivaju se na podacima iznesenim u grafikonu A3.16 (poginuli) i A4.16 (ranjeni) i prikazuju odreene datume iz perioda od 01.10. 1993. do 10. 08. 1994. Tabele 13 i 14 sadre odreene datume prema broju poginulih ili ranjenih civila.
Tabela 9. Dani kada je poginulo vie od 24 lica (poredano prema kategoriji Ukupno) Datum 30. maja 1993. 27. jula 1993. 04. decembra 1992. 27. januara 1993. 14. decembra 1992. 12. decembra 1992. 14. septembra 1992. 03. jula 1993. 05. decembra 1992. 18. septembra 1992. 07. decembra 1992. 08. decembra 1992. 12. juna 1993. 03. decembra 1992. 24. jula 1993. Tabela 10. Civili Vojnici Ukupno 16 39 55 12 31 43 8 32 40 8 27 36 4 30 34 4 27 31 6 23 29 6 23 29 6 22 28 10 17 27 3 24 27 3 23 27 14 12 26 8 17 25 6 19 25
Dani kada je poginulo 10 i vie civila (poredani prema kategoriji Civili) Datum 30. maja 1993. 12. juna 1993. 18. oktobra 1992. 19. oktobra 1992. 5. oktobra 1992. 27. jula 1993. 31. oktobra 1992. 12. jula 1993. 1. oktobra 1992. 18. septembra 1992. Civili Vojnici Ukupno 16 39 55 14 12 26 14 8 22 13 10 23 13 7 20 12 31 43 12 10 22 12 1 13 11 2 13 10 17 27
Brojane vrijednosti o nastradalima koje su se koristile kao limit za odabiranje datuma navedenih u tabelama od 9 do 14 izabrane su na temelju vizuelne procjene vremenskih obrazaca prema grafikonima A3.15, A3.16, A4.15 i A4.16. Odabrani datumi mogu se smatrati ekstremnim danima u kojima se dogodio izvanredno visok broj stradanja. Stoga, tabele od 9 do 14 pruaju pregled datuma kad se vjerovatno dogodila veina incidenata (i najvie posljedica izazvanih tim incidentima). Grafikoni A3.15, A3.16, A4.15 i A4.16 ukazuju na to da su incidenti u kojima su ljudi smrtno stradavali ili su ranjavani bili daleko uestaliji u prvoj razmatranoj godini (od septembra 1992. do septembra 1993.) nego u drugoj godini. Stoga smo obratili panju uglavnom upravo na ovaj konkretni period.

Tabela 11. Dani kada je ranjeno vie od 64 ljudi (poredani prema kategoriji Ukupno) Datum Civili 14. septembra 1992. 33 01. juna 1993. 46 17. septembra 1992. 22 18. septembra 1992. 26 10. oktobra 1992. 38 08. decembra 1992 13 30. maja 1993. 30 04. decembra 1992. 22 05. decembra 1992. 4 15. septembra 1992. 35 12. decembra 1992. 30 21. marta 1993. 33 04. jula 1993. 18 07. decembra 1992. 5 05. oktobra 1992. 29 03. jula 1993. 34 Tabela 12. Vojnici Ukupno 74 107 59 105 78 100 73 99 59 97 71 85 51 81 58 80 71 75 39 74 42 72 38 71 52 70 62 67 36 65 31 65
599
Dani kada je ranjeno vie od 30 civila (poredani prema kategoriji Civili) Datum Civili 01. juna 1993. 46 18. oktobra 1992. 41 10. oktobra 1992. 38 15. septembra 1992. 35 03. jula 1993. 34 14. septembra 1992. 33 21. marta 1993. 33 22. septembra 1992. 32 20. septembra 1992. 31 22. marta 1993. 31 Vojnici Ukupno 59 105 21 62 59 97 39 74 31 65 74 107 38 71 20 52 23 55 16 48
Od septembra 1992. do septembra 1993. (tabele 9 i 11), postojao je period od 15 dana kada je ginulo vie od 24 ljudi na dan (maksimum iznosi 55 smrtnih sluajeva 30. maja 1992.) i 15 dana kada je ranjeno vie od 64 ljudi (maksimum od 107 ranjenih bio je 14. septembra 1992.). Kad se usporedi redoslijed datuma navedenih u ove dvije tabele, datumi sa najviim brojem nastradalih razlikuju se za poginule i ranjene. Odreena veza postoji za sve ljude zajedno (praktino uglavnom za vojnike, koji ine glavnu komponentu ukupnih iznosa). Septembar 1992., decembar 1992. i maj 1993. mjeseci su u kojima je zamijeen najvei broj poginulih i ranjenih na dan. Na dan 4., 5., 8., i 12. decembra 1992. uoeno je: 40, 28, 27, odnosno 31 poginuli i 80, 75, 85, 72 ranjenih lica. Na dan 14. septembra 1992. bilo je 29 poginulih i 107 ranjenih, a 30. maja 1993. bilo je 30 poginulih i 81 ranjeno lice. Ovi ljudi poginuli su ili su ranjeni u mnogo razliitih incidenata po itavom gradu.
600
Tabele 9 i 11 takoe dokazuju da je ukupan broj nastradalih po danu (poginuli i ranjeni) vie povezan sa vojnim nego sa civilnim rtvama. (Ovaj zakljuak u znatnoj mjeri vrijedi i za drugu godinu opsade, koja ovdje nije prikazana). Zbog toga smo dodatno i zasebno analizirali datume kada je poginulo najvie civila (tabele 10, 12, 13, i 14). U tabelama 10 i 12 dajemo deset datuma koje karakterizira vie od 10 poginulih civila i vie od 30 ranjenih civila prosjeno na dan u periodu od 10. septembra 1992. do 30 septembra 1993. U drugoj godini opsade (od 1. oktobra 1993. do 10. augusta 1994., tabele 13 i 14) bilo je 11 dana u kojima je na dan poginulo vie od pet civila i pet dana u kojima je bilo vie od 20 ranjenih civila.
Tabela 13. Dani kada je poginulo 6 ili vie civila Datumi 5. februara 1994. 3. januara 1994. 16. oktobra 1993. 9. novembra 1993. 9. decembra 1993. 4. februara 1994. 16. oktobra 1993. 10. novembra 1993. 4. januara 1994. 7. januara 1994. 8. januara 1994. Tabela 14. Civili 45 12 8 8 8 8 8 7 7 6 6 Vojnici 14 6 7 3 3 1 7 9 9 2 8 Ukupno 60 18 15 11 11 9 15 16 16 8 14
Dani kada je ranjeno vie od 20 civila Datum 05. februara 1994. 09. novembra 1993. 10. novembra 1993. 31. decembra 1993. 16. oktobra 1993. Civili 84 35 25 25 21 Vojnici 17 5 16 8 19 Ukupno 101 40 41 34 40
Prve godine (od 10. septembra 1992. do 30. septembra 1993.), najvie civila poginulo je 30. maja 1993. i taj broj iznosio je 16 lica, a najvie civila ranjeno je 1. juna 1993. i taj broj iznosio je 46 lica. Najvii broj poginulih i ranjenih civila druge godine (od 1. oktobra 1993. do 10. augusta 1994.) iznosio je 45 i 84, oba 5. februara 1994. Iz tabela 10 i 12, kao i iz tabela 13 i 14, jasno je da je bilo dana kad je visok broj poginulih i ranjenih civila bio povezan sa relativno niskim brojem vojnih rtava. Time se potvruje ranije iznesen zakljuak iz ovog poglavlja da su civili postajali rtve ne samo onda kada su ginuli ili ranjavani vojnici. To ukazuje da su ljudski gubici moda bili izazvani drugim mehanizmima od onih koji su pripisivani poginulim ili ranjenim vojnicima.

Na kraju, razmotriemo neke dobro poznate incidente i dovesti ih u vezu sa naim podacima. Uopteno govorei, broj poginulih civila bio bi daleko vei da smo se sluili vanjskom definicijom statusa umjesto samoproglaenim statusom. 01. 06. 1993.: Ovaj datum se nalazi u tabeli 11 i tabeli 12. Toga dana ranjeno je 46 civila i 59 vojnika. Iz naih podataka takoe nam je poznato da je toga dana poginulo sedam civila i 11 vojnika. To je dan sa najveim brojem ranjenih civila u periodu od 10. 09. 1992. do 10. 09. 1993. 12. 07. 1993.: Ovaj datum nalazi se u tabeli 10. Toga dana poginulo je 12 civila i jedan vojnik. Broj poginulih civila daleko je vei od broja poginulih vojnika. 22. 01. 1994.: Poginulo je osam ljudi, od toga etiri civila i etiri vojnika. Ranjeno je est civila i tri vojnika. 04. 02. 1994.: Tabela 13 pokazuje broj poginulih lica tog dana. Poginulo je osam civila i jedan vojnik. Broj poginulih civila ponovno je mnogo vei od broja poginulih vojnika. 05. 02. 1994.: Brojani podaci dostupni su iz tabela 13 i 14. Broj poginulih civila je 45 a broj ranjenih civila je 84. Ovo su najvei iznosi u itavom periodu od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994. Takoe, poginulo je 14 vojnika a 17 ih je ranjeno.
601
602
6. poglavlje
Relativne mjere ljudskih gubitaka za lica navedena u optem popisu stanovnitva iz 1991.
Stope demografskih pojava (tj. stope smrtnosti ili ranjavanja) pojedinane pojave dovode u vezu sa brojem stanovnika izloenih riziku od takvih pojava. Njima se opisuje intenzitet pojava (pogibija i ranjavanja) i stoga su prikladnije za usporedbe procesa, stanovnitva ili podruja nego apsolutni brojani podaci. Zbog malog broja smrtnih sluajeva, stope mortaliteta (posebno prema uzrocima smrti) iskazane su na (barem) 1.000 ili 100.000 stanovnika. U ovom poglavlju govorimo o stopama pojava za nastradale u Sarajevu. Raunamo "stope unutar linija fronta" za poginule ili ranjene unutar linija fronta polovinom 1994. u periodu od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994. Za izraunavanje tih stopa potreban nam je broj relevantnih pojava i broj stanovnika izloenih tim pojavama (dalje u tekstu: ugroeno stanovnitvo). Broj pojava uzet je iz PDS-1994., o emu se govorilo u 5. poglavlju. Tee je dobiti podatke o ugroenom stanovnitvu. Posljednji pouzdani brojani podaci o stanovnitvu su oni iz opteg popisa 1991. godine, i dostupni su samo za est itavih optina. Koristei se brojanim podacima iz opteg popisa stanovnitva ne moemo razlikovati podruje Sarajeva unutar linija fronta21. Povezivanjem pojava iz PDS-1994. sa brojanim podacima iz popisa stanovnitva za Sarajevo est, obuhvataju se pojave za podruje koje je daleko manje od podruja est optina. To podrazumijeva da su stope (tj. "pojave unutar linija fronta") znaajno potcijenjene. Drugi problem je samo stanovnitvo iz popisa stanovnitva, koje nije identino ugroenom stanovnitvu u razmatranom periodu. Kretanja stanovnitva u Sarajevu od marta 1991. do polovine 1994. bila su masovna, mnogo ljudi iselilo je iz grada a mnogo njih je doselilo. Osim toga, svaki smrtni sluaj ili roenje dovodili su do promjena unutar izloenog stanovnitva. Mi nemamo informacija o tim promjenama i ne moemo u skladu s tim prilagoditi podatke o stanovnitvu iz opteg popisa stanovnitva 1991. Vjerujemo, meutim, da moemo upotrijebiti podatke iz opteg popisa stanovnitva iz 1991. da dobijemo razumnu priblinu procjenu ugroenog stanovnitva unutar podruja linija fronta u periodu 1992.-94. Da bismo to uinili, uzeli smo u obzir popis PDS-1994., koji je obuhvatio oko 340.000 lica. Provjerili smo sastav tog stanovnitva s obzirom na mjesto gdje su ivjeli u vrijeme opteg popisa stanovnitva 1991. Zanimao nas je dio ljudi iz popisa PDS-1994. koji su za vrijeme opteg popisa stanovnitva 1991. ivjeli u Sarajevu est. Ako je taj dio velik, moemo pretpostaviti da je osnovna podjela popisanog stanovnitva, naprimjer, prema dobi, polu, etnikoj pripadnosti, optini prebivalita itd. ista u PDS-1994. kao i u optem popisu stanovnitva. Ako znamo ukupan broj popisanog stanovnitva u PDS-1994. i
Za rekonstrukciju podruja Sarajeva unutar linija fronta prema optem popisu stanovnitva iz 1991. potrebna nam je mjesna zajednica prijavljena kao mjesto boravka 1991. Taj podatak nije dostupan iz opteg popisa stanovnitva.
21
603
raspodjelu postotaka iz opteg popisa stanovnitva, moemo ekstrapolirati sve podjele u popisu stanovnitva PDS-1994. i zatim izraunati sve stope. Dio stanovnitva iz izvornog opteg popisa stanovnitva sadran u popisu PDS-1994. dobiven je pomou dva postupka: oni zapisi o pojavama iz PDS-1994. koji su bili povezani sa zapisima iz opteg popisa stanovnitva (30.086 od ukupno 37.022) i (povezani) zapisi o pojavama iz PDS-1994. u kojima je optina prebivalita 1991. bila jedna od onih u Sarajevu est (26.641 od 30.086) meusobno su usporeeni. Dio dobiven ovim postupkom (tj. 26.641/30.086) odgovarao je iznosu od 88.54 procenta. dio raseljenih lica i izbjeglica (17,25%) i stanovnika Sarajeva est navedenih u optem popisu stanovnitva 1991. (82,75%) izraunati su prema pilot-studiji PDS1994. Pilot-studija ini samo poduzorak podataka PDS-1994. u kojem su obuhvaena 4.434 domainstva (15.028 ljudi) iz dvije optine u Sarajevu: Stari grad i Novi grad. Pilot-uzorak nasumino je izabran i sastoji se od dva tipa upitnika: onog sa i onog bez pojava. Svi upitnici ukljuivali su i ugroeno stanovnitvo. Zbog dostupnosti potpunih podataka o stanovnitvu bilo je mogue izraunati traeni dio. Pilot-studija dovrena je u Tuilatvu u julu-augustu 2001. u cilju procjene kvaliteta podataka sadranih u PDS-1994.
Dijelovi dobiveni u oba postupka bili su veliki (88,54% i 82,75%; njihova srednja vrijednost iznosi 85,65%) i mi smo sa sigurnou mogli pretpostaviti da je velika veina stanovnitva iz popisa PDS-1994., ista kao ono iz opteg popisa 1991. Stoga smo odluili ekstrapolirati demografske podjele stanovnitva popisanog u PDS-1994., (ukupno 340.000 lica), naprimjer prema dobi, polu, etnikoj pripadnosti, optini prebivalita (1991.), i na njega primijeniti procentualne podjele za Sarajevo est22 iz opteg popisa stanovnitva 1991. Da bismo stope definirali to je mogue tanije, izraunali smo ih za one koji su poginuli ili su ranjeni unutar linija fronta polovinom 1994. u periodu od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994. i koji su ivjeli u Sarajevu est u vrijeme opteg popisa stanovnitva 1991. Tehniki, to je mogue ako se spareni zapisi o pojavama iz PDS-1994. poveu sa ugroenim stanovnitvom od 1992. do 1994. (340.000 lica) uz ispravak sa dva faktora: 85,65% za dio onih koji su u PDS-1994. preuzeti iz opteg popisa stanovnitva 81,30% za stopu sparivanja izmeu PDS-1994. i opteg popisa stanovnitva iz 1991.
Ova grupa nastradalih neto je manja od one o kojoj se govori u 5. poglavlju. Nastradali tokom opsade navedeni u tabeli 1 takoe ukljuuju one koji su u Sarajevo doselili iz drugih optina Bosne i Hercegovine.
22 Ovaj postupak je donekle problematian, naroito kad se procjenjuje etniki sastav popisanog stanovnitva. Premda je veina popisanog stanovnitva ivjela u Sarajevu 1991., pridolice su uglavnom bili Muslimani iz drugih optina u Bosni ili iz drugih zemalja. Zbog toga je etniki sastav popisanog stanovnitva vjerovatno obuhvatio vei udio Muslimana od onog iz 1991.
604
Treba navesti da je stope mogue izraunati i za sve navedene pojave (o kojima je izvijestilo izvorno stanovnitvo Sarajeva, kao i za raseljena lica i izbjeglice navedene u PDS-1994.) i povezati ih sa cjelokupnim ugroenim stanovnitvom (340.000 lica, bez korekcijskih faktora). Meutim, stope za one navedene u optem popisu stanovnitva iz 1991. daleko su pouzdanije od stopa za itavo popisano stanovnitvo /?PDS-1994./ i jo uvijek se mogu ekstrapolirati na cjelokupno stanovnitvo koje je polovinom 1994. ivjelo unutar linija fronta.
Tabela 15. Stopa smrtnosti za Sarajevo est: 1991. i 1990.-91.
Optina Centar Ilida Novi grad Novo Sarajevo Stari grad Vogoa est optina
Smrtni sluajevi Stanovnitvo Stopa smrtnosti Stopa smrtnosti 1991. 1991. 1990. 1991. 1990.-91. 722 357 642 712 451 142 3026 870 334 599 681 453 135 3072 79286 67937 136616 95089 50744 24647 454319 1097,29 491,63 438,46 716,17 892,72 547,73 676,2 2007,92 1017,12 908,39 1464,94 1781,49 1123,87 1342,23
Napomena: Stopa smrtnosti na 100.000 stanovnika

Tabela 16. Stope pojava za podruje unutar linija fronta u Sarajevu u periodu od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994. Kategorije Promjenljive promjenljivih Stopa Prirodna Stopa Ukupna stopa veli~ine ubijanja smrtnosti ranjavanja stopa veli~ina smrtnosti Ukupan br. Ukupno
605
1153,27 1059,98 4411,72 2213,25 1969,23 1199,71 7254,54 3168,94 376,55 926,96 1705,61 1303,51 210,55 323,44 725,99 30,08 684,28 16,45 1513,04 43,56 3709,82 240,62 339,89 769,55
Pol Dob
Mukarci ene 0-4 5-9 10-17 0-17 18-69 70+
485,71 32,16 2350,71 517,87 1438,16 921,27 5374,41 2359,43 530,86 11365,20 1278,89 11896,05 838,53 793,85 3569,68 1632,38 799,82 1545,91 2668,04 2345,73 1822,10 1390,19 6883,98 3212,30 239,20 504,29 958,31 743,49 854,27 1422,97 3886,56 2277,24 1006,63 496,27 3338,52 1502,90 1347,55 857,66 5473,01 2205,21 957,87 1107,09 3658,04 2064,96 1540,62 1998,65 5299,44 3539,27 1399,97 458,88 4262,12 1858,84 nema nema nema nema 2743,02 1057,44 415,80 195,45 662,75 220,78 154,50 115,24
Etnika grupa
Ostali Hrvati Muslimani Srbi Centar Ilida Novi grad Novo Sarajevo Stari grad Vogoa Granatiranje
Snajperska vatra
Optina
Uzrok pojave
662,75 220,78 Drugo vatreno oruje154,50 Ostala stradanja 115,24
Tabela 15 pokazuje referentne stope za Sarajevo est 1991. Godine, kao i za dvogodinji period 1990.-91.23 Stope iz 1990.-91. koriste se kao polazni standard za usporedbe sa stopama ljudskih gubitaka od septembra 1992. do augusta 1994. Ukupna stopa pogibija iznosi oko 1.153 umrlih na 100.000 stanovnika, to je priblino 86% ukupne stope smrtnosti za est optina u 1990.-91. (1.342 na 100.000; dalje u tekstu stopa smrtnosti SS90-91). Znatne razlike dobivene su izmeu stopa za mukarce i za ene (1.969 prema 377 umrlih na 100.000 stanovnika). Dok je prema stopi smrtnosti SS90-91
23 Stope referentnog stanovnitva 1990.-91. uzete su iz opteg popisa stanovnitva 1991. Ovo je potpuno tano, jer je stanovnitvo iz opteg popisa 1991. locirano u sredini perioda 1990.-91. Svrha izraunavanja dvogodinjih stopa je ta da se dobiju mjere koje su usporedive (kao referenca) sa stopama dvogodinjeg perioda od septembra 1992. do augusta 1994.
606
intenzitet smrtnosti mukaraca bio oko 147%, za ene je iznosio 28% (stopa za mukarce 5,23 puta je via od one za ene). Stope pogibija djece u dobi od 0-17 godina (486 na 100.000) i starijih osoba (531 na 100.000) visoke su i ine oko 36% i 40% stope smrtnosti SS90-91. Najvii intenzitet smrtnosti dobiven je, meutim, za one u dobi od 18 do 69 godina (1.438 na 100.000) za koje je stopa smrtnosti bila oko 107% u odnosu na stopu SS90-91. Od est optina, najvii intenzitet smrtnosti bio je u Starom gradu (115% od stope SS9091), za kojim slijedi Vogoa (104%), a trei po redu je Novi grad (100%). Na kraju, stopa smrtnosti prema uzrocima smrti pokazuje da je granatiranje prouzroilo veinu smrtnih stradanja, najintenzivnije je od svih uzroka smrti i njegova stopa smrtnosti iznosi oko 49% stope smrtnosti SS90-91. Slian obrazac (iako ne identian) vidljiv je za stope ranjenih, koje su, ipak, daleko vie od onih za poginule. Ukupna stopa ranjenih (4.412 na 100.000) iznosi 329% stope smrtnosti za Sarajevo u 1990.-91. No, razlika izmeu mukaraca i ena za stopu ranjenih manja je od one za stopu pogibija, a stopa za mukarce 4,25 puta je via od stope za ene (omjer mukarci-ene za poginule iznosi 5,23). S obzirom na dob, stopa ranjenih najvia je meu onima u dobi od 18-69 godina od ukupnog broja umrlih /kao u originalu/ (5.374 na 100.000 stanovnika, to je stopa od 400% za Sarajevo u 1990.-91.). Stopa ranjenih za one u dobi od 10 do 17 godina druga je po veliini (3.710 na 100.000; tj. 276% stope SS90-91). Djeca i starije osobe znaajno su stradali od ranjavanja: dobnu skupinu od 0 do 17 godina karakterizira stopa ranjenih od 2.351 na 100.000, to je oko 175% o stope smrtnosti SS90-91. Za dobnu skupinu 70+ godina stopa ranjenih iznosi 1.279 na 100.000 i ini oko 95% od referentne stope smrtnosti za Sarajevo 1990.-91. Stopa ranjenih najvia je za optinu Novi grad (408% stope smrtnosti SS90-91), zatim za Stari grad (395%) i Vogou (318%). Granatiranje je prouzroilo prosjeno 2.743 ranjenih na svakih 100.000 stanovnika, to je vie od stope smrtnosti SS90-91 (204% ove stope).

Tabela 17. Omjeri stopa pojava na podruju unutar linija fronta u Sarajevu u periodu od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994., i stopa smrtnosti za Sarajevo est u 1990.-91.
607
Kategorije Prirodna Ranjavanje Ukupno Promjenljive promjenljivih Ubijanje smrt veli~ine umrli veli~ina
Ukupan br. Ukupno
0.86 1.47 0.28 0.16 0.24 0.54 0.36 1.07 0.40 0.62 0.60 1.36 0.18 0.64 0.75 1.00 0.71 1.15 1.04
0.79 0.89 0.69 0.02 0.01 0.03 0.02 0.69 8.47 0.59 1.15 1.04 0.38 1.06 0.37 0.64 0.82 1.49 0.34 nema nema nema nema
3.29 5.40 1.27 0.51 1.13 2.76 1.75 4.00 0.95 2.66 1.99 5.13 0.71 2.90 2.49 4.08 2.73 3.95 3.18 2.04 0.79 0.31 0.15
1.65 2.36 0.97 0.18 0.25 0.57 0.39 1.76 8.86 1.22 1.75 2.39 0.55 1.70 1.12 1.64 1.54 2.64 1.38 0.49 0.16 0.12 0.09
Pol Dob
Mukarci ene 0-4 5-9 10-17 0-17 18-69 70+
Etnika grupa
Ostali Hrvati Muslimani Srbi Centar Ilida Novi grad Novo Sarajevo Stari grad Vogoa Granatiranje Snajperska vtra
Optina
Uzrok pojave
0.49 0.16 Drugo vatreno oruje 0.12 0.09 Ostala stradanja
608

Grafikon 3. Stope smrtnosti umrlih prirodnom smru i poginulih u Sarajevu, 1992.-94. prema optini stanovanja 1991. 2400 Umrli prirodnom smr}u
142
Poginuli
199 154
1800
134 100 85 85 49 110 95
140
1200
600
45
0 Centar Ilida Novi grad Novo Sar. Stari grad Vogoa
Znaajno je da ukupna stopa smrtnosti za umrle prirodnom smru iznosi 1.060 na 100.000 stanovnika i nia je od stope poginulih (1.153 na 100.000). Isti obrazac dobiven je za tri (od est) optine (Ilida, Novi grad i Vogoa; vidi grafikon 3). Takoe za Muslimane (i Ostale), koji su najbolje zastupljeni od svih etnikih grupa u popisu PDS1994., model je isti (vidi grafikon 4).
Stope smrtnosti umrlih prirodnom smru i poginulih u Sarajevu 1992.-94., prema etnikoj pripadnosti 2000
154 182 139 Umrli prirodnom smr}u
Grafikon 4.
Poginuli
1500 1000 500 0 Ostali Hrvati
106 79 83 80 50 23
115
Muslimani
Srbi
Ukupno
609
Na kraju, grafikon 5 pokazuje dobni presjek poginulih i umrlih prirodnom smru. Postoji naglaena razlika izmeu poginulih i umrlih prirodnom smru. Stope umrlih prirodnom smru naglo rastu sa brojem godina (naroito poslije 40 godine), sa najviim vrijednostima za najstariju dob. Stope poginulih pokazuju potpuno drugaiji obrazac, najugroeniji su oni u dobi izmeu 20 i 69 godina za mukarce i izmeu 40 i 69 za ene. Dobni obrazac poginulih potvruje nasilnu prirodu smrti, koju treba promatrati kao ljudske gubitke izazvane opsadom. Grafikon 5. Stope smrtnosti umrlih prirodnom smru i poginulih u Sarajevu 1992.-94., po grupama od po deset godina i prema polu
24000 20000 16000 12000 8000 4000 0 0-9 10-1920-2930-3940-4950-5960-6970-7980-89 90+
mukarci, prir. smrt poginuli mukarci ene, prir. smrt poginule ene
Treba primijetiti da ukupna stopa smrtnosti za podruje Sarajeva unutar linija fronta od 10. 09. 1002. /kao u originalu/ do 10. 08. 1994. iznosi 2.213 umrlih na 100.000 stanovnika i za 65% je via od stope smrtnosti u 1990.-91. za Sarajevo est. Vie od polovine ove stope (52%) su poginuli kojih ne bi bilo da nije bilo rata u Bosni.
610
Poglavlje 7.
Procijenjeni ukupni broj poginulog stanovnitva unutar linija fronta u Sarajevu od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994.
U ovom poglavlju procjenjujemo ukupan broj poginulih lica untar linija fronta 1994. u Sarajevu u periodu od 10. septembra 1992. do 10. augusta 1994. Procjena se temelji na dva nezavisna izvora: Popisu porodinih domainstava u Sarajevu 1994. i podacima Pogrebnog preduzea Bakije u Sarajevu. Izvori su nepotpuni, iako veliki, i uvelike se preklapaju. Ovi podaci su stoga prikladni za primjenu jednog statistikog postupka, takozvane metode obuhvata i ponovnog obuhvata (Marks, Seltzer, Krotki, 1974.; vidi takoe Aneks 6) za dobivanje statistikog estimatora, izraunskog broja procjene ukupnog broja poginulih lica. Naa procjena sastoji se od tri koraka: u prvom koraku, procjenjujemo samo ukupan broj umrlih Muslimana, prema podacima o mortalitetu Pogrebnog preduzea Bakije koje sadri samo zapise za Muslimane. (PDS-1994. obuhvata Muslimane i sve druge etnike grupe). Sljedei problem vezan za bazu podataka Bakije su izostavljeni podaci o uzrocima smrti, pa ne moemo praviti razliku izmeu poginulih i umrlih prirodnom smru. Stoga, kada oba izvora koristimo u isto vrijeme, moemo samo procijeniti ukupan broj poginulih i umrlih prirodnom smru za Muslimane. u drugom koraku procjene, primjenjujemo stvarnu distribuciju poginulih i umrlih prirodnom smru na cjelokupno stanovnitvo popisano u PDS-1994. da bi podijelili izraunski broj procjene ukupnog broja umrlih Muslimana na poginule i umrle prirodnom smru. Znai da prvo izraunavamo proprorciju poginulih unutar itave populacije iz PDS-1994., a zatim tim faktorom mnoimo izraunski broj procjene svih umrlih Muslimana. Tako smo dobili procjenu broja poginulih Muslimana unutar linija sukoba iz 1994. u periodu od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994. Na isti nain smo se posluili proporcijom umrlih prirodnom smru da bi smo dobili procijenjeni ukupni broj Muslimana umrlih prirodnom smru. na kraju rezultate dobivene za Muslimane ekstrapoliramo na preostale etnike grupe. Da bismo to uinili, kreemo od pretpostavke da je etniki sastav procijenjenog ukupnog broja svih poginulih ostao isti kao i etniki sastav poginulih lica u PDS1994. Prema tome, ovo odraava pretpostavku da etniki sastav iz PDS-1994. predstavlja etniki sastav svih poginulih za itavo stanovnitvo koje je ivjelo unutar linija fronta u to vrijeme (10. 09. 1992. 10. 08. 1994.)
U praksi, do ukupnog broja poginulih Muslimana ili Muslimana umrlih prirodnom smru unutar linija fronta u Sarajevu u periodu od 10. 09. 1992 do 10. 08. 1994. doli smo iz PDS-1994. (4.067 lica24). Zatim smo to isto uradili sa bazom podataka o mortalitetu
Brojevi koji se spominju u ovom pasusu i koji su korieni u proraunima o kojima se govorilo u ovom poglavlju sve su takozvani povezani (ili spareni) zapisi. Brojevi povezanih zapisa u svakom izvoru su nii od brojeva svih zapisa dostupnih iz svakog izvora (za oko 20%, to predstavlja stopu sparivanja).
24
611
Pogrebnog preduzea Bakije (4.060 lica), i na kraju, izraunali preklapanja izmeu ova dva izvora (broj zapisa koji se javljaju u oba popisa: 2,764). Zatim smo primijenili metodu obuhvata i ponovnog obuhvata na ove brojeve i dobili izraunski broj procjene ukupnog broja poginulih Muslimana ili Muslimana umrlih prirodnom smru u Sarajevu i unutar zadanog vremenskog perioda (5.974 lica; vidi Aneks 6 za pojedinosti izraunavanja).
Tabela 18. Ukupan broj poginulih lica unutar linija fronta u Sarajevu, 10. 09. 1992. 10. 08. 1994. Etnika grupa Muslimani Srbi Hrvati Ostali Ukupno Popis PDS-1994. (samo povezani zapisi) 2340 158 135 330 2963 Estimator 3437 232 198 485 4352
Napomena: Svi estimatori zaokrueni su na cijele brojeve.
Tabela 19.
Ukupan broj umrlih prirodnom smru unutar linija fronta u Sarajevu, 10. 09. 1992. 10. 08. 1994. Etnika grupa Muslimani Srbi Hrvati Ostali Popis PDS-1994. (samo povezani zapisi) 1727 315 242 289 2573 Estimator 2537 463 355 425 3780
Ukupno
Tabela 20.
Ukupan broj poginulih i umrlih prirodnom smru unutar linija fronta u Sarajevu, 10. 09. 1992. 10. 08. 1994. Etnika grupa Muslimani Srbi Hrvati Ostali Ukupno Popis PDS-1994. (samo povezani zapisi) 4067 473 377 619 5536 Estimator 5974 695 553 910 8132
Sparivanje, pak, predstavlja preduslov da bi se postiglo preklapanje PDS-1994. i baze podataka Bakije, kao i etnika pripadnost nastradalih (kako je navedeno u popisu stanovnitva 1991.). Ovo je potrebno za primjenu metode obuhvata i ponovnog obuhvata.
612
Gorenavedeni rezultat (tj. 5.974 lica) znai da zbirka zapisa PDS-1994. (koja navodi 4.067 pogibija) sadri 68,08% ukupne populacije poginulih ili ljudi umrlih prirodnom smru. Znajui to, izvrili smo korake 2 i 3 kako su opisani na poetku ovog poglavlja. U koraku 2 podijelili smo procjenu za Muslimane na poginule i umrle prirodnom smru. U koraku 3 poveali smo stvarni broj poginulih lica (ili lica umrlih prirodnom smru) za svaku etniku grupu uzetu iz PDS-1994. za 46,89%, da bismo dobili izraunski broj procjene za sva poginula lica (ili lica umrla prirodnom smru) za ostale etnike grupe. Rezultati su izneseni u tabelama od 18 do 20. Da rezimiramo, procijenjeni ukupni broj poginulih lica unutar linija fronta u Sarajevu u zadanom periodu iznosi 4.352, od ega su 3.437 lica Muslimani, 232 su Srbi, 198 su Hrvati, a 485 pripada ostalim etnikim grupama. Procjenjeni ukupni broj vii je od ukupnog broja iz Popisa porodinih domainstava u Sarajevu 1994 (3.798) za 554 lica.
613
Literatura: Izvori podataka: Popis porodinih domainstava na slobodnim podrujima grada Sarajeva u 1994. godini (PDS-1994.), Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava, Sarajevo Baza podataka o mortalitetu Bakije (Bakije), Pogrebno preduzee Bakije, Sarajevo Baza podataka o mortalitetu Muslimana protiv genocida (MAG), Muslimani protiv genocida, Sarajevo Opti popis stanovnitva za Bosnu i Hercegovinu iz 1991. Slubeni spisak palih boraca Armije Bosne i Hercegovine, Ministarstvo odbrane Federacije Bosne i Hercegovine Slubeni spisak palih boraca Vojske Republike Srpske, Ministarstvo odbrane Republike Srpske
Metoda obuhvata i ponovnog obuhvata:

Y. Bishop, Fienberg and Holland, Discrete Multivariate Analysis: Theory and Practice, Cambridge, Mass.: MIT Press, 1975, E. Marks, W. Seltzer, K. Krotki, 1974: Population Growth Estimation: Handbook of Vital Statistics Measurement. Citirano po: Political Killing in Kosovo/Kosova, mart-jun 1999. Political Killings in Kosova/Kosovo, mart-jun 1999. (Washington: ABA-CEELI and AAAS, 2000) P. Spiegel, P. Salama, 2000, War and Mortality in Kosovo, 1998.-1999.: An Epidemiological Testimony. Lancet 2204 (355). Capture-recapture Webpage: http:/www.pitt.edu
614
615
ANEKS 1 Podruje popisa: Spisak mjesnih zajednica
616

Tabela A1.1 Spisak mjesnih zajednica koje sainjavaju podruje na kojem je proveden popis porodinih domainstava
Broj
Op{tina
Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Centar Ilidà Ilidà Ilidà Ilidà Ilidà Ilidà Ilidà Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad
Mjesna zajednica Bjelave Breka Centar Ciglane Crni vrh i Gorica Dìdìkovac Dìdìkovac II Hrastovi I Hrastovi II Ko{evo I Ko{evo II Ko{evsko brdo Ko{evsko brdo I Marijin Dvor Mejta{ I Mejta{ II Park Skenderija Soukbunar Trg Oslobo|enja Vi{njik Butmir Hrasnica I Hrasnica II Sokolovi}i Stup I Stup II Stupsko brdo [vrakino selo I [vrakino selo II [vrakino selo III êngi} vila Alipa{in most I Alipa{in most II Alipa{ino polje Alipa{ino polje A-I Alipa{ino polje A-II Alipa{ino polje B-I Alipa{ino polje B-II Alipa{ino polje C-I Alipa{ino polje C-II Aneks Brije{}e Bu}a Potok Dobrinja C-5
Broj
Op{tina
Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novi Grad Novo Sarajevo Novo Sarajevo Novo Sarajevo Novo Sarajevo Novo Sarajevo Novo Sarajevo Novo Sarajevo Novo Sarajevo Novo Sarajevo Novo Sarajevo Novo Sarajevo Novo Sarajevo Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Stari Grad Vogo{}a Vogo{}a
Mjesna zajednica Dobrinja D-5 Dobrinja I Dobrinja II-A Dobrinja II-B Dobrinja III-A Dobrinja III-B Dolac Naselje heroja Olimpijsko selo Otoka Saraj polje Staro Hrasno Avdo Hodì} Blagoje Parovi} Bratstvo-Jedinstvo Danilo \oki} Donji Pofali}i Gornji Pofali}i Hrasno brdo Ivan Krndelj Kumrovec Omer Masli} Trg Heroja Vele{i}i [iroka~a Ba{~ar{ija Babi}a Ba{ta Bistrik Gazin Han Hrid - Jar~edoli Kova~i Logavina I Logavina II Mahmutovac Medrese I Medrese II Mjedenica Sedrenik Sumbulu{a Toka - Dèka Trg Oslobo|enja II Vratnik Hotonj Kobilja Glava
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45
46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89
617
ANEKS 2 Upitnik
618
619
620
REPUBLIKA BOSNA I HERCEGOVINA

Institut za iztraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava Sarajevo
Institute for the Research of Crimes Against Humanity and International Law, Sarajevo
UPITNIK
QUESTIONNAIRE
ZA POPIS PORODINIH DOMAINSTAVA NA SLOBODNIM PODRUJIMA GRADA SARAJEVA U 1994. GODINI

Survey of households in the free teritory of Sarajevo in 1994
1)
Sadanja adresa porodinog domainstva: a) Optina_________________________________________________________________

Municipality
Current address family/household:
b) Mjesna zajednica________________________________ c) Ulica i broj________________________________________________

Community Address
2)
Porodino domainstvo
Members of Family/household
a) ivi na istoj adresi na kojoj je ivjelo I prije rata;

same addres as before the war
b) Tokom rata, u okviru slobodnih teritorija RBiH, preselilo sa adrese:__________________________________________________;

During the war moved within the free territories of BiH, from this address
________________________________,optina________________________________________________
municipality
c) Izbjeglice, ili raseljeni iz: adresa______________________________________, optina________________________

Refugees or displaced from: address municipality
3)
lanovi porodinog domainstva koji sada ive na slobodnim podrujima grada Sarajeov (pod a) se upisuje nosilac porodinog domainstva):
who reside in the free territory of Sarjaevo Position in F/HH (under a) the head of the F/HH.
Members of F/HH
PREZIME (ime OCA) IME

Last name (fathers name) first
GODINA ROENJA
Year of birth
SRODSTVO SA NOSIOC
NACIONALNOST
Ethnicity
VJEROISPOVJEST
Religion
a) b) c) d) e) f)
_________________________ __________________ ______________________ __________________ ___________________ _________________________ __________________ ______________________ __________________ ___________________ _________________________ __________________ ______________________ __________________ ___________________ _________________________ __________________ ______________________ __________________ ___________________ _________________________ __________________ ______________________ __________________ ___________________ _________________________ __________________ ______________________ __________________ ___________________ 4) lanovi p porodinog domainstva koji su izbjegli, odnosno raseljeni, van Sarajeva, ili su ostali na podruju RbiH koje je pod kontrolom agresora:
who fled, were displaced, from Sarajevo, or who remained in the territory controlled by
Members of F/HH the aggressor:
PREZIME (IME OCA) I IME

Last name (fathers name) first
GODINA RODENJA
Year of birth
SRODSTVO SA NOSIOC.
Position in F/HH
NACIONALNOST
Ethnicity
VJEROISPOVJEST
Religion
GDJE SADA IVI

Current residence
a) _________________________ _____________ b) _________________________ _____________ c) _________________________ _____________ d) _________________________ _____________ e) _________________________ _____________ f) _________________________ _____________ 5) Piginuli u porodinom domainstvu tokom agresije.
Killed members of F/HH during aggression.
_____________ _____________ _____________ _____________ _____________ _____________
________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________
________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________
________________ ________________ ________________ ________________ ________________ ________________

Last name (fathers name)
621
NAIN POGIBIJE CIVILBORAC
Civilian-Soldier
GODINA RODENJA
Year of birth
SRODS. SA NSC.
Position in F/HH
DATUM POGIBIJE
Date of death
MAJESTO POGIBIJE
Place of death
Cause of death
a) b) c) 6)
______________________ ______________________ ______________________
_____________ _____________ _____________
______________ ______________ ______________
___________ ___________ ___________
___________ ___________ ___________
_____________ _____________ _____________
___________ ___________ ___________
Ranjeni u prordinom domainstvu tokom agresije.
Wounded (members of F/HH)

Last name (fathers name)
during aggression.
GODINA RODENJA
Year of birth
SRODS. SA NSC.
Position in F/HH
DATUM RANJAV
Date of injury
MAJESTO RANJAV
Place of injury
NAIN RANJAVANJA
Cause of injury
CIVILBORAC
Civilian-Soldier
7)
a) ______________________ ___________ b) ______________________ ___________ c) ______________________ ___________ Nestali u porodinom domainstvu tokom agresije.
Missing (members of F/HH) during aggression.
________________ ________________ ________________ GODINA RODENJA
___________ ___________ ___________
__________
___________ ___________
_____________ _____________ _____________
___________ ___________ ___________

Last name (fathers name) First name
MJESTO NESTANKA
Place of disappearance
NAIN NESTANKA
Cause of disappearance
CIVIL-BORAC
Civilian-Soldier
8)
________________ ________________ ________________ lanovi porodinog domainstva koji se nalze ili su bili u logoru ili zatvoru tokom agresije.
Members of F/HH
a) b) c)
______________________________ ______________________________ ______________________________
Year of birth
_____________________ _____________________ _____________________
___________________ ___________________ ___________________
_____________ _____________ _____________ OD DO
who were detained in prison or cam during aggression.

GODINA RODENJA
Year of birth
LOGOR ZATVOR (NAZIV I MJESTO)

Place of detention (prison/camp)
From - Until
a) b) c) 9)
______________________________ ______________________________ ______________________________
________________ ________________ ________________
________________________________ ________________________________ ________________________________
___________________ ______________________
________________________
Invalidi u prodinom domainstvu usljed ratnih dejstava. Invalid/handicapped mebers of F/HH because of war. GODINA PREZIME (IME OCA) I IME Last name (fathers name) First name RODENJA
Year of birth
OPIS INVALIDITETA
Description of invalidacy
CIVIL-BORAC
Civilian-Soldier
a) ______________________________ ________________ b) ______________________________ ________________ c) ______________________________ ________________ 10) ivoroeni u porodinom domainstvu tokom agresije.
Persons born during the aggression.
________________________________ ________________________________ ________________________________ POL

Gender
________________________ ________________________ ________________________ GDJE JE ROEN-A

Place of birth

ROEN-A (datum)
Born (date)
a) b)
______________________________________ ______________________________________
__________________ __________________
_____________ _____________ __________
_________________________ ____________________________
___________
11) Mrtvoroeni u porodinim domainstvu tokom agresije.

Stil births (members of F/HH) during aggression.
a) NE; no b) DA, koliko yes, How many? _______________ 12) Umrli u porodinom domainstvu tokom agresije.
Died (members of F/HH) during agression.

GODINA RODENJA
Year of birth
UMRO-LA (Datum)
Died on (date)
SRODSTVO SA NSC.
Relation to head of F/HH
CIVIL-BORAC
Civilian-Soldier
a) b) c)
______________________________ ______________________________ ______________________________

housing conditions of
________________ ________________ ________________

F/HH in Sarajevo.
_____________________ _____________________ _____________________
___________________ ___________________ ___________________
_____________ _____________ _____________
13) Stambeni uslovi u kojima sada ivi porodino domainstvo u Sarajevu

Current
a) b)
U vlastitom stanu/kuI od prije agresije;

Owns appartment since before the aggression
Vlastiti stan/kua je unisten ili naputen zbog agresorskih dejstava porodino domainstvo uselilo u drugi stan/kuu;
Own house/apt. destroyed or abandoned because of aggression F/HH moved to a new house/appartment
622
c) d) e)

Nije imalo stan/kuu porodino domainstvo uselilo u drugi stan/kuu tokom agresije;
Did not have own house/apt. but F/HH moved to another during the aggression.
Stanuje u kolektivnom smetaju sa ostalim izbjeglim I raseljenim licima;

Shared house/apt. with other refugees during aggression
Izbjeglilce ili raseljena lica smjeteni kod rodbine;

Refugees and displaced residing with F/HH. Ostalo others______________________________________________________________________________
f) 14) Da li je porodica (njeni stariji lanovi ili roditelji) bila u izbjeglitvu u II svjetskom, ratu (1941-1945)?
Has any member of F/HH (elder/parents) been displaced in the 2nd World War?
b) NE; a) DA, iz_________________________u__________________od_________________do________________

from (location) to (location) since until
izbjegla
15) Da li je porodino domainstvo izgubilo nekog od bliske rodbine u II svjetskom ratu?

Did any immediate member of the family die in WWII?

GODINA ROENJA
Year of birth
KAO VOJNIK (KOJE VOJSKE)

Soldier? (w/c army?)
CIVIL (GDJE I KAKO)

Civilian (where and how)?
a) b) c)
______________________________________ ______________________________________ ______________________________________
__________________ __________________ __________________
_____________ _______________
________________ ______
_________________________ ____________________________
______________________________ ___________
U ime porodinog dominstva, podatke dao:________________________________________, srodstvo sa nosiocem__________________

On behalf of the F/HH, data was given by: relationship to head of F/HH
Datum popisa_______________________ popunio________________________

Date of signature Survey filled in by
Upitnik
623
ANEKS 3 Statistiki podaci o poginulom stanovnitvu dobiveni iz PDS-1994.
624
A3.1
Stanovnitvo poginulo unutar linija fronta u Sarajevu 1992.-94.*,

apsolutne brojane vrijednosti prema dobi i polu
Civili, vojnici i nepoznat status ene Mukarci Pol nepozn. Ukupno Dob u vrijeme smrti 0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+ Dob nepoznata Ukupno 43 79 93 113 122 114 69 26 8 0 3 670 58 217 728 873 577 400 206 42 9 0 17 3127 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 101 296 821 986 699 514 275 68 17 0 21 3798
*Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.

A3.2 Pol, dob i podjela na civile i vojnike za lica poginula unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-1994.*, procenat svih nastradalih
Mukarci 80-89 60-69 40-49 20-29 0-9 25 20 15 10 5 0
ene
10
*Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.

A3.3 Distribucija po polu i dobi lica poginulih unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-1994.*, apsolutne brojane vrijednosti i procenat svih nastradalih
Civili
625
Dob u vr. smrti

0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+ Dob. nep. Ukupno Vojnici
ene 43 72 73 101 113 110 68 26 8 0 3 617
Mukarci 58 118 39 58 83 196 175 41 8 0 6 782
Pol nep. Ukupno 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 101 190 112 159 196 306 243 67 16 0 9 1399
Civili Dob u vr. smrti ene

0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+ Dob nep. Ukupno 1.13 1.90 1.92 2.66 2.98 2.90 1.79 0.68 0.21 0.00 0.08
Mukarci Pol nep. 1.53 3.11 1.03 1.53 2.19 5.16 4.61 1.08 0.21 0.00 0.16 36.84 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
Vojnici
Mukarci 0 99 688 811 486 204 29 1 1 0 11 2330 Pol nep. Ukupno 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 0 105 708 823 495 207 29 1 1 0 12 2381 Dob u vr. smrti 0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+ @ene 0.00 0.16 0.53 0.32 0.24 0.08 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 Mukarci 0.00 2.61 18.11 21.35 12.80 5.37 0.76 0.03 0.03 0.00 0.29 62.69 Pol nep 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.03
Dob u vr. smrti ene

0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+ 0 6 20 12 9 3 0 0 0 0 0 50
Dob nep.
Ukupno
Dob nep.
Ukupno
Status nepoznat
Dob u vr. smrti 0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+
ene 0 1 0 0 0 1 1 0 0 0 0 3
Mukarci Pol nep. Ukup 0 0 1 4 8 0 2 0 0 0 0 15 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 4 8 1 3 0 0 0 0 18
Status nepoznat ene Mukarci Dob u vr.

0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+ Dob nep. Ukupno 0.00 0.03 0.00 0.00 0.00 0.03 0.03 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.03 0.11 0.21 0.00 0.05 0.00 0.00 0.00 0.00 0.47
Pol nep 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
Dob nep.
Ukupno
* Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
626

A3.4 Lica poginula unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-94.*, apsolutne brojane vrijednosti prema optini smrti i polu
Op{tina smrti Centar Ilida Novi grad Novo Sarajevo Stari grad Vogoa Sarajevo, neodreeno Ukupno
ene 90 95 156 61 116 23 129 670
Mukarci 279 761 897 204 390 152 444 3127
Pol nep. Ukupno 0 0 0 0 1 0 0 1 369 856 1053 265 507 175 573 3798
* Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
A3.5 Lica poginula unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-94.*, procenat svih nastradalih prema optini smrti, polu i statusu civil-vojnik
Vogoa Stari gad Novo Sarajevo Novi grad Ilida Centar Sarajevo, neodreeno 25
Mukarci
ene
20
15
10
10
* Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.

A3.6 Distribucija po polu i optini smrti lica poginulih unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.94.*, apsolutne brojane vrijednosti i procenat svih nastradalih Civili
627
Optina smrti
ene 86 83 144 55 109 21 119
Civili Mu. Pol nep.Ukupno Optina smrti
ene 2.26 2.19 3.79 1.45 2.87 0.55 3.13
Mu. Pol nep. 3.08 3.05 4.48 2.13 2.69 1.05 4.11 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
Centar Ilida Novi grad Novo Sarajevo Stari grad Vogoa Sarajevo, neodreeno Ukupno
Vojnici
117 116 170 81 102 40 156
0 0 0 0 0 0 0
203 199 314 136 211 61 275
617 782
0 1399
13.11 16.48
Optina smrti
ene 4 12 11 5 7 2 9
Vojnici Mu. Pol nep.Ukupno Optina smrti
ene 0.11 0.32 0.29 0.13 0.18 0.05 0.24
Mu. Pol nep. 4.27 16.93 18.98 3.16 7.56 2.95 7.50 0.00 0.00 0.00 0.00 0.03 0.00 0.00 0.03
Status nepoznat
162 643 721 120 287 112 285
0 0 0 0 1 0 0
166 655 732 125 295 114 294
50 2330
1 2381
1.08 53.84
Optina smrti
ene 0 0 1 1 0 0 1 3
Status nepoznat Mu. Pol nep.Ukupno Optina smrti
ene 0.00 0.00 0.03 0.03 0.00 0.00 0.03
Mu. Pol nep. 0.00 0.05 0.16 0.08 0.03 0.00 0.08 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
0 2 6 3 1 0 3 15
0 0 0 0 0 0 0 0
0 2 7 4 2 0 4 19
0.05 0.32
* Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
628

A3.7 Lica poginula unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-94.*, apsolutne brojane vrijednosti prema uzroku smrti i polu
Civili, vojnici i status nepoznat Uzrok smrti Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje snajperska vatra Vatreno oruje pogo|eni hicem Vatreno oruje drugo i neodreeno -Vatreno oruje protuavionski mitraljez - Vatreno oruje - M-84 i slino - Vatreno oruje neodre|eno Direktni ratni gubici - Hladno oruje/zaklani/mueni - Pogubljenje - ivi tit - Nestali - Ostali nastradali - ranjavanje - Ostali nastradali - ratne operacije Indirektni ratni gubici - Nagazili na minu - Ostali nastradali ratni uslovi Ostali nastradali - neodreeno Nesree i nasilje - Ostalo - saobraajne - Ostalo - druge nesree - Ostalo - samoubojstvo - Ostalo - nasilno Nepoznato/neodreeno Ukupno
ene 468 103 26 27 1 2 24 10 4 3 0 2 0 1 3 3 0 8 19 3 6 5 5 6 670
Mukarci 1692 595 202 274 31 9 234 179 10 4 4 11 4 146 22 16 6 42 63 16 15 5 27 58 3127
Pol nep. 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1
Ukupno 2160 699 228 301 32 11 258 189 14 7 4 13 4 147 25 19 6 50 82 19 21 10 32 64 3798
* Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.

A3.8 Civili poginuli unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-94.*, apsolutne brojane vrijednosti prema uzroku smrti i polu
629
Civili Uzroci smrti Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje snajperska vatra Vatreno oruje pogo|eni hicem Vatreno oruje drugo i neodre|eno - Vatreno oruje protuavionski mitraljez - Vagtreno oruje - M-84 i slino - Vatreno oruje - neodre|eno Direktni ratni gubici - Hladno oruje/zaklani/mueni - Pogubljenje - ivi tit - Nestali - Ostali nastradali j j - Ostali nastradali ratne ij Indirektni ratni gubici - Nagazili na minu - Ostali nastradali ratni uslovi Ostali nastradali neodre|eno Nesree i nasilje: - Ostalo saobraajna nesrea - Ostalo druge nesree - Ostalo - samoubojstvo - Ostalo - nasilno Nepoznato/neodre|eno Ukupno
ene 439 99 21 20 1 0 19 8 4 2 0 2 0 0 3 3 0 8 14 3 5 3 3 5 617
Mukarci Ukupno 493 154 34 26 4 0 22 13 8 2 2 1 0 0 8 2 6 14 28 9 6 3 10 12 782 932 253 55 46 5 0 41 21 12 4 2 3 0 0 11 5 6 22 42 12 11 6 13 17 1399
* Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
630

A3.9 Vojnici poginuli unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-94.*, apsolutne brojane vrijednosti prema uzroku smrti i polu
Vojnici Uzroci smrti Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje - snajperska vatra Vatreno oruje - pogo|eni hicem Vatreno oruje - drugo i neodre|eno - Vatreno oruje - protuavionski mitraljez - Vatreno oruje - M-84 i slino - Vatreno oruje neodre|eno Direktni ratni gubici - Hladno oruje/zaklani/mueni - Pogubljenja - ivi tit - Nestali - Ostali nastradali - ranjavanja - Ostali nastradali ratne operacije Indirektni ratni gubici - Nagazili na minu - Ostali nastradali ratni uslovi Ostali nastradali neodre|eno Nesree i nasilje: - Ostalo saobra}ajna nesre}a - Ostalo druge nesree - Ostalo - samoubojstvo - Ostalo - nasilno Nepoznato/neodre|eno Ukupno
ene 29 4 5 7 0 2 5 1 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 3 0 1 0 2 1 50
Mukarci Pol nepoznat Ukupno 1192 441 168 248 27 9 212 163 2 1 2 10 4 144 14 14 0 28 34 7 9 1 17 42 2330 0 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1221 446 173 255 27 11 217 164 2 1 2 10 4 145 14 14 0 28 37 7 10 1 19 43 2381
* Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
A3.10a Lica poginula u Sarajevu, 1992.-94.*, broj~ane vrijednosti prema uzroku smrti
82 0.7% 64 5.0% 7.9% 6.0% 2160 18.4% 56.9% 1.3% 1.7% 50 2.2%
A3.10b Lica poginula u Sarajevu, 1992.-94.*, procenat prema uzroku smrti
25
189
301
228
699
Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje drugo i neodre|eno: Indirektni ratni gubici Nesree i nasilje Direktni ratni gubici
Vatreno oruje snajperska vatra
Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje pogo|eni Ostali nastradali - neodre|eno Nepoznato/ neodre|eno
Vatreno oruje snajperska vatra Vatreno oruje drugo i neodre|eno Indirektni ratni gubici Nesree i nasilje
Vatreno oruje pogo|eni
Direktni ratni gubici
Ostali nastradali neodre|eno
Nepoznato/neodre|eno
* Unutar linija fronta, od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
631
632
A3.11a Poginuli civili u Sarajevu, 1992.-94.*, broj~ane vrijednosti prema uzroku smrti
11 42 0.8% 17 1.5% 3.3% 3.9% 1.2% 1.6% 3.0% 22
A3.11b Civili poginuli u Sarajevu, 1992.-94.*, procenat prema uzroku smrti
21
46 55
253 18.1%
932
66.6%
Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje drugo i neodre|eno Indirektni ratni gubici Nesree i nasilje Direktni ratni gubici
Vatreno oruje snajperska vatra
Vatreno oruje- granatiranje Vatreno oruje pogo|eni Ostali nastradali - neodre|eno Nepoznato/ neodre|eno
Vatreno oruje pogo|eni
Direktni ratni gubici
Ostali nastradali- neodre|eno
Nepoznato/ neodre|eno
633
A3.13 Broj lica poginulih mjeseno unutar linija fronta u Sarajevu, od 10.09.1992 do 10.08.1994, prema statusu civil-vojnik
Vrijeme
Civili
Vojnici 185 141 104 341 135 146 159 81 100 117 249 85 59 70 46 103 39 105 39 19 19 19 10 3 2 5 2381
Status nep. Ukupno 1 5 1 3 2 0 1 0 0 0 0 0 0 0 1 2 1 0 1 0 0 0 0 0 0 0 18 282 315 169 435 216 202 217 138 180 203 367 123 94 124 90 164 78 177 114 28 23 28 12 4 3 12 3798
septembar 1992. 96 oktobar 1992. 169 novembar 1992. 64 decembar 1992. 91 januar 1993. 79 februar 1993. 56 mart 1993. 57 april 1993. 57 maj 1993 80 jun 1993. 86 jul 1993. 118 august 1993. 38 septembar 1993. 35 oktobar 1993. 54 novembar 1993. 43 decembar 1993. 59 nepoz. 1993. 38 januar 1994. februar 1994. mart 1994. april 1994. maj 1994. jun 1994. jul 1994. august 1994. nepoz. 1994. Ukupno 72 74 9 4 9 2 1 1 7 1399
634
A3.14
Broj lica poginulih mjeseno unutar linija fronta u Sarajevu, od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
Civili
400 320 240 160 80 0
3 Ju l -9 3 Se p93 N ov -9 3 -9 2 n93 n94 -9 3 4 M ar -9 M ay M ar -9 Se p M ay
M ay -9 4
Vojnici
400 320 240 160 80 0
M ar -9 3 M ay -9 3 M ar -9 4 M ay -9 4
-9 4 M ar
-9 2
Ja
Ju l -9 3 Se p93 N ov -9 3
ov -9 2 Ja n93
n94
Ja
Se p
Svi poginuli
500 400 300 200 100 0
-9 3 Ju l -9 3 Se p93 N ov -9 3 -9 2 ov -9 2 Ja n93 n94 M ar Se p M ay N Ja Ju l -9 4 -9 3
Ja
Ju l -9 4
Ju l -9 4
ov -
-9 4
92
Civili
Vojnici
Svi poginuli
A3.15 Broj lica poginulih dnevno unutar linija fronta u Sarajevu, od 10. 09. 1992. do 30. 09. 1993.
10
20
30
40
50
60
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
10 -S e 2 4 p -9 -S 2 ep 8- -92 Oc 22 t-9 -O 2 c 5- t-9 N 2 19 ov-9 -N 2 ov 3- -92 D 1 7 e c -9 -D 2 31 ec-9 -D 2 e 14 c-9 -J 2 a 28 n-9 -J 3 a 11 n-9 -F 3 e 2 5 b -9 -F 3 1 1 e b -9 -M 3 2 5 a r-9 -M 3 a 8 - r-9 3 A 22 p r-9 -A 3 p 6- r-93 M 20 ay-M 9 3 ay 3- -93 Ju 17 n-9 -J 3 un 1- -93 Ju 15 l-93 -J u 29 l -93 12 Jul -A 93 26 ug-A 93 ug 9- -93 Se 23 p-9 -S 3 ep -9 3
10 -S e 2 4 p -9 -S 2 ep 8- -92 Oc 22 t-9 -O 2 c 5- t-9 N 2 19 ov-9 -N 2 ov 3- -92 De 1 7 c -9 -D 2 31 ec-9 -D 2 e 14 c-9 -J 2 an 2 8 -9 -J 3 a 11 n-9 -F 3 eb 2 5 -9 -F 3 1 1 e b -9 -M 3 25 ar-9 -M 3 a 8- r-93 A 22 pr-9 -A 3 p 6- r-9 M 3 20 ay-M 93 ay 3- -93 Ju 17 n-9 -J 3 un 1- -93 Ju 15 l-93 -J u 29 l -93 12 Jul -A 93 26 ug-9 -A 3 ug 9- -93 Se 23 p-9 -S 3 ep -9 3
10 -S e 2 4 p -9 -S 2 ep 8- -92 O 22 ct-9 -O 2 c 5- t-9 N 2 19 ov-N 9 2 ov 3- -92 D 1 7 e c -9 -D 2 31 ec-9 -D 2 e 14 c-9 -J 2 a 28 n-9 -J 3 a 11 n-9 -F 3 e 2 5 b -9 -F 3 1 1 e b -9 -M 3 2 5 a r-M 9 3 a 8 - r-9 3 A 2 2 p r-9 -A 3 p 6 - r-9 M 3 20 ay-M 9 3 ay 3- -93 Ju 17 n-9 -J 3 un 1- -93 Ju 15 l-93 -J u 2 9 l -9 - 3 12 Jul -A 93 26 ug-A 93 ug 9- -93 S 23 ep-9 -S 3 ep -9 3
635
636
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
45 40 35 30 25 20 15 10 5 0
Civili
Vojnici
Svi poginuli
A3.16 Broj lica poginulih dnevno unutar linija fronta u Sarajevu, od 01. 10. 1993. do 10. 08. 1994.
10
20
30
40
50
60
1O 12 ct-9 -O 3 23 ct-9 -O 3 c 3- t-9 N 3 14 ov-N 93 25 ov-N 93 ov 6- -93 D 1 7 ec -D 93 28 ec-9 -D 3 ec 8 - -9 3 Ja 1 9 n -9 -J 4 a 30 n-9 -J 4 10 an-9 -F 4 e 2 1 b -9 -F 4 eb 4 - -9 M 4 1 5 a r-9 -M 4 2 6 a r-M 9 4 a 6 - r-9 4 A 1 7 p r-A 94 28 pr-9 -A 4 p 9 - r-9 M 4 20 ay-M 94 3 1 ay -M 94 a 1 1 y -9 -J 4 u 22 n-9 -J 4 un 3- -94 Ju 14 l-9 -J 4 u 25 l -94 -J ul 5 - -9 Au 4 g94
1O 12 ct-9 -O 3 23 ct-9 -O 3 3- ct-9 N 3 14 o v-N 93 25 ov-N 93 ov 6- -93 D 1 7 ec-D 93 2 8 ec-9 -D 3 ec 8 - -9 3 Ja 19 n-9 -J 4 a 30 n-9 -J 4 a 10 n-9 -F 4 e 2 1 b -9 -F 4 e 4- b-94 M 1 5 a r-M 94 2 6 ar-9 -M 4 a 6- r-94 A 1 7 pr-9 -A 4 2 8 pr-9 -A 4 p 9 - r-9 M 4 20 ay-M 94 3 1 ay -M 94 a 11 y -9 -J 4 u 2 2 n -9 -J 4 un 3- -94 Ju 14 l-9 4 -J u 2 5 l -9 -J 4 u 5 - l -9 Au 4 g94
1O 12 ct-9 -O 3 23 ct-9 -O 3 c 3- t-9 N 3 14 ov-N 9 3 25 ov -N 93 o 6 - v -93 D 1 7 e c -9 -D 3 28 ec-9 -D 3 ec 8 - -9 3 Ja 1 9 n -9 -J 4 a 30 n-9 -J 4 a 10 n-9 -F 4 2 1 e b -9 -F 4 e 4 - b-94 M 1 5 a r-M 94 2 6 a r-9 -M 4 a 6 - r-9 A 4 1 7 p r-9 -A 4 28 pr-9 -A 4 p 9- r-9 M 4 20 ay-M 9 4 3 1 ay -M 94 a 1 1 y -9 -J 4 u 2 2 n -9 -J 4 un 3- -94 Ju 1 4 l-9 -J 4 u 2 5 l -94 -J 5- ul -9 Au 4 g94
637
ANEKS 4 Statistiki podaci o ranjenom stanovnitvu dobiveni iz PDS-1994.
638
A4.1 Stanovnitvo ranjeno unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-94.*, apsolutne brojane vrijednosti prema dobi i polu
Dob*
Civili, vojnici, i status nepoznat ene Mukarci Pol nep. 123 412 393 472 459 355 199 50 11 0 3 2477 180 1061 2759 2780 1921 1145 465 100 17 1 9 10438 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 4 4
Ukupno 303 1473 3152 3252 2380 1500 664 150 28 1 16 12919
0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+ Dob nep. Ukupno
Napomena: Dob u vrijeme ranjavanja

A4.2 Pol, dob i podjela na civile i vojnike lica ranjenih unutar linija fronta u Sarajevu, 1992-1994*, procenat svih nastradalih Mukarci 90+ 80-89 70-79 60-69 50-59 40-49 30-39 20-29 10-19 0-9 25 20 15 10 5 0 5 10 ene
* Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
639
A4.3 Podjela po polu i dobi lica ranjenih unutar linija sukoba u Sarajevu, 1992.-1994.*, apsolutne brojane vrijednosti i procenat svih nastradalih
Dob* 0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+ Dob nep. Ukupno ene 122 389 326 423 429 345 196 48 11 0 2 2291 Civili Mukarci Pol nepoz. Ukupno 180 609 149 275 417 645 414 96 16 1 0 2802 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 302 998 475 698 846 990 610 144 27 1 2 5093 Dob 1994. 0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+ Dob nep. Ukupno ene 0.94 3.01 2.52 3.27 3.32 2.67 1.52 0.37 0.09 0.00 0.02 Civili Mukarci 1.39 4.71 1.15 2.13 3.23 4.99 3.20 0.74 0.12 0.01 0.00 39.42 Vojnici Ukupno 0 467 2667 2543 1526 503 49 6 1 12 7774 Dob 1994. ene 0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+ Dob nep. Ukupno 0.00 0.18 0.50 0.36 0.23 0.06 0.02 0.02 0.00 0.00 0.01 Mukarci 0.00 3.44 20.14 19.32 11.58 3.83 0.36 0.03 0.01 0.00 0.07 60.17 Status nepoznat ene Mukarci 0.01 0.00 0.02 0.02 0.00 0.02 0.01 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.06 0.06 0.07 0.06 0.04 0.03 0.00 0.00 0.00 0.00 0.40 Pol nep 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.02 Pol nep. 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.02 Pol nep. 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
Dob* 0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+ Dob nep. Ukupno
ene 0 23 65 47 30 8 2 2 0 1 178
Vojnici Mukarci Pol nep. 0 444 2602 2496 1496 495 47 4 1 9 7594 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2
Dob* 0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+ Dob nep. Ukupno
Status nepoznat ene Mukarci 1 0 2 2 0 2 1 0 0 0 0 8 0 8 8 9 8 5 4 0 0 0 0 42
Pol nep. Ukupno 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 1 8 10 11 8 7 5 0 0 0 2 52
Dob 1994. 0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+ Dob nep. Ukupno
Note: Dob* u vrijeme ranjavanja
640
A4.4
Lica ranjena unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-94.*, apsolutne brojane vrijednosti prema optini smrti, polu i statusu civil-vojnik
Optina ranjavanja Centar Ilida Novi grad Novo Sarajevo Stari grad Vogoa Sarajevo, neodreeno Ukup
ene 380 271 684 259 296 62 525 2477
Mukarci 1122 2355 3132 829 1127 329 1544 10438
Pol nep. Ukupno 2 0 1 1 0 0 0 4 1504 2626 3817 1089 1423 391 2069 12919
* Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
A4.5 Lica ranjena unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-94.*, procenat svih nastradalih prema optini smrti, polu i statusu
Vogoa Stari grad Novo Sarajevo Novi grad Ilida Centar Sarajevo, neodreeno
Mukarci
ene
25
20
15
10
10
* Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
641
A4.6 Distribucija po polu i optini smrti lica ranjenih unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-94.*, apsolutne brojane vrijednosti i procenat svih nastradalih
Civili Optina ranjavanja
Civili
ene Mu. Pol nep. Ukupno 366 229 642 240 278 51 485 489 258 787 326 285 57 600 0 855 0 487 0 1429 0 566 0 563 0 108 0 1085 0 5093 Optina ranjavanja Centar Ilida Novi grad Novo Sarajevo Stari grad Vogoa Sarajevo, neodreeno Ukupno ene Mu. Pol nep. 2.83 1.77 4.97 1.86 2.15 0.39 3.75 3.79 2.00 6.09 2.52 2.21 0.44 4.64 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00
2291 2802
17.73 21.69
Vojnici Optina ranjavanja ene Centar Ilida Novi grad Novo Sarajevo Stari Grad Vogoa Sarajevo, neodreeno Ukupno Status nepoznat Optina ranjavanja Centar Ilida Novi grad Novo Sarajevo Stari grad Vogoa Sarajevo, neodreeno Ukupno
Vojnici
Mu. Pol nep. Ukupno 2 646 0 2127 0 2376 0 518 0 856 0 283 0 968 2 7774 Optina ranjavanja Centar Ilida Novi grad Novo Sarajevo Stari grad Vogoa Sarajevo, neodreeno Ukupno ene Mu. Pol nep. 0.11 4.88 0.32 16.15 0.32 18.07 0.13 3.88 0.14 6.49 0.09 2.11 0.28 7.21 1.38 58.78 0.02 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.00 0.02
14 630 41 2086 41 2335 17 501 18 838 11 272 36 932 178 7594
Status nepoznat
ene Mu. Pol nep. Ukupno 0 1 1 2 0 0 4 8 3 11 10 2 4 0 12 42 0 0 1 1 0 0 0 2 3 12 12 5 4 0 16 52 Optina ranjavanja Centar Ilida Novi grad Novo Sarajevo Stari grad Vogoa Sarajevo, neodreeno Ukupno ene Mu. Pol nep. 0.00 0.01 0.01 0.02 0.00 0.00 0.03 0.02 0.09 0.08 0.02 0.03 0.00 0.09 0.00 0.00 0.01 0.01 0.00 0.00 0.00 0.02
0.06 0.33
* Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
642
A4.7 Lica ranjena unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-94.*, apsolutne brojane vrijednosti prema uzroku smrti i polu Uzroci ranjavanja Vatr. oru.- granatiranje Vatr. oru.- snajperska vatra Vatr. oru.- pogo|eni hicem Vatr. oru.- drugo i neodre|eno: mitraljez - protuavionski - Vatr. oru.- Vatr. oru.- M-84 i slino - Vatr. oru.- neodre|eno ene 1681 604 4 135 Mukarci Pol nepoznat Ukupno 6326 2505 37 1023 2 2 0 0 8009 3111 41 1158
38 2 95
11
182 12 829
215
0 0 0
0
220 14 924
226
Direktni ratni gubici - Hladno oruje/zaklani/mueni - Pogubljenje - ivi - Nestali - Ostali nastra. - ratne operacije Indirektni ratni gubici - Nagazili na minu - Ostali nastra. -ratni uslovi
Ostali nastradali - neutvreno
1 0 0 7 3
5
10 0 4 28 173
118
0 0 0 0 0
0
11 0 4 35 176
123
3 2
0 9
95 23
4 47
0 0
0 0
98 25
0 4 56
Nesree i nasilje: - - saobraajne nesree - Ostalo - Ostalo - druge nesree - Samounesre eni
Nepoznato/neodreeno Ukupno * Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
4 4 1
28 2477
24 20 3
163 10438
0 0 0
0 4
28 24 4
191 12919
643
A4.8 Civili ranjeni unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-94.*, apsolutne brojane vrijednosti prema uzroku ranjavanja i polu
Civili Uzroci ranjavanja Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje snajperska vatra Vatreno oruje pogo|eni hicem Vatreno oruje drugo i neodre|eno - Vatreno oruje protuavionski mitraljez - Vatreno oruje - M-84 i slino - Vatreno oruje neodre|eno Direktni ratni gubici - Hlsdno oruje/zaklani/mueni - Pogubljenje - ivi tit - Nestali - Ostali nastradali ratne operacije Indirektni ratni gubici - Nagazili na minu - Ostali nastradali ratni uslovi - Ostali nastradali neodre|eno Nesree i nasilje: - Ostalo saobraajne nesree - Ostalo druge nesree - Samounesreeni Nepoznato/neodre|eno Ukupno
ene 1571 559 3 116 32 2 82 8 0 0 0 6 2 2 2 0 0 8 4 4 0 24 2291
Mukarci Ukupno 1834 737 4 165 49 1 115 11 3 0 1 4 3 8 5 3 0 11 6 5 0 32 2802 3405 1296 7 281 81 3 197 19 3 0 1 10 5 10 7 3 0 19 10 9 0 56 5093
* Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
644
A4.9 Vojnici ranjeni unutar linija fronta u Sarajevu, 1992.-94.*, apsolutne brojane vrijednosti prema uzroku ranjavanja i polu
Vojnici Uzroci ranjavanja Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje- snajperska Vatreno oruje- pogo|eni hicem Vatreno oruje drugo i neodre|eno - Vatreno oruje protuavionski mitraljez - Vatreno oruje - M-84 i slino - Vatreno oruje neodre|eno Direktni ratni gubici - Hladno oruje/zaklani/mueni - Pogubljenje - ivi tit - Nestali - Ostali nastradali ratne ij Indirektni ratni gubici - Nagazili na minu - Ostali gubici ratni uslovi - Ostali nastradali neodre|eno Nesree i nasiljee: - Ostalo saobraajne nesree - Ostalo druge nesree - Samounesreeni Nepoznato/neodre|eno Ukupno
ene 105 45 1 18 6 0 12 2 0 0 0 1 1 3 1 2 0 1 0 0 1 3 178
Mukarci 4471 1759 33 857 133 11 713 200 6 0 2 23 169 108 89 19 4 36 18 15 3 126 7594
Pol 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 2
Ukupno 4577 1805 34 875 139 11 725 202 6 0 2 24 170 111 90 21 4 37 18 15 4 129 7774
* Od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
A4.10a Lica ranjena u Sarajevu, 1992.-94.*, broj~ane vrijednosti prema uzroku ranjavanja A4.10b Lica ranjena u Sarajevu, 1992.-94.*, procenat prema uzroku ranjavanja
0.0% 1.0% 1.7% 0.4% 1.5% 4 56 191 9.0% 0.3%
123
1158 41
226
3111 8009
24.1% 62.0%
Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje pogo|eni Direktni ratni gubici Ostali nastradali neodre|eno Nepoznato/ neodre|eno
Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje pogo|eni Direktni ratni gubici Ostali nastradali - neodre|eno Nepoznato/ neodre|eno
Vatreno oruje - snajperska vatra Vatreno oruje - drugo i neodre|eno Indirektni ratni gubici Nesree i nasilje
* Unutar linija fronta, od 10. 09. 1992.dto 10. 08. 1994.
645
646
A4.11a Civili ranjeni u Sarajevu, 1992.-94.*, broj~ane vrijednosti prema uzroku ranjavanja A4.11b Civili ranjeni u Sarajevu, 1992.-94.*, procenat prema uzroku ranjavanja
0.4% 19 56 0.1% 25.4% 5.5% 1.1% 0.2% 0.4% 10
19
281
1296
3405
66.9%
Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje pogo|eni Direktni ratni gubici Ostali nastradali - neodre|eno
Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje pogo|eni Direktni ratni gubici Ostali nastradali - neodre|eno
* Unutar linija fronta,od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
A4.12a Vojnici ranjeni u Sarajevu, 1992.-94.*, broj~ane vrijednosti prema uzroku ranjavanja A4.12b Vojnici ranjeni u Sarajevu, 1992.-94.*, procenat prema uzroku ranjavanja
2.6% 129 11.3% 1.4% 0.1% 0.5% 1.7% 4 37
202
111
875
34 0.4% 4577 23.2%
1805
58.9%
Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje pogo|eni Direktni ratni gubici - Ostali nastradali - neodre|eno Nepoznato/ neodre|eno
Vatreno oruje - granatiranje Vatreno oruje pogo|eni Direktni ratni gubici - Ostali nastradali - neodre|eno Nepoznato/ neodre|eno
Vatreno oruje snajperska vatra Vatreno oruje drugo i neodre|eno Indirektni ratni gubici Nesree i nasilje:
647
648
A4.13 Broj lica poginulih mjeseno unutar linija fronta u Sarajevu, od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994., prema statusu civil-vojnik
Vrijeme septembar 1992. oktobar 1992. novembar 1992. decembar 1992.
Civili 432 464 189 285 279 236 335 247 302 352 382 186 177 178 160 223 202 212 143 23 16 30 9 7 7 14
Vojnici Status nepoz. Ukupno 686 624 328 894 400 391 398 262 324 456 681 342 235 227 168 353 374 278 103 65 46 54 27 12 9 28 7765 6 4 4 7 0 4 2 1 2 3 1 2 1 4 1 3 3 2 1 0 0 1 0 0 0 0 52 1124 1092 521 1186 0 679 631 735 510 628 811 1064 530 413 409 329 579 579 492 247 88 62 85 36 19 16 42 12907
januar 1993. februar 1993. mart 1993. april 1993. maj 1993. jun 1993. jul 1993. august 1993. septembar 1993. oktobar 1993. novembar 1993. decembar 1993. nepozanto 1993. januar 1994. februar 1994. mart 1994. april 1994. maj 1994. jun 1994. jul 1994. august 1994. nepoznato 1994.
Ukupno 5090
649
A4.14 Broj lica ranjenih mjeseno unutar linija fronta u Sarajevu, od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
Civili
1000 800 600 400 200 0
n93 M ar -9 3 M ay -9 3 Ju l -9 3 Se p93 N ov -9 3 n94 M ar -9 4 M ay -9 4 Ju l -9 4 Se p94
M ar -9 4 M ay -9 4 Ju l -9 4 Se p94 n94 Ja M ar -9 4 M ay -9 4 Ju l -9 4 Se p94 n94 Ja
-9 2 Se p
ov -
92
Vojnici
1000 800 600 400 200 0
ov -9 2 Ja n93 M ar -9 3 M ay -9 3 Ju l -9 3 Se p93 N ov -9 3 ov -9 2 Ja n93 M ar -9 3 M ay -9 3 Ju l -9 3 Se p93 N ov -9 3 Se p -9 2 N
Svi ranjeni
1200 1000 800 600 400 200 0
Se p -9 2 N
Ja
Ja
650
10
Civili
20
40
60
80
20
0
40
60
80
Vojnici
Svi ranjeni
A4.15 Broj lica ranjenih dnevno unutar linija fronta u Sarajevu, od 10. 09. 1992. do 30. 09. 1993.
120
30
60
90
-S 2 4 e p -9 -S 2 e 8 - p - 92 Oc 2 2 t- 9 -O 2 5 - c t- 9 N 2 1 9 o v-N 9 2 o 3 - v - 92 D 1 7 ec- D 92 3 1 e c-D 9 2 1 4 e c-9 -J 2 2 8 a n- 9 -Ja 3 1 1 n- 9 -F 3 2 5 e b -9 -F 3 1 1 e b -9 -M 3 2 5 a r-M 9 3 8 - a r -9 A 3 2 2 p r -9 -A 3 6 - pr - 9 M 3 2 0 a y-M 9 3 a 3 - y - 93 Ju 1 7 n- 9 -J u 3 n 1 - - 93 Ju 1 5 l- 9 -J u 3 2 9 l -9 - 3 1 2 Jul - A 93 2 6 ug - A 93 ug 9 - - 93 Se 2 3 p- 9 -S 3 ep -9 3
10 -S 24 ep- S 92 e 8 - p - 92 Oc 2 2 t- 9 -O 2 5 - c t- 9 N 1 9 o v- 2 -N 9 2 o 3 - v -9 D 2 17 ec- D 92 3 1 e c-D 9 2 1 4 e c- 9 -J 2 2 8 a n- 9 -J a 3 1 1 n- 9 -F 3 25 eb- F 93 11 eb- M 93 2 5 a r-M 9 3 8 - a r-9 A 2 2 p r- 3 - A 93 6 - pr - 9 M 2 0 a y- 3 -M 9 3 a 3 - y -9 J 3 1 7 u n- 9 -J u 3 1 - n - 93 J 1 5 u l- 9 -J u 3 2 9 l -9 1 2 - J ul - 3 -A 9 2 6 ug - 3 - A 93 u 9 - g - 93 S 2 3 e p-S 9 3 ep - 93

10 -S 24 ep- S 92 e 8 - p - 92 Oc 2 2 t- 9 -O 2 5 - c t- 9 N 1 9 o v- 2 -N 9 2 o 3 - v -9 D 2 17 ec- D 92 3 1 e c-D 9 2 1 4 e c- 9 -J 2 2 8 a n- 9 -J 3 1 1 a n- 9 -F 3 25 eb- F 93 11 eb- M 93 2 5 a r-M 9 3 8 - a r-9 A 3 2 2 p r- A 93 6 - pr - 9 M 2 0 a y- 3 -M 9 3 a 3 - y -9 J 3 1 7 u n- 9 -Ju 3 n 1 - - 93 J 1 5 u l-9 -J 3 2 9 ul - 9 1 2 - J ul - 3 -A 9 2 6 ug - 3 - A 93 u 9 - g - 93 S 2 3 e p- 9 -S 3 ep - 93
Civili
20
40
60
80
120
Vojnici
Svi ranjeni
A4.16 Broj lica ranjenih dnevno unutar linija fronta u Sarajevu, od 01. 10. 1993. do 10. 08. 1994.
30
60
90
20
40
60
80
1O 1 2 c t- 9 -O 3 2 3 c t- 9 -O 3 3 - c t- 9 N 1 4 o v- 3 -N 9 3 2 5 ov - N 93 o 6 - v -9 De 3 1 7 c- D 93 2 8 e c-D 9 3 e 8 - c-9 3 J 1 9 a n -9 -J 4 3 0 a n- 9 -J 4 1 0 a n-F 9 4 21 eb- F 94 e 4 - b -9 M 4 1 5 a r- M 94 2 6 a r-M 9 4 6 - a r- 9 A 4 1 7 p r- A 94 2 8 pr -A 9 4 9 - pr - 9 M 4 2 0 a y-M 9 4 31 ay- M 94 11 ay- J 94 2 2 un - 9 -J u 4 n 3 - - 94 J 1 4 u l- 9 -J 4 2 5 ul - 9 -J 4 5 - ul - 9 Au 4 g94
1O 1 2 c t-9 -O 3 2 3 c t- O 93 3 - c t- 9 N 1 4 o v- 3 -N 9 3 2 5 ov - N 93 6 - ov - 9 D 3 1 7 ec- D 93 2 8 e c-D 9 3 e 8 - c- 9 J 3 1 9 a n -9 -J 4 3 0 a n- 9 -J a 4 1 0 n- 9 -F 4 21 eb- F 94 4 - e b -9 M 4 1 5 a r- M 94 2 6 a r-M 9 4 6 - a r-9 A 1 7 p r- 4 - A 94 2 8 pr -A 9 4 9 - pr - 9 M 2 0 a y- 4 -M 9 4 3 1 ay - M - 94 1 1 ay - J 94 2 2 un - 9 -Ju 4 3 - n - 94 J 1 4 u l- 9 -Ju 4 2 5 l -9 -J 4 5 - ul - 9 Au 4 g- 9 4
1O 1 2 c t- 9 -O 3 2 3 c t- O 93 3 - c t- 9 N 1 4 o v- 3 -N 9 3 2 5 ov - N 93 6 - ov - 9 D 3 17 ec- D 93 2 8 e c-D 9 3 e 8 - c- 9 J 3 1 9 a n -9 -J 4 3 0 a n- 9 - 4 1 0 J a n-F 9 4 21 eb- F 94 4 - e b -9 M 1 5 a r- 4 - M 94 2 6 a r-M 9 4 6 - a r- 9 A 1 7 p r- 4 - A 94 2 8 pr -A 9 4 9 - pr - 9 M 2 0 a y- 4 -M 9 4 3 1 ay - M - 94 11 ay- J 94 2 2 un - 9 -J u 4 3 - n - 94 J 1 4 u l- 9 -J u 4 2 5 l -9 -J 4 5 - ul - 9 Au 4 g- 9 4
651
652
ANEKS 5
Demografske stope pogibija, ranjavanja i umrlih prirodnom smru u Sarajevu

A5K.1 Stope smrtnosti lica poginulih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema etnikoj pripadnosti
2000
182
1500 115 1000 83 80
500
23
0 Ostali Hrvati Muslimani Srbi Ukupno
* Unutar linija fronta,od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
A5K.2 Stope smrtnosti lica poginulih u Sarajevu, 1992.-94.*, po starosnim grupama grupama od po pet godina
1800 1500 1200 900 600 300 0
20 -2 4 30 -3 4 40 -4 4 50 -5 4 60 -6 4 10 -1 4 70 -7 4 80 -8 4 04
653
A5K.3 Stope smrtnosti lica poginulih u Sarajevu, 1992.-94.*, po starosnim grupama od po deset godina
1800 1500 1200 900 600 300 0
9 09 -1 10 9 9 9 -4 -2 -3 30 40 20 9 9 9 -6 -5 -7 60 50 70 80 9 -8 90 +
A5K.4 Stope smrtnosti lica poginulih u Sarajevu, 1992.-94.*, po starosnim grupama od po deset godina i prema polu
3600 3000 2400 1800 1200 600 0 0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+
mu{karci
ène
654
A5K.5 Stope smrtnosti lica poginulih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema uzroku smrt
750 600 450 300 150 0
66
22 9
Pogo|eni Granatiranje hicem Snajperska vatra
Direktni gubici Ostali gubici Drugo vatreno oruje Indirektni gubici
Nepoznato
Nesree/ nasilje
* Unutar linija fronta, od 10. 09. 1992. do 10.08.1994.
A5K.6 Apsolutna brojana vrijednost lica poginulih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema uzroku smrti
1600
1200
800 400
0 Granatiranje
Direktni gubici Ostali gubici Nepoznato Pogo|eni hicem Drugo Indirektni gubici Snajperska Nesree/ vatreno vatra nasilje oruje
655
A5K.7 Stope smrtnosti lica poginulih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema uzroku smrti i polu
1200
108
Mu.
ene
900
600
39
300
26 6 11 1 17 10 1 3 1 2 2 2 3 1 3 5
0 Granatiranje
Ostali Pogo|eni Nepoznato Direktni gubici hicem ratni gubici Snajperska Ostalo Indirektni Nesree/nasilje vatra vatreno ratni gubici oruje
A5K.8 Apsolutne brojane vrijednosti lica poginulih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema uzroku smrti i polu
1500
mu{kar ci ène
1200 900 600 300 0 Granatiranje Ostali Nepoznato Direktni Pogo|eni gubici ratni hicem gubici Snajperska Nesre}e/ Indirektni Ostalo vatra nasilje ratni gubici vatreno oru`je
656
A5K.9
Pet najeih uzroka smrti u Sarajevu, 1992.-94.*, stope smrtnosti na 100.000 stanovnika
1000 800 600 400 200 0 Granatiranje Snajperska vatra Pogo|eni hicem Ratne operacije
Vatreno oruje - neodre|eno
Novi Grad
Novo Stari Sarajevo Grad
Centar
Ilidà
Vogo{}a
A5K.10 Pet najeih uzroka smrti u Sarajevu, 1992.-94.*, Apsolutne brojane vrijednosti smrtnih sluajeva
600 500 400 300 200 100 0 Granatiranje Snajperska Vatreno oruje vatra - neodre|eno Novo Stari Sarajevo Grad Pogo|eni hicem
Centar
Ratne operacije
Novi Grad
Ilidà
Vogo{}a
657
A5K.11 Stope smrtnosti lica poginulih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema optini prebivalita 1991. godine
1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0
n Ce ta r Il i dz a N i ov Gr No vo Sa r S ta r iG r g Vo os ca
1541 1348 1007 854
1400
958
A5K.12 Stope smrtnosti lica poginulih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema optini prebivalita 1991. godine i prema dobi
2400 2000 1600 1200 800 400 0 0-9 10-19 20-29 30-39 40-49 50-59 60-69 70-79 80-89 90+
Centar Novo Sar
Ilidà Stari Gr
Novi Gr Vogo{}a
658
A5W.1 Stope ranjavanja lica ranjenih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema etnikoj pripadnosti
7500 6000 4500 3000 1500 0 Ostali Hrvati
688
441 357 266 95
Muslimani
Srbi
Ukupno
A5W.2 Stope ranjavanja lica ranjenih u Sarajevu, 1992.-94.*, po starosnim grupama od po pet godina
7500 6000 4500 3000 1500 0
4 -7 70 80
-4
-5
0-
-1
50
10
20
30
40
60
-6
-2
-3
-8
659
A5W.3 Stope ranjavanja lica ranjenih u Sarajevu, 1992.-94.*, po starosnim grupama od po deset godina
7500 6000 4500 3000 1500 0

09 10 -1 9 20 -2 9 30 -3 9 40 -4 9 50 -5 9 60 -6 9 70 -7 9 80 -8 9 90 +
* Unutar linija fronta od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994.
A5W.4 Stope ranjavanja lica ranjenih u Sarajevu, 1992.-94.*, po starosnim grupama od po deset godina i prema polu
12500 10000 7500 5000 2500 0 0-9 10-1920-2930-3940-4950-5960-6970-7980-89 90+

mu{karci
ène
660
A5W.5 Stope ranjavanja lica ranjenih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema uzroku ranjavanja
3000 2500 2000 1500
2743
1057
1000 500
14 401 76 41 0 18 60
0 Granatiranje Snajperska vatra Pogo|eni hicem Nepoznato Ostali Direktni gubici gubici Indirektni Drugo Nesre}e/ gubici vatreno nasilje oru`je
A5W.6 Apsolutne brojane vrijednosti lica ranjenih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema uzroku ranjavanja
7000 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 Granatiranje Snajperska vatra Pogo|eni hicem Nepoznato Ostali Direktni gubici gubici Indirektni Nesre}e/ Drugo gubici vatreno nasilje oru`je
* Unutar linija fronta od 10. 09. 1992.do 10. 08. 1994.
661
A5W.7 Stope ranjavanja lica ranjenih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema uzroku ranjavanja i polu
4800 4000 3200 2400
4402 mu{kar ci ène ène
1739
1600 800 0
1164 719 409 26 3 99 151 5 81 3 1 0 33 4 10318
Granatiranje Snajperska vatra
Pogo|eni hicem
Nepoznato Ostali Direktni gubici gubici Indirektni Nesre}e/ Drugo gubici vatreno nasilje oru`je
A5W.8 Apsolutne brojane vrijednosti lica ranjenih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema uzroku ranjavanja i polu
6000
mu{kar ci ène ène
5000 4000 3000 2000 1000 0 Granatiranje Snajperska vatra Pogo|eni hicem Nepoznato Ostali Direktni gubici gubici Indirektni Nesre}e/ Drugo gubici vatreno nasilje oru`je
662
A5W.9
Pet najeih uzroka ranjavanja u Sarajevu, 1992.-94.*, stope ranjavanja na 100.000 stanovnika
3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 Granatiranje Snajperska vatra Vatreno oru`jeneodre|eno Vatreno oru`jeprotuavionsko Ratne operacije
Novi Grad
Novo Stari Sarajevo Grad
Centar Ilidà Vogo{}a
A5W.10 Pet najeih uzroka ranjavanja u Sarajevu, 1992.-94.*, apsolutne brojane vrijednosti ranjenih lica
2500 2000 1500 1000 500 0 Snajperska vatra Vatreno Vatreno Ratne oru`jeoru`jeneodre|eno protuavionsko operacije Novo Stari Sarajevo Grad Centar Ilidà Vogo{}a
Granatiranje Novi Grad
663
A5W.11
Stope ranjavanja lica ranjenih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema optini prebivalita 1991. godine
5473
6000
5299 4262
4500
3887 3339
3658
3000
1500
0
Ce ar nt d Ili za v No iG r N o ov Sa r a St ri Gr g Vo os ca
A5W.12 Stope ranjavanja lica ranjenih u Sarajevu, 1992.-94.*, prema optini prebivalita 1991. i dobi
9000 7500 6000 4500 3000 1500 0

9 09 9 9 9 9 9 9 9 -8 -7 -6 -5 -4 -1 -3 -2 80 70 60 30 20 50 40 10 + 90
Centar Novo Sar
Ilidza Stari Gr
Novi Gr Vogosca
664
ANEKS 6 Statistika osnova analize: metoda obuhvata i ponovnog obuhvata
665
Statistika osnova analize: metoda obuhvata i ponovnog obuhvata Metoda obuhvata i ponovnog obuhvata izvorno je predloena za procjenjivanje nepoznatog broja ivotinjskih populacija. Od tada su je prihvatile mnoge druge istraivake discipline. U ovom aneksu obrazloiemo ovu metodu i objasniti kako smo je upotrijebili u naem istraivanju. Metoda obuhvata i ponovnog obuhvata primjenjuje se u sluajevima kada imamo stanovnitvo nepoznatog obima, a zadatak nam je da procijenimo ukupan broj lanova tog stanovnitva. To moemo uraditi u dva koraka. Prvo emo izvriti sluajni odabir uzorka stanovnitva i oznaiti sve obuhvaene pojedince, a zatim emo ih vratiti stanovnitvu iz kojega potjeu i pustiti ih da se pomijeaju sa preostalim stanovnitvom. Svaki pojedinac trebao bi imati jednaku mogunost da bude obuhvaen kao i ostali. U drugom koraku emo odabrati sljedei sluajni uzorak. Ta dva uzorka treba uzimati nezavisno. Zbog toga vjerovatnoa da pojedinac ponovno bude obuhvaen u uzorku 2 nema nikakve veze sa time da li je obuhvaen i oznaen u uzorku 1. Sa matematikog gledita, nezavisnost ove dvije pojave znai da je vjerovatnoa da se neke dvije pojave dogode zajedno jednaka vjerovatnoi dogaanja prve pomnoene sa vjerojatnoom dogaanja druge. Ovo moemo napisati na sljedei nain:
P( A B ) = P( A) P( B ).
Kad odaberemo drugi uzorak, u njemu izbrojimo ponovno obuhvaene pojedince. Treba primijetiti da su "ponovno obuhvaeni" pojedinci oni, od svih obuhvaenih u uzorku 2, koji su prethodno takoe bili obuhvaeni (i oznaeni) u uzorku 1. Osnovni princip metode obuhvata i ponovnog obuhvata jeste da se na osnovu udjela ponovno obuhvaenih pojedinaca u uzorku 2 procjenjuje udio obuhvaenih (i oznaenih) pojedinaca iz uzorka 1 u itavom stanovnitvu. Kako je broj oznaenih pojedinaca u itavom stanovnitvu poznat (iz koraka 1) a kako je poznat i procijenjeni udio oznaenih pojedinaca u stanovnitvu (iz koraka 2), moemo izraunati ukupan broj pojedinaca u stanovnitvu. To se moe uraditi tako da se broj oznaenih pojedinaca podijeli sa njihovim procijenjenim udjelom u stanovnitvu. Ako N predstavlja ukupan broj pojedinaca u stanovnitvu, p je procijenjeni udio svih oznaenih pojedinaca u stanovnitvu (tj. udio ponovno obuhvaenih pojedinaca u drugom uzorku), a N1 je broj pojedinaca oznaenih u prvom koraku (tj. onih koji su obuhvaeni u uzorku 1), dobivamo25: = N1 . N p (1)
Ako je N2 broj pojedinaca u drugom uzorku a N12 broj ponovno obuhvaenih pojedinaca u drugom uzorku (tj. onih koji su takoe obuhvaeni i oznaeni u prvom uzorku) dobivamo da je:
25
Krovi iznad X oznaava da se radi o procijenjenoj vrijednosti.
666
p=
N12 . N2
(2)
Procijenjeni ukupni broj stanovnika moe se stoga izraziti kao:

= N1 N 2 . N N12 (3)
Ovakvo razmiljanje ima smisla ako su uzorci veliki, kao i preklapanje izmeu oba uzorka (tj. broj ponovno obuhvaenih pojedinaca u drugom uzorku)26.
Cilj poglavlja 6 bio je da se izvri procjena ukupnog broja lica poginulih u Sarajevu tokom zadanog vremenskog perioda. Na raspolaganju smo imali dva uzorka, Popis porodinih domainstava u Sarajevu 1994. (PDS-1994) i bazu podataka Bakije (Bakije). Ti izvori su veliki i meu njima je dolazilo do znaajnog preklapanja. Smatrali smo PDS1994. prvim uzorkom i sve zapise iz PDS-1994. smatrali smo obuhvaenim i oznaenim. Bazu podataka Bakije uzeli smo kao drugi uzorak. (Treba rei da nema nikakve razlike u tome koji se izvor odabere kao "prvi", a koji kao "drugi"; problem je simetrijske prirode). Zatim smo izbrojali "ponovno obuhvaene" zapise u bazi podataka Bakije. To znai da smo izmjerili preklapanje dvaju izvora. Sa realnom pretpostavkom da su oba izvora nastala nezavisno27, prisjetili smo se da je udio "ponovno obuhvaenih" zapisa u bazi podataka Bakije isti kao i udio "obuhvaenih" zapisa (iz PDS-1994.) u itavom stanovnitvu i primijenili jednainu 3 da bismo dobili ukupan broj poginulih lica. Uzorci 1 i 2 (tj. nai izvori) opisani su dalje u tekstu: Tabela A6.1. Pregled obima i preklapanja izvora koritenih u procjeni obuhvata i ponovnog obuhvata ukupnog broja poginulih lica unutar linija fronta u Sarajevu od 10. 09. 1992. do 10. 08. 1994. Muslimani koji su poginuli ili umrli prirodnom smru identificirani u: DAPS /PDS-1994. ?/: 4067 ( N1 ), Bakije: Preklapanje: 4060 ( N 2 ), 2764 ( N12 ).
Da bi se procijenio ukupan broj poginulih Muslimana ili Muslimana umrlih prirodnom smru unutar linija fronta u Sarajevu u zadanom periodu, primijenjena je metoda obuhvata i ponovnog obuhvata. Izraunski broj procjene (estimator) ukupnog broja dobiven je jednainom:
26 ta je "veliko" ili "malo" prilino je subjektivno, ali mi neemo govoriti o tome jer su nai uzorci vei od 4.000, a to sigurno nije malo. 27 Nezavisnost izvora znai da se, iako zapis nalazi u PDS-1994., time ne mijenja mogunost da se nalazi i u bazi podataka Bakije, i obrnuto.
667
= N1 N 2 N N12 pri emu:

N1 , N 2 : N12 :
veliina uzoraka 1 i 2, a veliina preklapanja.
Upotrebom podataka iz tabele 1 dobili smo ukupan broj umrlih Muslimana (poginuli i = 5973.958 . Takoe smo izradili intervalnu umrli prirodnom smru) koji iznosi N procjenu za izraunski broj procjene. Odstupanje ovog broja izraunava se jednainom: ) = N1 N 2 ( N1 N12 )( N 2 N12 ) . Var ( N 2 N12 ( N12 1)
) = 1320.969 . Dolenavedeni Koristei se podacima iz tabele 1 izraunali smo da je Var( N interval sadri nepoznat ukupan broj stanovnitva uz vjerovatnou od 95%:
(N 1.96 Var( N ); N + 1.96 Var( N ) )

U naem sluaju to znai da: P (5902.722 < N < 6045.195) = 0.95, odnosno, da ukupan broj poginulih ili Muslimana umrlih prirodnom smru u Sarajevu za analizirani period (uz vjerovatnou od 95%) iznosi izmeu 5.903 i 6.045.
Literatura:
Y. Bishop, Fienberg and Holland, Discrete Multivariate Analysis: Theory and Practice, Cambridge, Mass.: MIT Press, 1975. E. Marks, W. Seltzer, K. Krotki, 1974: Population Growth Estimation: Handbook of Vital Statistics Measurement. Citirano prema: Political Killing in Kosovo/Kosova, mart-jun 1999. Political Killings in Kosova/Kosovo, mart-jun 1999. (Washington: ABA-CEELI and AAAS, 2000.) P. Spiegel, P. Salama, 2000, War and Mortality in Kosovo, 1998.-1999.: An Epidemiological Testimony. Lancet 2204 (355). Capture-recapture Webpage: http:/www.pitt.edu
668
Broj rtava u opsadi Sarajeva od aprila 1992. do decembra 1995. Studija o stopi smrtnosti na osnovu osam velikih izvora podataka
Ewa Tabeau, Jakub Bijak i Neda Lonari Demografsko odeljenje, Tuilatvo MKSJ-a
Izvetaj vetaka pripremljen za predmet SLOBODAN MILOEVI BOSNA I HERCEGOVINA (IT-02-54)
18. avgust 2003.
670
Broj umrlih tokom opsade Sarajeva 19921995.
671
Predmet ovog izvetaja jeste ukupan broj rtava opsade Sarajeva od aprila 1992. do decembra 1995. Podaci navedeni u ovom izvetaju dobijeni su za podruje koje smo nazvali Sarajevo est, a obuhvata teritoriju est sarajevskih optina: Centar, Ilida, Novi Grad, Novo Sarajevo, Stari Grad i Vogoa. Te optine su analizirane na osnovu teritorijalne podele Bosne i Hercegovine pre rata (od 1991). Za podatke koji su navedeni u ovom izvetaju korieno je osam velikih i pouzdanih izvora (odnosno, spiskova umrlih): podaci o smrtnosti od 1992. do 1995, koje je Federalni zavod za statistiku /FZS/ u Sarajevu utvrdio retroaktivnim prikupljanjem pojedinanih izvoda iz evidencije umrlih iz matinih knjiga u Bosni i Hercegovini; spiskovi nestalih lica za Bosnu i Hercegovinu od 1992. do 1995. koje su utvrdili Meunarodni komitet Crvenog krsta (MKCK) i amerika nevladina organizacija Lekari za ljudska prava (LLJP); podaci o smrtnosti od 1992. do 1995. koje je prikupila bosanska nevladina organizacija Muslimani protiv genocida (MPG); podaci o smrtnosti od 1992. do 1994. iz HSS-94 /Households Survey Sarajevo/, ispitivanja domainstava u Sarajevu 1994, utvreni u Tuilatvu MKSJ-a na osnovu prvobitnog istraivanja obavljenog polovinom 1994, kojim je obuhvaeno 85.000 domainstava koja su tada ivela na teritoriji unutar linija fronta u Sarajevu. Istraivanje je izradio i sproveo Institut za istraivanje ratnih zloina i meunarodno pravo u Sarajevu; spisak umrlih od 1992. do 1995. koji je utvrdilo pokopno drutvo Bakije u Sarajevu, najvea i najstarija muslimanska pogrebna ustanova u gradu; spisak palih boraca Armije Bosne i Hercegovine (ABH) od 1992. do 1995, dobijen od Ministarstva odbrane Federacije Bosne i Hercegovine; spisak palih boraca VRS-a od 1992. do 1995, dobijen od Ministarstva odbrane Republike Srpske; spisak palih boraca HVO-a od 1992. do 1995, dobijen od Ministarstva odbrane Federacije Bosne i Hercegovine;
Pored tih osam izvora podataka o smrtnosti, koristili smo i popis stanovnitva Bosne i Hercegovine iz 1991. Popis je posluio kao reper za sve evidentirane mrtve navedene u naim izvorima podataka o smrtnosti i kao baza za poreenje svih izvoda iz evidencija umrlih, objedinjavanje izvora i utvrivanje jednog velikog spiska jedinstvenih izvoda umrlih koji su povezani s opsadom Sarajeva. Kada je re o metodu analize, iz svakog izvora podataka o smrtnosti izvaeni su pojedinani izvodi iz evidencija umrlih koji su relevantni za opsadu Sarajeva, a zatim objedinjeni. Sainjen je dugaak spisak svih relevantnih izvoda. Poto se izvori podataka o smrtnosti
meusobno ipak preklapaju, u spisak objedinjenih izvora podataka ukljueni su duplirani izvodi. Duplirani izvodi su eliminisani prouavanjem sluajeva preklapanja izvoda iz evidencija umrlih sa podacima o tim istim licima sa popisa stanovnitva. Ako je odreeno lice, obuhvaeno popisom, dovedeno u vezu sa njenim/njegovim izvodom iz evidencije umrlih koji je naveden u vie od jednog izvora podataka o smrtnosti, bilo je jasno da samo jedan izvod iz evidencije umrlih moe da se uvrsti u spisak objedinjenih izvora. Svi duplirani izvodi zato su izbrisani, a izvod naveden u najpouzadnijem izvoru podataka o smrtnosti ostao je na spisku objedinjenih izvora. Pregled izvoda koji se preklapaju takoe je pomogao da se poboljaju celovitost i kvalitet evidencije. Pre nego to je analiza poela, procenili smo izvore podataka o smrtnosti civila i zakljuili da je, po informativnosti i pouzadnosti, redosled izvora, od najboljeg ka najgorem, sledei: FZS, MKCK-LLJP, MPG, HSS-94 i Bakije. Spiskovi palih boraca imali su prioritet nad svim drugim izvorima. Utvrivanje hijerarhije izvora podataka nema nikakve veze sa njihovim ukupnim kvalitetom, koji je relativno dobar za svaki izvor. Ta hijerarhija je prevashodno bila potrebna da bi se eliminisali duplikati. Na primer, ako
672
je smrt jedne iste osobe evidentirana u svih pet izvora, u naoj bazi podataka ostao je najpouzadniji izvor (na primer, FZS), a svi ostali su izbrisani. Svi izvori i metodi razmotreni su opirnije u prilogu. Dole, u tabelama 1a i 1b, predstavljamo kljune statistike podatke o broju umrlih u opsadi Sarajeva.
Tabela 1a. Kljuni statistiki podaci o opsadi Sarajeva, 1992-1995. Minimalni brojevi povezani podaci Kategorija umrlih Vojnici Civili, povezano sa ratom Civili nepovezano s ratom Civili, drugi uzroci smrti Ukupno Broj 3.686 4.015 6.715 893 15.309 Procenat 24,1 26,2 43,9 5,8 100,0
Tabela 1b. Kljuni statistiki podaci o opsadi Sarajeva, 1992-1995. Minimalni brojevi korigovani povezani podaci Kategorija umrlih Vojnici Civili, povezano sa ratom Civili, nepovezano s ratom Civili, drugi uzroci smrti Ukupno Broj 4.548 4.954 8.285 1.102 18.888 Procenat 24,1 26,2 43,9 5,8 100,0
Napomena: Prosena stopa podudarnosti: Faktor korekcije:
0,766 1,234
Konana procena podataka o smrtnosti u opsadi predstavljena je u tabeli 1b; tabela 1a slui iskljuivo kao osnova za razumevanje toga kako se dolo do konanih brojeva. Na tabeli 1 prikazani su samo podaci dovedeni u vezu sa popisom 1991. Brojani podaci na tabeli 1b prilagoeni su zbog nepotpune stope podudarnosti (vidi dalje u izvetaju). Prema tabeli 1b, procenjuje se da ukupan broj umrlih na podruju Sarajevo est u periodu od aprila 1992. do decembra 1995. iznosi 18.888. Taj broj obuhvata etiri kategorije umrlih: civile koji su umrli povezano sa ratom (4.954), vojnike koji su umrli povezano sa ratom (4.548), civile koji su umrli priodnom smru, te smatramo da te smrti nisu povezane sa ratom (8.285) i broj umrlih civila ija se smrt ne moe svrstati ni u kategoriju povezanih ni u kategoriju nepovezanu sa ratom (1.102). Procenili smo da je ukupno bilo 9.502 neposredne rtve opsade (civili i vojnici: 4.954 odnosno 4.548). Do ukupnog broja umrlih na podruju Sarajevo est u periodu od aprila 1992. do decembra 1995. (18.888) i broja rtava opsade (9.502) dolo se tako to se krenulo od spiska svih mogue relevantnih izvoda, koji je sadrao 43.258 imena (meu kojima su bili i duplikati, vidi Prilog, Rezime izvora). Taj spisak smo sainili tako to smo objedinili sve potencijalno relevantne izvode evidentirane u bilo kojem od pet izvora: FZS, MKCK-LLJP, MPG, HSS-94 i Bakije. Potencijalno relevantnom evidencijom smatrali smo izvod iz evidencije umrlih prijavljen za podruje Sarajevo est i u periodu od januara 1992, do decembra 1995, kao i izvode sa nepoznatim datumom smrti. Potrebu da se obuhvati iri period (rat je poeo u aprilu 1992.) diktirala je injenica da je smrt velikog broja lica pre aprila 1992. bila rezultat incidenata povezanih sa kasnijim sukobom, te smo eleli da napravimo i procenu tog broja umrlih. Meutim, izvodi evidentirani od januara do marta 1992. ili sa nepoznatim mesecom smrti u toku 1992. izostavljeni su iz tabele 1b. Od 43.258 umrlih, evidencija o 33.548 uporeena je sa podacima sa popisa i iz toga je proistekla stopa podudarnosti od 76,6 odsto. Od 33.548 evidentiranih za koje su se podaci podudarili (potencijalno
673
relevantni, ali ukljuujui duplikate), 15.309 je identifikovano kao jedinstveno evidentirani sluajevi relevantni za podruje pod opsadom (Sarajevo est) i period opsade (april 1992-decembar 1995). Tabela 1a pokazuje kako je tih 15.309 smrti razvrstano po kategoriji umrlih. U odeljku Rezime izvora u Prilogu nalazi se kategorizacija po mesecu i godini smrti za svaku kategoriju umrlih. Tabela 1a sadri zato statistike podatke do kojih se dolo sa spiska objedinjenih izvora posle eliminacije duplikata. Tabela 1a sadri samo povezane izvode, dok su nepovezani izvodi ostavljeni sa strane. Prema prosenoj stopi podudarnosti izvora podataka o smrtnosti sa popisom iz 1991, koja iznosi 76,6 odsto, otprilike 23,4 odsto izvoda nije ukljueno u tabelu 1a. Da bi se nadoknadio s tim povezani gubitak podataka, brojane podatke iz tabele 1a poveali smo za 23,4 odsto i tako doli do konanih podataka prikazanih na tabeli 1b, koja obuhvata sve raspoloive jednistvene izvode iz evidencije umrlih koji su identifikovani u naim izvorima. Takoe treba napomenuti da taj broj ne obuhvata sumnjive sluajeve moguih preivelih lica, na primer osoba koje su evidentirane i kao rtve rata, a kasnije, posle rata, na primer, i kao birai na spiskovima. Da bi se eliminisali duplikati, morali smo da izvore podataka o smrtnosti poveemo sa popisom stanovnitva 1991. Traenje duplikata samo u spiskovima umrlih ne bi bilo optimalno, jer su podaci o osobama u tim izvorima ogranieni na njihove umrlice, koje su ponekad nepotpune ili imaju druge nedostatke. Evidencija sa popisa stanovnitva mnogo je celovitija i omoguava nam da uporedimo mnogo vie elemenata - linih karakteristika preminule osobe. Pored toga, samo poreenje izvoda sa popisom omoguava da se proui preklapanje izvora, to je vano da bi se proverila doslednost izvoda izmeu izvora podataka. Stopa podudarnosti je, meutim, bila manja od 100 odsto zbog greaka u pisanju i drugih nedostataka podataka (vidi Prilog: Metodi i analiza). U proseku smo uspeli da sa popisom iz 1991. poveemo otprilike 76,6 odsto izvoda u svakom izvoru podataka o smrtnosti, a preostalih 23,4 odsto ostalo je nepovezano. Zato je faktor korekcije primenjen prilikom prilagoavanja podataka iz tabele 1a iznosio 1.234. Podaci u tabeli 1b predstavljaju minimalne (najmanje) brojeve do kojih se dolo na osnovu pet izvora, uz korienje tri dodatna izvora (tri spiska palih boraca) da bi se napravila razlika izmeu civila i vojnika. Dodatni izvori bi poveali te podatke, ali verovatno ne znaajno. Obuhvatnost naih izvora podataka relativno je dobra i svaki novi izvor doneo bi samo malo poboljanje u smislu novih jedinstvenih izvoda. Naposletku, spisak ratom izazvanih rtava opsade Sarajeva najdui je od svih spiskova o ratu u Bosni koji su dosad predoeni MKSJ-u. Na njemu se nalaze 9.502 imena i jo nije konaan. Podseamo na to da se na spisku za Srebrenicu, koja je najkrupniji incident koji je dosad pouzdano identifikovan, nalazi 7.475 imena.
PRILOG 1. 2. Pregled izvora podataka Metodi analize
674
PRILOG
1. Pregled izvora Baza podataka o smrtnosti Federalnog zavoda za statistiku (FZS), 1992-1995. Podaci o smrtnosti za vreme rata koji potiu iz evidencije matinih knjiga (poznate i kao vitalna statistika) sa teritorija pod kontrolom armije vlade FBiH i HVO-a prikupio je i kompjuterski obradio Federalni zavod za statistiku u okviru projekta na kojem je FZS u Sarajevu radio u prvoj polovini 2002. U okviru tog projekata, sva postojea evidencija o umrlima iz perioda od 1992. do 1995. prikupljena je iz mesnih ureda i prebaena u FZS u Sarajevu, gde je grupa slubenika unela podatke u kompjuter pod nadzorom efa odeljenja za demografsku statistiku FZS-a. Rezultat tog projekta je profesionalna baza podataka uraena u formatu Access. Originalne prijave o smrti (odnosno formulari koji se obavezno popunjavaju u vreme smrti) sadrale su detaljne line podatke o dotinoj osobi (ime, datum i optinu roenja, ponekad puni matini broj, optinu stanovanja, nacionalnost itd.), kao i datum, mesto (naselje i optinu), okolnosti i uzrok smrti. Ti podaci su uneti s originalnih formulara (prijava o smrti), uz koje su u velikom broju sluajeva bile priloene i potvrde o smrti, to je omoguilo da se obezbede informacije o medicinskom uzroku smrti.1 Prvobitno je prikupljeno 74.539 izvoda. Tokom procesa pripreme i uporeivanja podataka, izbrisano je 137 duplikata (veinom su koriene sledee promenljive: ime, inicijal prezimena, prezime i datum roenja), pored onih koji su ve izbrisani u toku projekta unosa podataka u FZS-u (2.693), tako da su na tabeli podataka ostala 74.402 jedinstveno evidentirana izvoda. Treba napomenuti da, iako je mogue da i dalje ima jo nekoliko (dodue, ne mnogo) dupliranih izvoda, oni nisu uklonjeni iz zbirke zbog toga to je ostao odreeni stepen nesigurnosti. Broj izvoda relevantnih za podruje Sarajevo est u periodu od 1992. do 1995. (od januara 1992. do decembra 1995.) koji su prijavljeni u bazi podataka FZS-a iznosi 15.547, od ega su 12.724 dovedena u vezu sa podacima iz popisa 1991, tako da je stopa podudarnosti 81,8 odsto.
Spiskovi nestalih lica MKCK-a i LLJP-a Meunarodni komitet Crvenog krsta (MKCK) ulae impresivne napore za vreme oruanih sukoba i drugih kriznih situacija kako bi ponovo spojio pojedince sa njihovim porodicama. U tu svrhu oni objavljuju spiskove osoba koje su prijavljene MKCK-a kao nestale. Spiskovi MKCK-a sadre sledee rubrike: line podatke o nestalim osobama, datum i mesto nestanka, starost u vreme nestanka, line podatke o osobi koja prijavljuje nestanak itd. Spisak MKCK-a prevashodno je spisak nestalih, a ne mrtvih osoba. Naelno se, meutim, pretpostavlja da je veina tih osoba (ako ne sve) mrtva. Sam MKCK takoe je izrazio taj stav.2 Rad MKCK-a u Bosni i Hercegovini dosad je kao rezultat imao etiri izdanja njihovog spiska nestalih osoba (4. izdanje je objavljeno 1998.) i Dodatak koji sadri jo oko 1.000 dodatnih
Primenjene su ifre iz 10. revidiranog izdanja Meunarodne klasifikacije bolesti (ICD-10), koja predstavlja aktuleni standard SZO-a /Svetska zdravstvena organizacija) za svrhe statistikog prijavljivanja smrtnih sluajeva. 2 Iz uvoda publikacije Nestale osobe na teritoriji Bosne i Hercegovine, etvrto izdanje objavljeno 30.6.1998. po abecednom redu, Meunarodni komitet Crvenog krsta. Mesto objavljivanja nije navedeno (verovatno Sarajevo).
1
675
imena (objavljen 2000.). U treem i etvrtom izdanju ukljuili su i odeljak o osobama za koje se zna da su mrtve, ali iji posmrtni ostaci tek treba da budu vraeni njihovim porodicama. Objedinjeni spisak MKCK-a i LLJP-a sa imenima nestalih osoba zasnovan je na etvrtom izdanju spiska MKCK-a iz 1998. i podacima amerike nevladine organizacije Lekari za ljudska prava (LLJP). Lekari za ljudska prava obavili su slian posao kao MKCK. Oni su u Bosni bili aktivni na podruju Srebrenice i sainili su svoj spisak nestalih za to podruje. Helge Brunborg i Henrik Urdal objedinili su ta dva izvora i napravili Izvetaj o broju nestalih i mrtvih iz Srebrenice koji je predoen u predmetu Krsti. Tabela MKCK-a i LLJP-a koju su sastavili Brunborg i Urdal sadri 19.692 izvoda, od kojih je 12.423 jedinstveno evidentirani na spisku MKCK-a, 6.980 se nalazi na oba spiska, dok se 289 nalazi samo na spisku LLJP-a. U 2002. godini aurirali smo spisak MKCK-a iz 1998. dodavi sluajeve navedene u Dodatku 4. izdanju spiska MKCK-a tako to smo 18.4.2002. elektronski uneli podatke iz dokumenata sa vebsajta MKCK-a. Dobijeno je 616 dokumenata u formatu HTML, koji sadre spiskove nestalih osoba po abecednom redu. Ti spiskovi su konvertovani u format Excel i uneti u bazu podataka u formatu Access. Aurirana baza podataka MKCK-a i LLJP-a sadri 20.612 imena. Broj sluajeva relevantan za podruje Sarajevo est u periodu 1992-1995. (od januara 1992. do decembra 1995.), prijavljenih na auriranim spiskovima MKCK-a i LLJP-a, iznosi 761, od ega je 570 dovedeno u vezu sa popisom iz 1991, to daje stopu podudarnosti od 74,9 odsto.
Baza podataka o smrtnosti organizacije Muslimani protiv genocida MPG je skraenica za Udruenje Muslimana protiv genocida, nevladinu organizaciju koja deluje u Sarajevu. MPG je prikupio potvrde o smrti (ukljuujui line podatke kao to su ime, oevo ime, datum roenja itd. i podatke o smrti, na primer, datum, mesto i uzrok smrti) osoba ubijenih tokom rata u BiH, najpre u Sarajevu, a zatim i na drugim podrujima. Dobrovoljci su prikupljali podatke iz raznih izvora, na primer, od roaka, suseda, bolnica, ambulanata, iz novina i preko kontakata u celoj zemlji. Oko 90 odsto informacija dobijeno je od oevidaca. Svaka smrt je evidentirana na posebnom formularu i uneta u bazu podataka. Smrt iste osobe moda su prijavile razliite osobe, a moda je pomenuta i u novinama, bolnikim evidencijama itd. Zato esto postoji nekoliko popunjenih formulara za istu umrlu osobu. U bazi podataka MPG, meutim, postojala je dobra kontrola duplikata. Prikupljeni su podaci o smrti pripadnika svih etnikih grupa, ali nije iskljuena mogunost da umrle osobe nemuslimanskog porekla nisu u dovoljnoj meri registrovane. Postupak prikupljanja, unosa i provere podataka deluje uverljivo, a poreenja koja smo napravili sa drugim izvorima pokazuju da su podaci MPG-a veoma dobrog kvaliteta. Do 2002. uneto je oko 40.000 formulara kojima je obuhvaeno 34.378 rtava u Bosni. U otprilike 9.500 formulara kao mesto smrti navedena je jedna od deset optina3 koje su pripadale teritoriji (predratnog) Sarajeva. Broj sluajeva smrti relevantan za podruje Sarajevo est u periodu od januara 1992. do decembra 1995, prijavljenih u bazi podataka MPG-a, iznosi 8.173, od ega je 6.616 dovedeno u vezu sa popisom iz 1991, to daje stopu podudarnosti od 80,9 odsto.
Sledeih deset optina inilo je teritoriju predratnog Sarajeva: Centar, Hadii, Ilida, Ilija, Novi Grad, Novo Sarajevo, Stari Grad, Pale, Trnovo i Vogoa.
676
Istraivanje domainstava u Sarajevu 1994. (HSS-94) Istraivanje domainstava na slobodnoj teritoriji Sarajeva 1994. godine obavljeno je za vreme rata, u prolee i leto 1994. (veina razgovora obavljena je u maju i junu 1994.), u onim delovima opsednutog glavnog grada Bosne koji su bili pod kontrolom armije vlade BiH (teritorija unutar linija fronta polovinom 1994.). Istraivanje je osmislio, koordinisao i izvrio Institut za istraivanje ratnih zloina i meunarodno pravo u Sarajevu (dalje u tekstu: Institut), na elu sa prof. Smailom ekiem, u saradnji sa Univerzitetom u Sarajevu, statistikim zavodom u Sarajevu i mesnim zajednicama sa podruja obuhvaenog istraivanjem. Razgovori su obavljeni preko mesnih zajednica koje su se nalazile unutar linija fronta u Sarajevu. Istraivanjem su praktino bili obuhvaeni samo delovi est optina: Centar, Novi Grad, Stari Grad, Novo Sarajevo, Ilida i Vogoa. Upitnici korieni u istraivanju odnose se na domainstva i lanove domainstava (odnosno osobe); na primer, jedan upitnik sadri informacije o jednom domainstvu. Najosnovniji elementi obuhvaeni istraivanjem ukljuuju poginule, ranjene i osobe koje su umrle prirodnom smru. Postoji jo mnogo elemenata (kao to je veliina domainstva u vreme razgovora, raseljavanje, izbeglice, uslovi ivota, zatoena i nestala lica, broj ivoroenih i mrtvoroenih beba u domainstvu od poetka 1992. itd.). Prema tvrdnji autora HSS-1994, istraivanjem je obuhvaeno otprilike 85.000 domainstava koja su sredinom 1994. ivela unutar linija fronta u Sarajevu. Pod pretpostavkom da se svako domainstvo sastojalo od etiri lana,4 populacija obuhvaena istraivanjem iznosila je otprilike 340.000 osoba, to je 75 odsto broja stanovnika koji je Sarajevo est imalo po popisu iz 1991. Autori istraivanja nikada nisu uneli u kompjutere informacije navedene u upitnicima jer nisu imali potrebna sredstva. Stoga gubici koje je pretrpelo stanovnitvo Sarajeva nikada nisu procenjeni niti prezentirani iroj javnosti. Tuilatvo je trailo materijal dobijen ovim istraivanjem kako bi utvrdilo podatke o gubicima meu stanovnitvom Sarajeva. Mi smo se usredsredili na tri najvanija dogaaja: ubijene, osobe umrle prirodnom smru i ranjene, na osnovu ega smo doli do baze podataka sa otprilike 40.000 sluajeva (sve tri kategorije dogaaja). Podaci o broju stanovnika koji su bili izloeni riziku (ukupno oko 340.000 osoba) nisu uneti u kompjuter, poto bi obrada tako velike koliine informacija iziskivala previe vremena i bila preskupa. Projekat obrade podataka sproveden je u Tuilatvu. U istraivanju HSS-94 evidentirano je ukupno 12.860 smrtnih sluajeva (kako ubijenih osoba, tako i onih koje su umrle prirodnom smru), od ega je za 7.232 sluaja smrti utvreno da su relevantni za podruje unutar linija fronta nazvano Sarajevo est i za period od septembra 1991. do decembra 1995. (vidi izvetaj u predmetu Gali). Ukupna stopa podudarnosti za HSS-94 bila je 81,3 odsto (kako za sluajeve smrti, tako i ranjavanja), pri emu je podudarnost za sluajeve smrti bila nia i iznosila 73 odsto (podudarnost je utvrena u 9.387 sluajeva od ukupno 12.860 umrlih, kako poginulih, tako i onih koji su umrli prirodnom smru).
Pretpostavka o etvorolanom domainstvu nije u potpunosti u saglasnosti sa veliinom domainstva pre rata 1991. (3,2 osobe po domainstvu na podruju Sarajevo est). Taj broj smo poveali da bismo izvrili prilagoavanje zbog velikog broja raseljenih lica i izbeglica koji su sredinom 1994. iveli u Sarajevu, u mnogim sluajevima kod roaka ili prijatelja. Iako za 1994. nismo mogli da se oslonimo na pouzdane statistike podatke u tom pogledu, za 1998. moemo da navedemo da je broj RL (raseljenih lica) i izbeglica koji su ostali da ive u Sarajevu, prema podacima UNHCR-a (Visokog komesarijata UN za izbeglice), iznosio 72.372 osobe.
677
Vie pojedinosti o istraivanju HSS-94 moe se nai u izvetaju Gubici meu stanovnitvom tokom opsade Sarajeva od 10. septembra 1992. do 10. avgusta 1995 (dalje u tekstu: izvetaj u predmetu Gali), koji su 2002. sainili autori E. Tabeau, M. otkowski i J. Bijak.
Baza podataka o smrtnosti pokopnog drutva Bakije Ovaj izvor sadri poslovnu evidenciju koju je sainilo Pokopno drutvo Bakije iz Sarajeva tokom perioda 1992-1995. Pokopno drutvo Bakije je najvee i najstarije muslimansko pokopno drutvo (postoji od 1923.) u Sarajevu. Oni sahranjuju Muslimane. Ostala pogrebna drutva u Sarajevu sahranjuju Hrvate, Srbe ili pripadnike svih etnikih grupa. Za vreme rata drutvo Bakije delovalo je na podruju unutar linija fronta u Sarajevu, najverovatnije u optinama Centar, Novi Grad, Novo Sarajevo i Stari Grad. Oni su sahranjivali osobe koje su kao mrtve prijavljivali lanovi njihovih porodica ili su skupljali leeve sa podruja zahvaenog sukobom. Baza podataka drutva Bakije (u formatu Access) sadri tri kolone sa podacima: DENAZE (sahrane), LICA (lanovi domainstva preminulog koji prijavljuje smrt) i PORODICE (porodice preminulog; predstavljaju ih glave porodica). U kolonama DENAZE i LICA upisani su lini podaci (ime, oevo ime, datum i mesto roenja, datum smrti, mesto pokopa, pol i podelu na civile-borce), dok kolona PORODICE sadri podatke vezane za domainstva. Datumi sa nepoznatim danom i/ili mesecom evidentirani u kao 01/01/*. U bazi podataka drutva Bakije nisu navedeni uzroci smrti, niti mesto smrti. U ovoj bazi podataka evidentirano je 12.867 osoba, od ega je 3.517 obeleeno slovom 'b' (=borac), a 9.350 slovom 'c' (=civil). Ta evidencija obuhvata period od januara 1992. do avgusta 1996. Broj evidentiranih osoba u 1996. mnogo je manji od onog u istom periodu od 1992. do 1995. U celini, imamo 11.545 evidentiranih u periodu od januara 1992. do decembra 1995. (3.414 vojnika i 8.132 civila). Stopa podudarnosti za evidentirane u tom periodu iznosi 72,4 odsto (podudarnost utvrena za 8.359 evidentiranih od ukupno 11.545).
Spisak palih boraca ABiH Od Ministarstva odbrane Federacije BiH dobijeno je 10. maja 2001. sedam disketa sa originalnim dokumentima uraenim u MS Excel-u, koji sadre spiskove vojnika i drugih vojnih lica (vladine, odnosno uglavnom bonjake) Armije Bosne i Hercegovine (dalje u tekstu: ABiH), ubijenih tokom sukoba 1992-1995. Prvobitno se taj registar sastojao od 28.285 evidentiranih. Originalni fajlovi, koji sadre informacije kao to su ime osobe, datum i optina roenja, puni matini broj, optina stanovanja, broj vojne evidencije, odsek i vrstu jedinice, kao i datum i uzrok smrti (nije navedeno mesto smrti), objedinjeni su i konvertovani u format MS Access. Tokom procesa pripreme podataka, izbrisano je 258 duplikata, tako da je na tabeli sa podacima ostalo 28.027 jedinstveno evidentiranih. Dosad je utvrena podudarnost za ukupno 25.255 evidentiranih, to iznosi oko 90,1 odsto od ukupno 28.027 osoba naenih u evidenciji poginulih vojnika i drugih vojnih lica ABiH. Takav dobar rezultat postignut je zahvaljujui dobrom kvalitetu podataka, a prevashodno zahvaljujui doslednom navoenju jedinstvenog matinog broja graana ili JMBG.
678
Spisak palih boraca HVO Od Ministarstva odbrane Federacije BiH dobijeno je u maju 2002. deset disketa sa originalnim dokumentima uraenim u MS Excel-u i MS Word-u, koji sadre spiskove vojnika i drugih vojnih lica armije bosanskih Hrvata, Hrvatskog vijea obrane (dalje u tekstu: HVO), ubijenih tokom sukoba 1992-1995, kao i spisak na 17 stranica za podruje epa. Spisak za epe prenet je u elektronsku formu i dodat folderu sa originalnim fajlovima. Originalni fajlovi, koji sadre informacije kao to su ime osobe, datum i optina roenja, puni matini broj, optina stanovanja, kao i datum i uzrok smrti (nije navedeno mesto smrti), objedinjeni su i konvertovani u format MS Access. Prvobitno je zbirka imala 7.085 evidentiranih. Tokom procesa pripreme podataka, izbrisano je 396 duplikata, tako da je na tabeli sa podacima ostalo 6.689 najverovatnije jedinstveno evidentiranih. Dosad je utvrena podudarnost za ukupno 5.904 evidentiranih, to iznosi oko 88,3 odsto od ukupno 6.689 osoba naenih u evidenciji poginulih vojnika i drugih vojnih lica HVO-a. Takoe treba naglasiti da je u toj bazi podataka bio evidentiran odreeni broj osoba iji je datum smrti bio posle rata, ali je u tim sluajevima ponekad pod uzrokom smrti navedeno od posledica ranjavanja itd. Sve u svemu, spisak HVO-a manje je pouzdan od spiska palih boraca ABiH.
Spisak palih boraca VRS Od Ministarstva odbrane RS dobijen je 12. decembra 2000. originalni text fajl sa spiskom vojnika i drugih vojnih lica Vojske Republike Srpske (dalje u tekstu: VRS), ubijenih tokom sukoba 1992-1995. Prvobitno se ta zbirka sastojala od 14.251 evidentiranog. Originalni fajl, koji sadri informacije kao to su ime osobe, datum i mesto roenja, (ponekad) matini broj, optina stanovanja, kao i datum i uzrok smrti (nije navedeno mesto smrti), konvertovan je u format MS Access. Tokom procesa pripreme podataka, izbrisano je 14 duplikata, tako da je na tabeli sa podacima ostalo 14.237 evidentiranih koji su, izgleda, jedinstveno registrovani. Kvalitet podataka je dobar. Dosad je utvrena podudarnost sa podacima iz popisa stanovnitva za ukupno 11.166 evidentiranih, to iznosi oko 78,4 odsto zbirke VRS-a.
Rezime izvora Nie sledi pregled evidentiranih u periodu od januara 1992. do decembra 1995. u pet izvora (FZS, MKCK-LLJP, MPG, HSS-94 i Bakije). Ukupan broj svih evidentiranih relevantan za podruje Sarajevo est i navedenih na tih pet spiskova iznosi 43.258, od ega je za 33.548 utvreno da se podaci podudaraju sa popisom stanovnitva iz 1991, to je dalo prosenu stopu podudarnosti od 76,6 odsto. Broj od 43.258 evidentiranih obuhvata i duplikate, koji su eliminisani na osnovu utvrivanja povezanosti sa podacima iz popisa stanovnitva (vidi sledei odeljak). Spisak jedinstveno evidentiranih mnogo je krai i na njemu se nalazi 16.247 evidentiranih u periodu od januara 1992. do decembra 1995. (za sve je utvrena podudarnost), od ega 15.309 obuhvata period od aprila 1992. do decembra 1995. Kada se ovaj drugi podatak od 15.309 evidentiranih koriguje prosenom stopom podudarnosti, dobija se novi ukupan broj umrlih na podruju Sarajevo est od aprila 1992. do decembra 1995. koji iznosi 18.888 jedinstveno evidentiranih. Taj broj obuhvata sve kategorije smrti: civile koji su nastradali povezano sa ratom, vojnike koji su nastradali povezano sa ratom, civile koji su nastradali nepovezano sa ratom i druge smrtne sluajeve.
679
Tabela A1. Pregled evidencije umrlih relevatne za podruje Sarajevo est, januar 1992decembar 1995, po izvoru i statusu podudarnosti
Objedinjeni izvori FZS MKCK-LLJP MPG HSS-94 Bakije Ukupno 5 izvora
Svi relevantni 15.547 761 8.173 7.232 11.545 43.258
Podudarnost 12.724 570 6.616 5.279 8.359 33.548
Stopa 81,8 74,9 80,9 73,0 72,4 76,6
Treba napomenuti da tri spiska palih boraca ne sadre element mesto smrti. Zato smo te spiskove koristili samo kao referencu u pogledu statusa rtava (civil ili vojnik) navedenih u pet preostalih izvora. Evidentirani koji su navedeni na spiskovima palih boraca, a u to isto vreme i na bilo kojem spisku zasnovanom na podacima FZS-a, MKCK-LLJP-a, MPG-a, HSS-94 i drutva Bakije ukljueni su u analizu kao vojnici, a svi ostali su svrstani u civile. Tabela A2. Rezime preklapanja izvora u kojima su evidentirani sluajevi smrti za podruje Sarajevo est od januara 1992. do decembra 1995. (samo evidentirani za koje je utvrena podudarnost) Izvori koji se preklapaju 5 izvora 4 izvora 3 izvora 2 izvora jedinstveno FZS jedinstveno MKCK-LLJP jedinstveno MPG jedinstveno HSS-94 jedinstveno Bakije Ukupno Evidentirani 3 2.130 3.627 5.428 3.503 70 343 186 957 16.247
U tabeli A2 pokazujemo preklapanje izvora posle eliminisanja duplikata. U tabeli 2A je broj od 16.247 jedinstveno evidentiranih, do kojeg se dolo za podruje Sarajevo est u periodu od januara 1992. do decembra 1995, rasporeen prema broju izvora u kojem je evidentirani naveden. Moemo videti da je ogromna veina evidentiranih navedena u vie izvora od jednog, to poveava pouzdanost prijavljenih sluajeva smrti. U sledee etiri tabele (od A3 do A6) pokazujemo raspodelu 16.247 evidentiranih sluajeva smrti (koji obuhvataju period od januara 1992. do decembra 1995.) prema vremenu smrti (godini i mesecu). Svaka tabela se odnosi na po jednu kategoriju umrlih (civile koji su nastradali povezano sa ratom, vojnike koji su nastradali povezano sa ratom, civile koji su nastradali nepovezano sa ratom i druge smrtne sluajeve). Na tim tabelama se vidi kako se
680
mnogi sluajevi odnose na mesece u periodu januar 1992. - mart 1992, ili je godina smrti 1992, ali nije poznat mesec smrti. Te prijave su iskljuene iz statistike koja se odnosi na period rata u vremenskom rasponu od aprila 1992. do decembra 1995. Poto su iskljueni nerelevantni datumi smrti, dolo se do ukupnog broja sluajeva smrti od aprila 1992. do decembra 1995. od 15.309. Taj broj je naveden u glavnom tekstu u tabeli 1a. Tabela A3. 1995. Poginuli borci po godini i mesecu smrti (MS), podruje Sarajevo est, 1992-
MS 1992. 1993. 1994. 1995. 00 1 01 4 127 90 10 02 7 128 36 7 03 5 135 23 17 04 54 70 19 14 05 246 87 17 37 06 415 91 10 101 07 175 210 12 51 08 273 53 16 36 09 244 46 20 9 10 137 64 12 17 11 97 42 16 6 12 309 97 8 2 Ukupno 1.967 1.150 279 307 U analizu ukljueno: 3.686 evidentiranih Iz analize iskljueno: 17 evidentiranih (1992: 00, 01, 02, 03)
Ukupno 1 231 178 180 157 387 617 448 378 319 230 161 416 3.703
Tabela A4. Civili nastradali povezano sa ratom po godini i mesecu smrti (MS), podruje Sarajevo est, 1992-1995.
MS 1992. 1993. 1994. 1995. 00 8 2 1 01 7 144 110 10 02 6 115 91 6 03 7 120 11 12 04 58 76 15 21 05 293 107 22 45 06 525 103 15 76 07 227 181 9 80 08 297 60 14 66 09 241 41 19 11 10 227 68 11 5 11 106 66 19 9 12 174 85 12 9 Ukupno 2.176 1.168 349 350 U analizu ukljueno: 4.015 evidentiranih Iz analize iskljueno: 28 evidentiranih (1992: 00, 01, 02, 03)
Ukupno 11 271 218 150 170 467 719 497 437 312 311 200 280 4.043
681
Tabela A5. Civili nastradali nepovezano sa ratom po godini i mesecu smrti (MS), podruje Sarajevo est, 1992-1995.
MS 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 Ukupno
1992. 301 292 243 150 182 185 183 179 167 211 174 251 2.518
1993. 247 186 189 124 126 119 112 114 108 137 153 158 1.773
1994. 145 130 147 130 149 135 104 104 91 98 128 138 1.499
1995. 159 156 135 140 154 135 161 141 107 156 139 178 1.761
Ukupno 852 764 714 544 611 574 560 538 473 602 594 725 7.551
U analizu ukljueno: 6.715 evidentiranih Iz analize iskljueno: 836 evidentiranih (1992: 00, 01, 02, 03)
Tabela A6. Drugi uzroci smrti civila po godini i mesecu smrti (MS), podruje Sarajevo est, 1992-1995. MS 01 02 03 04 05 06 07 08 09 10 11 12 Ukupno 1992. 16 16 25 27 14 21 12 21 25 26 29 22 254 1993. 40 23 20 17 12 7 12 9 2 9 10 10 171 1994. 17 7 4 10 6 30 28 15 23 30 25 43 238 1995. 25 40 27 28 21 24 25 14 25 23 21 14 287 Ukupno 98 86 76 82 53 82 77 59 75 88 85 89 950
U analizu ukljueno: 893 evidentirana Iz analize iskljueno: 57 evidentiranih (1992: 00, 01, 02, 03)
682
2.
Metodi analize
Analiza koja se razmatra u ovom izvetaju sastojala se od sledeih koraka: izvori podataka koji je trebalo da se koriste identifikovani su i pregledani (odnosno, provereni, oieni, sistematizovani i duplikati uklonjeni); izvori podatka o smrtnosti uporeeni su sa podacima iz popisa stanovnitva 1991. i sainjen je pregled veza izmeu izvora; svi evidentirani sluajevi koji su bili potencijalno relevantni za opsadu izdvojeni su iz svih izvora podataka o smrtnosti na osnovu kriterijuma pripadnosti podruju Sarajevo est, kao i na osnovu prijavljene godine smrti u periodu od 1992. do 1995. (bilo koji mesec smrti); sainjen je spisak potencijalno relevantnih evidentiranih sluajeva; duplikati su uklonjeni analizom pregleda veza izmeu izvora; status svakog evidentiranog sluaja za koji se pokazalo da se nalazi barem na jednom spisku palih boraca oznaen je sa borac, a svi ostali evidentirani sluajevi sa civili; spisak evidentiranih sluajeva relevantnih za opsadu Sarajeva (koji su pripadali podruju Sarajevo est i kod kojih je godina smrti bila u periodu od aprila 1992. do decembra 1995.) izdvojeni su sa spiska svih potencijalno relevantnih evidentiranih sluajeva sa kojeg su eliminisani duplikati; sainjena je osnovna demografska raspodela evidentiranih sluajeva na spisku sluajeva relevantnih za opsadu da bi se proverila tanost konanih brojki.
Sutinski vaan korak u naoj analizi bilo je poreenje evidentiranih sluajeva smrti sa podacima iz popisa stanovnitva 1991. Dalje u tekstu konkretnije smo rezimirali taj korak. Poreenje Osnovni pojam prilikom poreenja je evidencija koja sadri informacije. Jedna evidencija u datom sistemu podataka opisuje jednu osobu i predstavlja zbir njegovih/njenih karakteristika po odreenom broju elemenata, kao to su, na primer, jedinstveni matini broj graana (JMBG), ime, prezime, oevo ime, datum roenja itd. Da bi se izmeu ta dva odvojena sistema podataka uspostavila veza, primenili smo postupak od nekoliko koraka. Ti koraci su se sastojali od poreenja izmeu dva sistema povezanih evidentiranih podataka na pojedinanom nivou (kao to je popis stanovnitva i dati izvor podataka o smrtnosti). Neto malo drugaiji kriterijumi korieni su u svakom sledeem koraku, tako da se preostala populacija za svaki sledei krug poreenja smanjivala posle svakog od tih koraka. Drugim reima, kada je odreeni broj podataka uporeen u dva meusobno povezana sistema podataka, ti sluajevi su najpre oznaeni, a zatim iskljueni iz sledeeg kruga poreenja. U novom koraku je primenjeni kriterijum poreenja modifikovan kako bi se uoili novi sluajevi podudarnosti. Svi podudarni evidentirani sluajevi uvek su obeleavani u svakom krugu poreenja, tako da smo na kraju mogli lako da ih identifikujemo u bazi podataka i upotrebimo ih u ispitivanju. U sluajevima manje strogih kriterijuma poreenja dodatno su obavljene rune provere podudarnih evidentiranih sluajeva da bi se osigurao visok kvalitet i pouzdanost itavog procesa poreenja. Vie pojedinosti o poreenju izvora podataka o smrtnosti sa podacima iz popisa stanovnitva mogu se nai u Prilogu C izvetaja vetaka: Etniki sastav, interno raseljena lica i izbeglice iz 47 optina u Bosni i Hercegovini od 1991. do 1997/98 koji su E. Tabeau, M. tkowski, J. Bijak i A. Hetland pripremili za predmet SLOBODAN MILOEVI BOSNA I HERCEGOVINA (IT-02-54).
UBIJENE I RANJENE OSOBE TOKOM OPSADE1 SARAJEVA: OD AVGUSTA 1994. DO NOVEMBRA 1995. GODINE
Ewa Tabeau i Arve Hetland Demografski odsjek, Tuilatvo, MKSJ
Izvjetaj vjetaka za predmet DRAGOMIR MILOEVI (IT-98-29/1)
19. mart 2007. godine
1 . U cijelom ovom izvjetaju termin "opsada" koristi se u optem smislu, tj. da objasni trajanje oruanog sukoba u, i blokadu Sarajeva u periodu od aprila 1992. do novembra 1995. godine. Posebno, ovdje se za termin "opsada" ne koristi nikakva pravna procjena zaraenih strana koje su uestvovale u sukobu.
684
INFORMATIVNI SAETAK
Prvenstvena svrha ovog izvjetaja je izrada statistike o osobama koje su ubijene ili ranjene tokom opsade Sarajeva koja je trajala od 1992. do 1995. godine, a posebno tokom perioda od augusta 1994. do novembra 1995. godine, period koji se poklapa s optunicom MKSJ u predmetu Dragomira Miloevia. Sakupili smo najbolje dostupne izvore i primijenili smo najrelevantnije i najsvjeije iskustvo na istraivakom podruju statistike sukoba koje se u sutini ne mora poklapati s onom na slubenom podruju statistike. Istraivanje o demografskim posljedicama sukoba dobilo je posebno mjesto u drutvenim naukama, kao to je to razmotreno kod Keelyja i drugih (2001), National Research Councila (2002) ili Brunborga i drugih (2007). Opsada Sarajeva predstavljala je situaciju hitnih ljudskih potreba i konvencionalni izvori i metodi se ne mogu primijeniti na tu situaciju.
Ovaj izvjetaj je zasnovan na jednom broju obimnih, visokokvalitetnih izvora koji sadra podatke o ubijenim osobama i koji su spojeni i zajedno analizirani kao jedan integrirani matini spisak rtava opsade. Prilikom analize ubijenih osoba koriteni su sljedei izvori: - Baze podataka mortaliteta, 1992-95, statistiki organi Federacije Bosne i Hercegovine (FBiH) i Republike Srpske (RS), - Spisak nestalih osoba za Bosnu, Meunarodne komisije Crvenog krsta (MKCK) (verzija iz 2005.), - Popis domainstava Sarajeva, 1994, (PDS-94), - Djelovodnik pogrebnog zavoda Bakije,1992-95, - Spisak palih boraca i drugog vojnog osoblja tri armije angaovanih u sukobu u Bosni i Hercegovini, 1992-95 (ABIH, HVO, VRS);
Izvori o ubijenim osobama detaljnije su razmotreni u Odjeljku 2.1 izvjetaja. Dva glavna izvora koja su koritena ovom prilikom, baze podataka FBiH i RS naruila je Tuilatvo od statistikih organa dva politika entiteta u Bosni Federacije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske, to je imalo za rezultat uspostavljanje dvije velike baze podataka o prirodnim smrtnim sluajevima i onim prouzrokovanih ratom, koje su Tuilatvu dostavljene 2002. i 2005. godine. Zahvaljujui tim velikim bazama
Ubijene i ranjene osobe tokom opsade Sarajeva od 1994. do 1995.
685
podataka i dodatno, nekim manjim izvorima, mogla se sklopiti izuzetno kompletna slika rtava sukoba, koja je predstavljena u ovom izvjetaju. Prilikom analize ranjenih osoba koriteni su sljedei izvori: - Bolniki djelovodnici Sarajeva (bolnice Koevo, Dravna bolnica i Dobrinja; djelovodnici sakupljeni na osnovu bolnikih prijemnih formulara i slubi prve pomoi koji su kompjuterizovani u Tuilatvu 1998. godine); - Popis domainstava Sarajeva, 1994, (PDS-94).
U odnosu na ranjene osobe, na glavni izvor za izradu analize ranjenih u periodu od augusta 1994. do novembra 1995. godine bili su Bolniki djelovodnici Sarajeva (BD). Detalji su razmotreni u Odjeljku 2.2 ovog Izvjetaja. Ovaj izvor, mada je sigurno pouzdan i dobro dokumentovan, ima jednu manjkavost, a to je da jedino pokriva bolnike pacijente. Pored toga, on se jedino bavi civilima. Stoga, na osnovu BD podataka, mogla se kompletirati relativno ograniena analiza. Meutim, kombinovanjem BD podataka s podacima Popisa domainstava Sarajeva )1994) koji je bio velikih razmjera, bili smo u mogunosti da sainimo procjenu kompletnijeg broja ranjenih za period koji pokriva optunica, procjenu koja je pokrila, kako hospitalizovane, tako i nehospitalizovane civile. Procjena je odlinog kvaliteta, te se stoga procijenjeni broj moe uzeti kao veoma pouzdan.
Kao to je navedeno u Odjeljku 2.3 ovog Izvjetaja (Manjkavosti izvora), izvori koji su koriteni za njegovu izradu su veliki, njihova nekompletnost je relativno niska i mogu se smatrati pouzdanim i dobro dokumentovanim. To je dosta izuzetno na polju mjerenja viktimizacije i statistike konflikta. Meutim, to ne znai da su sve informacije u izvorima besprijekorne i da ne postoje manjkavosti. Meutim, nivo manjkavosti je i pored toga prihvatljiv.
Mnogi problemi vezani za podatke , kao to su na primjer, podaci koji nedostaju, nekonzistentni ili na drugi nain manjkavi podaci, poboljani su putem poreenja s drugim podacima, kao to su na primjer, Popis stanovnitva Bosne i Hercegovine iz 1991. godine, koje smo takoe koristili tokom ovog projekta. Drugo, obavljeno je preiavanje podataka, standardizacija i ponovno oznaavanje, a kako bi baze podataka bile konzistentne i uporedive. Konano, najvie manjkavi dijelovi
686
originalnog materijala su iskljueni iz analize, to podrazumijeva da je iznijeta statistika donekle konzervativna ( tj. niskog obima).
Metod primijenjen u naoj analizi ubijenih lica razmotren je detaljno u Odjeljku 2.2. Slijedi kratak saetak kako smo pristupili obradi podataka: Uporedili smo sve izvore s Popisom stanovnitva iz 1991. godine putem linih podataka lica sa spiskova. Svrha uporeivanja bila je potvrda podataka i poboljavanje kvaliteta podataka. Spojili smo relevantne izvore, (tj. sve osim vojnih spiskova) u jedan integrisani, matini spisak. Za spajanje su uzeti samo najpotrebniji podaci iz svakog izvora. Ustanovili smo (prvo) bazu podataka o broju smrtnih sluajeva na nivou Bosne (187.260 unesaka), sastavljenih na osnovu podataka iz pet izvora: baze podataka FBiH, baze podataka RS, spiska nestalih MKCK, PDS-94 i spiska Bakije. Drugo, izvukli smo sve podatke koji se odnose na Sarajevo (svih deset optina) i period od januara 1992. do decembra 1995. godine. Identifikovano je 40.180 unesaka. Tih 40.180 unesaka smjeteno je u odvojenu bazu podataka (baza podataka (smrtnih sluajeva) za Sarajevo). Baza podataka za Sarajevo sadrala je podatke vezane za rat kao i podatke o prirodnim, i smrtnim sluajevima s nepoznatim uzrokom. Uklanjanje podataka koji su se poklapali obavljeno je u posebnoj bazi podataka. Takoe je sprovedeno izvjesno ienje osnovnog materijala. Proistekli set podataka koji se odnosi na analizu iznijetu u ovom izvjetaju sadri 26.466 unesaka (bez duplikata i bez poklapajuih izvora). Te podatke smo koristili za pripremu konane statistike za predmet Dragomira Miloevia.
Osnovni nalazi u vezi s ubijenim civilima dobijeni za na projekat a koji su razmotreni u ovom izvjetaju su slijedei (cjelokupna statistika se odnosi na est urbanih optina Sarajeva i period od augusta 1994. do novembra 1995. godine, osim ukoliko nije drugaije naznaeno): Sveukupni broj ubijenih civila u incidentima koji su se odvili tokom sukoba na manjem referentnom podruju od est urbanih optina Sarajeva (tzv. Sarajevo est) bio je najmanje 449 lica (Tabela 9a), ali je vjerovatnije da se radi o
687
minimumu od 659 lica (Tabela 9b). Prvu brojku treba uzeti kao apsolutni minimum, a drugu kao vjerovatniji minimum. Sveukupni broj ubijenih civila na irem referentnom podruju od deset optina Sarajeva (tj. Sarajevo deset) iznosio je najmanje 631 lice (Tabela 8a), ali se vjerovatnije radi o minimalno 915 smrtnih sluajeva (Tabela 8b). Najei medicinski uzroci smrti ubijenih civila, najee su ukljuivali sljedee (Tabela 12): otvorene povrijede jednog ili vie predjela tijela crush povrijede jednog ili vie predjela tijela frakture jednog ili vie predjela tijela traumatske amputacije
Ti uzroci potvruju nasilnu, za rat vezanu prirodu i dramatine okolnosti tih smrtnih sluajeva. Podaci o deci i starim ljudima su esto vieni meu onima za ubijene civile. Oko 29% ubijeni su bili mlai od 18 ili stariji od 64 godine, dok ih je 71% bilo godita od 18 do 64. - U starosnoj grupi od 0 do 12 godina, uoeno je barem 22 djece (Tabela 13a), ali se vjerovatnije radi od njih 32 (Tabela 13b); - U starosnoj grupi od 13 do 17 godina, pronali smo podatke za barem 29. djece (Tabela 13a), ali se vjerovatnije radi o minimumu od njih 43 (Tabela 13b); - U starosnoj grupi od preko 65 godina, izbrojano je barem 80 civila (Tabela 13a), ali se vjerovatnije radi o broju od njih 117 (Tabela 13b); Meu poginulim civilima bilo je i ena. Naeni su podaci za njih barem 160 (Tabela 13a), ali se vjerovatnije radi o minimalno njih 235 (Tabela 13b). Uopte reeno, 36% ubijenih civila su bile ene a 64% mukarci. 65% ubijenih civila su po nacionalnosti bili Muslimani (njih barem od 290 do 426), 12% rtava su bili srpske nacionalnosti (minimalno od 54 do 79), i oko 7% su po nacionalnosti bili Hrvati (njih barem od 29 do 43; Tabele 14a i 14b). Optine s najveim brojevima ubijenih bile su slijedee (od najveeg broja nadolje, Tabela 15): Centar, Ilida, Novi Grad i Novo Sarajevo; Stari Grad i Vogoa su imale najmanji broj ubijenih;
688
Vremenska ema ubijanja ukazala je na etiri odvojene epizode opsade (Slike 7 i 8): - Dva perioda pojaane vojne aktivnosti bili su august decembar 1994 (Faza III) i mart-august 1995 (Faza V). (U daljem tekstu: pojaane epizode). Od njih dva, Faza V je bila mnogo intenzivnija i tokom nje je bilo opsenih borbenih dejstava koja su dovela do velikog broja rtava granatiranja, to je odraeno u podacima o ranjenim civilima (Slika 23). Obije pojaane epizode su karakterisane estim incidentima snajperske vatre, to je odraeno u podacima o ranjenima (Slika 23). - Dva mirnija perioda bila su januar februar 1994. (Faza IV) i septembar novembar 1995 (Faza V). (U daljem tekstu: mirnije epizode). Uopte reeno, proporcije civilnih u odnosu na vojne rtve su bile vee u mirnijim periodima (od 0,9 do 11), nego u pojaanim periodima (od 0,5 do 1,8; Tabela 17 i Slika 11).
U mirnijim periodima Faze IV i Faze VI, proporcija civila u odnosu na vojnike (C:V proporcije) su bile obino 2 prema 1, ali takoe i 11 prema 1 u januaru 1995. godine (Tabela 17 i Slika 11). U fazama s veim dejstvom tokom opsade (Faza III i posebno Faza V), C:V proporcije su bile obrnuto proporcionalne sveukupnom broju ubijenih. To znai da su dokom mjeseci s intenzivnijim borbama proporcije opadale (kao recimo u junu 1995. ma 0,5:1) i odmah se poveavale kada su se borbe smanjivale (na pr. kao u augustu 1995. ma 1,7:1; Tabela 17 i Slika 11). injenica da su gubici civila bili tako visoki u mirnijim epizodama dalo nam je potsticaj da veoma paljivo provjerimo mirnije periode opsade. Kako bismo to uinili, obavljena je detaljna studija ubijanja, posebno tokom mirnijih (u odnosu na pojaane) dane opsade (za mirniji dan je uzet onaj s manje od tri rtve dnevno, a pojaani onaj s vie od tri rtve dnevno). Studija je potvrdila da su najvee proporcije ubistava civila u odnosu na vojnike dobijene za mirnije dane (1,6:1), kako u mirnijim, tako i u pojaanim epizodama opsade (Tabela 18). Pojaani dani, posebno oni tokom pojaanih epizoda, karakterisani su relativno niskim proporcijama civilnih u odnosu na vojne rtve (0,9:1; Tabela 18).
689
Ukoliko se pored vrste dana (pojaani mirniji), u obzir uzme i vrsta epizode (pojaana mirnija), postaje jasno da su proporcije civila u odnosu na vojnike nie od jedan (0,9:1) u samo dva sluaja; tokom pojaanih dana iz Faze III i Faze V (pojaane epizode). Svi drugi sluajevi mirnijih ili pojaanih dana tokom bilo koje od epizoda imaju proporciju C:V veu od 1, a posebno u Fazi V (3,6:1 tokom mirnijih dana i 3,0:1 tokom pojaanih dana; Tabela 20). . U Tabeli 21 smo takoe konkretno analizirali 60 dana kada je ubijeno tri ili vie osoba dnevno u bilo kojoj od est optina grupacije Sarajevo est i zakljuili smo da ak i tokom tih pojaanih dana, kada su civilni gubici bili u nioj proporciji u odnosu na vojne gubitke nego tokom mirnijih dana, smrt civila je bila esta i ne uvijek direktno vezana za borbene situacije. Posebno, korelacija izmeu vremenskih serija mjesenog praenja nasilnih smrti civila i vojnika kao to je iznijeto za pojaane dane u Tabeli 21 je relativno niska i iznosila je 0,026.
Gornji nalaz sugerie da je civilno stanovnitvo Sarajeva sistematski predstavljalo metu vojnih napada bez obzira na prisustvo jakih borbenih dejstava.. To takoe ukazuje da je ciljana kampanja terora protiv civila vjerovatno trajala tokom perioda od augusta 1994. do novembra 1995. godine.
U odnosu na ranjene osobe, nai glavni nalazi su: Najbolji izvor koji smo imali o ranjenim osobama u periodu od augusta 1994. do novembra 1995. bili su bolniki djelovodnici iz tri glavne bolnice u Sarajevu (Koevo, Dravna bolnica i Dobrinja). Izvor je bio nekompletan, poto nisu bile pokrivene dvije privremene ratne bolnice i stanice hitne pomoi. Bilo je takoe drugih razloga zato bolniki djelovodnici nisu bili kompletni, kao to su, na primjer, da neke djelovodnike nisu vodili bolniki organi, da su neki uniteni tokom opsade, a neki su preskoeni tokom izbora materijala iz bolnikih arhiva. Pored gorenavedenog, djelovodnici sarajevskih bolnica su pokrili samo civilne rtve (tj. ene svih starosnih dobi i mukarce mlae od 18 i starije od 60 godina) koji su hospitalizovani i kojima je pruena ljekarska njega za njihove povrijede. Iz gorenavedenih razloga, djelovodnici sarajevskih bolnica treba da se uzmu kao uzorak svih podataka o ranjenim osobama tokom opsade.
690
Sveukupni broj od 3.036 ranjenih civila naveden je u bazi podataka na osnovu djelovodnika sarajevskih bolnica od aprila 1992. do novembra 1995. godine (Tabela 22). Taj uzorak je bio dovoljno velik da se iskoristi za ovaj izvjetaj.
Na osnovu djelovodnika sarajevskih bolnica, identifikovali smo 405 podataka o ranjenim civilima koji su bili rtve incidenata tokom perioda od augusta 1994. do novembra 1995. godine (Tabela 22). Taj broj je minimalni broj ranjenih civila (samo hospitalizovani sluajevi), direktno vezanih za optunicu protiv Dragomira Miloevia.
Najmanje 254 lica je ranjeno od granatiranja(63%), 77 (19%) od snajperske vatre a 70 (17%) od granatiranja ili snajperske vatre (Tabela 22). (Mjesena) vremenska ema ranjavanja dobijena na odnosu (minimalnog) uzorka od 405 BD sluaja (Tabela 22) bila je veoma konsistentna s onom ubistava dobijenom iz spojenih izvora o ubijenim osobama (FBiH, RS, MKCK). Ovaj zakljuak je zasnovan na vizualnoj inspekciji dva vremenska obrasca i korelacionom analizom dvije vremenske serije (jedne za ranjavanje i jedne za ubistva tokom perioda od augusta 1994. do novembra 1995. godine). Korelacioni koeficijent izmeu vremenskih serija za ranjene i ubijene iznosio je 0,99 (perfektna korelacija izraava se brojem 1) i statistiki je znaajan na nivou greke koja je manja od 0,001 (Odjeljak 5.1; tekst nakon Slike 21).
Ovako visoka korelacija ukazuje da je isti mehanizam generirao incidente koji su doveli do ubijanja i ranjavanja i da je vjerojatno da su uzroci koji su doveli do ranjavanja i smrti uglavnom isti.
Kako bi smo procijenili nekompletnost minimalnog broja, uporedili smo djelovodnike sarajevskih bolnica s Popisom domainstava Sarajeva iz 1994. godine time to smo prouili preklapajui dio dva izvora, tj. podatke od aprila 1992. do jula 1994. godine. PDS-94 je bio veoma irok pregled i pokrio je kako hospitalizovane tako i nehospitalizovane sluajeve ranjavanja za dio populacije za koji je obavljen pregled. Popis je obavljen za obiman dio stanovnitva, dosta blisko kompletnom stanovnitvu koje je ivjelo u okviru linije sukoba u Sarajevu sredinom 1994. godine. Na osnovu tog poreenja, procijenili smo da je minimalni broj hospitalizovanih civila (405 sluajeva) sainjavao 33% sveukupnog broja, kako hospitalizovanih, tako i nehospitalizovanih ranjenih civila o kojima je izvijeteno u PDS-94. Stoga,
691
67% sluajeva ranjavanja nije bilo pokriveno minimalnim brojem (Odjeljak 5.2; tekst nakon slike 23). Kako bi se konkretno procijenio dio koji nedostaje minimalnom broju (tj. broj nehospitalizovanih ranjenih civila; sveukupno i po uzrocima ranjavanja), obavljena je detaljna analiza BD i PDS-94 putem korelacione i regresione analize, uz upotrebu podataka od aprila 1992. do jula 1994. Korelaciona analiza je potvrdila da je slinost izmeu BD i PDS-94 ogromna. Korelacioni koeficijent bio je 0,97 za sveukupni broj ranjenih (navedenih u BD u odnosu na PDS-94), 0,98 za ranjene od granatiranja o 0,80 za rtve snajperske vatre. Svi koeficijenti su statistiki veoma znaajnu (Tabela 24; Slike 25 do 27). Na osnovu slinosti izmeu BD i PDS-94, data je procjena putem jednog broja regresionih modela koji su kvantifikovali odnos izmeu dva izvora. Svi modeli se u velikoj mjeri poklapaju s uoenim podacima i svi parametri su statistiki znaajni (Odjeljak 5.3). Procjena zajednikog broja ranjenih civila, kako hospitalizovanih, tako i nehospitalizovanih, koji su bili rtve incidenata tokom sukoba od augusta 1994. do novembra 1995. godine je 1.248.Procjena civila ranjenih granatiranjem je 819, snajperskom vatrom 320, a bilo snajperskom vatrom ili granatiranjem 51 lice (Tabela 25). Analiza izradom modela je potvrdila da je proporcija rtava od snajperske vatre u mjesenim zbirovima ranjenih bila vea tokom mirnijih perioda nego tokom intenzivnijih faza opsade. Ta proporcija je bila naroito visoka u periodu izmeu augusta 1994. i februara 1995. godine (Slike 29 i 30).
1. OSNOVNI PODACI O OVOM IZVJETAJU
Ovaj izvjetaj je od Demografskog odsjeka zatraio tim Tuilatva koji radi na predmetu Dragomira Miloevia. Predmet ovog izvjetaja je statistika analiza podataka o pojedincima koji su ubijeni i/ili ranjeni u periodu od augusta 1994. do novembra 1995. godine tokom opsade Sarajeva. Analiza pokriva podruje opsade na osnovu dvije definicije:
692
ira definicija pokriva svih deset optina podruja Sarajeva: Centar, Hadii, Ilida, Ilija, Novi Grad, Novo Sarajevo, Pale, Stari Grad, Trnovo, i Vogoa; u daljem tekstu navedeni kao "Sarajevo deset" ira definicija je u skladu s administrativnim podrujem Sarajeva;
Ua definicija uzima u obzir est urbanih optina Sarajeva; Ilida, Novi Grad, Novo Sarajevo, Stari Grad, i Vogoa; u dalje tekstu navedeno kao "Sarajevo est"; ova definicija pokriva samo srce podruja Sarajeva koje je bilo izloeno napadima Vojske republike Srpske (VRS).
U referentne svrhe, oba razmatrana podruja su prikazana na mapi priloenoj u Dodatku 1. U ovom izvjetaju iznosimo statistiku koja prati obje definicije i ak smo ukljuili neke informacije koje se tiu okvira, kao to su, na primjer, sveukupni broj smrtnih sluajeva (ukljuujui prirodnu smrt) na podruju Sarajeva tokom cijelog trajanja opsade (april 1992. do decembra 1995. godine) ili tokom nekoliko mjeseci koji su prethodili opsadi (od januara 1992.). Meutim, fokus ove studije je na minimalnim brojevima ubijenih i/ili ranjenih lica, to jest, na ona lica za koja se moe dokazati da su ubijeni/ranjeni na najmanjem, ali najizloenijem podruju tokom opsade, tj. na podruju "Sarajevo est" u periodu od augusta 1994. do novembra 1995. godine. Ova minimalna populacija izloenih osoba prikazana je u studiji kroz nekoliko karakteristika, na primjer, njihov vojni status, starosna i distribucija na osnovu pola, nacionalnost i lokacija, vremenski raspored i uzrocima smrti/ranjavanja. Vrijedno je napomenuti injenicu da su nai minimalni brojevi dobijeni na osnovu konzervativnog pristupa koji odbacuje sve podatke o smrti/ranjavanju koji nisu vezani za vremenski okvir i konkretno geografsko podruje ratne epizode o kojoj se radi, i koji takoe preskae one relevantne podatke o smrti/ranjavanju (relevantne na osnovu vremena i mjesta), koji su indirektno izazvani ratnim dejstvima. Indirektni smrtni sluajevi su oni koji su vezani za neodgovarajuu zdravstvenu zatitu, glad, lo kvalitet vode za pie, lou higijenu, fiziki i psihiki premor, iscrpljenost, beznadenost, ozbiljno oteenu infrastrukturu, ukljuujui unitena boravita, haotian i rizian saobraaj, institucije koje nisu funkcionisale i dr., i oni su svi iskljueni iz minimalnih brojeva rtava opsade navedenih u ovom izvjetaju. Takoe, kao dio minimalnih brojeva nisu se mogli ukljuiti nepoznati uzroci smrti. Pristup
693
minimalnih brojeva uzima u obzir jedino one podatke o smrti/ranjavanju koji se mogu direktno vezati za ratne aktivnosti. Mada ima malo sumnji (ako ih uopte ima) da istraivaki projekt kao to je ovaj treba da bude ogranien na posljedice relevantnih ratnih incidenata i na rtve za koje se moe neupitno dokazati da su uslijedile na osnovu tih incidenata, u irem kontekstu viktimizacije, trebalo bi takoe u ratnu statistiku ukljuiti mnoge druge smrti/ranjavanja. I pored toga, indirektni smrtni sluajevi i teko dokazivi ili neutvreni sluajevi su iskljueni iz minimalnih brojeva koji su ovdje iznijeti. To implicira da su brojevi u ovom izvjetaju niski ili ak veoma niski. Treba da naglasimo da nau studiju ne treba uzimati kao krajnji izvor ratne statistike opsade Sarajeva. Studija slui u posebnu svrhu za MKSJ predmet protiv Dragomira Miloevia i treba je koristiti samo u kontekstu ovog predmeta.
U svrhu ovog izvjetaja koristili smo najbolje dostupne izvore koji su pokrivali smrtne sluajeve/ranjavanja na podruju Sarajeva u periodu od aprila 1992. do decembra 1995. godine (negdje od januara 1992. godine). Izvori ukljuuju one koje su sakupili organi Federacije Bosne i Hercegovine (FBiH) kao i one koje su prikupili organi Republike Srpske (RS). Dva glavna izvora (o ubijenim osobama) su baze podataka FBiH i RS o smrtnim sluajevima za period 1992-1995. Obe baze podataka su uspostavljene na osnovu zahtjeva Tuilatva u periodu 2001-2005. godina kompjuterizacijom kompletne postojee dokumentacije o slubeno registrovanim smrtnim sluajevima u periodu 1992-1995. za teritoriju Bosne i Hercegovine. Zajedno, ova dva izvora pokrivaju otprilike 140.000 smrtnih sluajeva, kako od prirodnih uzroka, tako i nasilne, s ratom povezan smrtne sluajeve.
Pored toga, koriten je jedan broj baza podataka (o ubijenima/ranjenima) dobijenih od lokalnih organizacija iz Sarajeva, kao to su Popis domainstava Sarajeva 1994 (ubijeni/ranjeni) i podaci pogrebnog zavoda Bakije iz Sarajeva (samo smrtni sluajevi). Takoe, u svrhu ovog projekta koriten je spisak nestalih osoba MKCK. Za studiju o ranjenim osobama sakupljeni su bolniki djelovodnici iz glavnih bolnica na podruju Sarajeva, koji su paljivo proueni za potrebe predmeta Dragomira Miloevia.
694
Konano, poto su obavjetenja o vojnom statusu u svim gorespomenutim izvorima dosta siromana, za ovaj projekt smo koristili tri spiska palih boraca tokom rata u Bosni. Tri spiska odnose se na sve tri vojske angaovane u ratu u Bosni, tj. Armiju Bosne i Hercegovine (ABiH Bonjaka vojska), hrvatsku vojsku (HVO) i Vojsku Republike Srpske (VRS). Ukupno, ovi spiskovi sadre otprilike 48.000 podataka o smrti i uglavnom su kompletni. Za nau studiju u Sarajevu, koriteni su samo podaci ABiH i VRS.
Bilo koji izvor koriten za ovaj projekat sadrao je u svakom setu podataka jedan broj linih injenica (ime, prezime, ime oca, datum roenja i dr.). koji su koriteni za povezivanje izvora jednih s drugim.2 Kako bi se provjerili ili eventualno poboljala pouzdanost podataka, izvori su povezivani a Popisom stanovnitva Bosne i Hercegovine iz 1991. godine. Uspostavljene veze s Popisom su omoguile da se odreene injenice iz Popisa (na pr. nacionalnost) dodaju i ukljue u druge izvore koji su prouavani. U odnosu na metod (iji su detalji razmotreni u Odjeljku 2), cilj nam je bio da u gorespomenutim izvorima pronaemo to je vie pojedinanih podataka o smrtnim sluajevima/ranjavanju koji se odnose na epizodu opsade iz predmeta Dragomir Miloevi i, na osnovu tih identifikovanih podataka, izvedemo statistiku smrtnih sluajeva/ranjavanja koja e biti relevantna za predmet (u odnosu na vrijeme, mjesto, uzroke i dr.), pouzdana (to se tie izvora), interno konzistentna (tj. bez duplikata) i, idealno, kompletna (ili da se stepen nekompletnosti moe procijeniti). Stoga, u prvoj fazi projekta, sprovedena je studija kvaliteta podataka i njihove relevantnosti. Taj korak je doveo do toga da je jedan broj podataka prihvaen a jedan broj odbaen iz analize. Na osnovu svih prihvaenih podataka, prilikom drugog koraka sainjena je statistika opsade. U odjeljcima izvjetaja koji slijede razmatramo slijedee:
2 Povezivanje izvora je postupak kojim se uporeuju podaci u razliitim povezanim izvorima. Podaci koji predstavljaju iste osobe se oznaavaju i vri se uporedna referenca. Odredbe imena (kao to su ime, ime oca i prezime), datuma i mesta roenja i druge line oznake se koriste prilikom ovih poreenja kako bi se procijenilo da li se par povezanih podataka iz dva razliita izvora odnosi na istu osobu.
695
Detalji izvora i koriteni metodi (Odjeljak 2); Pregled spojenih izvora o ubijenim osobama: od januara 1992. do decembra 1995. u odnosu na period od augusta 1994. do novembra 1995. (Odjeljak 3);
Detaljna statistika o ubijenim osobama; period od augusta 1994. do novembra 1995. (Odjeljak 4);
Statistika o ranjenim osobama (Odjeljak 5); Zakljune napomene (Odjeljak 6).
2. IZVORI I METODI KORITENI U OVOM IZVJETAJU
2.1
IZVORI I METODI KORITENI PRILIKOM ANALIZE SMRTNIH SLUAJEVA
U ovom izvjetaju si koriteni slijedei izvori o smrtnim sluajevima: - Baza podataka FBiH o smrtnim sluajevima, 1992-1995, koju je uspostavio Federalni institut za Statistiku (FIS) iz Sarajeva putem centralizacije i kompjuterizacije pojedinanih podataka o smrtnim sluajevima dostupnih kroz sistem registracije vitalnih podataka na teritoriji Bosne i Hercegovine. Prikupljeni formulari su uvani na lokalnom nivou dok se Federalni biro za statistiku krajem 2001. godine nije odluio da obradi te informacije. Ta odluka je donijeta kao odgovor na zahtjev Tuilatva (MKSJ) i odobrila ju je bosanska vlada. U prvoj polovini 2002. godine, dostupni formulari su kompjuterizovani. Tuilatvo (MKSJ) je dobilo bazu podataka FBiH sredinom 2002. godine od Federalnog instituta za statistiku u Sarajevu. Pokrivenost: u velikoj mjeri kompletna, teritorija FBiH, 74.402 pojedinane smrtovnice,3 od kojih su 25.103 vezane za rat. - Baza podataka RS o smrtnim sluajevima, 1992-95, juni 2005, s otprilike 66.000 pojedinanih podataka o smrtnim sluajevima do kojih je dolo na teritoriji
Pored provjere moguih duplikata koju su sproveli bosanski organi odgovorni za ienje podataka FBiH, Demogrfski odsjek je sproveo dodatne provjere moguih duplikata. Ovakve vrste provjera uobiajeno se sprovode za svaki izvor koji dobije Tuilatvo. Statistiku o broju pojedinanih podataka i o duplikatima koji su iznijeti u odjeljku pripremio je DEmografski odsjek.
696
Republike Srpske od januara 1992. godine do decembra 1995. godine. Podaci se sastoje od linih podataka (JMBG, imena, DR, MR4 i dr.) i podacima o smrti (DS, MS, US5 i dr.). Za otprilike 43.000 podataka dostupne su smrtovnice. Baza podataka sadri, kako ratom prouzrokovane smrtne sluajeve (jasno navedeno za oko 11.000 zapisa) i prirodne i nesretne smrtne sluajeve (oko 55.000 zapisa). Pokrivene su i vojne i civilne rtve. Pokrivenost: u velikoj mjeri kompletna, teritorija RS, 65.424 pojedinanih zapisa. - Spisak MKCK o nestalim licima u Bosni i Hercegovini, 1992-1995, verzija iz augusta 2005. godine, koju je Tuilatvu sredinom 2005. godine dostavilo sjedite MKCK u enevi. Spisak ima pet dijelova: jo uvijek nestala lica bez informacija o tijelu, zakljueni sluajevi MKCK mrtvi, zakljueni sluajevi MKCK ivi i administrativni izuzeci. Ukupno, ti spiskovi sadre 22.000 podataka. Proces prikupljanja obavljen je utokom sukoba u Bosni, 1992-95. Izvori MKCK bili su bliski roaci nestalih. Za izvjetavanje su se koristili standardni formulari, a kasnije su isti iskoriteni za kompjuterizaciju materijala. Spiskovi nestalih lica MKCK su dostupni na Internetu. MKCK sarauje i s drugim agencijama angaovanim po pitanju nestalih osoba (na pr. Meunarodna komisija za nestala lica (ICMP), Dravne komisije za pronalaenje nestalih lica, udruenja porodica i dr.) na aktivnom traganju za nestalim osobama na osnovu razliitih izvora. Pokrivenost: u velikoj mjeri kompletna, cijela drava, svi podaci su vezani za rat. - Popis domainstava Sarajeva, 1994, (u daljem tekstu: PDS-94), je sproveden tokom rata u proljee i ljeto 1994. godine, u dijelovima opsjednutog glavnog grada Bosne koji su bili pod kontrolom ABiH. Pokriveni su vei dijelovi est optina: Centar, Novi Grad, Stari Grad, Novo Sarajevo, Ilida i Vogoa. Popis je pripremio, koordinirao i sproveo sarajevski Institut za istraivanje zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava (u daljem tekstu: Institut), koji je vodio prof. Smail eki, u saradnji s Univerzitetom u Sarajevu, statistikim organima Sarajeva, i mjesnim zajednicama, (MZ) s podruja na kojima je obavljen popis. Razgovori su obavljeni preko mjesnih zajednica6 koje su se nalazile u okviru
JMBG - Jedinstveni Matini Broj Graana, DR Datum roenja, MR Mesto roenja DS Datum smrti, MS Mjesto smrti, US Uzrok smrti Mjesne zajednice, koje su slubeno predstavljale male administrativne jedinice u okviru optina, ostale su u kontaktu sa svojim pripadnici,a i imali su najlaki pristup stanovnitvu. Tokom opsade,
4 5 6
697
linija sukoba u Sarajevu. Prema autorima PDS-94, u popisu je uestvovalo otprilike 85.000 domainstava koja su ivjela u Sarajevu sredinom 1994. godine. Ukljueni su bili i pojedinani lanovi domainstava, a njihova imena su navedena u odgovorima na pitanja. Pretpostavka da se svako domainstvo sastojalo od etiri lana,7 daje nam popisnu populaciju od otprilike 340.000 lica, to je 75% popisne populacije iz 1991. za "Sarajevo est". - Bakije sadri poslovne podatke koje je prikupio Pogrebni zavod "Bakije" iz Sarajeva u periodu 1992-96. Pogrebni zavod Bakije je najvei i najstariji muslimanski pogrebni zavod u Sarajevu (od 1923). Oni sahranjuju Muslimane. Drugi pogrebni zavodi u Sarajevu sahranjuju Hrvate, Srbe ili sve nacionalne grupe. Tokom rata, Bakije je djelovao na podruju u okviru linija sukoba u Sarajevu, uglavnom u optinama Centar, Novi Grad, Novo Sarajevo, i Stari Grad. Sahranjivali su lica za koja su porodice izvjetavale da su preminuli, ili su sakupljali tijela s podruja sukoba. Broj podataka (tj. lica) u bazi podataka je 12.867, od kojih se 11.545 odnosi na period od januara 1992. do decembra 1995. - Vojni podaci o palim borcima Vojske vlade BiH (ABiH), 1992-95. Dobijeni 2001. godine od Ministarstva odbrane Federacije Bosne i Hercegovine. Pokrivenost: kompletna, cjelokupna zemlja 28.027 pojedinanih unesaka (isputeno 258 duplikata), svi se odnose na rat. - Vojni podaci o palim borcima Vojske Republike Srpske (VRS). 1992-95. Dobijeni 2001. od Ministarstva odbrane Republike Srpske Pokrivenost: kompletna. cjelokupna zemlja, 14.237 pojedinanih unesaka (isputeno 14 duplikata), svi vezani za rat. - Vojni podaci o palim borcima Hrvatskog Vijea Obrane (HVO), 1992-95. Dobijeni 2002. godine od Ministarstva odbrane Federacije Bosne i Hercegovine. Pokrivenost: kompletna, cijela zemlja, 6.689 pojedinanih unesaka (isputeno 396 duplikata), svi vezani za rat.
zajednice su raspodeljivale dobra koja su dostavljana putem meunarodne pomoi za stanovnitvo Sarajeva. 7 Pretpostavka o etvorolanom domainstvu nije u potpunosti kosistentna s predratnom veliinom domainstva iz 1991. (3,2 osobe po domainstvu na prostoru "Sarajevo est" (Statistiki godinjak Republika Bosna i Hercegovina, 1992. (Sarajevo 199.))). Poveali smo taj broj kako bi smo ga podesili u odnosu na veliki broj raseljenih lica i izbjeglica koji su sredinom 1994. ivjeli u Sarajevu, u mnogim sluajevima zajedno s roacima ili prijateljima. Mada za 1994. godinu nismo bili u stanju da se
698
Vojni spiskovi ne izvjetavaju o mjestima smrti, te se stoga ne mogu koristiti kao izvor o vojnom-civilnom statusu pokojnika popisanih u svim drugim spiskovima.
Upitnici koji su koriteni za originalne popise i/ili spiskove podataka dobijeni od originalnih izvora priloeni su u Dodatku 2. U svrhu ovog izvjetaja primijenili smo standardni metodoloki princip koji koristi Demografski odsjek od 1998. godine. Isti princip pripremljen je za sve demografske izvjetaje vjetaka koje je do sada pripremio Odsjek (vidi Dodatak 3: "Uporeivanje izvora i uklanjanje duplikata od strane Demografskog odsjeka Tuilatva" i Dodatak 6: "Profesionalne kvalifikacije autora"). Njegove pojedinosti, kako su primijenjene na projekat za predmet Dragomira Miloevia rezimirani su u daljem tekstu. Gorenavedeni izvori su pojedinano procijenjeni (u odnosu na njihovu pouzdanost), provjereni su njihov kvalitet i pokrivenost i iz svakog izvora su uklonjeni duplikati. Tokom drugog koraka, svi izvori su povezani s Popisom stanovnitva iz 1991. godine na osnovu linih karakteristika navedenih pojedinaca. Uporeivanje detalja je detaljno opisano u Dodatku 3. Istovremeno, relevantni izvori (tj. svi osim vojnih spiskova), meusobno su spojeni. Spajanje, za razliku od uporeivanja, ima za svrhu spajanje jednog broja izvora (tj. spiskova) u jedan matini spisak. Spajanje poveava sveukupni broj podataka u tabeli podataka, uporeivanje poveava koliinu informacija u datom spisku. Radi spajanja, samo jedan broj odabranih injeninih stavki su uzeti iz svakog od izvora. To su bili sutinske stavke koje su se pojavljivale u svakom od izvora. imena (ime, prezime, i ime oca), DR, MR (ako je navedeno), MB8 (ako je navedeno), nacionalnost; Grupa II: Grupa III: pojedinosti o smrti (datum, konkretno mjesto, optina, uzrok); vojno-civilni status (ako je navedeno); i da li je unesak vezan za rat;
Grupa I:
oslonimo na pouzdanu statistiku u tom smislu, za 1998. moemo navesti brojku RL (raseljenih lica) UNHCR za 1998. godinu onih koji su i dalje ivjeli u "Sarajevu est", a to je 72.372 lica. 8 MB mjesto boravka
699
Grupa IV:
originalna identifikacija uneska (primarni klju) iz datog izvora ( ukljuujui identifikaciju u Popisu, za podatke koji su uporeivani s Popisom), ime izvora,
Na taj nain uspostavljena je baza podataka smrtnih sluajeva za cijelu Bosnu (187.260 unesaka) sastavljena od podataka iz pet izvora: baze podataka FBiH, baze podataka RS, spiska nestalih MKCK, PDS-94 i Bakije /u daljem tekstu: baza podataka za Bosnu). Mada su prethodni duplikati uklonjeni iz svakog od izvora, mnogi podaci su se u spoju preklapali meu izvorima. Stoga, kako bi se sainila smisaona analiza, poklapanja su uklonjena.
Uklanjanje poklapanja iz baze podataka za Bosnu bi bio postupak koji bi oduzeo previe vremena. Kako bi se utedjelo na vremenu, odluili smo da to ne uinimo na nivou cijele zemlje ve na nivou administrativnog podruja Sarajevo (tj. "Sarajevo deset"). Stoga smo u narednom koraku izvukli sve podatke koji se odnose na "Sarajevo deset" i na period od januara 1992. do decembra 1995. godine. Ukupno je identifikovano 40.180 podataka.
Tih 40.180 podataka unijeto je u odvojenu bazu podataka koja je nazvana Baza podataka o smrtnim sluajevima u Sarajevu (u daljem tekstu: Sarajevska baza podataka) Sarajevska baza podataka sadrala je podatke koji se odnose na rat, kao i podatke o prirodnim i smrtnim sluajevima s nepoznatim uzrokom.
Uklanjanje podataka koji su se poklapali obavljeno je u okviru ove baze podataka. Izvjesno ienje osnovnog materijala je takoe obavljeno u ovoj fazi. Tokom ienja, podaci koji su bili nekompletni i manjkavi oznaeni su kao nevaei. Bile su potrebne informacije o GR i GS9 kako bi se dati komplet podataka za pojedinca (jedinstveni) oznaio kao vaei. Podaci koji su se poklapali nisu mogli da se oznae kao vaei ak i ukoliko su bili kompletni i konsistentni. Nakon to je obavljeno uklanjanje preklapanja i ienje, broj jedinstvenih vaeih podataka u Bazi podataka za Sarajeva iznosio je 26.466. Taj broj pokriva jedinstvene (tj. neduplicirane) i vaee uneske koji se odnose na opsadu. Ukljuene su sve vrste smrtnih sluajeva, takoe prirodni, kao i smrtni sluajevi s nepoznatim uzrokom.
GR godina roenja, GS godina smrti
700
Konana Baza podataka za Sarajevo (26.466) bila je osnova za izuzimanje podataka koji se odnose na rat i preminule koji se uzimaju kao rtve. Detalji o ovom postupku razmotreni su u Odjeljku 3 ovog izvjetaja. Konano, finalna statistika je proraunata kako bi se procijenio jedan broj relevantnih hipoteza.
2.2
IZVORI I METODI KOJI SU KORITENI PRILIKOM ANALIZE RANJENIH
Bolniki djelovodnici za tri glavne bolnice u Sarajevu, Koevo, Dravnu bolnicu i Dobrinja, predstavljali su na glavni izvor analize ranjenih osoba (u daljem tekstu: Bolniki djelovodnici sarajevskih bolnica (BD)). Ti podaci su za potrebe Tuilatva dobijeni iz arhiva tri bolnice u ljeto 1997. godine, kada su obavljene dvije misije istraitelja Tuilatva kako bi se odabrali podaci iz arhiva i kako bi se sainile kopije radi dalje obrade.10 Pored tri gorenavedene bolnice, djelovodnike su takoe vodili nekoliko centara prve pomoi i dvije privremene ratne bolnice ( u Suhodolu i Hrasnici). Djelovodnici prve pomoi o veini teko povrijeenih pojedinaca su na kraju slati u jednu od glavnih bolnica, te su stoga pokriveni bolnikim djelovodnicima. Podaci o lake povrijeenim i podaci iz ratnih bolnica nisu prikupljani za ovu studiju zato to su oni fragmentirani i u velikoj mjeri nedostaju. Meutim, uopte reeno, vei dio dostupnih informacija o rtvama ranjavanja je prikupljena i donesena u Tuilatvo radi kompjuterizacije i dalje obrade.11 Tokom procesa prikupljanja, iskljueni su mukarci stari izmeu 18 i 60 godina. Samo ene (svake starosne dobi) i mukarci mlai od 18 i stariji od 60 godina su uzimani radi uzorka, to treba uzeti da predstavlja civilno stanovnitvo Sarajeva.
10 Dva izvjetaja s misija Tuilatva koje je pripremio bivi istraitelj Tuilatva Rejandra Singh iz jula i augusta 1997. godine o tome kako je sprovedeno prikupljanje. 11 Bazu podataka o djelovodnicima sarajevskih bolnica uspostavio je 1997. godine istraitelj Tuilatva Nenad Fier, koji je opisao uspostavljanje te baze podataka u svom izvjetaju "Baza
701
Sveukupni broj prvobitno dostupnih podataka iz Baze podataka na osnovu djelovodnika sarajevskih bolnica bio je 3.670. Nakon ienja podataka, izvjesne obrade i uz iskljuenje duplikata, preostalo je tano 3.145 podataka, od kojih se 3.036 odnosi na period od aprila 1992. do novembra 1995. godine. Ti podaci su razmatrani u naem izvjetaju. Pored Bolnikih djelovodnika, koristili smo podatke o ranjenim osobama iz Popisa domainstava iz 1994. godine koji takoe pokriva nehospitalizovane rtve ranjavanja. Kvalitet bolnikih djelovodnika je dobar i njihov sadraj je dobro dokumentovan u povezanim bolnikim formularima (svi su skenirani i dostupni od Odjeljenja za dokazne predmete). Smatramo da su Bolniki djelovodnici koristan izvor koji se zajedno s izvorima o ubijenim osobama moe uspjeno koristiti prilikom analize o viktimizaciji tokom sukoba u Sarajevu.
Nae koritenje BD i PDS-94 detaljno je razmotreno u Odjeljku 5 izvjetaja.
2.3
MANJKAVOSTI IZVORA
Razmatranje pokrivenosti, pouzdanosti i manjkavosti izvora je dio standardnog postupka koji se primjenjuje u Demografskom odsjeku na svaki i novoprimljeni izvor. Takve studije su takoe paljivo obavljene za sve gorenavedene izvore.12 Demografski odsjek svakoga dana koristi mnoge od gorenavedenih izvora, svjesni smo mnogih problema koji su postojei u svim ovim izvorima i u stanju smo da s njima izaemo na kraj. Rezime kljunih opaanja o tim aspektima izvora naveden je u daljem tekstu. Uopte reeno, izvori za ovaj izvjetaj su obimni, nekompletnost njihove pokrivenosti je relativno niska, a nekoliko njih su uspostavili profesionalni organi i mogu se
podataka bolnikih djelovodnika o civilnim rtvama. Osnovna statistika analiza" od 20. juna 2000. godine. 12 Za podatke iz sarajevskih bolnica takvu studiju obavio je Nenad Fier, autor baze podataka na osnovu djelovodnika sarajevskih bolnica. Ewa Tabeau je napravila procjenu njegove studije 2000. godine(29. septembar) i zakljuila je da je ona veoma profesionalna i bavi se sutinom stvari.
702
smatrati pouzdanim i dobro dokumentovanim. To sve je donekle izuzetno na podruju mjerenja viktimizacije i statistike sukoba. Meutim, to ne znai da su sve informacije u izvorima perfektne i da ne postoje manjkavosti. Meutim, nivo manjkavosti je prihvatljiv. Spisak najuobiajenijih manjkavosti , na primjer, ukljuuje: problemi u transkripciji i/ili djelimina nekompletnost imena (lica ili mjesta), nekompletni ili nekonsistentni datumi, djelimini ili nenavedeni uzroci smrti/ranjavanja, djelimini ili nenavedeni vojni-civilni status, djelimino navdenena ili nenavedena nacionalnost, djelimino navdenen ili nenaveden spol, djelimino ili nenavedeno oznaavanje sluaja kao vezanog za rat, ne u potpunosti konsistentno izvjetavanje o istim kategorijama izmeu izvora i dr.
Gorenavedeni spisak nije kompletan, ali daje dobar utisak o problemima podataka. Mnogi problemi se mogu razrijeiti poboljanjem informacija koje nedostaju ili koje su nekompletne putem poreenja s drugim izvorima, kao to su na primjer Popis stanovnitva Bosne i Hercegovine iz 1991. godine koji smo takoe koristili tokom projekta. Drugo, potrebno je dosta ienja podataka, standardizacije i ponovnog oznaavanja kako bi baze podataka bile konsistentne i uporedive. To smo takoe uradili. Konano, dijelovi originalnog materijala s najveim nedostacima su iskljueni iz analize, to ukljuuje injenicu da je statistika koja je ovdje iznijeta donekle konzervativna (tj. niska).
3. OPTI PRIKAZ SPOJENIH IZVORA O UBIJENIM LICIMA: OD JANUARA 1992. DO DECEMBRA 1995. U ODNOSU NA PERIOD OD AVGUSTA 1994. DO NOVEMBRA 1995. GODINE
3.1 Tabela 1 koja slijedi sadri opti prikaz izvora koji su koriteni za ovaj izvor i koji su sadrani u bazi podataka za Sarajevo. Kao to je prethodno napomenuto, ta baza
703
podataka pokriva deset sarajevskih optina i period od januara 1992. do decembra 1995. godine (izuzev Popisa domainstava Sarajeva, koji je sproveden sredinom 1994. godine i stoga samo djelimino pokriva period 1992-95; pored toga, PDS-94 je jedino pokrio est optina umjesto deset; Bakije takoe daje izvjetaje o smrtnim sluajevima za vei dio urbanih dijelova Sarajeva, tj. "Sarajevo est" umjesto "Sarajevo deset"). Treba imati u vidu da baza podataka sadri sve smrtne sluajeve, tj. takoe one do kojih je dolo prirodnom smru, odnosno gdje uzroci smrti nisu utvreni.
Dio podataka u dijelu "Svi podaci" Tabele 1 prikazuje broj relevantnih podataka (tj. smrtne sluajeve, iskljuujui duplikate u okviru svakog od izvora) koji su unijeti u bazu podataka za Sarajevo iz svakog od izvora. Bez sumnje, najvei izvor je baza podataka smrtnih sluajeva FBiH koju su sainili organi Federacije Bosne i Hercegovime. Ta baza podataka dala je oko 17.000 podataka. Zajedno s podacima navedenim u bazi podataka o smrtnim sluajevima u RS (4.219), ukupni broj smrtnih sluajeva za "Sarajevo deset" u periodu 1992-1995- iznosi 21.235 smrtnih sluajeva. Uz saznanje da je preklapanje izmeu ove dvije baze podataka veoma malo, (za razliku od preklapanja s drugim izvorima), moemo zakljuiti da je u Sarajevu u ovom periodu bilo otprilike 21.235 sluajeva. U svakom sluaju, tano 40.180 podataka iz pet izvora bili su osnova za na izbor podataka o smrtnim sluajevima za koje se zna da su povezani s ratom i da su relevantni za predmet Dragomira Miloevia. Tabela 1. Ukupni broj smrtnih sluajeva navedenih u pet izvora za "Sarajevo deset", od januara 1992. do decembra 1995. godine
Izvor Bakije Federacij a MKCK RS PDS-94 Ukupno Broj 11.545 17.016 1,161 4.219 6.239 40.180 Validni podaci Izvor Bakije Federacija MKCK RS PDS-94 Ukupno
Broj
2.657 16.764 761 4.087 2.197 26.466
Napomena:
a) Ukljueni su i prirodni i nasilni smrtni sluajevi b) "Svi podaci" su navedeni po izvoru (nema duplikata u izvorima) c) "Validni podaci" iskljuuju preklapanje izvora i nekompletne i manjkave podatke
704
3.2 Izboru relevantnih podataka prethodila je eliminacija izvora koji se preklapaju. Glavno pravilo prilikom identifikacije preklapanja bilo je vezano za hijerarhiju izvora, o emu je odlueno na slijedei nain: FBiH i RS prioritetni izvori Spisak nestalih MKCK drugi stepen Popis domainstava Sarajeva - trei Bakije - etvrti
Razlozi za gorenavedeno rangiranje izvora vezano je za nau procjenu pouzdanosti izvora, potpunosti i izvjetavanja o okolnostima smrti. Baze podataka FBiH i RS uspostavljene su od strane profesionalnih statistikih organa nakon uobiajenih uslova za registrovanje smrti. Obavjetenje o smrti morali su da daju bliski roaci i da to dokumentuju smrtovnicom ili drugim relevantnim dokumentom. Uzroci smrti uneti su u skladu sa slubenom klasifikacijom WHO,13. "Classification of Diseases and Conditions Leading to Death (10th revision)" /Meunarodna klasifikacija bolesti 10/. Medicinsko oznaavanje su na zahtjev Tuilatva obavili zvanini organi zdravstva iz Sarajeva i Banjaluke. Pored toga, gdje god je to bilo mogue, organi su izriito naznaili da li je svaki nasilni smrtni sluaj bio vezan za ratna dejstva (vrsta nasilnog uzroka), a za nasilne uzroke, naveli su spoljne faktore koji su doveli do smrti. U stvari, dostupna su tri naina izvjetavanja o uzrocima smrti: medicinski (za sve smrtne sluajeve), spoljni (za nasilne smrtne sluajeve) i po vrsti nasilne smrti. Konano izvjetavanje i mjestima smrti je u skladu sa statistikom administrativnom podjelom zemlje na naselja i optine. Sve u svemu, dvije baze podataka su vie nego razumno visokog kvaliteta. Jedna od manjkavosti svake od njih je da izvjetavanje ne pokriva sve smrtne sluajeve tokom perioda 1992-1995. s podruja odgovornosti svakog od statistikih organa zbog masivnih migracionih kretanja stanovnitva i unitenja dokumenata tokom rata. tavie, veliki broj nestalih osoba iz Bosne i Hercegovine (oko 22.000 prema MKCK, vie prema MKNO i Dravnim komisijama FBiH i RS za pronalaenje nestalih lica), nije mogao biti registrovan u ovim bazama podataka zbog nepostojanja tijela i identifikacije ostataka koje su jo u toku.
13
WHO oznaava Svijetsku zdravstvenu organizaciju sa sjeditem u enevi.
705
Stoga, iz gorenavedenih razloga, tree mjesto na spisku naih izvora dodijeljeno je spisku nestalih lica MKCK. Kredibilitet MKCK na polju prikupljanja informacija o nestalim osobama u situacijama sukoba se ne moe dovoditi u pitanje i pokazao se kao veoma solidan u nekoliko prilika pred razliitim pretresnim veima MKSJ (na primjer, tokom svih suenja vezanih za Srebrenicu: Krsti, Blagojevi i Popovi i drugi). Popis domainstava i spiskovi pogrebnog zavoda "Bakije" zauzimaju etvrto i peto mjesto u hijerarhiji naih izvora. Oba izvora su na izvjestan nain nekompletna. Bakije ne navode uzrok smrti, a mjesto smrti se iskljuivo navodi kao Sarajevo bez dodatne specifikacije. I pored toga, svaki od tih izvora predstavlja koristan prilog za tri glavna izvora koja smo koristili za ovaj projekat. Svaki od njih pruio je dodatne podatke bazi podataka za Sarajevo, koji su oigledno dodatni svim onim podacima koji su navedeni u izvorima veeg prioriteta sa naeg spiska. Napominjemo, meutim, da nismo koristili PDS-94 prilikom analize ubijenih osoba sainjene za predmet Dragomira Miloevia zbog ogranienog vremenskog perioda koji on pokriva. Izvor je meutim koriten za analizu ranjenih osoba iznijete i Odjeljku 5.
3.3 Kao to je prethodno iznijeto, hijerarhija izvora je predstavljala vodilju prilikom eliminacije preklapanja izvora. Prvenstveno bismo u bazi podataka za Sarajevo zadravali jedinstvene podatke (tj. one koji se ne dupliciraju) iz baza podataka FBiH i RS. Pored tih podataka, dodavani su podaci koji se ne dupliciraju iz spiska nestalih osoba MKCK. Konano, bazi podataka za Sarajevo dodavani su podaci koji se ne dupliciraju iz PDS-94 i Bakije. Zbog preklapanja, iskljueno je tano 13.517 podataka. 3.4 Prije nego to smo preli na analizu, takoe smo provjerili potpunost podataka u bazi podataka za Sarajevo na osnovu zadatog kriterija potpunosti podataka. Samo podaci koji su sadrali imena (ime i prezime) i barem godinu roenja i godinu smrti su prihvatani kao kompletni. Ukoliko bi bilo koja od odvih stavki nedostajala, podaci
706
koji nedostaju su oznaavani kao nekompletni i iskljuivani su (244 je oznaeno kao nekompletno; 197 od 244 se nisu poklapali.
3.5 Validni podaci su samo jedinstveni (tj. oni koji se ne preklapaju) i kompletni. Kao to je navedeno u Tabeli 1, u dijelu pod nazivom "Validni podaci", broj validnih podataka u bazi podataka za Sarajevo je 26.466. To je broj svih smrtnih sluajeva (vezanih za rat, prirodna smrti i neutvreni uzrok smrti, "Sarajevo deset", od januara 1992. do decembra 1995. godine), koje smo uspeli da utvrdimo u pet izvora koji su koriteni za ovaj projekat. Postoje valjani razlozi zbog kojih smatramo da je ovaj broj relativno kompletan. 3.6 Tabela 2 daje opti prikaz odabrane predratne statistike o smrtnim sluajevima u Sarajevu. Tabela 2. Broj smrtnih sluajeva na podruju "Sarajevo deset",1989-1991
Ukupno Godi{nji prosjek 1989-1991 Sarajevo 3.453 3.528 3.644 10.625 3.542 deset -Centar 780 722 870 2.372 791 475 157 147 171 158 -Hadì}i 1,056 365 357 334 352 -Ilidà 529 160 179 190 176 -Ilija{ 1,836 -Novi Grad 595 642 599 612 2,040 647 712 681 680 -Novo Sarajevo 399 -Pale 125 126 148 133 1,343 439 451 453 448 -Stari Grad 173 50 63 58 -Trnovo 60 402 125 142 135 134 -Vogo{}a 3.453 3.528 3.644 10.625 3.542 Ukupno Ekstrapolacija broja smrtnih sluajeva zabiljeenih 1989-91u odnosu na 1992-95 u odnosu 14.167 na Sarajevo deset, 1992-1995 3.542 Podru~e/Op{tina 1989 1990 1991
Izvor: Statiki godinjak 1992, Republike Bosne i Hercegovine, Sarajevo, april 1992 (na B/C/S) Napomena: Podvu~ene su op{tine Sarajevo [est
Prema Tabeli 2, ukupni broj smrtnih sluajeva koji su se dogodili na podruju "Sarajevo deset" u periodu 1989-1991. u odsustvu sukoba bila je 10.625, gdje je godinji prosjek iznosio 3.542. Ekstrapolacija tog broja za godine 1992-1995. daje ukupno 14.167 oekivanih smrtnih sluajeva da nije bilo sukoba.
707
Pod pretpostavkom da je ukupni broj smrtnih sluajeva na podruju "Sarajevo deset" u periodu 1992-1995. (26.466 smrtnih sluajeva) blizak stvarnom nepoznatom broju, razlika izmeu tog broja i procijenjenog broja oekivanih smrtnih sluajeva nevezanih za rat (14.167) bi dao broj smrtnih sluajeva povezanih s ratom, a to bi iznosilo 12.299 smrtnih sluajeva (civila i vojnika zajedno). Taj rezultat bi bio validan da nije bilo velike migracije iz i u Sarajevo u periodu 1992-1995. Poto je na podruju Sarajeva dolo do takve migracije, a njegova je veliina uglavnom nepoznata, teko je procijeniti u kojoj mjeri prethodna procjena stoji.
3.7 Kako bi se ostalo u konzervativnim okvirima i kako bi se predstavila samo statistika za koju se moe dokazati da je povezana s ratom, u preostalom dijelu ovog izvjetaja radiemo samo na osnovu pristupa minimalnih brojeva.
3.8 Kratak pregled podataka u bazi podataka za Sarajevo po optini i godini smrti daje odreeni uvid u to gdje i kada je dolo do smrtnih sluajeva (Tabela 3). Najvei dio smrtnih sluajeva naveden je pod kategorijom "Sarajevo neodreeno " (oko 32%). Neobino je da je ovaj broj smrtnih sluajeva s nenavedene lokacije bio najvei 1992. godine, a on je opadao do najnieg nivoa, 1995. godine. Veliki intenzitet ratnih aktivnosti 1992. godine i sistematski nii tokom godina koje su uslijedile moe da bude razlog za to. Stoga, to je vjerovatno problem izvjetavanja koji je vezan za ratne okolnosti. Tabela 3. Validni podaci o smrtnim sluajevima na podruju "Sarajevo deset", 199295, po optini i godini smrti
Ukupno Procent 4.886 18,5 963 3,6 3.023 11,4 840 3,2 2.838 10,7 1,833 6,9 847 3,2 1,104 4,2 871 3,3 770 2,9 8.491 32,1 26.466 100,0
Op{tina smrti SARAJEVO-CENTAR SARAJEVO-HAD@I]I SARAJEVO-ILID@A SARAJEVO-ILIJA[ SARAJEVO-NOVI GRAD SARAJEVO-NOVO SARAJEVO SARAJEVO-PALE SARAJEVO-STARI GRAD SARAJEVO-TRNOVO SARAJEVO-VOGO[]A SARAJEVO NEODRE\ENO UKUPNO
1992 1.913 411 1.258 253 1.436 897 310 421 241 354 3.502 10.996
1993 905 259 813 162 676 358 199 270 185 224 2.720 6.771
1994 729 126 414 213 287 250 153 187 125 98 1.536 4.118
1995 1.339 167 538 212 439 328 185 226 320 94 733 4.581
708
Upada u oi da je godinji broj smrtnih sluajeva mnogo vei u gotovo svakoj optini (posebno) u periodu 1992-1993. nego tokom godina 1989-1991. (uporediti sa Tabelom 2). Ovo stoji i pored izuzetno velikog broja smrtnih sluajeva u kategoriji "Sarajevo neodreeno" za sve godine u periodu 1992-1995. Drugi najvei broj smrtnih sluajeva bio je za optinu Sarajevo-Centar (19%), (kao to je bio sluaj i u mirnodopsko vrijeme), zatim Ilida i Novi Grad (oko11% za svaku), zatim mali udio smrtnih sluajeva iz optina Hadii, Ilija, Pale i Trnovo (oko 3.2-3.6 % za svaku). Ove etiri optine su iskljuene iz detaljne analize u Odjeljku 4, gdje se razmatraju minimalni brojevi. Najdalje, najvei broj smrtnih sluajeva zabiljeen je 1992. godine (41.5% smrtnih sluajeva dostupnih za ovaj izvjetaj), zatim 1993. (25.6%), 1995. (17.3 %) i konano 1994. (15.6%). Ovaj nalaz e biti razmotren podrobnije u analizi vremenskog rasporeda sukoba u Sarajevu. 3.9 Vani aspekti analize smrtnih sluajeva su njihovi uzroci. Tabela 4 koja slijedi daje opti prikaz ire klasifikacije svih smrtnih sluajeva u tri grupe: smrt prouzrokovana prirodnim, nasilnim ili iz nepoznatih uzroka. Ta klasifikacija je dostupna iz svih izvora izuzev od pogrebnog zavoda "Bakije", koji ne daje bilo kakve informacije o uzrocima i koje ovdje navodimo kao smrtni sluajevi iz nepoznatih uzroka. Osoblje pogrebnog zavoda "Bakije" nam je jasno naznailo da su brojni smrtni sluajevi zabiljeeni u njihovim poslovnim knjigama kao nasilni ili vezani za rat. Oni su sakupljali tijela po ulicama Sarajeva, izloeni granatiranju i/ili snajperskoj vatri, esto bez naloga roaka preminulih, koji su za njihovu smrt saznali naknadno. Ta situacije je bila dosta uobiajena, naroito tokom prve dvije godine sukoba. Drugo, nestale osobe (prema MKCK) su ukljuene u Tabelu 4 kao nasilne smrti oigledno vezane za rat. Ova odluka je motivisana injenicom da je nakon 1995. godine ekshumirano na hiljade ljudskih ostataka iz grobnica irom Bosne i Hercegovine s jasnim naznakama nasilja i otmice. Na hiljade tih ostataka je MKNO putem DNK uporeivanja s uzrocima krvi ivih roaka, da bi naknadno bili oznaeni na spiskovima nestalih osoba kao poznati smrtni sluajevi. Tokom skoranjih godina,
709
Demografski odsjek Tuilatva prikupio je znatan broj dokaza vezanih za znaajnu konsistentnost izmeu podataka o nestalim i identifikovanim osobama. Taj zakljuak vai za Bosnu, Kosovo kao i za Hrvatsku, tako da nema razloga da se nestale osobe ne mogu smatrati ratnim rtvama. Tabela 4. Validni podaci o smrtnim sluajevima na podruju "Sarajevo deset", 199295, prema uzrocima smrti
MKCK Uzrok smrti Bakije Federacija Nasilini uzroci, od kojih: 0 7.244 761 0 6.906 761 -o~igledno vezani za rat -nesre}a, ubistvo, samoubistvo 0 327 0 0 11 0 -neodre|eno/drugo Prirodni uzroci 0 8.109 0 Prirodni ili nasilni uzroci (nepoznato) 2.657 1.411 0 Ukupno 2.657 16.764 761 10,0 63,3 2,9 Procent RS 1.811 1.354 173 284 1.479 797 4.087 15,4
Sarajevo PDS Ukupno Procent 2.197 12.013 45,4 2.114 11.135 42,1 33 533 2,0 50 345 1,3 0 9.588 36,2 0 4.865 18,4 2.197 26.466 100,0 8,3 100,0 -
Konano, smrtni sluajevi s nepoznatim uzrocima su velika kategorija meu svim smrtnim sluajevima (18,4 procenata).U ovu grupu spadaju prirodni i nasilni smrtni sluajevi, ali detaljni udio ova dva u toj grupi smrtnih sluajeva ostaje nepoznat. 3.10 Meu nasilnim smrtnim sluajevima, najvea komponenta u svakom od izvora (izuzev Bakije) su navedeni smrtni sluajevi oigledno vezani za rat, (42,1% svih smrtnih sluajeva). Ta kategorija pokriva smrtne sluajeve usred ratnih dejstava,14 granatiranja, snajperske vatre, pucnjave i nestanka.
Granatiranje, snajperska vatra i pucnjava navedeni su samo u jednom izvoru, tj. u Popisu domainstava Sarajeva, i to jedino do jula 1994. godine FBiH, RS i MKCK nisu uneli ovakvu vrstu injenica, tako da nisu mogli da iznesu raspodjelu smrtnih sluajeva vezanih za rat na osnovu granatiranja, snajperske vatre i pucnjave za cijeli period sukoba. Umjesto toga, dostupna je solidna klasifikacija smrtnih sluajeva na osnovu medicinskih uzroka (osim nestalih). Medicinski uzroci navode veoma
14 Ovaj opti termin je koriten za razliite situacije koje su uvijek vezane za rat. Dva izvora veoma intenzivno koriste ovaj termin: baze podataka FBiH i RS. Na osnovu nae intenzivne komunikacije s oba entiteta, poznato nam je da su kao "ratna dejstva"oznaeni samo oni smrtni sluajevi za koje postoji pismena dokumentacija koja ukazuje na takvu vrstu okolnosti. Organi, kako FBiH, tako i RS su napomenuli da u mnogim sluajevima takva dokumentacija nije postojala i da jedan broj smrtnih sluajeva za rat nije mogao biti tako oznaen.
710
detaljan stepen poremeaja organa koji su doveli do smrti. Ti uzroci ostavljaju malo prostora sumnji, ako i toliko, u odnosu na nasilnu prirodu ovih smrtnih sluajeva vezanih za rat. Dvije preostale kategorije nasilne smrti (nesretni sluaj, ubistvo i samoubistvo i nepoznato/drugo) imaju mnogo nie nivoe nego smrtni sluajevi oigledno vezani za rat (ukupno 3,3% svih smrtnih sluajeva). Spoljni uzroci smrti navedeni u bazama podataka za FBiH i RS za ove dvije kategorije ukazuju, izmeu ostalog, na slijedee faktore kao uzroke smrti: - posljedica povreda i ranjavanja, - nesree koje je prouzrokovao eksploziv, - nesree prouzrokovane opaljivanjem vatrenog oruja, - nesretni padovi (od oteenih stepenita, stepenika i drugih dijelova zgrada), - saobraajne nesree, - izloenost dimu, vatri, plamenu - izloenost otrovnim supstancama. Mnogi sluajevi samoubistva su vjerovatno povezani s ratom zato to je mentalna i fizika iscrpljenost stanovnitva Sarajeva bila ogromna tokom ratnih godina. Jasno je da, mada statistiki organi FBiH i RS nisu bili u poloaju da ove smrtne sluajeve oznae kao oigledno vezane za rat, u stvari, mnogi od ovih smrtnih sluajeva (ako ne i veina) su vezani za ratna dejstva. Smatramo da je tano ukoliko se u optem smislu svi smrtni sluajevi smatraju da su vezane za rat. Nasilni smrtni sluajevi koji nisu vezani za rat su gotovo sigurno marginalna kategorija meu nasilnim smrtnim sluajevima. 3.11 Slika 1 prikazuje smrtne sluajeve iz baze podataka za Sarajevo po vrsti (tj. nasilna, prirodna, nepoznato) i vrijeme (godina i mjesec smrti).
711
Slika 1.
Validni podaci o smrti na podruju "Sarajevo deset",1992-95, na osnovu uzroka i godine/mjeseca smrti
1,600 1,400 1,200 1,000 800 600 400 200 jan-1992 mar-1992 jul-1992 sep-1992 nov-1992 jan-1993 mar-1993 maj 1992 maj-1993 jul-1993 sep-1993 nov-1993 jan-1994 mar-1994 nov-1994 jan-1995 mar-1995 maj-1995 jul-1995 Nasilni maj-1994 sep-1995 nov-1995 jul-1994 sep-1994 0
Prirodni
Prirodni ili nasilni
Vide se tri izrazite linije trendova. Trend u broju nasilnih smrtnih sluajeva, za koje je prethodno zakljueno da su uglavnom vezani za rat, moe se vidjeti kao indikator opteg vremenskog obrasca ratnih aktivnosti, gdje su 1992. (poevi s aprilom) i 1993. bile najintenzivnije godine rata. Trend prirodnih smrtnih sluajeva je sasvim razliit. Ubrzani pad tokom perioda januar mart 1992. moda sugerie odlazak jednog dijela stanovnitva iz Sarajeva. Nakon toga trend ostaje relativno stabilan tokom cijelog perioda sukoba. Konano, trend smrtnih sluajeva s nepoznatim uzrokom (prirodnim ili nasilnim) potvruje da se radi o mjeavini dvije vrste smrtnih sluajeva. Gotovo sigurno, jedan broj tih smrtnih sluajeva se moe pripisati (na statistikoj osnovi) prirodnim a drugi nasilnim, s ratom povezanim smrtnim sluajevima. Mi emo to uiniti za smrtne sluajeve vezane za optunicu u predmetu Dragomir Miloevi. 3.12 Slika 2 koja slijedi prikazuje trendove nasilnih smrtnih sluajeva u bazi podataka za Sarajevo na osnovu izvora.
712
Slika 2.
Validni podaci o smrtnim sluajevima na podruju "Sarajevo deset", 199295, nasilni uzroci u odnosu na navedene oigledne ratom izazvane uzroke po godini/mjesecu smrti
Smrtni slu~ajevi u Sarajevu 10, 92-95, nasilne smrti prema izvoru godini i mjesecu smrti
Deaths in Sarajevo 10, 1992-1995, Violent Causes by Source, Year and Month of Death
Smrtni slu~ajevi u Sarajevu 10, 92-95, povezani s ratom prema izvoru godini i mjesecu smrti
Deaths in Sarajevo 10, 1992-1995, War Related by Source, Year and Month of Death
900 800 700 600 500 400 300 200 100 0

Ja n19 9 pr 2 -1 9 Ju 92 l-1 9 O 92 ct -1 9 Ja 92 n19 9 A pr 3 -1 9 Ju 93 l-1 9 O 93 ct -1 9 Ja 93 n19 9 A pr 4 -1 99 4 Ju l-1 9 O 94 ct -1 9 Ja 94 n19 9 A pr 5 -1 9 Ju 95 l-1 9 O 95 ct -1 99 5
900 800 700 600 500 400 300 200 100 0

Ja n19 9 pr 2 -1 9 Ju 92 l-1 9 O 92 ct -1 9 Ja 92 n1 A 993 pr -1 9 Ju 93 l-1 9 O 93 ct -1 9 Ja 93 n1 A 994 pr -1 9 Ju 94 l-1 99 O ct 4 -1 9 Ja 94 n1 A 995 pr -1 9 Ju 95 l-1 9 O 95 ct -1 99 5 A
Violent FIS
Violent RS
Violent ICRC
Violent SarHHS
WarRel FIS
WarRel RS
WarRel ICRC
WarRel SarHHS
Napomena MKCK i Sarajevo PD and su "war isti za nasilne Note: ICRC and SarHHS are the same in "violent" related" ratom
i uzrokovane
Napomena MKCK i same Sarajevo PDand su"war istirelated" za nasilne Note: ICRC and SarHHS are the in "violent" ratom
i uzrokovane
Legenda: Violent FIS = Nasilni FBiH Violent RS = Nasilni RS Violent MCKC = Nasilni MKCK Violent SarHHS = Nasilni SarPDS WarRel = Povezani s ratom
Prikazane su dvije varijante: lijeva sa sve nasilne smrtne sluajeve, desna samo za smrtne sluajeve za koje je navedeno da su oigledno vezani za ratna dejstva. Gotovo da se ne primjeuje razlika izmeu ova dva grafikona, to dalje potvruje da je opravdano smatrati sve nasilne smrtne sluajeve kao one vezane za rat. Dobijeni vremenski obrasci iz etiri izvora su uglavnom konsistentni, (Bakije su iskljuene zbog nedostatka podataka o uzrocima smrti), mada na potpuno drugaijim nivoima. Glavni izvor oigledno je baza podataka o smrtnim sluajevima FBiH, druga najvea je PDS-94 (zavrava se s julom 1994) i baza podataka o smrtnim sluajevima RS. Doprinos podataka MKCK je malog obima i uglavnom se odnosi na godine 19921993.
713
3.13 Predmet ovog paragrafa je vojni status smrtnih sluajeva iz baze podataka za Sarajevo. Tabela 5. Vojni status naveden u (validnim) podacima o smrtnim sluajevima, "Sarajevo deset", 1992-95, osnovni u odnosu na vojne izvore
Vojni izvori Civili Vojnici Neodre|eno Ukupno Procent
1-civili 2.738 133 1.715 4.586 56,9
2-vojnici 608 1.984 886 3.478 43,1
9-neodre|eno 11.689 3.259 3.454 18.402 -
Ukupno 15.035 5.376 6.055 26.466 100,0
Procent 73,7 26,3 100,0
Vojni status preminulih u trenutku njihove smrti je sutinski za razumijevanje prave prirode vojnih dejstava na podruju opsade i posljedice po stanovnitvo (posebno civile), izloene ratu. Kako bi se precizno moglo utvrditi vojno-civilni status svakog od preminulih, potrebno je precizno razumjeti okolnosti svakog smrtnog sluaja; posebno se pokree pitanje pojedinaca koji su aktivno bili angaovani u borbenim dejstvima. Razjanjavanje okolnosti smrti stvarno nije mogue za svaki smrtni sluaj u bazi podataka za Sarajevo. Navoenje statusa je uglavnom nekompletno u osnovnim izvorima, to je za rezultat imao da vie od 18.000 podataka uopte nemaju odreenu kategoriju (18.402, Tabela 5). tavie, uopte nije jasno koji su kriterijumi primjenjeni za obiljeavanje svakog smrtnog sluaja kao civila ili vojnika u osnovnim izvorima. Najvjerovatnije, obiljeavanje je pratilo ono to bi naveo izvor informacije. Ni za jedan od osnovnih izvora informacija nije bilo obavezno podnijeti potvrdu vojnog statusa preminulog i da li je poginuo tokom borbi. Stoga, ne bi imalo smisla analizirati tu stavku na osnovu osnovnih izvora. 3.14 Alternativa nedostupnim (ili samo djelimino dostupnim) informacijama o statusu u bazi podataka za Sarajevo nudi se u dodatnim izvorima koje smo ipak koristili na izradi ovog projekta. Ti izvori ukljuuju vojne spiskove palih boraca i drugog vojnog osoblja iz Bosne i Hercegovine. Tuilatvo je u posjedu tri takva spiska, od kojih se svaki odnosi na jednu od tri armije angaovane u sukobu u Bosni i Hercegovini 1992-95- godine. ABiH (oko 28.000 podataka), HVO (oko 6.700 podataka) i VRS (oko 14.200 podataka). Spiskove su dostavila Ministarstva odbrane Federacije i Republike Srpske. Oni su relativno kompletni i pouzdani izvori
714
informacija o vojnim gubicima tokom rata, ukljuujui takoe opsadu Sarajeva. Stoga, vojni spiskovi se mogu koristiti za unoenje nove stavke u bazu podataka za Sarajevo kako bi se napravila razlika izmeu vojnika i civila na osnovu informacija iz vojnih spiskova.
3.15 Kako bi se unela takva stavka, uporedili smo vojne spiskove s podacima o smrtnim sluajevima u bazi podataka za Sarajevo, primjenjujui na uobiajeni postupak uporeivanja. Popis iz 1991. godine koriten je kao spona izmeu vojnih spiskova i baze podataka za Sarajevo. Oni (upareni)15 podaci u bazi podataka za Sarajevo koji su takoe pronaeni u vojnim spiskovima, oznaeni su kao vojnici. Oni od (uparenih) podataka za Sarajevo koji nisu pronaeni u vojnim spiskovima oznaeni su kao civili. Jedan broj podataka za Sarajevo nisu uopte upareni s Popisom: ti podaci su oznaeni nepoznatim statusom.
Nakon to je obavljen gorenavedeni postupak, broj podataka s nepoznatim statusom je i dalje bio veliki (6.055, vidi Tabelu 5). Treba napomenuti da je za njih 1.715 od 6.055 u osnovnim izvorima navedeno da su civili, a za njih 886 da su vojnici. Stoga, u narednom koraku smo iskoristili dodatne izvjetaje o vojnom-civilnom statusu koji su nam bili dostupni u osnovnim izvorima. Za sve one (neuparene) podatke iz baze podataka za Sarajevo za koje je navedeno da su civili u osnovnim izvorima ostavljena je oznaka da se radi o civilima, a za vojnike da su vojnici. Konano, kako bi procjena ostala u konzervativnim razmjerama, obezbijedili smo da svako ko je u bilo kom izvoru oznaen kao vojnik (bez obzira da li se radilo o osnovnom ili vojnom izvoru), u analizi ostane oznaen kao vojnik. Kako bismo to postigli, 608 smrtnih sluajeva vojnika iz osnovnih izvora koji su oznaeni kao civilni prema vojnim izvorima, ponovo su vraeni u kategoriju vojnika. Podeavanje se mogu rezimirati na sljedei nain (vidi takoe Tabelu 6): Civili: Vojnici: 15.035 + 1.715 - 608 = 16.142 5.376 + 886 + 608 = 6.870
15 Termin "upareni" ovdje se odnosi na uporeivanje s Popisom stanovnitva iz 1991. godine. I baza podataka za Sarajevo i vojni spiskovi su uporeeni s Popisom, to je proizvelo to da je oko 80% podataka iz svakog od izvora pronaeno u Popisu. Ti parovi su omoguili da se odlui da li se odreeni podatak odnosi na vojnu ili civilnu rtvu.
715
Table 6.
Ponovna procjena (novog) vojnog statusa
Kategorije statusa Civili Vojnici Neodre|eno Ukupno
Broj (Vojne liste) 15.035 5.376 6.055 26.466
Korekcija +1.715-608 +886+608 -1.715-886 -
Kona~ni broj 16.142 6.870 3.454 26.466
Procent 70,1 29,9 100,0
Ova novostvorena stavka je koritena u svim analizama iznijetim u ovom izvjetaju.
3.16 Tabela 6, (koju treba razmotriti zajedno s Tabelom 5), daje opti prikaz kako je sainjena nova stavka o status i kakva je raspodjela podataka iz baze podataka za Sarajevo na osnovu nove stavke. Tabela 6 se takoe bavi pitanjem odnosa izmeu nove varijabile statusa i prvobitno navedenog statusa.
Prema Tabeli 6, nakon korekcije, broj civila iznosi 16.142, vojnika 6.870, a 3.454 podataka je oznaeno statusom nepoznato. 16 vrijedna spomena je injenica da je veliki broj civila u bazi podataka za Sarajevo sasvim razumljiv poto su 50% smrtnih sluajeva u toj bazi podataka nastali prirodnom smru, tako da bi se ti smrtni sluajevi gotovo iskljuivo oznaili kao civilni. Stvarno pitanje raspodjele civili-vojnici odnosi se na stvarne ratne rtve (tj. na nasilne, ratom izazvane uzroke). U narednom odjeljku ovog izvjetaja pokazaemo da se raspored civilnih-vojnih rtava veoma razlikuje od onoga ta je prikazano u Tabelama 5 i 6. 3.17 Prethodno iznijeta rasprava o navedenim vremenima i podrujima , uzrocima smrti i o vojnom-civilnom statusu podataka o smrti u bazi podataka za Sarajevo dovodi nas do pitanja o odluivanju koji podaci se mogu smatrati, a koji ne, kao relevantni za optunicu u predmetu Dragomir Miloevi.
16 Radi lakeg uporeivanja, Tabela 5 ukazuje da je prema osnovnim izvorima za 4.586 lica navedeno da su civili, 3.478 da su vojnici a 18.402 je imalo nepoznati status. Ista tabela takoe ukazuje da su, iskljuivo na osnovu vojnih spiskova, njih 15.035 bili civili, 5.376 vojnici, a 6.055 je oznaeno nepoznatim statusom.
716
Uopte reeno, koristili smo sljedee kriterijume za prihvatanje odreenih podataka kao onih koji se odnose na smrtni sluaj vezan za predmet Dragomira Miloevia: Da vremenski okvir i podruje budi konsistentni s vremenskim i geografskim okvirom predmeta Dragomir Miloevi. Odlueno je da vremenski okvir bude od augusta 1994. do novembra 1995. Prema iroj definiciji podruja, prvo podruje izuavanja bile su deset optina Sarajeva. ira definicija je koritena u svrhu konteksta. Drugo podruje izuavanja sastojalo se o est urbanih optina Sarajeva (ua definicija podruja). Ua definicija je koritena kako bi se dobio minimalni broj smrtnih sluajeva proistekli iz ratnih dejstava. Uzeto je da su nasilni uzroci smrti direktno relevantni za ratna dejstva. Prirodni uzroci su iskljueni iz analize ratnih rtava. To je uraeno i pored injenice da je jedan broj prirodnih smrtnih sluajeva direktno uzrokovan ratnim dejstvima i za koje se moe smatrati takoe da su posljedica tih aktivnosti. Takoe, uz analize ratnih rtava iskljueni su smrtni sluajevi uzrokovani nepoznatim okolnostima, a posebno iz minimalnih brojeva ubijenih i ranjenih. Meutim, tu kategoriju smo koristili kako bismo ilustrovali nekompletnost statistike "minimalnih brojeva". U takvim situacijama, koristei tehnike statistikih procjena, broj smrtnih sluajeva proisteklih iz nepoznatih okolnosti podijeljen je na dvije komponente: prva je predstavljala nasilne uzroke vezane za rat, a druga prirodne uzroke. Podjela je napravljena statistikom raspodjelom brojeve svih nepoznatih uzroka proporcionalno u odnosu na uoenu raspodjelu na prirodne u odnosu na nasilne, s ratom povezane uzroke. Preraspodijeljeni brojevi smrtnih sluajeva su koriteni za dobijanje kompletnijih brojeva ratom izazvanih uzroka u odnosu na prirodne uzroke smrtnih sluajeva. Istra tehnika preraspodijele primijenjena je na podatke vezane za vojni-civilni status za koji je navedeno da je nepoznat.
3.18 Razmatranja u ovom pododjeljku izvjetaja koncentriu se na nasilne uzroke smrti povezane s ratom. Meutim, iznijeta statistika se odnosi na sve uzroke smrti, ukljuujui prirodne i nepoznate uzroke smrti.
717
Koriste se tri referentna obrasca: (a) Sarajevo deset, januar 1992. do decembra 1995, (b) Sarajevo deset, august 1994. do novembra 1995, (c) Sarajevo est, august 1994. do novembra 1995.
3.19 "Sarajevo deset", od januara 1992. do decembra 1995. Tabela 7a. Validni podaci o smrtnim sluajevima za "Sarajevo deset", 1992-95, po uzroku smrti i vojnom statusu
Broj 1 2 3 4 5 6 1-6 7 8 1-14
Opis uzroka smrti Ratna djelovanja Nestali Nesretan slu~aj Ubistvo Samoubistvo Nasilna smrt neodre|eno/drugo Ukupno nasilna smrt Prirodna smrt Prirodna ili nasilna smrt (nepoznato) Ukupno
Civili 3.593 393 139 89 127 184 4.525 7.763 3.854 16.142
Vojnici 5.823 156 44 44 21 94 6.182 212 476 6.870
Neodre|eno 950 220 21 21 27 67 1.306 1,613 535 3.454
Ukupno 10.366 769 204 154 175 345 12.013 9.588 4.865 26.466
Procent 39,2 2,9 0,8 0,6 0,7 1,3 45,4 36,2 18,4 100.0
Prema Tabeli 7am ukupno je bilo barem 12.013 smrtnih sluajeva prouzrokovanih nasilnim, s ratom povezanim uzrocima na podruju "Sarajevo deset" u periodu od januara 1992. do decembra 1995. Od tih 12.013 nasilnih, s ratom povezanih uzroka najmanje 4.525 su bili civili i najmanje 6.182 njih su bili vojnici. Tabela 7b. Korigovani broj smrtnih sluajeva za "Sarajevo deset", 1992-95., nepoznati uzrok smrti proporcionalno raspodijeljen na smrtne sluajeve po statusu i uzroku
Civili 6.626 11.990 18.616
Uzrok Nasilna Prirodna Neodre|eno Ukupno
Vojnici 7.573 277 7.850
Neodre|eno -
Ukupno 14.199 12.267 26.466
718
Tabela 7b prikazuje korigovaniji, potpuniji broj smrtnih sluajeva na istom podruju tokom istog perioda. U Tabeli 7b, podaci s nepoznatim uzrokom smrti i/ili nepoznatim vojnim-civilnim statusom su proporcionalno preraspodijeljeni na ustanovljene raspodijele nasilnih u odnosu na prirodne smrtne sluajeve i civilne u odnosu na vojne smrtne sluajeve. Potpuniji broj nasilnih, za rat vezanih smrtnih sluajeva je 14.199, od kojih su 6.626 bili civila a 7.573 vojnici. Broj preminulih civila prema jednom preminulom vojniku je 0.9 prema 1.
3.20 "Sarajevo deset", od augusta 1994. do novembra 1995. godine U periodu od augusta 1994. do novembra 1995., na istom podruju "Sarajevo deset" broj nasilnih, za rat vezanih smrtnih sluajeva bio je najmanje 1.692 lica )Tabela 8a), od kojih je civila bilo najmanje 631 a vojnika najmanje 870. Oigledno, dvije i po godine od januara 1992. do jula 1994. su bile intenzivnije i tada je dolo do mnogo vie smrtnih sluajeva nego tokom jedne i po godine od augusta 1994. do novembra 1995. Validni podaci o smrtnim sluajevima za podruje "Sarajevo deset",
Tabela 8a.
august 1994-novembar 95, po uzroku smrti i vojnom statusu
Broj 1 2 3 4 5 6 1-6 7 8 1-8
Opis uzroka smrti Ratna djelovanja Nestali Nesretan slu~aj Ubistvo Samoubistvo Nasilna smrt neodre|eno/drugo Nasilna smrt ukupno Prirodna smrt Prirodna ili nasilna smrt (neodre|eno) Ukupno
Civili 415 61 45 20 48 42 631 2.542 931 4.104
Vojska 795 7 13 6 9 40 870 73 184 1.127
Neodre|eno 141 11 7 4 10 18 191 408 121 720
Ukupno 1.351 79 65 30 67 100 1.692 3.023 1.236 5.951
Procent 22,7 1,3 1,1 0,5 1,1 1,7 28,4 50,8 20,8 100,0
719
Tabela 8b. Korigovani broj smrtnih sluajeva za podruje "Sarajevo deset", august 1994 novembar 1995. Smrtni sluajevi s nepoznatim uzrokom proporcionalno raspodijeljeni po statusu i uzroku
Civili 915 3.759 4.674
Vojnici 1.176 101 1.277
Neodre|eno -
Ukupno 2.091 3.860 5.951
Preraspodjela smrtnih sluajeva sa nepoznatog uzroka/statusa dovelo je do podeavanja koje je broj nasilnih, za rat vezanih smrtnih sluajeva popelo na 2.091 na istom podruju "Sarajevo deset" u periodu od augusta 1994. do novembra 1995. godine. Njih 915 su bili civili a 1.176 vojnici. Proporcija preminulih civila u odnosu na preminule vojnike bila je 0,8 prema 1.
3.21 "Sarajevo est", od augusta 1994. do novembra 1995. godine Podruje "Sarajevo est" i period od augusta 1994. do novembra 1995. su okvir za dobijanje minimalnih brojeva nasilnih , za rat vezanih smrtnih sluajeva relevantnih za optunicu protiv Dragomira Miloevia. Tabela 9a ukazuje da je minimalni broj nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva relevantnih za ovu optunicu bio 981. Najmanje 449 tih smrtnih sluajeva odnosio se na civile a 419 na vojnike. Ti brojevi ne ukljuuju smrtne sluajeve navedene u osnovnim izvorima pod kategorijom nepoznati uzroci smrti/vojno-civilni status (iskljueno njih 1.097).
720
Tabela 9a.
Validni podaci o smrtnim sluajevima, podruje "Sarajevo est", od
augusta 1994-do novembra 95., po uzroku smrti i vojnom statusu
Broj 1 2 3 4 5 6 1-6 7 8 1-8
Opis uzroka smrti Ratna djelovanja Nestali Nesretan slu~aj Ubistvo Samoubistvo Nasilna smrt neodre|eno/drugo Nasilna smrt ukupno Prirodna smrt Prirodna ili nasilna smrt Ukupno
Civili 334 8 42 4 43 18 449 2.253 829 3.531
Vojnici 376 4 13 2 8 16 419 63 172 654
Neodre|eno 84 2 7 1 9 10 113 362 96 571
Ukupno 794 14 62 7 60 44 981 2,678 1,097 4.756
Procent 16,7 0,3 1.3 0,1 1,3 0,9 20,6 56,3 23,1 100,0
Tabela 9b. Korigovani broj smrtnih sluajeva za podruje "Sarajevo est", august 1994 novembar 1995. Smrtni sluajevi s nepoznatim uzrokom proporcionalno raspodijeljeni na smrtne sluajeve po statusu u uzroku
Civili 659 3.364 4.023
Vojnici 636 97 733
Neodre|eno -
Ukupno 1,294 3,462 4,756
Tabela 9b prikazuje potpuniji minimalni broj nasilnih, ratom prouzrokovanih smrtnih sluajeva relevantnih ta optunicu protiv Dragomira Miloevia, koji iznosi 1.294, lica od kojih su 659 civili a 636 vojnici. Proporcija civilnih u odnosu na vojne smrtne sluajeve bila je otprilike 1 prema 1.
4. OSNOVNA STATISTIKA O LICIMA UBIJENIM OD AUGUSTA 1994. DO NOVEMBRA 1995, DOBIJENA NA OSNOVU SPOJENIH IZVORA U Odjeljku 4 razmotriemo glavnu raspodjelu minimalnih brojeva nasilnih, za rat vezanih smrtnih sluajeva na podruju "Sarajevo est" i za period od augusta 1994. do novembra 1995. U nekoliko sluajeva, takoe smo ukljuili podeeni minimalni broj
721
nasilnih smrtnih sluajeva koji pokriva preraspodijeljene nepoznate uzroke. Nainjena je jasna distinkcija izmeu ove dvije vrste statistika.
Minimalni broj smo prikazali po osnovnom izvoru (4.1), (medicinskim) uzrocima smrti i civilno-vojnom statusu (4.2), starosti i spolu (4.3), nacionalnosti (4.4), optini i vremenu smrti (4.5), civilno-vojnom statusu u vremenu smrti (4.6), i kljunim incidentima (4.7). Veina ovih distribucija su evidentne i date su samo kratke napomene.
4.1
PO IZVORU
Tabela 10 potvruje da je najvei izvor koriten prilikom studije za podruje "Sarajevo est" bila baza podataka o smrtnosti FBiH (750 nasilnih, za rat vezanih smrtnih sluajeva) i da je drugi najvei bila baza podataka RS (217). Ukljueno je samo 14 podataka nestalih osoba sa spiska MKCK. Table 10. Broj smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo est, august 1994novembar 1995, po uzroku i izvoru
Broj 1 2 3 4 5 6 1-6 7 8 1-8 1-8
Opis uzroka smrti Bakije Ratna djelovanja 0 Nestali 0 Nesretan slu~aj 0 Ubistvo 0 Samoubistvo 0 Nasilna smrt neodre|eno/drugo 0 Nasilna smrt ukupno 0 Prirodna smrt Nasilna ili prirodna smrt Ukupno Procent 0 779 779 16.4
Federacija MKCK 641 0 0 14 58 0 3 0 48 0 0 0 750 14 2,300 219 3.269 68.7 0 0 14 0.3
RS 153 0 4 4 12 44 217 378 99 694 14.6
Ukupno 794 14 62 7 60 44 981 2,678 1,097 4.756 100.0
Procent 16,7 0,3 1,3 0,1 1,3 0,9 20,6 56,3 23,1 100,0 -
Ukupno je navedeno 1.097 uzroka smrti bez konkretnog uzroka. To je ustvari bilo vie (za 116) nego ukupni broj nasilnih, za rat vezanih smrtnih sluajeva koji su identifikovani kao relevantni za predmet Dragomir Miloevi (barem za 981). Tih 1.097 podataka nepoznatog uzroka predstavljaju znatan gubitak informacija, to je imalo ozbiljan uticaj na konanu statistiku. Izvor veine tih podataka je Pogrebni zavod Bakije (779 od 1.097).
722
4.2
PO UZROKU SMRTI I VOJNOM STATUSU
Gubitak informacija zbog nenavoenja uzroka smrti moe se donekle kompenzirati primjenom statistikih tehnika procjene. To se postie preraspodjelom broja smrtnih sluajeva iz nepoznatih uzroka proporcionalno u odnosu na uoenu distribuciju precizno definisanih uzroka. Isti postupak se moe primijeniti na podatke s nepoznatim civilnim-vojnim statusom. Rezultati zajednike preraspodjele (na osnovu nepoznatih uzroka i/ili statusa) prikazani su u daljem tekstu (Tabela 11; ista statistika je takoe iznijeta u Tabelama 9a, b; a ovdje je ponovljena radi lakeg obrazlaganja). Tabela 11. Broj smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo est, august 1994novembar 1995, po statusu i uzroku
Zabiljeeni smrtni sluajevi na podruju "Sarajevo est" aug 1994nov 1995. Preraspodijeljeni smrtni sluajevi na podruju "Sarajevo Six "aug 1994-nov 1995 po statusu i uzroku smrti po statusu i uzroku smrti Uzrok Nasilna Prirodna Nasilna ili prirodna Ukupno Civili 449 2.25 82 3.53 Neodre|eno Vojnici 419 113 63 362 17 96 65 571 Ukupno 981 2.67 1.09 4.75 Uzrok Nasilna Prirodnal Nasilna ili prirodna Ukupno Civili 659 3.36 4.02 Vojnici 636 97 73 Neodre|eno Ukupno 1.294 3.46 4.75
Meutim, preraspodjela ne moe da nam prui konkretne informacije o svim drugim aspektima statistike o smrtnim sluajevima. Kroz nju se jedino mogu poboljati ukupni brojevi.
Razmatranje uzroka smrti ne bi bilo kompletno ukoliko se ne bi pomenuli medicinski uzroci. U daljem tekstu navodimo opti pregled medicinskih uzroka nasilnih, za rat vezanih smrtnih sluajeva relevantnih za predmet Dragomir Miloevi. U pregledu, civilni i vojni uzroci su razdvojeni. Tabela 12 ne ostavlja gotovo nikakvu sumnju da je do nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva dolo u dramatinim okolnostima. Takoe je upadljivo da su i civili i vojnici esto umrli od slinih medicinskih uzroka. Uzroci smrti navedeni u Tabeli 12 najee ukljuuju sljedee: otvorene rane na jednom ili vie dijelova tijela crush povrede jednog ili vie dijelova tijela frakture jednog ili vie dijelova tijela traumatske amputacije
723
Tabela 12. Medicinski uzroci nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva, podruje Sarajevo est, august 1994- novembar 1995, po civilnom-vojnom statusu
Broj
Medicinski uzrok smrti Civili Vojnici Neodre|eno 1 1 Aneurizma i disekcija aorte 10 1 4 2 Davljenje 3 Opekotine i korozija glave i vrata 2 2 4 Opekotine i korozija ramena i gornjih udova osim {ake i ru~nog zgloba 1 1 5 Opekotine i korozija, nespecifikovanih dijelova tijela 6 Opekotine i korozija vi{e dijelova tijela 6 1 7 Opekotine klasificirane po koli~ini zahva}ene tjelesne povr{ine 1 1 2 8 Odre|ene rane komplikacije traume,koje nisu drugdje klasifikovane 9 Zgnje~enja glave 21 26 7 10 Zgnje~enja vi{e dijelova tijela 30 20 10 11 Zgnje~enje i traumatska amputacija dijela abdomena, donjeg dijela le|a & pelvisa 8 2 1 12 Zgnje~enje kuka i bedra 5 13 Zgnje~enje vrata 2 1 14 Zgnje~enje ramena i nadlaktice) 1 1 15 Zgnje~enje toraksa i traumatska amputacija dijela toraksa 1 16 Efekti zra~nog i vodenog pritiska 1 1 1 17 Fraktura femura 18 Frakture donjih udova na nespecifikovanom nivou 1 19 Frakture rebara, prsna kost i prsni dio kraljenice 2 2 20 Frakture ramena i gornjeg dijela ramena 1 1 1 1 21 Frakture koje zahva}aju vi{e dijelova tijela 2 22 Povrede srca 2 6 1 2 23 Povrede krvnih sudova u podru~ju vrata 24 Povreda krvnih sudova u podru~ju abdomena, pelvisa i donjeg dijela le|a 1 25 Povrede krvnih sudova u podru~ju kuka i bedra 1 26 Povrede krvnih sudova u podru~ju ramena i gornjeg dijela ruku 1 6 5 27 Povreda unutarnih organa abdomena 28 Povreda ostalih i nespekifikovanih unutarnjih organa toraksa 3 2 29 Povreda nespecifikovanog dijela tijela 93 125 26 17 3 30 Intrakranialne povrede 16 31 Fraktura vrata 1 32 Otvorena rana glave 38 23 9 33 Otvorena rana vrata 10 5 5 34 Otvorena rana toraksa 49 25 7 35 Otvorena rana abdomena, donjeg dijela le|a i pelvisa 13 16 36 Otvorena rana podlaktice 1 3 3 1 37 Otvorena rana kuka i bedra 38 Otvorena rana donjeg dijela noge 1 39 Otvorena rana ramena i nadlaktice 1 1 40 Otvorena rana koja zahva}a vi{e dijelova tijela 54 59 11 41 Druge akutne ishemi~ne bolesti srca 1 42 Druge i specifikovane povrede kuka i bedra 1 43 Druge i nespecifikovane povrede abdomena, donjeg dijela le|a i pelvisa 1 44 Druge i nespecifikovane povrede glave 1 2 1 1 45 Druge i nespecifikovane povrede vrata 46 Druge i nespecifikovane povrede toraksa 8 8 1 47 Druge povrede ozljede koje zahvaaju vie dijelova tijela, koje nisu drugdje klasifikovane 2 48 Druge povrede gornjih udova u nespecifikovanom dijelovima 1 49 Trovanje diureticima te ostalim nespecifikovanim ljekovima, medikamentima i biolo{kim supstancama 3 13 10 2 50 Frakture lobanje i kosti lica 51 Somnolence, stupor and coma 1 52 Povr~kinse povrede donjeg dijela nogu 1 53 Toksi~ni efekt alkohola 1 2 54 Toksi~ni efekt uglji~nog monoxida 55 Toksi~ni efekt korozivnih supstanci 1 56 Toksi~ki efekt ostalih gasova, dimova i isparenja 1 57 Traumatska amputacija kuka i bedra 1 58 Traumatska amputacija potkoljenice 3 59 Traumatska amputacija dijela glave 1 1 1 60 Traumatska amputacija ramena i nadlaktice 2 61 Traumatska amputacija koja zahva}a vi}e dijelova tijela 5 5 1 62 Nespecifikovane vi{estruke povrede 3 2 1 63 Nespecifikovano zatajenje bubrega 1 24 28 10 64 Nepoznato 1-64 Ukupno 449 419 113
Ukupno 1 15 4 1 1 7 2 2 54 60 11 5 3 2 1 1 2 1 4 2 4 9 2 1 1 1 11 5 244 36 1 70 20 81 29 1 7 1 2 124 1 1 1 4 1 16 3 1 3 25 1 1 1 2 1 1 1 3 3 2 11 6 1 62 981
724
Nepoznati (medicinski) uzroci smrti (62 sluaja) predstavljaju 6,3% svih smrtnih sluajeva navedenih u Tabeli 12. Za sve te sluajeve, dostupne su informacije o njihovom nasilnom karakteru i veina njih se mogu smatrati povezane s ratom.
4.3
PO STAROSNOJ DOBI I SPOLU
Starosna dob i spol su dvije vane karakteristike ubijenih osoba. U ovom odjeljku prikazujem raspodjelu smrtnih sluajeva po starosnoj dobi i spolu, takoe u kontekstu njihovog civilnog-vojnog statusa. Kao uvod, Slika 3 prikazuje kako su se razlikovali obrasci starosnih dobi za smrtne sluajeve koji su imali nasilne uzroke, od onih s prirodnim i nepoznatim uzrocima za podruje Sarajevo est od augusta 1994. Do novembra 1995. godine. Treba napomenuti da Slika 3 kombinuje tri razliite vrste grafikona u jednoj slici: linijski, stub, i grafikon s poljem, a vrijednosti su im oznaene na dvije razliite ose. Ove tri forme (i dvije ose) su odabrane radi lake prezentacije. Svaka od njih predstavlja razliitu kategoriju smrti:
linijski grafikon odnosi se na nasilne uzroke smrti; njegove vrijednosti su
prikazane na lijevoj osi; stub grafikon predstavlja prirodne uzroke smrti; desna osa je ona na kojoj je prikazan broj prirodnih smrtnih sluajeva; polje se odnosi na smrtne sluajeve nepoznatog uzroka; desna osa prikazuje vrijednosti tog grafikona.
Treba napomenuti da se rasponi prikazanih vrijednosti na lijevoj i desnoj osi veoma razlikuju, gdje je lijeva (maksimum od 400), upola desne (koja se zavrava s maksimumom od 800). To je uraeno jer su obrasci najvaniji na ovoj slici, a ne relativni raspon svake serije
725
Slika 3.
Profil smrtnih sluajeva od nasilnih, s ratom povezanih uzroka u odnosu na prirodne i nepoznate uzroke, podruje Sarajevo est, od augusta 1994. do novembra 1995, civili i vojnici
400 350 300 Violent Deaths 250 200 150 100 50 0 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74 0-4 5-9 +75
800 700 600 500 400 300 200 100 0 Natural and Unknown Deaths
Unknown
Natural
Violent
Legenda: Violent deaths= nasilne smrti Natural and unknovn deaths = prirodne smrti i smrti nepoznatog uzroka Unknown = nepoznato Natural = prirodna Violent = nasilna
Tipino, u mirnodopsko vrijeme, nasilne smrti su koncentrisane oko jasne ali uske izboine nesretnih sluajeva u starosnoj dobi izmeu 18 i 25 godina. Takva izboina se ne moe uoiti na liniji na Slici 3 koja predstavlja nasilne, za rat povezane smrtne sluajeve na podruju Sarajevo est, od augusta 1994. Do novembra 1995. Godine. Umjesto toga, smrtni sluajevi s nasilnim uzrocima koji su prikazani povezani su sa irokim intervalom starosne dobi od 15 do 69 godina , a broj nasilnih smrtnih sluajeva visok je i nakon toga. ak i stari ljudi od oko 75 ili vie godina su i dalje zahvaeni nasilnim, s ratom povezanim smrtnim sluajevima. Na Slici 3, smrtni sluajevi od prirodnih uzroka (stubovi) su najnii u starosnoj dobi od 5 do 19 godina, i dalje su niski od 20 do 54 godina, a rapidno se poveavaju za starosnu dob nakon toga. Najvii nivoi se primjeuju kod najstarijeg stanovnitva. Smrtni sluajevi iz nepoznatih uzroka (polje na Slici 3) su mjeavina nasilnih i
726
prirodnih smrtnih sluajeva i karakterie ih nivo vii od prirodnih uzroka kod mlaih godita i mnogo nii nivoi nego prirodnih smrtnih sluajeva za starije i stare osobe meu stanovnitvom. Vidljivo, znaajna disproporcija se primjeuje meu prirodnim smrtnim sluajevima izmeu dva iroka starosna intervala: od 0 do 54 i 55 i vie godina. Dio koji se odnosi na godita od 55 godina i vie je disproporcionalno visok u poreenju s onima vezanim za mlaa godita. Objanjenje za to je da su mnogi smrtni sluajevi ispod 55 godina bili povezani s ratom a ne s prirodnim uzrocima. Drugo, jedan broj smrtnih sluajevima u kod godita od 55 godina i vie, mada su oznaeni kao prirodni, su ustvari povezani s ratom. To bi bile indirektne rtve rata, uglavnom civili koji su umrli od nenasilnih uzroka, a drugo smrtni sluajevi, opet uglavnom civila, koji zbog nedovoljno informacija o okolnostima smrti nisu mogli biti unijeti u statistiku kao oni povezani s ratom. Slika 4 (a i b) prikazuje razlike u starosnom profilu smrtnih sluajeva civila i vojnika za dvije glavne grupe smrtnih sluajeva civila i vojnika, tj. Nasilne i prirodne smrtne sluajeve. Ne prenebegavajui injenicu da veina civila daje o prirodnih uzroka u pri starosnoj dobi 55 ili vie godina, veliki broj civila umro je od nasilnih, s ratom povezanih uzroka u svim starosnim dobima, od roenja do duboke starosti. Najvie je bilo pogoeno civilno stanovnitvo od 15 do 69 godina.
727
Slika 4.
Starosna raspodjela nasilnih, s ratom povezanih uzroka u odnosu na prirodne uzroke, Sarajevo est, od augusta 1994. Do novembra 1995. Godine, po vojnom statusu
(a) Nasilni, s ratom povezani uzroci

100
Nasilni smrtni slu~ajevi pouzrokovani ratom Violent War smrti Related Causes
80
60
40
20
0 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 70-74
70-74
Soldiers vojnici
Civilians civili
(b) Prirodni uzroci

700 600 500 400 300 200 100 0 0-4 5-9 10-14 15-19 20-24 25-29 30-34 35-39 40-44 45-49 50-54 55-59 60-64 65-69 75+
Natural Causes Prirodni smrtni slu~ajevi
vojnici Soldiers
civili Civilians
75+
728
Tabela 13a. Navedeni broj nasilnih, za rat vezanih smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo est, od augusta 1994- do novembra 1995. Godine po spolu
i civilnom-vojnom statusu
Nasilni uzroci smrti: civili Mu{karci @ene Dob(5) 0-12 11 11 13-17 24 5 18-44 99 56 45-64 102 61 65+ 53 27 Ukupno 289 160 64,4 35,6 Procent
Ukupno Procent 22 4,9 29 6,5 155 34,5 163 36,3 80 17,8 449 100.0 100,0 -
Nasilni uzroci smrti: vojnici Dob(5 Mu{karci @ene ) 0-12 13-17 4 18-44 316 5 45-64 92 1 65+ 1 Ukupno 413 6 Procent 98,6 1,4
Ukupno Procent 4 1,0 321 76,6 93 22,2 1 0,2 419 100,0 100,0 -
Tabela 13b. Prerasporeeni broj nasilnih, za rat vezanih smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo est, period august 1994- novembar 1995, po spolu i civilnomvojnom statusu
Nasilni uzroci smrti: civili Dob (5) Mu{karci @ene 0-12 16 16 13-17 35 7 18-44 145 82 45-64 150 90 65+ 78 40 424 235 Total Percent 64,4 35,6
Ukupno Procent 32 4,9 43 6,5 227 34,5 239 36,3 117 17,8 659 100,0 100,0 -
Nasilni uzroci smrti: vojnici Dob(5) Mu{karci @ene 0-12 13-17 6 0 18-44 480 8 45-64 140 2 65+ 2 0 Total 627 9 Percent 98,6 1,4
Ukupno Procent 6 1,0 487 76,6 141 22,2 2 0,2 636 100,0 100,0 -
U kontekstu starosne dobi, najkljunije pitanje vezano je za broj civilnih rtava koje su umrle od nasilnih, s ratom povezanih uzroka, posebno u mlaim godinama. Takoe je relevantno znati koliko je od tih bilo smrtnih sluajeva ena. Ove brojeve iznosimo, ukljuujui podjelu po spolu, u Tabelama 13a i 13b. Teo a tabele ukljuuje minimalne brojeve za podruje Sarajevo est, od augusta 1994. Do novembra 1995. Godine, a dio b kompletnije brojeve za isto podruje i isti vremenski period koji je dobijen pridodavanjem minimalnim brojevima procijenjenu komponentu iz preraspodjele smrtnih sluajeva iz nepoznatih uzroka. Precizan nain na koji je to uraeno je slijedei. Smrtni sluajevi od nepoznatih uzroka (1.097 za podruje Sarajevo est, august 1994- novembar 1995; uporediti s Tabelom 9a) prvo su preraspodijeljeni u skladu s uoenim razlomcima nasilnih i
729
prirodnih uzroka u ukupnom zbiru, to je proizvelo dva nova ukupna zbira smrtnih sluajeva od nasilnih i prirodnih uzroka (1.294 i 3.462 tim redoslijedom; uporediti s Tabelom 9b; napomena u Tabeli 13b i 14b, zbog zaokruivanja greaka novi ukupni zbir nasilnih smrtnih sluajeva je 1,295 umjesto 1.294). Razliita raspodjela procenata primijenjena je za (muke/enske) civile i (muke/enske) vojnike. Kao posljedica ovog postupka, procenat raspodjela svojstven za prvobitne podatke (Tabela 13a), sauvan je i nakon preraspodjele (Tabela 13b). Poveali su se apsolutni brojevi. Starosna raspodjela nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva civila i vojnika, podruje Sarajevo est, august 1994. do novembra 1995
Civilians by Agestarosti (Per cent) Civili prema
4.9 17.8 6.5 0-12 13-17 18-44 45-64 34.5 65+ 36.3 76.6 22.2 0-12 13-17 18-44 45-64 65+
Slika 5.
Vojnici prema starosti Solider s by Age (Per cent)

0.0 0.2 1.0
Slika 5 illustruje to da je meu civilima koji su umrli od nasilnih, s ratom povezanih uzroka, veina ih je bila starosne dobi 18-44 i 60-64 godina (34,5 i 36,3 procenata; 70.8% zajedno). Preostali smrtni sluajevi su bili djeca, omladina i stari ljudi (28,2%). Meu vojnicima, ova dva intervala godita pokrila su 76,6 i 22,2% njih, to su gotovo svi smrtni sluajevi (98,8%). Meu civilima, ubijeno je 51 do 75 djece starosti 0-17 godina, minimum od 80 do 117 starijih osoba (65+) umrlo je od nasilnih, s ratom povezanih uzroka. Minimum od 160 do 235 (civila) ena takoe je umrlo iz tih razloga.
4.4
PO NACIONALNOSTI
Nacionalnost je prvobitno dostupna iz svakog izvora. Samo spiskovi Bakija i MKCK ne ukljuuju nacionalnost. Poto su Bakije muslimanski pogrebni zavod, svim smrtnim sluajevima navedenim u ovom izvoru treba dodijeliti nacionalnost
730
Musliman. to se tie MKCK, koristili smo veze podataka MKCK s Popisom iz 1991. I za svaki povezani podatak dodijelili smo nacionalnost navedenu u Popisu spisku MKCK. Na taj nain nacionalnost je postala dostupna za gotovo svaki podataka u naoj bazi podataka za Sarajevo.
Kako bi se izvrila standardizacija brojnih nacionalnih kategorija koje su prvobitno navedene u izvorima, koriena je jednostavna klasifikaciona shema. U toj shemi, kao odvojene grupe razdvojeni su samo Muslimani, Hrvati i Srbi. Nenavedene ili nepoznate nacionalnosti su oznaene sa nepoznato.
U Tabelama 14a i 14b koje slijede, prikazane su dvije vrste statistika. Tabela 14a sadri minimalne brojeve, dobijene na osnovu nasilnih, s ratom povezanim smrtnim sluajevima (981 smrtni sluaj). Tabela 14b, slino Tabeli 13 b koja prikazuje raspodjelu po starosnoj dobi-spolu, sadri korigovane minimalne brojeve smrtnih sluajeva, koji pored osnovnih podataka u Tabeli 14a, dodatno takoe ukljuuju preraspodijeljene brojeve smrtnih sluajeva iz nepoznatih uzroka (novi ukupni zbir od 1.295 nasilnih, s ratom povezanim smrtnim sluajevima). Takoe, u ovom sluaju je preraspodjela sprovedena proporcionalno u odnosu na ustanovljene procentualne raspodjele po nacionalnosti i statusu. Ustanovljeni broj nasilnih, s ratom povezanih smrtinh sluajeva na
Tabela 14a.
podruju Sarajevo est, august 1994 novembar 1995, po nacionalnosti i civilnom-vojnom statusu
Nasilni uzroci (apsolutni brojevi) Nacionalnost Civili Vojnici Nepoznato 29 14 5 Hrvati 290 276 68 Muslimani 54 35 12 Srbi 4 7 2 Ostali Nepoznato 72 87 26 449 419 113 Ukupno
Ukupno 48 634 101 13 185 981
Nasilni uzroci (procentualno) Nacionalnost Civili Vojnici Nepoznato Hrvati 6,5 3,3 4,4 Muslimani 64,6 65,9 60,2 Srbi 12,0 8,4 10,6 Ostali 0,9 1,7 1,8 Nepoznato 16,0 20,8 23,0 Ukupno 100,0 100,0 100,0
Tabela 14b.
Preraspodijeljeni broj nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva na
podruju Sarajevo est, august 1994 novembar 1995, po nacionalnosti i civilno-vojnom statusu
731
Nasilni uzroci (apsolutni brojevi) Nacionalnost Civili Vojnici Hrvati 43 21 Muslimani 426 419 Srbi 79 53 Ostali 6 11 Nepoznato 106 132 Ukupno 659 636
Ukupno 64 845 132 16 238 1.295
Nasilni slu~ajevi (procentualno) Nacionalnost Civili Vojnici Hrvati 6,5 3,3 Muslimani 64,6 65,9 Srbi 12,0 8,4 Ostali 0,9 1,7 Nepoznato 16,0 20,8 Ukupno 100,0 100,0
Nacionalna raspodijeljenost je veoma slina za civile i vojnike (Slika 6). Najvea nacionalna grupa su Muslimani (64,6% svih civila i 65,9% vojnika). Druga najvea kategorija su smrtni sluajevi meu Srbima (12,0 i 8.0 procenata). Trea najvea grupa pokriva Hrvate (6,5 i 3,3 procenata).
Slika 6.
Raspodjela po nacionalnosti nasilnih, s ratom povezanih
smrtnih sluajeva civila i vojnika, podruje Sarajevo est, od augusta 1994. Do novembra 1995. godine
Civili po nacionalnosti (procentualno)
6.5 16.0 Hrvati 0.9 Muslimani Srbii Ostali Nepoznato Nepoznato 64.6 65.9 1.7 Srbi 8.4 Ostaloer
Vojnici po nacionalnosti (procentualno)

20.8 3.3
Hrvati Muslimani
12.0
U cjelovitim odrednicama, najmanje 290 od 426 civila muslimanske nacionalnosti i 276 od 419 muslimanskih vojnika ubijeni su na podruju Sarajevo est od augusta 1994. Do novembra 1995. Godine. to se tie Srba, brojevi su bili nii: najmanje 54 od 79 civila i 35 od 53 vojnika. Konano, u odnosu na Hrvate, najmanje 29 u odnosu na 43 civila i 14 u odnosu na 21 vojnika umrli su od nasilnih, s ratom povezanih uzroka.
732
4.5
PO OPTINI I VREMENU SMRTI
U ovom odjeljku razmatramo geografsku i vremensku raspodjelu nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo est. To je prikazano istovremeno ukljuujui optinu i vrijeme smrti (izraeno kroz godinu i mjesec smrti) kao dio analize. Svrha analize koja se razmatra u ovom odjeljku je da se iznau slinosti u optem obrascu smrtnih sluajeva vezanih za rat uoenih na cijelom podruju Sarajevo est u obrascima koji su utvreni za optine.
Prva tabela u ovom odjeljku, (Tabela 15) daje opti pregled ukupnih brojeva smrtnih sluajeva navedenih u optinama Sarajevo est u naoj bazi podataka za Sarajevo, od augusta 1994. Do novembra 1995. Godine. Ti optinski zbirovi su raspodijeljeni po vremenu prikazanom na tabelama koje slijede u ovom odjeljku. U ovom odjeljku, brojevi civila i vojnika prikazani su zajedno. Tabela 15. Broj smrtnih sluajeva od nasilnih uzroka na podruju Sarajevo est, od augusta 1994. do novembra 1995, po optinama i mjesecu-godini smrti
Datum smrti aug-1994 sep-1994 okt-1994 nov-1994 dec-1994 jan-1995 feb-1995 mar-1995 apr-1995 maj-1995 jun-1995 jul-1995 aug-1995 sep-1995 okt-1995 nov-1995 Ukupno
CENTAR 11 9 8 11 5 4 5 7 8 34 42 48 57 12 8 6 275
ILID@A 6 16 9 9 9 2 5 4 17 21 71 29 23 2 5 2 230
NOVI GRAD
NOVO SARAJEVO 4 2 7 3 3 2 1 3 2 4 3 9 4 8 4 11 11 46 19 28 24 12 13 5 4 2 2 2 2 141 99
STARI GRAD 1 3 2 1 3 4 5 6 8 21 7 2
VOGO[]A 4 3 2 2 3 1 2 1 36 10 3
63
2 69
Nije navedeno 6 6 8 23 14 4 2 2 4 5 6 15 5 1 2 1 104
Ukupno 34 44 33 50 34 18 18 32 47 88 228 175 120 26 19 15 981
4.5.1 Redoslijed optina u Tabeli 15 je gotovo isti kao i njihov redoslijed po rangu (na osnovu optine smrti), od najveeg ka najniem broju smrtnih sluajeva od augusta 1994. Do novembra 1995. Godine, Centar, Ilida, Novi Grad i Novo Sarajevo su etiri
733
optine sa najveim brojem nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva u ovom periodu (od oko 100 do 275 smrtnih sluajeva po jednoj optini u ovom periodu). Za jo jednu teritorijalnu jedinicu, Sarajevo nenavedeno, karakteristian je takoe veliki broj smrtnih sluajeva (104), ali je taj zbir sastavljen od smrtnih sluajeva iz svih drugih optina i ne moe se vezati za samo jedno podruje. Stari Grad i Vogoa pokazuju slian broj smrtnih sluajeva koji su bili znatno nii nego broj smrtnih sluajeva u prve etiri optine (otprilike po 65 smrtnih sluajeva u svakoj). 4.5.2 Ukupna raspodjela nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo est u periodu od augusta 1994. Do novembra 1995. Prikazana je na Slici 7. Godina i mjesec smrti su koriteni kao vremenske jedinice za ovu prezentaciju. Napominjui da broj ovih konkretnih sluajeva zastupa intenzitet ratnih dejstava, iz Slike 7 se mogu uoiti dva jasna perioda pojaanih ratnih aktivnosti: donekle pojaana aktivnost od augusta 1994. do decembra 1994.: u ovom periodu ukupni broj nasilnih smrtnih sluajeva po mjesecu bio je najmanje 33 do 50; a Znatno pojaana aktivnost od marta 1995. do augusta 1995. Godine, kada je broj smrtnih sluajeva bio najmanje 32 do 228 mjeseno.
734
Slika 7.
Broj nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo est od augusta 1994. do novembra 1995. Godine po mjesecu-godini smrti
240 210 180 150 120 90 60 30 0 01-Oct-94
Sarajevo {est: Civili i vojnici Sarajevo Six: Civilians and Soldiers
01-Dec-94
01-Feb-95
01-Mar-95
01-May-95
01-Sep-95
01-Oct-95
01-Jan-95
01-Jul-95
01-Aug-94
Januar-februar 1995. i septembar-novembar 1995, su jedina dva mirnija perioda tokom perioda od augusta 1994. do novembra 1995. godine. 4.5.3 Slika 8 prikazuje koliko je svaka optina doprinijela smrtnih sluajeva ovom optem vremenskom obrascu. Smrtni sluajevi s nenavedenih lokacija (jo uvijek u okviru Sarajevo est), su bili mnogo uestaliji tokom prvog aktivnog perioda (august decembar 1994), nego u onom drugom. Smrtni sluajevi iz najmanje zastupljenih optina, tj. Iz Vogoe i Starog Grada, dogodili su se uglavnom u drugom aktivnom periodu (mart-august 1995.). Smrtni sluajevi u etiri glavne optine, tj. Centar, Ilida, Novi Grad i Novo Sarajevo, dogodili su se u oba aktivna perioda, mada ne po ravnomjernoj stopi.
01-Nov-94
01-Aug-95
01-Nov-95
01-Sep-94
01-Apr-95
01-Jun-95
735
Slika 8.
Broj nasilnih, za rat vezanih smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo est, od augusta 1994. do novembra 1995. Po optinama i mjesecu-godini smrti
240 210 180 150 120 90 60 Ilidza 30 0 01-Oct-94 01-Dec-94 01-Sep-94 01-Feb-95 01-Mar-95 01-May-95 01-Aug-94 01-Nov-94 01-Aug-95 01-Sep-95 01-Oct-95 01-Jan-95 01-Jul-95 01-Nov-95 01-Apr-95 01-Jun-95 Centar Sar Unspc Vogosca Star Gr. Novo Sar. Novi Gr.
Legenda: Sar. Unspc Sarajevo neodreene optine
4.5.4 Kako bi se preciznije prouili vremenski obrasci po optinama, sainjen je i ovdje priloen jedan broj dodatnih grafikona. Prvi je Slika 9 koja zbirno prikazuje nasilne smrtne sluajeve u svim optinama po preciznom danu smrti. Slika 10 prikazuje istu vrstu podataka za svaku optinu. Prag koriten pri razmatranju rezultata iz Slika 9 i 10 je 10 smrtnih sluajeva na dan. To je visok broj i koristimo ga za isticanje samo najveih incidenata, U slijedeem odjeljku (4.6), prag je 3 smrtna sluaja na dan i to nam daje vie prostora za studiranje razlika izmeu smrtnih sluajeva civila i vojnika. Prema Slici 9, sljedei dani su oni kada je ubijeno 10 ili vie civila: 07. maj 1995.: 10 smrtnih sluajeva (uglavnom s Ilide) 16. maj 1995.: 13 smrtnih sluajeva (uglavnom Centar) 24. maj 1995.: 13 smrtnih sluajeva (uglavnom Centar) 04. juni 1995.: 10 smrtnih sluajeva (uglavnom Ilida) 15. juni 1995.: 14 smrtnih sluajeva (uglavnom Ilida)
736
16. juni 1995.: 53 smrtnih sluajeva (Centar, Ilida, Novi Grad, Novo Sarajevo i Sarajevo-nenavedeno) 17. juni 1995.: 10 smrtnih sluajeva (uglavnom s Ilide) 18. juni 1995.: 10 smrtnih sluajeva (uglavnom Novi Grad) 21. juni 1995.: 25 smrtnih sluajeva (uglavnom iz Sarajevo-nenavedeno i Novi Grad) 25. juni 1995.: 12 smrtnih sluajeva (uglavnom Novi Grad) 29. juni 1995.: 10 smrtnih sluajeva (uglavnom s Ilida i Novi Grad) 30. juni 1995.: 10 smrtnih sluajeva (uglavnom Novo Sarajevo) 01. juli 1995.: 17 smrtnih sluajeva (uglavnom Stari Grad i Novi Grad) 08. juli 1995.: 11 smrtnih sluajeva (uglavnom Novo Sarajevo) 18. juli 1995.: 11 smrtnih sluajeva (uglavnom Novo Sarajevo) 21. juli 1995.: 10 smrtnih sluajeva (uglavnom Centar) 26. juli 1995.: 15 smrtnih sluajeva (uglavnom Centar) 28. aug 1995.: 40 smrtnih sluajeva (uglavnom Centar) Broj nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo est, august 1994- novembar 1995. po danu-mjesecu-godini smrti
55 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 01-Oct-94 01-Jan-95 01-Sep-94 01-Dec-94 01-Feb-95 01-May-95 01-Mar-95 01-Apr-95 01-Aug-95 01-Sep-95 01-Oct-95 01-Jun-95 01-Jul-95 01-Aug-94 01-Nov-94 01-Nov-95
Slika 9.
Six Municipalities [est op{tina
10
15
20
25
30
35
40
10
12
14
0 01-Aug-94 01-Sep-94 01-Oct-94 01-Nov-94 01-Dec-94 01-Jan-95 01-Feb-95 01-Mar-95 01-Apr-95 01-May-95 01-Jun-95 01-Jul-95
01-Aug-95 01-May-95 01-Jun-95 01-Jul-95 01-Apr-95 01-Feb-95 01-Jan-95 01-Dec-94 01-Nov-94 01-Oct-94 01-Sep-94 01-Aug-94
Slika 10.
smrti
Ilidza Ilidà
01-Mar-95
Centar
01-Aug-95
01-Sep-95
01-Sep-95
01-Oct-95
est, august 1994- novembar 1995. Po optini i danu-mjesecu-godini
01-Oct-95
01-Nov-95
Broj nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo
01-Nov-95
737
738
01-Aug-94
01-Aug-94
01-Aug-94 01-Sep-94 01-Oct-94 01-Nov-94 01-Dec-94 01-Jan-95 01-Feb-95 01-Mar-95 01-Apr-95 01-May-95 01-Jun-95 01-Jul-95 01-Aug-95 01-Sep-95 01-Oct-95 01-Nov-95
01-Sep-94
01-Sep-94 01-Oct-94 01-Nov-94 01-Dec-94 01-Jan-95 01-Feb-95 01-Mar-95 01-Apr-95 01-May-95 01-Jun-95 01-Jul-95 01-Aug-95 01-Sep-95 01-Oct-95 01-Nov-95
01-Oct-94
01-Nov-94
01-Dec-94
01-Jan-95
01-Feb-95
01-Mar-95
Novo Sarajevo
Stari Grad
Novi Grad
01-Apr-95
01-May-95
01-Jun-95
01-Jul-95
01-Aug-95
01-Sep-95
01-Oct-95
01-Nov-95
739
18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 01-Dec-94 01-Oct-94 01-Jan-95 01-May-95 01-Aug-94 01-Nov-94 01-Mar-95 01-Aug-95 01-Oct-95 01-Jul-95 01-Nov-95 01-Apr-95 01-Sep-94 01-Feb-95 01-Jun-95 01-Sep-95
Vogosca Vogo{}a
Sarajevo Unspecified Sarajevo- neodre|eno Sarajevo

3
0 01-Dec-94 01-Oct-94 01-Jan-95 01-Jul-95 01-Sep-94 01-Feb-95 01-May-95 01-Mar-95 01-Aug-94 01-Nov-94 01-Apr-95 01-Aug-95 01-Sep-95 01-Oct-95 01-Jun-95 01-Nov-95
4.5.5 Posljednja primjedba o danima kada nije uopte bilo rtava. Ukoliko se uzmu u obzir samo nasilne smrti (najmanje 981 u svim optinama Sarajevo est), onda od 487 dana opsade od augusta 1994. do novembra 1995. Godine, 156 dana nemaju zabiljeene nasilne smrtne sluajeve, to je oko 32 procenata. Kategorija nasilnih smrtnih sluajeva je, meutim, veoma nekompletna, a bolja procjena minimalnog broja smrtnih sluajeva povezanih s ratom je 1.294 smrtna sluaja koji takoe ukljuuju preraspodijeljeni broj dodatnih smrtnih sluajeva.
740
Ukoliko se uzmu u obzir dvije kategorije smrtnih sluajeva umjesto samo jedne, tj. nasilni smrtni sluajevi i smrtni sluajevi s nepoznatim uzrokom, broj dana bez smrtnih sluajeva postaje 15 (3,1% od svih 487 dana).
4.6
PO VOJNOM STATUSU I VREMENU SMRTI
Glavna tema ovog odjeljka je odnos izmeu ubijenih civila i ubijenih vojnika, razmotrenog u kontekstu vremena smrti. Relevantni datumi su odabrani u skladu s pragom od 3 smrtna sluaja po danu. Prag je pokrio civile i vojnike zajedno. To je koriteno samo prilikom izbora datuma. analiza odnosa izmeu ubijenih civila u odnosu na vojnike prikazuje svaku grupu odvojeno, koncentriui se na poreenje broja smrtnih sluajeva iz svake grupe uoene za svaki od istih datuma. 4.6.1 Kao uvod u ovaj odjeljak, Tabele 16 i 17 rezimiraju proporcije izmeu civila i vojnika za svaku optinu i svaki mjesec opsade. Meu optinama, najvea proporcija je dobijena za Centar (1,7 civila po 1 vojniku), Novo Sarajevo (1,4:1), i Stari i Novi Grad (1,2:1 svaki). Interesantno je da je proporcija za Ilidu (0,6:1), to jest za optinu koja se esto pominje u kontekstu velikih incidenata (Odjeljak 4.5), zajedno s Vogoom (0,3:1), pripadaju optinama s relativno niskim proporcijama. Tabela 16. Broj nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo est, august 1994. novembar 1995.: proporcija civila u odnosu na vojnike po optini smrti
Kod op{tine smrti 10839 10855 10871 10880 10901 10928 19200 Ukupno
Naziv op{tine smrti CENTAR ILID@A NOVI GRAD NOVO SARAJEVO STARI GRAD VOGO[]A Nije navedeno UKUPNO
Civili 152 79 74 53 26 13 52 449
Vojnici 91 125 60 39 22 46 36 419
Nepoznato 32 26 7 7 15 10 16 113
Ukupno 275 230 141 99 63 69 104 981
C:V 1,7 0,6 1,2 1,4 1,2 0,3 1,4 1,1
Napomena:
C:V je broj ubijenih civila po jednom vojniku
4.6.2 Tabela 17 se koncentrie na proporcije civili u odnosu na vojnike za mjesece opsade koji slijede.
741
Tabela 17. Broj nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo est, august 1994.- novembar 1995.: proporcija civila prema vojnicima po mjesecu-godini smrti
Mjesec i godina smrti Aug-1994 Sep-1994 Oct-1994 Nov-1994 Dec-1994 Jan-1995 Feb-1995 Mar-1995 Apr-1995 May-1995 Jun-1995 Jul-1995 Aug-1995 Sep-1995 Oct-1995 Nov-1995 Total
Civili 16 18 15 21 16 11 10 18 29 37 71 88 66 16 8 9 449
Vojnici 13 19 12 21 11 1 5 12 16 37 142 71 39 7 9 4 419
Nepoznato 5 7 6 8 7 6 3 2 2 14 15 16 15 3 2 2 113
Ukupn o 34 44 33 50 34 18 18 32 47 88 228 175 120 26 19 15 981
C:V 1,2 0,9 1,3 1,0 1,5 11,0 2,0 1,5 1,8 1,0 0,5 1,2 1,7 2,3 0,9 2,3 11
Napomena:
C:V je broj ubijenih civila po jednom vojniku
Najvee proporcije dobijene su za mjesece januar-februar 1995. (11:117 and 2:1), i kasnije za septembar i novembar 1995. (2,3:1 svaki). Ti mjeseci ne pripadaju periodima pojaane vojne aktivnosti. Upravo suprotno, u Odjeljku 4.5 zakljuili smo da su oba ova perioda bila oigledno mirnija nego dva perioda jake aktivnosti (augustdecembar 1994. i mart-august 1995.). I pored toga mada su borbena dejstva bila smirenija, ubijeno je mnogo civila, oigledno vie po jednom vojniku nego tokom perioda pojaanih borbenih aktivnosti. 4.6.3 Prema Tabeli 17, (uporediti takoe Sliku 11), tokom perioda pojaanih ratnih aktivnosti, proporcije su obino bile vee nego 1, to znai da je ubijano vie civila nego vojnika, uz dva izuzetka:
Vrijednost proporcije za januar 1995. je izuzetno visoka(11:1), to je rezultat injenice da je za taj mjesec zabiljeeno da je poginuo samo jedan vojnik. Proporcija bi moda bila nia, ali smatramo ne znatno.
17
742
septembar 1994. tokom pojaanog perioda august-decembar 1994. 1994 (0,9:1): najvea proporcija tokom ovog perioda bila je za decembar 1995. (1,5:1); juni 1995. tokom pojaanog perioda mart-august 1995. (0,5:1): najvea proporcija za ovaj period bila je za april 1995. godine (1,8:1). Broj nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo est, august 1994. novembar 1995, po vojnom statusu
Slika 11.
240 210
11.0
12.0 Unspec Soldier s 10.0
180
Civilians Ratio C:S 8.0
Broj smrtnih sli~ajeva Number of Deaths
150 120 90
Razmjer C:V
6.0
4.0 60
2.0 2.3 1.5 1.8 1.0 0.5 1.2 1.7 0.9 2.3
30 0
1.2
0.9
1.3
1.5 1.0
2.0
0.0 01-Oct-94 01-Dec-94 01-Sep-94 01-Feb-95 01-Mar-95 01-May-95 01-Aug-94 01-Nov-94 01-Apr-95 01-Aug-95 01-Sep-95 01-Oct-95 01-Jan-95 01-Jun-95 01-Jul-95 01-Nov-95
Legenda: Unspec.=nespecifikovano Soldiers = vojnici Civilians = civili Ratio C:S = razamjer C:V
4.6.4 Odnos izmeu smrtnih sluajeva civila i vojnika je dalje rezimiran na Slici 11. U periodu august-decembar 1994, gubitak civila je bio relativno stabilan i zadrao se oko nivoa od 1,2:1, gdje je decembarska proporcija bila maksimalna (1,5:1). Meutim, oigledno je da su nie vrijednosti proporcije C:V bili vezani s udarnim veliinama u broju ubijenih. Marta-augusta 1995., obrazac fluktuira. Relativno visoke ali opadajue vrijednosti uoene su od marta do juna 1995. godine, gdje je proporcija za jun (0,5:1) bila apsolutni minimum u vrijeme najintenzivnijih borbenih dejstava (i najveim brojem ubijenih). Poevi od jula 1995. godine proporcije se ponovo poveavaju do lokalnog maksimuma u septembru 1995. godine (2,3:1). Tokom drugog perioda visokog
Ratio C:S
743
intenziteta, jasno je da su proporcije C:V obrnuto proporcionalne sveukupnom broju smrtnih sluajeva. (to je vei broj nasilnih smrti, proporcija C:V je nia). Ista vrsta odnosa moe se takoe uoiti, ali ne toliko jasno za mjesece od augusta 1994. do novembra 1995, (prvi aktivni period). 4.6.5 Ova vrsta varijabilne proporcije koja se jasno primjeuje u drugom periodu pojaanih ratnih dejstava, zajedno s nevjerovatno visokim proporcijama u svakom od dva mirnija perioda ratnih dejstava, potvruju da civilne rtve ne prate obrazac vojnih aktivnosti. Drugim reima, ciljanje civilnog stanovnitva kao ono do koga je najvjerovatnije dolo u periodu od augusta 1994. do novembra 1995. 4.6.6 Kako i bi se dodatno istraila ova tvrdnja, ista vrsta analize je ponovno uraena za cjelokupni period sukoba, od aprila 1992. do novembra 1995. Rezultat je prikazan kako slijedi: Broj nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva na podruju Sarajevo est, april 1992 novembar 1995, po vojnom statusu
Slika 12a.
1000 900 800
11.0 Unspec Soldier s Civilians Ratio C:S
12.0
10.0
Broj smrtnih sli~ajeva
Razmjer C:V
Number of Deaths
700 600 500 400 300 200 100 0 01-Oct-92 01-Dec-92 01-Oct-93 01-Oct-94 01-Dec-93 01-Dec-94 01-Aug-92 01-Feb-93 01-Apr-92 01-Apr-93 01-Feb-94 01-Aug-94 01-Aug-93 01-Apr-94 01-Feb-95 01-Apr-95 2.3 1.5 1.5 1.6 1.2 1.3 1.5
6.0
4.0 2.0 1.8 1.5 2.3 2.3 1.7 2.0 1.2 0.0 01-Aug-95 01-Oct-95 01-Jun-92 01-Jun-93 01-Jun-94 01-Jun-95
Legenda: Unspec.=nespecifikovano Soldiers = vojnici Civilians = civili Ratio C:S = razamjer C:V
Ratio C:S
8.0
744
Slika 12b. Broj nasilnih, s ratom povezanih smrtnih sluajeva za podruje Sarajevo est, april 1992. novembar 1995.: faze opsade18
1000 900 800 700
Phase I Phase III
Phase V
600
Phase II
500 400 300
Phase IV
Phase VI
200 100 0 Jan-92 Jan-93 Jan-94 Mar-92 Mar-93 Mar-94 Jan-95 Jul-92 Jul-93 Jul-94 Mar-95 Sep-92 Sep-93 Sep-94 Jul-95 May-92 May-93 May-94 May-95 Nov-92 Nov-93 Nov-94 Sep-95 Nov-95
Legenda Phase = faza
Dobijeni obrazac za period od augusta 1994. do novembra 1995. prikazan je na Slici 12 (a, b) u iroj perspektivi cjelokupnog sukoba. Nekoliko opservacija su upadljive. Ukupni broj ubijenih lica, zajedno s proporcijom C:V, ukazuju na jedan broj izrazitih faza sukoba (vidi sliku 12).
Faza I: Epizoda sukoba koja je trajala od aprila 1992. do februara 1994. imala je veoma visoki intenzitet i odnijela je brojne rtve. U prosjeku, mjeseno je ubijano najmanje 285 osoba. Ovaj veliki broj smrtnih sluajeva povezan je s relativno niskim i stabilnim nivoom C:V proporcija. Uz izuzetak novembra 1993. i, posebno, februara 1994. godine (tj. prvi Markale incident), tokom svih drugih mjeseci u ovom periodu, civilni gubici, mada visoki u apsolutnim brojevima, nisu bili u posebno visokoj proporciji u odnosu na vojne gubitke. Ova tvrdnja stoji ne uzimajui u obzir nivo i vremenski trend ukupnog broja ubijenih osoba. Faza I se dalje moe podijeliti u jedan broj kraih faza, to neemo uiniti poto se predmet ovog izvjetaja odnosi na kasnije faze opsade.
18 Crvena linija prikazana na Slici 12 je izravnata verzija istih podataka ubijenih lica. Ona je izraunata kao pokretni prosjek od tri stepena centrirana oko sredinje komponente.
745
Faza II Februar 1994. godine je prekretnica u intenzitetu sukoba, s velikim nivoom C:V proporcije (ubijena 2,3 civila po svakom vojniku tokom tog mjeseca). S poetkom u martu 1994. godine, opsada Sarajeva dobila je novi zalet, oigledno prelaz s visokog na nii (i u padu) nivo ratnih dejstava, to je trajalo relativno kratko, od marta do jula 1994. Ukupni broj ubijenih praktino nije visok u ovom periodu (prosjean minimalni broj ubijenih po mjesecu je 32), ali su civili i dalje ginuli od ratnih dejstava. Proistekle C:V proporcije su poele da rastu (oko 1,5 do 1,6 po 1 vojniku) i da variraju, za razliku od Faze I. Faza III: August 1994. oznaio je novu epizodu opsade, kada su se ponovo pojaale vojne aktivnosti. Broj ubijenih osoba po mjesecu je u prosjeku 39. Proporcija izmeu ubijenih civila i vojnika ostaje visoka i varira (1,2 do 1,5). Faza IV(s prosjekom od najmanje 18 smrtnih sluajeva mjeseno; januarfebruar 1995), Faza V (u prosjeku najmanje 115 smrtnih sluajeva mjeseno; mart-august 1995), i Faza VI (u prosjeku najmanje 20 smrtnih sluajeva mjeseno; septembar-novembar 1995), su tri faze koje su ve navedene i detaljno razmotrene prethodno u ovom odjeljku. Kao to je reeno u paragrafu 4.6.5 ovog izvjetaja, varirajue C:S proporcije dobijene za periode pojaanih vojnih dejstava i izuzetno visoke proporcije za periode smanjenih ratnih dejstava potvruju da se civilne rtve ne mogu vidjeti kao proporcionalne vojnim rtvama i ukazuju na ciljanje civila bez obzira na stvarnu borbenu situaciju.
4.6.7 Najznaajnija razlika izmeu Faze I i svih ostalih faza koje su uslijedile. Nakon februara 1994 koji oznaava kraj Faze I, gubici civila su bili jasno vei nego gubici vojnog osoblja. Ve poetkom Faze II, ali posebno od Faze III nadalje (nakon augusta 1994.), gubitak civila (tj. C:V proporcije) su ostale uglavnom visoke, posebno tokom Faze IV opsade. Stoga, ira slika data na Slikama 12a i 12b je potvrdila da su tokom perioda opsade relevantnog za optunicu u predmetu Dragomir Miloevi, civili ubijani neproporcionalno esto u odnosu na ubijene vojnike. tavie, civili su bili izloeni veem riziku da budu ciljani u period od augusta 1994. do novembra 1995. nego u ranijim fazama opsade (naroito tokom Faze I).
746
4.6.8 Odnos civilnih prema vojnim smrtnim sluajevima treba razmotriti detaljnije u kontekstu pod-perioda opsade koji su prethodno razmotreni. Na fokus je sada ponovo jedino na vremenski tok koji se direktno odnosi na optunicu protiv Dragomira Miloevia (od augusta 1994. do novembra 1995). Uoene su dvije vrste ratnih dejstava korienjem podataka o nasilnim smrtnim sluajevima: uestala (Faza III i Faza V) i smanjena (Faza IV i Faza VI). U okviru svake ratne epizode sigurno je bilo dana s uestalim ratnim aktivnostima (u daljem tekstu: uestali dani) i drugi, mirniji dana (u daljem tekstu: smireniji dani). 4.6.9 Za poetak, Tabela 18 sadri rezime uestalih i smirenijih dana za podruje "Sarajevo est" u periodu od augusta 1994. do novembra 1995., bez obzira kojim epizodama ti dani pripadaju. Svrha Tabele 18 je da prenese opti utisak o predominantnim danima i o nasilnim smrtnim sluajevima do kojih je dolo tokom tih dana. Tabela 18. Rezime nasilnih smrtnih sluajeva za podruje "Sarajevo est", august 1994 novembar 1995. po dnevnom intenzitetu i vojnom statusu
Vrsta Broj dana dana 0 smrti po danu 1-2 smrti po danu 3+ smrti po danu Ukupno
Civili 156 224 107 487 0 160 289 449
Vojnici 0 102 317 419
Nepoznato 0 46 67 113
Ukupno C:V 0 308 1,6:1 673 0,9:1 981 1,1:1
Uopte reeno, kao to je rezimirano u Tabeli 18, dobili smo sljedee: 156 dana od 487 dana opsade, nije bilo izvjetaja o nasilnim smrtnim sluajevima, 224 dana od 487 dana opsade, bili je s izvjetajima o manje od tri smrtna sluaja dnevno, 107 dana od 487 dana opsade, bilo je s izvjetajima o tri ili vie smrtnih sluajeva dnevno. Stoga za veinu dana tokom opsade (224) karakteristino je da je bilo 1 ili 2 nasilna smrtna sluaja dnevno. Tokom tih 224 dana, ubijeno je (najmanje) 308 osoba od 981 rtava. Veina njih su bili civili (najmanje 160) i do njihove smrti nije dolo u razumnoj proporciji u odnosu na vojne smrtne sluajeve tokom istih dana (vidi Slike
747
13a i 13b). U stvari, veina tih civilnih rtava su najvjerovatnije bile cilj vojnim snagama nezavisno od redovnih borbenih dejstava u kojima su bile angaovane dvije borbene armije. Proporcija ubijenih civila u odnosu na vojnike bila je 1,6 prema 1. Bilo je 107 dana od njih ukupno 487 tokom kojih je karakteristino bilo tri ili vie nasilnih smrtnih sluajeva po danu. Ukupno, tokom takvih dana ubijeno je najmanje 673 rtava. Mnogi od njih ( u stvari, relativna veina) bili su vojnici (najmanje 317 po 673, u odnosu na 289 civila). Proporcija ubijenih civila po jednom vojniku bila je 0,9:1. 4.6.10 Slike 13a i 13b prikazuju dnevnu raspodjelu nasilnih smrtnih sluajeva na podruju "Sarajevo est" tokom dva mjeseca, decembra 1994 (predstavlja Fazu III) i januara 2005. godine (Faza IV), odabranih kao primjer spajanja svih nasilnih smrtnih sluajeva uinjenog na osnovu njihovog dnevnog zbira obaveznog da ostane ispod nivoa od tri smrtna sluaja dnevno. Stoga, za oba mjeseca razmotreni su samo smireniji dani (Slina raunica prikazana je u Tabeli 21 za dnevne zbirove nasilnih smrtnih sluajeva za koje je bilo obavezno da budu tri ili vie). U ovim grafikonima zadrana je podjela odabranih smrtnih sluajeva na civilne i vojne rtve, kao i da bi se pratio odnos izmeu ubijenih civila i ubijenih vojnika. Mjeseci decembar 1994. godine i januar 1995. godine su odabrani bez odreenog razloga: svaki od njih je samo dobar primjer opteg obrasca dobijenog kada su analizirani smireniji dani (s manje od tri nasilna smrtna sluaja tokom dana).
748
Slika 13. Broj nasilnih smrtnih sluajeva na podruju "Sarajevo est" izabranih mjeseci tokom dana s manje od tri rtve dnevno
(a) decembar 1994, samo smireniji dani

3
Sarajevo {est, decembar 1994 1994 Sar ajevo Six, December
0 01-12-1994 02-12-1994 05-12-1994 06-12-1994 07-12-1994 08-12-1994 09-12-1994 10-12-1994 11-12-1994 12-12-1994 13-12-1994 14-12-1994 15-12-1994 17-12-1994 18-12-1994 19-12-1994 22-12-1994 25-12-1994 26-12-1994 28-12-1994 29-12-1994 30-12-1994 31-12-1994
29-01-1995
Civilians
Soldiers
Day Total
Legenda: Civilians = civili Soldiers = vojnici Day total = ukupno dana (b) januar 1995, samo smireniji dani
3
Sar ajevo Six, J anuar y 1995 Sarajevo {est januar

2
0 01-01-1995 02-01-1995 05-01-1995 07-01-1995 08-01-1995 09-01-1995 10-01-1995 13-01-1995 17-01-1995 18-01-1995 19-01-1995 25-01-1995 26-01-1995
Civilians
Soldiers
Day Total
Legenda: Civilians = civili Soldiers = vojnici Day total = ukupno dana
4.6.11 Ono to je upadljivo na Slici 13 je da, ukoliko je dnevni zbir manji od tri smrtna sluaja, uglavnom su bili ubijeni civili, a mnogo manje se radilo o vojnicima.
749
Januara 1995. godine ubijeno je devet civila u odnosu na jednog vojnika, a decembra 1994. godine, 11 civila u odnosu na devet vojnika. Drugo, nije bilo nijednog pojedinanog dana koji je ukljuen u Slike 13a i 13b tokom kojih su i civili i vojnici ubijeni tokom istog dana. Tokom smirenijih dana ili je ubijen civil ili je ubijen vojnik tokom datog dana. Ne moe se smatrati da ovaj obrazac podrava proporcionalno ubijanje civila u borbenim situacijama tokom kojih su bili angaovani vojnici. Upravo suprotno, obrazac jasno sugerie da su tokom smirenijih dana civili ubijan bez odnosa prema vojnicima angaovanim u borbama. 4.6.12 Obrazac za uestalije dane je razliit. Primjer dnevne raspodjele nasilnih smrtnih sluajeva kada je ubijeno tri ili vie osoba dnevno prikazan je na Slici 14 za juni 1995. godine, mjesec s najbrojnijim nasilnim smrtnim sluajevima i civila i vojnika tokom cjelokupnog perioda od augusta 1994. do novembra 1995. godine. Od 30 dana u junu 1995., 21 su bili uestaliji dani. Od tog 21 dana, njih 15 pokazuje da su istoga dana ubijeni i civili i vojnici, a da je broj ubijenih civila nii nego broj ubijenih vojnika. Meutim, tokom jednog dana, 8. juna, ubijeno je tri civila, ali nijedan vojnik. Jedna osoba nije imala utvreni vojni status, Pet drugih dana pokazuje da je ubijeno vie civila nego vojnika )2., 25., 26., 27., i 30. juni). Slika 14. Broj nasilnih smrtnih sluajeva na podruju "Sarajevo est" tokom juna 1995. godine, dani s tri ili vie rtava dnevno
60 50 40 30 20 10 0 01-06-1995 02-06-1995 03-06-1995 04-06-1995 07-06-1995 08-06-1995
Sarajevo Six, J une 1995 {est juni 1995 Sarajevo
15-06-1995
16-06-1995
17-06-1995
18-06-1995
19-06-1995
20-06-1995
21-06-1995
22-06-1995
24-06-1995
25-06-1995
26-06-1995
27-06-1995
28-06-1995
29-06-1995
Civilians
Legenda: Civilians = civili Soldiers = vojnici Day total = ukupno dana
Soldiers
Day Total
30-06-1995
750
Rezimirajui, veina civila ubijenih tokom uestalijih dana juna 1995. godine se mogu smatrati da su povezani s vojnim aktivnostima, ali ne svi. Juna 1995., najintenzivnijeg mjeseca utokom perioda na koji se odnosi optunica u predmetu Dragomir Miloevi, tokom 25% vremena (tj. od uestalijih dana), nasilni smrtni sluajevi civila su premaivali smrti vojnika. 4.6.13 Razmotrivi opta pitanja vezana za uestalije i smirenije dane opsade, nae naredno pitanje je koliko dana od svake vrste je pripadalo svakoj od ratnih epizoda i koliko rtava je umrlo utokom tih epizoda tokom smirenijih u odnosu na dane s uestalijim ratnim dejstvima? Jednostavno reeno, elimo da znamo da li su rtve ubijene tokom manjeg broja opsenih incidenata koncentrisanih tokom epizoda pojaanih ratnih dejstava (Faza III i Faza V), ili su oni umirali dan za dan, sistematski i uestalo tokom dugih vremenskih perioda. Tabela 19. Rezime nasilnih smrtnih sluajeva na podruju "Sarajevo est", august 1994. novembar 1995. po vrsti dana i epizodi opsade
Epizoda
a) Dani po vrsti i epizode opsade Dani u aug. 1994- nov. 1995 1-2 smrti po danu 3+ smrti po danu dani bez smrti 84 23 46 Faza III 28 0 31 Faza IV Faza V 75 80 29 37 4 50 Faza VI Ukupno 224 107 156
Ukupno dana 153 59 184 91 487
751
b) Nasilne smrti prema vrsti dana i epizodi Smrti u aug. 1994- nov. 1995, po danu Epizoda 1-2 smrti po danu 3+ smrti po danu dani bez smrti Faza 76 117 0 III Faza IV 32 4 0 75 611 0 Faza V Faza VI 39 21 0 Ukupno 222 753 0
Ukupno 193 36 686 60 975
Napomena: [est smrtnih slu~ajeva isklju~eno zbog nepoznatog dana smrti
c) Nasilne smrti po jednom danu prema vrsti dana i epizodi Smrti po danu in aug. 1994- nov. 1995 Epizoda 1-2 smrti po danu 3+ smrti po danu Dani bez smrti Faza 0.9 5.1 0.0 III 1.1 0.0 Faza IV 1.0 7.6 0.0 Faza V Faza VI 1.1 5.3 0.0 Ukupno 1.0 7.0 0.0
Ukupno 1.3 0.6 3.7 0.7 2.0
4.6.14 19 potvruje neka oigledna oekivanja, kao to su, na primjer, da je pojaanih vojnih aktivnosti bilo na podruju "Sarajevo est" tokom veeg djela vremena od augusta 1994. do novembra 1995. Dvije epizode s uestalijim dejstvima , Faza III i Faza V, zajedno su trajale 337 dana od ukupno 487 tokom cjelokupnog perioda vezanog za optunicu protiv Dragomira Miloevia (Tabela 19a). Dva mirnija perioda, Faza IV i Faza VI, trajale su preostalih 150 dana. Veina rtava je bez sumnje ubijeno tokom uestalijih epizoda, tj. u Fazi III i Fazi V, to je ukupni zbir rtava iz ove dvije epizode dovelo do (najmanje) 879 od 981 (Tabela 19b). Samo Faza V je imala (najmanje) 686 nasilnih smrtnih sluajeva, od kojih je do njih 611 dolo tokom uestalijih dana a samo 75 tokom smirenijih dana (ibid). Stoga, epizoda tokom Faze V i uestaliji dani tokom epizode su vrijeme kada je dolo do veine svih nasilnih smrtnih sluajeva (najmanje 611 od 981), to je proizvelo proporciju od (najmanje) 7,6 nasilnih smrtnih sluajeva dnevno. Meutim, uopte reeno. prema Tabeli 19c, uestaliji dani (s tri ili vie smrtnih sluajeva dnevno) su bili rei u gotovo svakoj od epizoda nego smireniji dani (jedan do dva smrtna sluaja dnevno), gdje je jedini izuzetak najintenzivnija i najdua Faza V epizoda, kada je bilo vie uestalijih nego smirenijih dana. Bilo je ukupno 224
752
smirenijih dana u odnosu na 107 uestalijih dana od relevantnih 487 dana opsade. Broj nasilnih smrtnih sluajeva tokom smirenijih dana bio je (najmanje) 222 i proistekla prosjena proporcija dnevnih smrtnih sluajeva bio je otprilike jedan smrtni sluaj dnevno. Uoljivo, dnevna proporcija smrtnih sluajeva bila je donekle via za smirenije dana u Fazi IV i Fazi VI nego u smirenijim danima Faze III i Faze V. Tabela 19c takoe potvruje da dnevna proporcija smrtnih sluajeva ne djeluje visoko tokom smirenijih dana, ali je bila stvarno visoka tokom uestalijih dana, ne uzimajui u obzir epizodu opsade, bilo uestalije ili smirenije. Jedini izuzetak od ovog pravila je Faza IV koja ne iskazuje nijedan uestaliji dan. Tokom svih drugih epizoda, tokom uestalijih dana bilo je izmeu pet i osam smrtnih sluajeva dnevno. 4.6.15 Interesantno je da, mada su dnevne proporcije smrtnih sluajeva bile relativno niske tokom smirenijih dana, broj smirenijih dana (224) bio je vie nego dvostruko vei nego onaj uestalijih dana (107). U ovakvoj situaciji, moe se postaviti pitanje svrhe i efekta ovog sistematskog ubijanja niskog intenziteta uglavnom civilnog stanovnitva na stanovnitvo Sarajeva tokom opsade, osmi teroriziranja stanovnitva. 4.6.16 Tabela 20 daje opti pregled jo jednog aspekta borbi na podruju "Sarajevo est" u periodu od augusta 1994. do novembra 1995. godine. To je podjela rtava na civile-vojnike po epizodi opsade i vrsti dana (smireniji u odnosu na uestalije). Tabela jasno ukazuje da su najvee C:V proporcije bile vezane za smirenije epizode Faze IV i Faze VI (3,5:1 i 1,7:1) nasuprot aktivnim borbenim epizodama Faze III i Faze V (1,1:1 i 1:1).
753
Tabela 20. Nasilni smrtni sluajevi na podruju "Sarajevo est", august 1994novembar 1995, po vrsti dana, epizodi opsade i vojnom statusu
Epizoda Faza III
Status Civili Vojnici Nepoznato Ukupno C:V Civili Vojnici Nepoznato Ukupno C:V Civili Vojnici Nepoznato Ukupno C:V Civili Vojnici Nepoznato Ukupno C:V Ukupno
Nasilne smrti u aug. 19941994- nov. 1995 Bez smrti po 1-2 smrti po 3+ smrti po jednom danu jednom danu jednom danu 35 24 17 76 1,5 18 5 9 32 3,6 40 29 6 75 1,4 22 13 4 39 1,7 222 49 52 16 117 0,9 3 1 0 4 3,0 266 288 57 611 0,9 11 7 3 21 1,6 753 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0
Ukupno dana 84 76 33 193 1,1 21 6 9 36 3,5 306 317 63 686 1,0 33 20 7 60 1,7 975
Faza IV
Faza V
Faza VI
Ukupno
Ukoliko se dodatno u obzir uzme vrsta dana, postaje jasno da su proporcije civila prema vojnicima bile nie od jedan (0,9:1) samo u dva sluaja: tokom uestalijih dana od Faze III do Faze V. Svi drugi sluajevi smirenijih ili uestalijih dana u bilo kojoj od epizoda imaju C:V proporcije vee od , najistaknutije u Fazi IV (kako smireniji tako i uestaliji dani; 3,6:1 i 3,0:1). 4.6.17 Ovaj nalaz potvruje da, mada se civilne rtve ubijene tokom uestalijih dana tokom Faze III i Faze V mogu gledati kao relativno proporcionalne u odnosu na vojne rtve, to nije tako za preostale rtve, naroito one iz smirenijih epizoda Faze IV i Faze VI. Tada je ubijeno mnogo vie civila nego vojnika, i kao to je prethodno prikazano u ovom odjeljku, civili su ciljani bez obzira na angaovanje vojnika u borbama. Jednostavno reeno, ovdje razmotreni rezultati sugeriu da, izuzev tokom uestalijih dana u Fazi III i Fazi V, civili su ubijani izvan borbi i bez prisustva vojnika. Ovaj
754
zakljuak potvruje da je do ciljanja civila dolazilo tokom dugih vremenskih raspona opsade od augusta 1994. do novembra 1995. godine.
4.7
PREMA DOGAAJIMA S NAJVEIM BROJEM RTAVA
Posljednje pitanje kojim se bavimo nie u tekstu u ovom dijelu odnosi se na prouavanje dogaaja s najveim brojem napada. Panju smo usmjerili na dane u kojima je bilo tri ili vie smrtnih sluajeva, prema vojnom statusu, u svakoj od est optina u Sarajevu i time smo htjeli predoiti podatke o vremenskom periodu i mjestu dogaaja s najveim brojem rtvama u dogaanjima za vrijeme opsade koji su uslijedili nakon Faze I i Faze II (vidi Tabelu 21 i crtee od 15 do 20).
4.7.1 Prema tabeli 21, bilo je (najmanje) 60 dana u periodu od avgusta 1994. do novembra 1995. u kojima je broj nasilnih smrti u jednom danu u nekoj od est optina u Sarajevu "est" iznosio tri ili vie. Tih dana ubijeno je ukupno (najmanje) 325 osoba od minimalnog utvrenog ukupnog broja od 981. U optinama Centar ili Ilida, na primjer, takvih dana je u svakoj optini bilo 17. U Starom Gradu utvrena su dva takva dana. Rezultati u tabeli 21 potvruju da je su sluajevi nasilnih smrti esto bili manje brojniji i da su sistematski bile rasporeeni u vremenu i prostoru. Pored toga, ukazuju na to da su dogaaji s najveim brojem rtava u opsadi bili u periodu od avgusta 1994. do novembra 1995. Nie u tekstu prikazani su dogaaji s naveim brojem rtava na grafikonu, pri emu jedan grafikom predstavlja jednu od est sarajevskih optina.
755
Tabela 21. Broj nasilnih smrti koje su posljedica rata u est optina Sarajeva, od avgusta 1994. do novembra 1995.: Dani u kojiim je ubijeno tri ili vie (sve) osoba
Kod op{tine 10839 10839 10839 10839 10839 10839 10839 10839 10839 10839 10839 10839 10839 10839 10839 10839 10839 10855 10855 10855 10855 10855 10855 10855 10855 10855 10855 10855 10855 10855 10855 10855 10855 10855
Naziv op{tine smrti God.DoD CENTAR 1994 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 CENTAR 1995 ILID@A 1994 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995 ILID@A 1995
MjesecDoD DanDoD okt 8 maj 2 maj 16 maj 17 maj 24 jun 7 jun 16 jun 25 jul 2 jul 8 jul 19 jul 21 jul 26 aug 22 aug 28 aug 30 sep 8 sep 25 apr 20 maj 1 maj 7 jun 1 jun 3 jun 4 jun 15 jun 16 jun 17 jun 28 jun 29 jun 30 jul 4 aug 25 aug 27 aug 28
Civili 2 2 2 4 1 5 2 2 2 3 6 6 2 24 2 2 2 2 1 3 2 2 2
Vojnici 1 3 5 1 3 1 11 1 1 3 1 5 1 2 1 1 3 3 2 5 7 10 6 2 4 2 2 2 2 1
1 1 2
Nepoznat status Ukupno 0 3 0 3 0 7 0 3 0 7 1 3 0 16 1 3 0 3 1 3 0 4 0 6 2 11 0 3 7 36 0 3 1 3 1 3 0 3 2 3 1 6 0 4 0 5 0 7 0 7 0 12 0 8 1 3 0 4 1 3 0 3 1 3 0 3 0 3
756
Nastavak:
Kod op{tine 10871 10871 10871 10871 10871 10871 10871 10871 10871 10871 10871 10880 10880 10880 10880 10880 10880 10901 10901 10928 10928 10928 10928 19200 19200 19200 UKUPNO Note: Naziv op{tine smrti Year DoD NOVI GRAD 1994 NOVI GRAD 1995 NOVI GRAD 1995 NOVI GRAD 1995 NOVI GRAD 1995 NOVI GRAD 1995 NOVI GRAD 1995 NOVI GRAD 1995 NOVI GRAD 1995 NOVI GRAD 1995 NOVI GRAD 1995 NOVO SARAJEVO 1995 NOVO SARAJEVO 1995 NOVO SARAJEVO 1995 NOVO SARAJEVO 1995 NOVO SARAJEVO 1995 NOVO SARAJEVO 1995 STARI GRAD 1995 STARI GRAD 1995 VOGO[]A 1995 VOGO[]A 1995 VOGO[]A 1995 VOGO[]A 1995 NEODRE\ENO 1994 NEODRE\ENO 1994 NEODRE\ENO 1995 UKUPNO 10 ili vi{e smrti po jednom jednom day Mjesec DoD Dani DoD sep 17 may 24 jun 16 jun 18 jun 21 jun 25 jun 28 jun 29 jul 1 jul 6 jul 10 jun 16 jun 30 jul 5 jul 8 jul 18 aug 22 jul 1 jul 26 jun 15 jun 16 jun 21 jul 21 oct 1 nov 11 jul 7 Civili 3 3 3 3 2 2 1 3 1 2 1 5 2 5 2 6 Vojnici 3 4 3 2 3 3 2 1 2 1 7 3 1 1 2 3 4 7 16 3 1 2 166 Nepoznat Status Upoznat 0 3 0 3 0 7 0 6 0 5 0 5 0 5 1 4 0 4 0 3 0 3 0 8 0 5 0 3 2 5 0 5 0 3 0 8 0 3 0 4 1 8 0 16 0 3 0 3 0 3 0 3 24 325
2 1 3 135
5 do 9 smrti po jednom danu
4.7.2 U optini Sarajevo - Centar utvreno je 17 dana s visokom uestalou napada; tani datumi prikazani su crteu 15. Najvei broj nasilnih smrti desio se 28. avgusta 1995., kada je prijavljena smrt najmanje 36 osoba, od kojih su veina bili civili (najmanje 24). Drugi dan s najveom uestalou napada bio je 16. juni 1995. kada je bilo 16 rtava, od kojih su najmanje pet bili civili. Od 17 dana s visokom uestalou napada, u 13 dana zabiljeeno je vie civilnih nego vojnih rtava (C:V >1; 28. avgusta 1995., C:V = 4.8:1).
757
Slika 15.
Broj nasilnih smrti koje su posljedica rata u optini Sarajevo Centar, od avgusta 1994. do novembra 1995.: Dani u kojima je ubijeno tri ili vie rtava (svi)
40 35 30 25 20 15 10 5 0 8-Oct-1994 2-Jul-1995 2-May-1995 8-Jul-1995 19-Jul-1995 21-Jul-1995 26-Jul-1995 22-Aug-1995 28-Aug-1995 16-May-1995 17-May-1995 24-May-1995 30-Aug-1995 16-Jun-1995 25-Jun-1995 8-Sep-1995 All 7-Jun-1995
Sarajevo - Centar
Civilians
Soldiers
Legenda: Civilians-Civili Soldiers-Vojnici All-Ukupno
4.7.3 U optini Sarajevo Ilida, od 17 dana s visokom uestalosti napada, u 14 dana su veina rtava bili vojnici (crte 16). Od tih 14 dana, u 7 nije zabiljeena nijedan sluaj nasilne smrti civila. Najvei broj vojnika ubijen u jednom danu zabiljeen je u periodu od 15. do 17. juna 1995., kada su ubijena ukupno (najmanje) 23 vojnika.
Samo u tri dana broj ubijenih civila vii je od broja ubijenih vojnika; 20. aprila 1995., 3. juna 1995., i 28. avgusta 1995.
758
Slika 16.
Broj nasilnih smrti koje su posljedica rata u optini Sarajevo Ilida, od avgusta 1994. do novembra 1995: Dani u kojima je ubijeno tri ili vie rtava (svi)
12
Sarajevo - Ilidza
10 8 6 4 2 0 1-May-1995 25-Sep-1994 7-May-1995 15-Jun-1995 16-Jun-1995 17-Jun-1995 28-Jun-1995 29-Jun-1995 20-Apr-1995 30-Jun-1995 4-Jul-1995 25-Aug-1995 27-Aug-1995 28-Aug-1995 All 1-Jun-1995 3-Jun-1995 4-Jun-1995
Civilians
Soldiers
4.7.4 Prema podacima iz crtea 17, u optini Sarajevo Novi Grad u vie od 11 dana broj nasilnih smrti u jednom danu iznosio je tri ili vie. U etiri dana ubijeno je vie civila nego vojnika, u est dana je ubijeno vie vojnika nego civila, a u jednom danu ubijen je jednak broj civila i vojnika. U svim tim danima ukupni broj nasilnih smrti u jednom danu nije premaio sedam (16. juni 1995.; tri civila i eetiri vojnika). U optini Novi Grad ini se da je distribucija nasilnih smrti u jednom danu prilino ujednaena.
759
Slika 17.
Broj nasilnih smrti koje su posljedica rata u optini Sarajevo Novi Grad, od avgusta 1994. do novembra 1995.: Dani u kojima je ubijeno tri ili vie rtava (svi)
12
Sarajevo - Novi Grad

10 8 6 4 2 0 17-Sep-1994 24-May-1995 16-Jun-1995 18-Jun-1995 21-Jun-1995 25-Jun-1995 28-Jun-1995 29-Jun-1995 10-Jul-1995 All 1-Jul-1995 6-Jul-1995 Soldiers
Civilians
4.7.5 Slika 18 prikazuje dnevnu distribuciju nasilnih smrti u danima s visokom uestalosti napada u Sarajevu Novom Sarajevu. Prikazano je samo est takvih dana (svi 1995. godine). Od tih est, u etiri je ubijeno je vie civila nego vojnika (30. juni, 8. juli, 18. juli i 22. avgust).
760
Slika 18.
Broj nasilnih smrti koje su posljedica rata u optini Novo Sarajevo, od avgusta 1994. do novembra 1995.: Dani u kojima je ubijeno tri ili vie rtava (svi)
12
Sarajevo - Novo Sarajevo

10 8 6 4 2 0 16-Jun-1995 30-Jun-1995 18-Jul-1995 5-Jul-1995 8-Jul-1995 22-Aug-1995 Soldiers All
Civilians
4.7.6 U optini Sarajevo Stari Grad, u dva dana zabiljeeno je tri ili vie sluajeva nasilne smrti u jednom danu, 1. i 26. jula 1995. (crte 19). Dana 1. jula poginulo je vie civila nego vojnika.
761
Slika 19.
Broj nasilnih smrti koje su posljedica rata u optini Sarajevo Stari Grad, od avgusta 1994. do novembra 1995: Dani u kojima je ubijeno tri ili vie rtava (svi)
12 10 8 6 4 2 0
Sarajevo - Stari Grad
Civilians
26-Jul1995 Soldiers
1-Jul1995
All
4.7.7 Slika 20 odnosi se na optinu Sarajevo Vogoa. U etiri dana zabiljeeno je tri ili vie sluajeva nasilne smrti. U svim tim danima iskljuivo su vojnici bili rtve. Broj nasilnih smrti koje su posljedica rata u optini Sarajevo Vogoa, od avgusta 1994. do novembra 1995: Dani u kojima je ubijeno tri ili vie rtava (svi)
Slika 20.
18 16 14 12 10 8 6 4 2 0
Sarajevo - Vogosca
15-Jun1995
16-Jun1995
Civilians
21-Jun1995
Soldiers
21-Jul1995 All
762
Da bismo ukratko izloili glavne zakljuke ovog dijela, korisno je imati na umu da je koeficijent korelacije izmeu vremenskih perioda u kojima su nasilne smrti civila i vojnika zabiljeene samo za dane s visokom uestalosti napada, (tj. na temelju podataka iz tabele 21) relativno nizak i iznosi 0.206 (vidi Dodatak 4 radi metodolokih opisa). Istovremeno je ukupni broj smrti u danima s viokom uestalosti napada (tj. zbir smrtnih sluajeva civila, vojnika i osoba nepoznatog statusa prikazan je u tabeli 21) u tjenjoj vezi sa smrtnim sluajevima civila nego vojnika. Koeficijenti korelacije su 0.889, odnosno 0.578. Stoga moemo zakljuiti da ak i u danima s visokom uestalou napada, kada su gubici civila bili relativno niski u odnosu na gubitke vojnika nego za vrijeme dana s niskom uestalosti napada, smrtni sluajevi civila bili su uestali i najvjerovatnije nisu uvijek mogli biti dovedeni u vezu s borbenim situacijama.
5. BROJ CIVILA RANJENIH U PERIODU OD APRILA 1992. DO JULA 1994. U POREENJU S BROJEM RANJENIH U PERIODU OD AVGUSTA 1994. DO NOVEMBRA 1995. Mjerenje broja sluajeva ranjavanja stanovnitva izloenog napadima jo je jedan nain izraavanja viktimizacije sukoba, pa tako i opsade Sarajeva. Stoga, u ovom dijelu obraujemo statistike podatke o povredama civila u Sarajevu u periodu od avgusta 1994. do novembra 1995. Na statistiku ranjenih treba gledati kao dodatak statistici o ubijenim osobama. Istovremeno, oekujemo da e se statistiki podaci o oba tipa osoba u velikom dijelu podudarati poto su rezultat istog procesa, to jest, opsade.
Izvori o ranjenom stanovnitvu rijetki su, ali postoje. Najbolji izvori informacija za na projekt bio je registar prijema u bolnicu u Sarajevu, koji obuhvaa opirnu dokumentaciju o svakom pacijentu. Ta dokumentacija potie iz linih kartona svakog pacijenta, a pohranjena je u arhivu bolnice. Registar prijema u bolnicu sadri line
763
podatke o svakom pacijentu, datum i mjesto dogaaja, podaci o prethodnim oboljenjima osobe, ukljuujui podatke o specifinim tipovima povreda i izriito navedene vanjske uzroke povreda kao, na primjer, granatiranje ili napad snajperom. Pored toga, navedeni su i podaci o lijeenju i premjetanju pacijenata iz jedne u drugu kliniku u Sarajevu. Najvei nedostatak registara o prijemu je u tome to oni samo ukljuuju podatke o pacijentima s najteim povredama koji su smjeteni u bolnicu na lijeenje. U registre o prijemu nisu uneseni podaci za osobe s lakim povredama, odnosno za one upuene u bolnice i/ili ambulante za hitnu pomo i poslane na kuno lijeenje, one kojima su pomo pruila neslubena lica i one koji nisu nigdje upueni. Iako su podaci iz registara o prijemu u bolnicu ogranieni, pokazali su se kao izuzetno kvalitetni, pa smo ih stoga koristili u ovom projektu kao nov i dodatni izvor informacija o ranjavanju u Sarajevu. Za na projekt uzeli smo (ve 1997.) i koristili registre o prijemu u tri glavne bolnice u Sarajevu bolnicu "Koevo", Dravnu bolnicu i bolnicu na Dobrinji. U ovoj fazi vano je istai da bolniku evidenciju koju smo ovdje koristili treba uzeti samo kao nepotpun, ali prihvatljiv uzorak svih zapisa o ranjenim osobama koji se odnose na opsadu: ti zapisi se ni u kojem sluaju ne smatraju potpunim upisom podataka svih ranjenih osoba. Za to ima nekoliko razloga: ti djelovodnici sadre podatke samo o osobama smjetenim u bolnicu na lijeenje. bolnica "Koevo", "Dravna bolnica" i bolnica na Dobrinji tri su glavne bolnice u Sarajevu, ali su za vrijeme opsade radile i neke druge bolnice, naroito dvije ratne bolnice i nekoliko stanica za hitnu pomo; u naem projektu nismo koristili evidenciju ratnih bolnica ni ambulanti za hitnu pomo; izbor iz djelovodnika bolnice na Koevu, Dravne bolnice i bolnice na Dobrinji izvrili smo tako to smo ukljuili samo ene (svih dobi) i mukaraca mlaih od 18 ili starijih od 60 godina. Iskljuili smo sve sluajeve koji se odnose na mukarace u dobi od 18 do 60 godina. Na taj nain u naem uzorku predstavljeni su samo civili.
764
iako je namjera bila imati potpune podatke, mogue je da je panji onih koji su vrili selekciju izmaklo nekoliko pojedinanih kartona. Arhivi sve tri bolnice nisu 1997. godine na raspolaganju imali raunala; raspoloivi registri bili su u obliku papirnatih kartona. Da bi se odabrao relevantni materijal, bilo je potrebno runo provjeriti hiljade stranica. Samo u bolnici "Koevo" ukupan broj kartona o ranjenim osobama, od kojih je svaki imao nekoliko stranica, dosegao je blizu 20.000, u "Dravnoj bolnici" oko 9.000, a u bolnici na Dobrinji nekoliko stotina.19 Pored toga, osobe zaduene za odabir dokumenata (to jest, zadueno bolniko osoblje) imale su odreeno vremensko ogranienje zbog ega su morale ubrzano raditi. Stoga je zbog obima projekta za odabir dokumenata, kartona u papirnom formatu i vremenskog ogranienja vjerovatno dobiven samo uzorak kompletnog materijala.
pored gorenavedenog, za vrijeme sukoba u periodu od 1992.do 1995. na bolnice je otvarana vatra iz artiljerije i drugog naoruanja, uslijed ega je vjerovatno uniten odreeni broj originalnih kartona.
na kraju, vrlo je vjerovatno da za vrijeme izuzetno estokih borbenih djelovanja, kao na primjer, u prve dvije godine opsade, u evidenciju nisu mogli biti zavedeni svi pacijenti zbog iznimno velikog obima posla u bolnicama. Tako su vjerovatno proputene neke znaajne informacije.
Sve u svemu, na glavni izvor podataka o ranjenim civilima bili su djelovodnici sarajevskih bolnica bolnice na Koevu, Dravne bolnice i bolnice na Dobrinji koji predstavljaju velik uzorak podataka o svim civilima ranjenim u Sarajevu u periodu od aprila 1992. do novembra 1995. Ovaj uzorak sadri ukopno 3.036 podataka. Uzorak je dovoljno velik da bi se na osnovu njega izvrila analiza u ovom izvjetaju. Kako bi nadoknadili podatke o ranjenim civilima nestale iz bolnike evidencije, u ovom projektu smo koristili dodatni izvor podataka Popis domainstava Sarajeva iz (sredine) 1994. godine. Kao to je ranije navedeno u izvjetaju, PDS-94 /PDS-94/ je masivni i uglavnom potpuni popis stanovnitva koji je proveo Institut za istraivanje /ratnih/ zloina protiv ovjenosti i meunarodnog prava u Sarajevu u saradnji s
19 Izvor tih podataka je izvjetaj s misije (biveg) istraitelja Kancelarije tuioca Rajendre Singha iz jula 1997. Rajendra Singh je bio lan tima Tuilatva koji je prikupljao bolnike formulare u Sarajevu i donio ih u kancelariju.
765
Univerzitetom u Sarajevom, statistikim vlastima Sarajeva i mjesnim zajednicama (MZ) na podruju ispitivanja. U istraivanju je uestvovalo otprilike 85.000 domainstava koja su u Sarajevu ivjela sredinom 1994., a broj stanovnika obuhvaen istraivanjem procijenjen je na otprilike 340.000, to je 75% stanovnitva koje je uestvovalo u popisu stanovnitva 1991. godine u est sarajevskih optina.
Jedno od pitanja iz upitnika PDS-94 odnosi se na to da li je osoba ranjena tokom opsade Sarajeva i ako jeste, kada, gdje i kako se to dogodilo. Dalje se postavlja pitanje o tome koliko puta je osoba ranjena, kada, gdje i koji su (vanjski) uzroci ranjavanja. Pitanje se odnosi na sve sluajeve ranjavanja, to jest, oni zbog kojih je osoba smjetena u bolnicu na lijeenje kao i oni koji nisu zahtijevali bolniko lijeenje pacijenta. Slijede glavna opaanja u vezi s poreenjem obima podataka koje pokriva PDS-94 sa podacima bolnice u Sarajevu: PDS-94 ima vremensko ogranienje, to jest, obuhvaa informacije od aprila 1992. do jula 1994., ali su podaci o ranjenim civilima mnogo potpuniji od bolnikih podataka; PDS-94 izvjetava o ranjenima koji su zadrani na bolnikom lijeenju i onima koji nisu i obuhvaa brojnije podatke o civilima i vojnicima od bolnikih podataka. Podatke o civilima i vojnicima mogue je razdvojiti jer u izvjetajima PDS-a postoji podjela na civilni i vojni status osoba. Oba izvora pokrivaju sline podatke o podruju, to jest obuhvaaju podatke o ranjavanjima u est najurbanijih sarajevskih optina ili podruje Sarajeva netom unutar granica linija fronta. To podruje bez sumnje podudara se se podrujem na koje se odnosi optunica. Podaci iz ta dva izvora preklapaju se i to najee u dijelovima koji se odnose na civile zadrane na lijeenju zbog ranjavanja tokom dogaaja od aprila 1992. do jula 1994.
Gorenavedena opaanja mogu biti korisna za auriranje originalnog materijala o ranjenim civilima koji nam stoji na raspolaganje za analizu u predmetu Dragomir
766
Miloevi; odnosno za auriranje podataka iz djelovodnika sarajevske bolnice za period od avgusta 1994. do novembra 1995. Naime, podatke PDS-94 moemo koristiti za procjenu ukupnog broja ranjenih civila iz Sarajeva zadranih na bolnikom lijeenju i onih koji nisu zadrani na bolnikom lijeenju od avgusta 1994. do novembra 1995. Ta procjena moe biti rezultat predvienog odnosa izmeu podataka sarajevske bolnice i podataka PDS-94 za period od aprila 1992. do jula 1994. i projiciranja predvienog odnosa na period od avgusta 1994. do novembra 1995. Stoga, ovaj dio obuhvaa sljedee: Pregled podataka sarajevske bolnice o ranjenim civilima (zadranim na bolnikom lijeenju) od aprila 1992. do novembra 1995. i posebno od avgusta 1994. do novembra 1995. i njihove slinosti s podacima o ubijenim civilima iz naih objedinjenih izvora. (Dio 5.1). Pregled podataka PDS-94 o ranjenim civilima od aprila 1992. do jula 1994. i njihova slinost s bolnikim podacima o ranjenim civilima. (Dio 5.2). Modeliranje i predvianje zajednikog broja civila zadranih na bolnikom lijeenju i onih koji nisu zadranih na bolnikom lijeenju ranjenih u opsadi Sarajeva od avgusta 1994. do novembra 1995. (Dio 5.3).
5.1
SAETAK PODATAKA IZ DJELOVODNIKA BOLNICE U SARAJEVU
U evidenciji sarajevske bolnice ukupno postoji 3.036 podataka o ranjenim civilima. Svaki podatak se odnosi na razliite osobe (to jest, iskljuena je mogunost udvostruavanja podataka) povrijeene u ratnim djelovanjima u Sarajevu od aprila 1992. do novembra 1995. Tabela 22 daje pregled tih podataka po mjesecu i vanjskim uzrocima nesree.
767
Tabela 22. Ranjeni civili zabiljeeni u evidenciji sarajevske bolnice prema uzroku ranjavanja, od aprila 1992. do jula 1994.
IGodina Mjesec Incidenta Incidenta 1992 apr-1992 maj-1992 1992 1992 jun-1992 jul-1992 1992 1992 aug-1992 1992 sep-1992 okt-1992 1992 1992 nov-1992 dec-1992 1992 jan-1993 1993 1993 feb-1993 mar-1993 1993 1993 apr-1993 maj-1993 1993 1993 jun-1993 jul-1993 1993 1993 aug-1993 1993 sep-1993 okt-1993 1993 1993 nov-1993 dec-1993 1993 jan-1994 1994 1994 feb1994 1994 mar-1994 apr-1994 1994 1994 maj-1994 1994 jun-1994 jul-1994 1994 1994 aug-1994 1994 sep-1994 1994 okt-1994 nov-1994 1994 dec-1994 1994 1995 jan-1995 feb1995 1995 1995 mar-1995 apr-1995 1995 1995 maj-1995 1995 jun-1995 1995 jul-1995 1995 aug-1995 sep-1995 1995 okt-1995 1995 nov-1995 1995 Ukupno apr 92 to nov 95
Granatiranje 8 113 142 110 198 153 100 42 54 52 25 54 35 50 63 82 11 12 39 36 58 35 44 1 6 4 1 2 2
Explosiva 8 31 15 23 8 11 2 7 20 5 19 11 20 22 21 6 5 9 17 23 20 10 2 3 3 20 20 34 24 22 28 24 20 14 12 30 26 17 25 38 19 18 15 14 6 14 3 3 2 9 2 2 3 5 7 8 4 2 2 7 6 6 11 5 7 3 1 541
7 2 1
2 1 2
Snajperska vatra Drugo Ili granatiranje* 11 1 21 1 30 3 18 3 30 1 14 8 1 1 4 5 1 12 12 13 9 11 16 2 10 6 13 1 13 10 11 1 9 1 4 2 2 2 1 5 5 4 9 5 3 1 1 2 3 8 8 9 7 4 1 1 372 70
Ukupno 23 163 226 180 276 197 148 69 85 92 54 115 85 96 121 159 46 41 77 80 97 81 67 10 13 15 6 9 10 9 18 21 12 4 2 10 18 31 78 97 72 17 3 3 3036 405
4 12 47 70 37 2 1 1715
1 4 5 12 12 20 8 2 387
1 1
21 4
Procent Procent Procent Granatiranja* Snajp. v. Snajp./Gran. 34.8 13.0 47.8 74.2 12.3 12.9 76.5 8.8 13.3 69.4 18.9 10.0 80.1 8.7 10.9 81.7 11.2 7.1 75.0 18.9 5.4 63.8 34.8 1.4 71.8 23.5 4.7 78.3 15.2 5.4 55.6 22.2 22.2 63.5 26.1 10.4 54.1 30.6 15.3 72.9 17.7 9.4 70.2 20.7 9.1 64.8 23.9 10.1 37.0 41.3 21.7 41.5 43.9 14.6 62.3 19.5 16.9 66.3 17.5 16.3 83.5 6.2 10.3 67.9 17.3 13.6 80.6 4.5 13.4 30.0 30.0 40.0 69.2 15.4 15.4 26.7 60.0 13.3 16.7 33.3 33.3 22.2 22.2 55.6 20.0 30.0 50.0 0.0 55.6 44.4 11.1 38.9 50.0 38.1 38.1 23.8 33.3 33.3 25.0 25.0 50.0 25.0 0.0 100.0 0.0 10.0 70.0 20.0 44.4 33.3 16.7 54.8 19.4 25.8 75.6 14.1 10.3 84.5 5.2 9.3 79.2 9.7 9.7 58.8 17.6 23.5 33.3 33.3 33.3 66.7 0.0 33.3 69.2 17.8 12.3 62,7 19,0 17,3 Granatiranje* ukljuuje V. Explosiva
Ukupno aug 94 to nov 95 185 69 77 Napomene: Mjeseci u kojima se dogodio incident su poznati
Podaci o vanjskim uzrocima ranjavanja uzeti su iz originalnih formulara o prijemu u bolnicu koji sadraju kratki opis dogaaja ija je posljedica bilo ranjavanja. Na temelju tog opisa istraivai Tuilatva razvili su standardizovane ifre uzroka ranjavanja usredotoivi se na granatiranje i napade snajperima. Kad god je to bilo mogue izriito su navedena ta dva uzroka ranjavanja. U problematinim sluajevima rjeenje se trailo u opisu prirode dogaaja u kojem je uzrok ranjavanja naveden kao granatiranje, napad snajperima ili oboje.
768
Prema prikazu u tabeli 22, granatiranje i napad snajperima su glavni vanjski uzroci ranjavanja. Pored ta dva uzroka, navedena je i kategorija napad snajperima ili granatiranje (dalje u tekstu: napad snajperima/granatiranje). Ova kategorija obuhvaa sluajeve za koje, na temelju raspoloive bolnike dokumentacije, nije bilo mogue tano utvrditi koji je bio uzrok povrede. Meutim, bolniki formulari jasno su ukazivali na to da je povreda posljedica jednog od ta dva uzroka. Sljedei vanjski uzrok je "vulnera explosiva", izraz koji se dosljedno koristi u naim bazama podataka za sluajeve koji se smatraju posljedicom granatiranja, ali izraz "granatiranje" nije izriito naveden u bolnikim formularima. Stoga se izraz "vulnera explosiva" moe primijeniti na ranjavanje uzrokovano granatiranjem, ali to nije izriito navedeno. Zajedno sa sluajevima ranjavanja koji su navedeni kao posljedica granatiranja, pod sluajevima "vulnera explosiva" prilino dobro su opisane sve rtve granatiranja. Napokon, pod kategorijom "ostali" navedeni su preostali sluajevi civila koji su ranjeni ili su pretrpjeli povrede, na primjer u dogaajima vezanim za rat. Tabela 22 takoe sadri kratki pregled udjela sluajeva ranjavanja u granatiranju, napadima snajperima i napadima snajperima/granatiranju u ukupnom mjesenom broju svih sluajeva ranjavanja. Treba obratiti panju na to da je udio broja civila ranjenih u napadu snajperima ili granatiranju (napad snajperima/granatiranje) povremeno visok (do 40-50% ukupnog mjesenog broja), to znai da je broj sluajeva ubiljeenih zasebno pod kategorijom "granatiranje" ili "napad snajperima" u stvarnosti mnogo vii. Pored tabele 22, isti podaci grafiki su prikazani na crteu 21, prvo kao ukupni broj ranjenih civila po mjesecu, od aprila 1992. do novembra 1995. (crte 21a), a potom po uzroku ranjavanja (crte 21b).
769
Slika 21.
Periodi ranjavanja upisani u evidenciju sarajevske bolnice od aprila 1992. do novembra 1995.
a) Ukupni broj ranjenih civila

300 250 200 150 100 50 Jul-1992 Jul-1993 Jul-1994 Jan-1993 Jan-1994 Jan-1995 Apr-1992 Apr-1993 Apr-1994 Apr-1995 Jul-1995 Oct-1992 Oct-1993 Oct-1994 Oct-1995 0
b) Broj ranjenih civila prema uzroku ranjavanja

300 250 200 150 100 50 0 Jul-1992 Jul-1993 Jul-1994 Apr-1992 Apr-1993 Apr-1994 Apr-1995 Jan-1993 Jan-1994 Oct-1992 Oct-1993 Oct-1994 Jan-1995 Jul-1995 Oct-1995
Shelling
Sniping
V. Explosiva
Other
Sniping or Shelling
Legenda: Shelling-Granatiranje Sniping-Snajperska vatra Other-Drugo Sniping or Shelling-Snajperska vatra ili granatiranje
Iako uzorak od 3.036 ranjenih (i zadranih u bolnici na lijeenju) civila nije potpun, uzorak je dovoljno velik, a vremenski obrazac dogaaja koji su za posljedicu imali ranjavanja dobijenih iz tog uzorka pouzdan. Vremenski obrazac ranjavanja u iznimnoj mjeri podudara se s obrascem ubijanja utemeljenom na podacima iz zdruenih izvora (Federacija BiH, RS, MKCK) i predstavljenim ranije u izvjetaju na slikama 11 i 12 (Dio 4.6.6). Vremenski obrazac za ukupni broj ubijenih osoba i obrazac za ubijene civile znatno se podudaraju s obrascem prikazanim na slici 21.
770
U namjeri da tano utvrdimo tu slinost, izraunali smo koeficijent korelacije izmeu mjesenog broja ubijenih i ranjenih civila i ispitali njegov znaaj:20
april 1992. - novembar 1995.: 0,8757 (izraen preko alfa <0.001) avgust 1994. - novembar 1995.: 0,9901 (izraen preko alfa<0.001)
Treba uzeti u obzir da u sluajeve savrene (pozitivne) korelacije, koeficijent korelacije iznosi 1 (-1 ako se radi o savrenoj negativnoj korelaciji). Dvije serije naih mjesenih zapaanja o ranjenim i ubijenim civilima, iako pribavljene u potpunosti nezavisno od nepovezanih izvora, pokazuju vrlo visoku i znaajnu pozitivnu korelaciju, naroito u periodu od avgusta 1994. do novembra 1995., to znai da se dobijeni vremenski obrasci izuzetno podudaraju. To potvruje zakljuak da je isti mehanizam uzrokovao dogaanja koja su za posljedicu imala ubistva i ranjavanja i da su glavni uzroci ranjavanja i smrti najvjerovatnije bili isti.
Slika 22.
Periodi ranjavanja upisani u evidenciju sarajevske bolnice od avgusta 1994. do novembra 1995.
a) Ukupni broj ranjenih civila

120 100 80 60 40 20 0 Aug-1994 May-1995 Nov-1994 Aug-1995 Jun-1995 Dec-1994 Jan-1995 Apr-1995 Jul-1995 Nov-1995 Oct-1994 Sep-1994 Feb-1995 Mar-1995 Sep-1995 Oct-1995
20 Koeficijent korelacije izmeu mjesenog broja ranjenih civila i mjesenog broja ubijenih (bez obzira na to jesu li bili vojnici ili civili) je sljedei: - april 1992. - novembar 1995.: 0,8757 (izraen preko alfa <0.001) - avgust 1994. - novembar 1995.: 0,9385 (izraen preko alfa <0.001) Prema tome, i u ovom sluaju korelacija je izuzetno visoka i statistiki znaajna s vrlo niskim stepenom pogreke.
771
b) Broj ranjenih civila prema uzroku ranjavanja

120 100 80 60 40 20 0 Aug-1994 May-1995 Aug-1995 Dec-1994 Jun-1995 Jan-1995 Jul-1995 Nov-1994 Nov-1995 Apr-1995 Sep-1994 Feb-1995 Sep-1995 Oct-1994 Mar-1995 Oct-1995
Shelling
Sniping
V. Explosiva
Other
Sniping or Shelling
Legenda: Shelling-Granatiranje Sniping-Snajperska vatra Other-Drugo Sniping or Shelling-Snajperska vatra ili granatiranje
Broj ranjenih osoba ubiljeenih u evidenciju sarajevske bolnice koji se mogu dovesti u vezu s periodom na koji se odnosi optunica protiv Dragomira Miloevia (od avgusta 1994. do novembra 1995.) manji je od 3.036. Ukupno je utvreno da je 405 ranjenih civila dovedeno u vezu s periodom na koji se odnosi optunica (tabela 22 i crte 22; kriterijum za odabir podataka bili su vrijeme i podruje). Od 405 sluajeva, najmanje 254 (63%) su bili civili ranjeni u granatiranju, najmanje 77 (19%) su civili ranjeni u napadima snajpera, a 70 (17%) sluajeva ranjavanja posljedica su napada snajperom ili granatiranja. Slika 22 (dio izvaen iz slike 21) zasebno pokazuje sluajeve ranjavanja koji se odnose iskljuivo na period koji pokriva optunica. Upadljiva je podudarnost uzorka prikazanog na slici 22 s uzorkom sa slike 6 i 7 (Dio 4.5.2 i 4.5.3).21 Ono to je jo oito iz slike 22 je da je relativni udio sluajeva napada snajperom u ukupnom broju ranjenih civila naroito bio visok od avgusta 1994. sve negdje do maja 1995. Izmeu 30 do 55% civila ranjeno je u napadima snajpera za razliku od prosjeno 20% civila ranjenih u istom periodu u granatiranju.
21 Stie se utisak da se uzorak ranjavanja, u poreenju s uzorkom za ubijene osobe, neznatno pomie prema na kasniji period. Za to postoji razlog. Dok datumi smrti u potpunosti odgovaraju datumima kada se nesrea dogodila, datumi ranjavanja navedeni su kao datumi prijave u bolnicu, to se vjerovatno desilo neto kasnije od samog ranjavanja. Meutim, razlika izmeu ta dva datuma je neznatna.
772
Potonji rezultat dalje potvruju podaci prikazani na slici 23,22 koji ukazuju na kretanje broja ranjenih civila prema tome jesu li stradali u granatiranju ili u napadima snajpera. Period estokog granatiranja uslijedio je od aprila 1995. do septembra 1995. (5. faza), dok su se napadi snajperom sistematski dogaali tokom cijelog perioda od avgusta 1994. do oktobra 1995.
Slika 23.
Broj civila ranjenih u napadima snajperima u odnosu na ranjene u granatiranju evidencija sarajevske bolnice, od avgusta 1994. do novembra 1995.
20 18 16 14 HR Sniping 12 10 8 6 4 2 0 Oct-1994 Dec-1994 Sep-1994 Feb-1995 Aug-1994 Nov-1994 Mar-1995 May-1995 Apr-1995 Aug-1995 Sep-1995 Oct-1995 Jan-1995 Jun-1995 Jul-1995 Nov-1995
80 70 60 50 40 30 20 10 0 HR Shelling
HR Sniping
Sniping/Shelling
HR Shelling
Legenda: HR = BD /bolniki djelovodnik/ Shelling-Granatiranje Sniping-Snajperska vatra Sniping/Shelling - Snajperska vatra/granatiranje
Napokon, crte 24 prikazuje kretanje u udjelu ranjenih civila u zavisnosti od toga jesu li stradali u granatiranju ili napadu snajpera (podaci u tabeli 22). Iz slike 23 jasno je da je relativna uestalost ranjavanja u napadu snajpera porasla od avgusta 1994. u odnosu na uestalost ranjavanja u granatiranju, to je bilo naroito izraeno do poetka 5. faze.
22 Na slici 23 navedena su dva razliita pokazatelja; jedan za rtve granatiranja i drugi za rtve napada snajperom, od ega je prvi etiri puta vei od potonjeg.
773
Slika 24.
Udio ranjenih civila upisanih u bolniku evidenciju prema uzroku ranjavanja. Od aprila 1992. do novembra 1995.
Aug-1992
Aug-1993
Aug-1994
Aug-1995
Jun-1992
Jun-1993
Jun-1994
Feb-1993
Feb-1994
Apr-1992
Apr-1993
Apr-1994
Feb-1995
Dec-1992
Dec-1993
Dec-1994
Apr-1995
Oct-1992
Oct-1993
Oct-1994
Jun-1995
Shelling*
Sniping
Napomena: Granatiranje* obuhvaa i sluajeve "vulnera explosiva"

Legenda: Shelling-Granatiranje Sniping-Snajperska vatra
5.2
SAETAK POPISA DOMAINSTAVA U SARAJEVU IZ 1994.
Broj ranjenih osoba, (civili i vojnici; samo prvo ranjavanje), zabiljeenih u Popisu domainstava u Sarajevu iz 1994. od januara 1992. do sredine 1994. iznosi ukupno 21.492. Civili ine samo dio ovog broja; konkretno, prijavljeno je da je 7.948 pojedinaca (tj. civila) ranjeno na podruju Sarajeva od aprila 1992. do jula 1994.; (nezavisno od toga da li su lijeeni u bolnici; tabela 23). Svi ti civili bili su razliite osobe (iskljuena je mogunost dupliciranja), a mnogi od njih ranjeni su vie od jedanput. U ovom izvjetaju samo smo analizirali sluajeve prvog ranjavanja i nismo uzimali u obzir sve druge nesree koje su uslijedile. Tabela 23. Ranjeni civili uneseni u Popis domainstava u Sarajevu iz 1994. godine prema uzroku ranjavanja, od aprila 1992. do jula 1994.
Oct-1995
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0
774
Datum Vulnera Snajperska vatra Granatiranje Other ranjavanja Explosiva Ili granatiranje Nepoznato Apr-1992 42 52 5 1 1 Maj-1992 450 1 120 20 4 5 613 98 13 10 5 Jun-1992 Jul-1992 348 105 15 4 3 Aug-1992 754 1 97 19 4 4 Sep-1992 558 127 12 4 4 347 87 19 4 7 Okt1992 Nov-1992 109 1 66 8 2 3 Dec-1992 196 74 8 1 6 193 75 8 2 1 Jan-1993 Feb-1993 159 58 16 4 1 Mar-1993 232 91 9 1 3 Apr-1993 150 82 10 5 Maj-1993 211 1 70 16 2 2 241 1 94 18 1 Jun-1993 278 83 18 3 6 Jul-1993 Aug-1993 122 48 14 2 1 70 8 1 3 Sep-1993 94 Okt108 1 61 5 3 1 1993 105 41 11 3 Nov-1993 51 2 Dec-1993 170 Jan-1994 154 1 46 9 1 1 Feb-1994 118 17 4 2 2 Mar-1994 8 13 1 1 Apr-1994 8 5 3 1 Maj-1994 7 1 18 3 1 3 5 1 Jun-1994 1 3 1 1 1 Jul-1994 5779 9 1757 272 62 69 Napomena: nepoznat mjesec ranjavanja izuzet
Ukupnol 101 600 739 475 879 705 464 189 285 279 238 336 247 302 355 388 186 177 179 160 223 212 143 23 17 30 9 7 7948
Procent Procent Procent granatiranja* Snajp. vatre snajp./gran. 41.6 51.5 5.0 75.2 20.0 3.3 82.9 13.3 1.8 73.3 22.1 3.2 85.9 11.0 2.2 79.1 18.0 1.7 74.8 18.8 4.1 58.2 34.9 4.2 68.8 26.0 2.8 69.2 26.9 2.9 66.8 24.4 6.7 69.0 27.1 2.7 60.7 33.2 4.0 70.2 23.2 5.3 68.2 26.5 5.1 71.6 21.4 4.6 65.6 25.8 7.5 53.7 39.5 4.5 60.9 34.1 2.8 65.6 25.6 6.9 76.2 22.9 0.9 73.1 21.7 4.2 82.5 11.9 2.8 34.8 56.5 4.3 47.1 29.4 0.0 26.7 60.0 10.0 33.3 55.6 0.0 14.3 42.9 14.3 72,8 22,1 3.4 Granatiranje* ukljuuji V. Explosiva
Note as well that the causes of wounding reported in Tabela 23 are consistent with those reported in Tabela 22 based on the Sarajevo Hospital Records thanks to a recoding procedure we applied to ensure consistency.23
Ukupan broj od 7.948 ranjenih civila u periodu od aprila 1992. do jula 1994. zabiljeenih u PDS-94 obuhvaa pacijente zadrane u bolnici na liljeenje i one koji to nisu. Treba obratiti panju da broj pacijenata zadranih u bolnici na lijeenju unesen u evidenciju sarajevske bolnice u istom periodu iznosi 2.631 (tablica 23; raspodjela ovog broja po uzroku ranjavanja je sljedea: granatiranje-1.530, "vulnera explosiva"-318, napad snajperom - 464, napad snajperom/granatiranje - 302 i ostalo 17). Stoga, otprilike 33% ranjenih civila unesenih u PDS-94 zadrano je na lijeenju, a 67% nije. Na prvi pogled PDS-94 i bolniki djelovodnici prikazuju gotovo identine vremenske uzorke ranjavanja u Sarajevu u periodu od aprila 1992. do jula 1994. (odnosno u
23 PDS-94 sadri opsene podatke o vanjskim uzrocima smrti i ranjavanja, to ukazuje na faktore koji se mogu dovesti u vezu s ratom kao uzroke smrti, ranjavanja ili povrede. Za ranjavanje (prva nesrea), u PDS-94 ubiljeeno je na poetku nekih 47 faktora, ukljuujui napade snajperom, granatiranje, pucnjavu iz razliitih tipova naoruanja ili samo ranjavanje vatrenim orujem, u ivom titu, eksploziji mina itd. Te izvorne izvjetaje smo standardizovali tako to smo primijenili nove ifre na one koritene u djelovodnicima sarajevske bolnice.
775
periodu u kojem se ta dva izvora preklapaju). Mjesena zastupljenost sluajeva ranjavanja prikazana na slikama 25 i 26 ukazuju na veoma slina kretanja prema dolje i gore i navode na zakljuak da ta dva izvora opisuju jednu te istu pojavu. To ponajprije ine na dva vrlo razliita nivoa apsolutnog mjesenog broja ranjenih. Najvei broj u oba dijagrama sadrana u crteu 25 bio je u avgustu 1992. Na dijagramu koji se odnosi na podatke PDS-94 najvei broj ranjenih civila kree se u tom mjesecu oko 900 (tanije - 879), dok je najvei broj prema BD-u zabiljeen u avgustu 1992. bio samo oko 300 ranjenih civila (276). Ta razlika ponovo potvruje da je PDS-94 znatno potpuniji nego bolniki djelovodnici. Ranjeni civili prema Popisu domainstava u odnosu na bolnike djelovodnike, od aprila 1992. do (sredine) 1994.
900 750 600 450 300 150 0 Aug-1992 Aug-1993 Oct-1992 Dec-1992 Oct-1993 Dec-1993 Apr-1992 Feb-1993 Apr-1993 Feb-1994 Apr-1994 Apr-1994 Jun-1992 Jun-1993 Jun-1994 Jun-1994
Slika 25.
HHS-94 PDS-94 PDS
300 250 200 150 100 50 0 Aug-1992
Bolni~ki djelovodnik Hospital Records
Aug-1993
Feb-1993
Dec-1992
Dec-1993
Apr-1992
Apr-1993
Feb-1994
Oct-1992
Oct-1993
Jun-1992
Jun-1993
776
Slika 26.
Ranjeni civili prema Popisu domainstava u odnosu na bolnike djelovodnike, od aprila 1992. do (sredine) 1994., prema uzroku ranjavanja
900 750 600 450 300 150 0 Aug-1992 Feb-1993 Aug-1993 Dec-1992 Dec-1993 Apr-1992 Apr-1993 Feb-1994 Oct-1992 Apr-1994 Apr-1994 Oct-1993 Jun-1992 Jun-1993 Jun-1994 Jun-1994 HHS-94 PDS-94 PDS
Shelling
Sniping
V. Explosiva
Other
Sniping or Shelling
300 250 200 150 100 50 0 Aug-1992 Oct-1992 Apr-1992 Dec-1992 Jun-1992
Bolni~ki djelovodnik Hospital Records
Aug-1993
Feb-1993
Apr-1993
Shelling
Sniping
V. Explosiva
Other
Dec-1993
Sniping or Shelling
Legenda: Shelling = granatiranje Sniping = snajperska vatra Other = drugo Sniping or shelling = snajperska vatra ili granatiranje
Ako bolje razmotrimo, struktura prikaza uzroka-ranjavanja (slika 26) otkriva slinosti, ali i manje razlike. Iako nema sumnje da je granatiranje glavni uzrok ranjavanja prema podacima iz oba izvora, a da je drugi po redu najznaajnih uzrok napad snajperima, kategorija "vulnera explosiva" praktino ne postoji u PDS-94. To je rezultat davanja novih ifri koje smo primijenili na podatke PDS-94 u vezi s vanjskim uzrokom ranjavanja. Tu kategoriju koristili smo samo u jednom sluaju - ranjavanja koje je bilo posljedica nagazivanja na minu - to je prema podacima PDS-94 manje vaan uzrok ranjavanja. Tvorci baze podataka za djelovodnik sarajevske bolnice koristili su izraz "vulnera explosiva" mnogo ee, pa je jasno naveden meu drugim uzrocima ranjavanja u bolnikom djelovodniku.
Feb-1994
Oct-1993
Jun-1993
777
Drugo, zajednika kategorija napad snajperom/granatiranje ee se pominje u bazi podataka djelovodnika sarajevske bolnice. U preifriranju uzroka ranjavanja kod podataka iz PDS-94 ponovo smo koristili odreeniji pristup i zabiljeili manje podataka pod zajedniku kategoriju "napad snajperom/granatiranje". Te neznatne razlike u ifriranju uglavnom su posljedica specifinosti podataka iz PDS-94 koji je oito omoguio upis zasebnih sluajeva granatiranja ili napada snajperom, to je smanjilo uestalost upisa u zajedniku kategoriju "napad snajperom/granatiranje". Te razlike nisu ni na koji nain utjecale na rezultate iz ovog izvjetaja. Valja takoe uzeti u obzir da strukturalne razlike nisu imale utjecaja na ukupni broj. Udio ranjenih civila zabiljeenih u Popisu domainstava u odnosu na podatke iz bolnikih djelovodnika, od aprila 1992. do (sredine) 1994., rtve napada snajperom i granatiranja
Slika 27.
100 80 60 40 20 0 Aug-1992 Aug-1993 Feb-1993 Dec-1992 Dec-1993 Apr-1992 Apr-1993 Feb-1994 Oct-1993 Oct-1992 Apr-1994 Apr-1994 Sniping Jun-1992 Jun-1993 Jun-1994 Jun-1994
PDSPDS-94
HHS-94
Shelling*
Sniping
100 80 60 40 20 0 Aug-1992
Bolni~ki Hospital djelovodnik Records
Aug-1993
Oct-1992
Oct-1993
Dec-1993
Dec-1992
Apr-1992
Feb-1993
Apr-1993
Shelling*
Napomena: Granatiranje* obuhvaa i sluajeve "vulnera explosiva"

Legenda: Shelling = granatiranje Sniping = snajperska vatra
Note: Shelling* includes Vulnera Explosiva
Feb-1994
Jun-1992
Jun-1993
778
Slika 27 prikazuje vremenski uzorak u udjelu civila prema tome jesu li ranjeni u granatiranju ili u napadu snajperom u skladu s podacima iz PDS-94 i djelovodnika sarajevske bolnice. Slika ponovo ukazuje na izuzetnu slinost podataka iz oba izvora. Granatiranje je prevladavajui uzrok ranjavanja do otprilike maja 1994.; poslije toga napadi snajperom zauzimaju prvo mjesto ispred granatiranja. Treba uzeti u obzir da su u sluaju bolnikih djelovodnika, rtve granatiranja prikazane na slici 27 pod zajednikom kategorijom "granatiranje i V. explosiva". Na taj nain podaci iz PDS-94 i BD u potpunosti se podudaraju. Na kraju, da bismo saeli poreenje podataka ta dva izvora, izraunali smo i korelaciju glavnih varijabli (ukupne brojeve i broj ranjenih u granatiranju i napadu snajperom). Korelacija izmeu brojeva ranjenih civila zabiljeenih u podacima PDS94 u poreenju s podacima iz djelovodnika sarajevske bolnice veoma je visoka i statistiki znaajna (Tabela 24). Najvea korelacija (0.9804) dobijena je za ranjavanje u granatiranju. Oito su oba izvora najdosljednije unosile podatke o ovoj grupi ranjenih civila. U skladu s tim, izmeu oba izvora postoji i visoka korelacija za udio civila ranjenih u granatiranju (0.8835). Koeficijent korelacije za civile ranjene u napadima snajpera je neto nii, ali je i dalje izuzetno znaajan; 0.8045 (za brojeve) i 0.6608 (za udio). To se moe objasniti injenicom da je relativna veliina (tj. udio) u zajednikoj kategoriji "napadi snajpera/granatiranje" nia kod podataka PDS-94 nego kod podataka iz bolnikih djelovodnika, to znai da je u PDS-94 izriito zabiljeen relativno vei broj ranjenih civila (naroito rtava napada snajperom) nego u bolnikim djelovodnicima. Opte uzev, odlina je i korelacija (0.9740) ukupnog broja ranjenih civila prema podacima PDS-94 i bolnikih djelovodnika.
779
Tabela 24. Koeficijent korelacije izmeu broja ranjenih civila prema podacima PDS94 i bolnikih djelovodnika. Od aprila 1992. do jula 1994.
Korelacijski koeficijent izmeu ranjenih PDS-94 and bolni~kom djelovodniku
civila evidentirano u
(Korelacijska analiza obuhvata period: April 1992-Jul 1994)

Ukupan broj Snajperska vatra Granatiranj e Udio granatiranja Udio snajperske vatre 0.9740 0.8045 0.9804 0.8835 0.6608 zna~aj: zna~aj: zna~aj: zna~aj: zna~aj: <0.001 <0.001 <0.001 <0.001 <0.001
Gorenavedeni rezultati ukazuju na zakljuak da su oba izvora podataka, PDS-94 i djelovodnici sarajevske bolnice, izuzetno dosljedni i komplementarni. Oni se mogu i trebaju koristiti zajedno kako bi se dobila potpunija procjena broja civila ranjenih u Sarajevu u periodu od avgusta 1994. do novembra 1995.
5.3
PROCJENA BROJA RANJENIH CIVILA U PERIODU OD AVGUSTA
1994. DO NOVEMBRA 1995. KOJI NIJE NAVEDEN Kao to je ranije navedeno u Dijelu 5, djelovodnici sarajevske bolnice obuhvaaju samo podatke o ranjenim civilima koji su zadrani na lijeenju u sarajevskim bolnicama na Koevu, Dravnoj bolnici ili bolnici na Dobrinji. S druge strane, podaci PDS-94 obuhvaaju i civile ranjene za vrijeme opsade Sarajeva koji nisu zadrani na bolnikom lijeenju. Iz tog razloga broj podataka u bolnikim djelovodnicima otprilike je 33% manji od broja podataka PDS-94 (od aprila 1992. do jula 1994.; uporedi sliku 28). Osim toga, nisu pronaene nikakve znaajne razlike izmeu podataka iz ta dva izvora. Naprotiv, stie se utisak da su podaci oba izvora izuzetno slini. Izvevi taj zakljuak, odluili smo da iskoristimo te slinosti i pokuamo predvidjeti taniji broj civila koji su zadrani u bonici na lijeenju i onih koji nisu, a koji su ranjeni u dogaajima u periodu od avgusta 1994. do novembra 1995.
780
Valja uzeti u obzir da je poznat najmanji broj ranjenih civila zadranih na bolnikom lijeenju u gorenavedenom periodu i iznosi 405. Izvor podataka za najmanji broj civila su djelovodnici sarajevske bolnice.
Slika 28. Vremenska pokrivenost podataka o ranjenim osobama prema izvoru, Sarajevo, od aprila 1992. do novembra 1995.
Popis doma}instva, civili, april 1992 novembar 1995 Household Survey, Civilians, April 1992-July 1994
3
Bolni~ki djelovodnik, civili, april 1992 novembar 1995

Hospital Records, Civilians, April 1992-November 1995
Aug-1992
Aug-1993
Aug-1994
Aug-1995
Jun-1992
Jun-1993
Jun-1994
Feb-1993
Feb-1994
Feb-1995
Apr-1992
Apr-1993
Apr-1994
Apr-1995
Jun-1995
Oct-1992
Oct-1993
Oct-1994
Do naeg predvianja aurnijeg broja ranjenih civila doli smo kroz dvije faze: Prvo, procijenili smo odnos podataka PDS-94 i BD za period od aprila 1992. do jula 1994., izraen u obliku statistikog regresijskog modela. Drugo, procijenjeni odnos je projiciran na sljedei period, to jest na period od avgusta 1994. do novembra 1995. Predviene vrijednosti za ranjene civile zadrane u bolnici na lijeenju i one koji nisu zadrani rezultat su te projekcije. Prije svega zanimalo nas je predvianje ukupnog broja ranjenih civila, ali i broj sluajeva ranjavanja koja su posljedica specifinih uzroka, naime, kategorije "granatiranje", "napad snajperima" i "napad snajperima/granatiranje". Iz tog razloga predviena su etiri regresiona modela.
Dec-1992
Dec-1993
Dec-1994
Za svaki model vrijedila je ista opta formula: Simboli su imali sljedea znaenja:
Y (t )
Y (t ) = f ( X 1 (t ), X 2 (t ), ..., Err (t ))
- zavisna varijabla Y u mjesecu t (i-th) nezavisna varijabla X u mjesecu t
X i (t ) -
Oct-1995
781
Err (t )
- pogreka Err u mjesecu t
Vremenske jedinice (t) prikazane su po mjesecima od aprila 1992. do jula 1994. Napravljeni su modeli etiri razliite zavisne varijable: Y1 (t ) Y2 (t ) Y3 (t ) Y4 (t ) -
ukupan broj ranjenih na temelju podataka PDS-94 broj ranjenih u granatiranju na temelju podataka PDS-94 broj ranjenih u napadu snajperom na temelju podataka PDS-94 broj ranjenih u napadu snajperom ili granatiranju na temelju podataka PDS-
94 Koritene su etiri razliite nezavisne varijable (zasebno ili u kombinaciji) za objanjenje variabilnosti gorenavedenih zavisnih varijabli: X 1 (t ) X 2 (t ) X 3 (t ) X 4 (t ) -
ukupan broj ranjenih na temelju podataka BD broj ranjenih u granatiranju na temelju podataka BD broj ranjenih u napadu snajperom na temelju podataka BD broj ranjenih u napadu snajperom ili granatiranju na temelju podataka BD
U svakom modelu, zavisna varijabla na temelju podataka PDS-94 navedena je kao funkcija jedne ili vie povezanih nezavisnih varijabli nastalih na temelju podataka BD. Nekoliko varijanti specifikacije modela ispitano je za svaku zavisnu varijablu. Na kraju, na temelju ispitanih alternativnih specifikacija izabrana su najbolja etiri modela, od kojih svaki opisuje razliitu zavisnu varijablu: (R-kvadrat: 0.9469; svi parametri znaajni na
Y1 (t ) = f ( X 1 (t ), Err (t ))
manje od 5%) Y2 (t ) = f ( X 2 (t ), X 4 (t ), Err (t ))
(R-kvadrat: 0.9689; svi parametri znaajni na
manje od 5%)
782
Detaljni razultati procjene modela nalaze se u Dodatku 5. Ovdje samo istiemo da je dobijena odlina valjanost modela za svaku zavisnu varijablu, s koeficijentom determinacije R-kvadrat blizu 1 (savreno poklapanje) za ukupni broj i ranjavanje u granatiranju i da je bila naglaeno visoka (oko 0.7) za ranjavanje u napadu snajperom/granatiranju. Ovaj tip izuzetne valjanosti rezultat je slinosti u vremenskim uzorcima iz dva izvora o kojima smo govorili u Dijelu 5.2 ovog izvjetaja. Dobivi odline modele, koristili smo ih da predvidimo vrijednosti zavisnih varijabli podataka iz PDS-94 za period od avgusta 1994. do novembra 1995. Predvianje svake od te etiri zavisne varijable podataka PDS-94 dobijeno je umetanjem uoenih vrijednosti (od avgusta 1994. do novembra 1995.) odgovarajue/odgovarajuih varijable/varijabli nastale/nastalih na temelju BD u predviene modele. Predvianje se smatra ekstrapolacijom ogledne strukture dobijene za period od aprila 1992. do jula 1994. na period od avgusta 1994. do novembra 1995. Temelji se na stvarno uoenim vrijednostima svih nezavisnih varijabli nastalih na temelju podataka BD. Tabela 25 sadri ogledne vrijednosti etiri zavisne varijable, (Y1 (t ), Y2 (t ), Y3 (t ), Y4 (t )) , za vrijednosti t od aprila 1992. do novembra 1995. Valja uzeti u obzir da se, strogo uzevi, vrijednosti za period od aprila april 1992. do jula 1994. ne mogu be smatrati predvienim, ve samo prikladnim ili oglednim vrijednostima. Samo vrijednosti za period od avgusta 1994. do novembra 1995. mogu se smatrati predvienim.
Prema podacima iz tabele 25, ukupni broj ranjenih civila iz Sarajeva koji su zadrani na bolnikom lijeenju i onih koji nisu iznosi 1.248 u periodu od avgusta 1994. do novembra 1995., to jest u periodu na koji se odnosi optunica. Od njih, bilo je 819 sluajeva ranjavanja u granatiranju, 320 u napadu snajpera i 51 u napadu snajpera ili granatiranju. (Period od avgusta 1994. do novembra 1995.) kretanje u predvienim brojevima ranjenih u granatiranju i napadu snajperima odgovara broju stvarno uoenom iz podataka bolnikih djelovodnika za taj period (crte 29 u poreenju s crteom 23).
783
Slika 29. Predvieni broj civila prema tome jesu li ranjeni u granatiranju i napadu snajperima
100 80 HHS Sniping 60
300 250 HHS Shelling 200 150
40 100 20 0 50 0
Jul-1995
Aug-1995
Aug-1994
Nov-1994
May-1995
Dec-1994
Mar-1995
Sniping
Shelling
Legenda: HHS = PD /popis domainstva/ Shelling-Granatiranje Sniping-Snajperska vatra Sniping/Shelling - Snajperska vatra/granatiranje
Napokon, kretanje u predvienom udjelu sluajeva ranjavanja u granatiranju i napadu snajperima takoe se u iznimno velikoj mjeri podudara s uoenim kretanjem (crte 30 u poreenju s crteom 24). Slika 30. Predvieni udio ranjenih u granatiranju u poreenju s ranjenima u napadu snajpera
100.0 90.0 80.0 70.0 60.0 50.0 40.0 30.0 20.0 10.0 Jun-1993 Jun-1994 Jun-1995 Aug-1992 Aug-1993 Aug-1994 Aug-1995 Jun-1992 Feb-1993 Feb-1994 Feb-1995 Apr-1992 Apr-1993 Apr-1994 Apr-1995 Oct-1993 Oct-1994 Dec-1992 Dec-1993 Dec-1994 Oct-1992 Oct-1995 0.0
Shelling
Sniping
Legenda: Shelling-Granatiranje Sniping-Snajperska vatra
Nov-1995
Sep-1994
Jun-1995
Jan-1995
Feb-1995
Apr-1995
Sep-1995
Oct-1994
Oct-1995
784
Tabela 25. Predvieni broj ranjenih civila, ukljuujui osobe zadrane na bolnikom lijeenju i one koji nisu zadrane na bolnikom lijeenju, od avgusta 1994. do novembra 1995.
Datum incidenta Apr-1992 Maj-1992 Jun-1992 Jul-1992 Aug-1992 Sep-1992 Okt-1992 Nov-1992 Dec-1992 Jan-1993 Feb-1993 Mar-1993 Apr-1993 Maj-1993 Jun-1993 Jul-1993 Aug-1993 Sep-1993 Okt-1993 Nov-1993 Dec-1993 Jan-1994 Feb-1994 Mar-1994 Apr-1994 Maj-1994 Jun-1994 Jul-1994 Aug-1994 Sep-1994 Okt-1994 Nov-1994 Dec-1994 Jan-1995 Feb-1995 Mar-1995 Apr-1995 Maj-1995 Jun-1995 Jul-1995 Aug-1995 Sep-1995 Okt-1995 Nov-1995 Apr 92-Jul 94
Ukupno ranjenihd Uo~en Predvi|en 101 71 600 502 739 696 475 555 879 851 705 607 464 456 189 213 285 262 279 284 238 166 336 354 247 262 302 296 355 373 388 490 186 142 177 126 179 237 160 247 223 299 212 250 143 206 23 31 17 40 30 46 9 18 7 28 31 28 55 65 37 12 6 31 55 96 240 299 222 52 9 9 7.948 8.108
Ranjeni od granatiranja Uo~en Predvi|en 42 60 450 432 613 555 348 413 754 737 558 541 347 350 109 140 196 188 193 184 159 119 232 213 150 154 211 190 241 239 278 316 122 67 94 58 108 167 105 157 170 220 154 148 118 171 8 16 8 26 7 19 3 9 1 22 22 12 28 38 16 6 0 6 22 64 178 255 142 19 6 3 5.779 5.910
Ranjeni snajp. vatrom Ranjeni snajp/granatiranjem Uo~en Predvi|en Uo~en Predvi|en 52 28 5 5 120 88 20 14 98 105 13 17 105 117 15 19 97 115 19 18 127 80 12 13 87 84 19 13 66 61 8 9 74 57 8 9 75 44 8 7 58 52 16 8 91 96 9 15 82 88 10 14 70 59 16 9 94 82 18 13 83 123 18 19 48 65 14 10 70 55 8 9 61 61 5 10 41 59 11 9 51 33 2 5 46 55 9 9 17 24 4 4 13 15 1 2 5 9 1 18 26 3 4 5 9 1 3 14 1 2 17 3 20 3 34 5 29 5 15 2 7 1 5 1 21 3 20 3 30 5 42 7 29 5 30 5 15 2 4 1 2 0 1.757 1.704 272 271
Aug 9494-Nov 95
1,248
819
320
51
Napomena: Uo~ene vrijednosti dolaze izPDS-94, predvi|ene vrijednosti iz Modela 1 do 4
785
6. ZAKLJUNE NAPOMENE Zakljune napomene i sadraj Informativnog saetka ne razlikuju se. Informativni saetak nalazi se na poetku ovog izvjetaja.
Izvori24 - Baza podataka Federacije BiH o smrtnim sluajevima, 1992.-1995., Savezni zavod za statiskiku (SZS), Sarajevo, 2002. - Baza podataka Republike Srpske o smrtnim sluajevima, 1992.-1995., Zavod za statistiku Republike Srpske (RS), Banja Luka, 2005. - Spisak MKCK-a o nestalim licima u Bosni i Hercegovini, 1992.-1995., MKCK, 2005. - Popis domainstava Sarajeva, 1994., (dalje u tekstu: PDS-94), Institut za istraivanje ratnih zloina i meunarodnog prava, Sarajevo, 2002. - Bakije poslovna evidencija Pogrebnog zavoda "Bakije", Sarajevo, 1998. - (Armija BiH) Vojni podaci o palim borcima i drugim vojnim licima Armije Vlade Bosne i Hercegovine (ABiH), 1992.-95. Ministarstvo odbrane Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2001. - (VRS) Vojni podaci o palim borcima i drugim vojnim licima Vojske Republike Srpske (VRS), 1992.-95. Ministarstvo odbrane Republike Srpske, Banja Luka, 2001. - (HVO) Vojni podaci o palim borcima i drugim vojnim licima Hrvatskog vijea obrane (HVO), 1992.-95. Ministarstvo odbrane Federacije Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 2002. - Popis stanovnitva Bosne i Hercegovine iz 1991., Sarajevo, 1998. - Bolniki djelovodnici Sarajeva, Sarajevo, 1998.
Godina navedena na kraju svakog izvora odnosi se na godinu kada je taj izvor dostavljen Kancelariji tuioca. Izvori su utvreni mnogo ranije, u veini sluajeva ve tokom sukoba u periodu od 1992. do 1995.
24
786
Bibliografija: Brunborg, H., E. Tabeau, i H. Urdal (urednici), 2007., The Demography of Armed Conflict /Demografija oruanog sukoba/. International Studies in Population, International Union for the Scientific Study of Popualtion (IUSSP). Springer. Gravetter, F. J. i L. B. Wallnau, 2000., Statistic for Behavioral Sciences /Statistika za bihevioralne znanosti/. Wadsworth Thomson Learning. Australika, Kanada, Danska itd. (5. izdanje). Jozwiak, J., i J. Podgorski, 1997., Statystyka od Podstaw. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warsaw. (5. izdanje). Kanji, G. K.,1999., 100 Statistical Tests /100 statistikih testova/. New Edition. Sage Publications. London, Thousand Oaks, New Delhi. Keely, Ch. B., H. E. Reed, i Waldman, 2001., Understanding Mortality Patterns in Complex Humanitarian Emergencies /Razumijevanje uzoraka smrtnosti u sloenim humanitarnim katastrofama/ (str.1). Poglavlje u: National Research Council /Nacionalni savjet za istraivanje/ (2001.), Forced Migration and Mortality. Roundtable on Demography of Forced Migration /Prisilna seoba i smrtnost. Okrugli sto o demografiji prisilne seobe/. H. E. Reed i Ch. B. Keely (urednici), Committee on Population, Commission on Behavioural and Social Sciences and Education /Komisija o stanovnitvu, Komisija o bihevioralnim i drutvenim znanostima i obrazovanju/, Washington, D.C., National Academy Press, ISBN: 0-309-07334-0. National Research Council /Nacionalni savjet za istraivanje/, 2002., Demographic Assessment Techniques in Complex Humanitarian Emergencies. Summary of a Workshop /Tehnike demografske procjene u sloenim humanitarnim katastrofama. Saetak radionice/, H. E. Reed (rap.), Committee on Population, Commission on Behavioural and Social Sciences and Education /Komisija o stanovnitvu, Komisija o bihevioralnim i drutvenim znanostima i obrazovanju/, Washington, D.C., National Academy Press, ISBN: 0-309-08497-0 (str.2) Statistiki godinjak Republika Bosna i Herczegovina, 1992.(Sarajevo, 1994.)
787
DODATAK 1 Veliina stanovnitva na podruju deset optina Sarajeva. Na temelju Popisa stanovnitva iz 1991. (karta)
788
DODATAK 2 Upitnici i spiskovi podataka koji su izvorima koritenim za ovaj izvjetaj stajali na raspolaganju Nie u izvjetaju nalaze se kopije sljedeih formulara/upitnika: Popisnica za Popis stanovnitva iz 1991. (3 stranice) Prijava o sluaju smrti Federacije BiH i RS: obrazac Dem-2 listi o sluaju smrti (4 stranice) Upitnik za Popis domainstava Sarajeva (3 stranice)
Nie u izvjetaju su sljedei spiskovi podataka koritenih izvora: Spisak nestalih osoba MKCK-a Pogrebni zavod "Bakije" u Sarajevu Vojni podaci o palim borcima i drugim vojnim licima Armije BIH Vojni podaci o palim borcima i drugim vojnim licima HVO Vojni podaci o palim borcima i drugim vojnim licima VRS Bolnica u Sarajevu
789
790
791
792
793
794
795
796
797
798
799
PREGLED PODATAKA SA SPISKA MKCK-a O NESTALIM OSOBAMA
Radni naziv ID MKCK ID No First name Last name Father's name spol datum roenja Place of birth DoDis PoDIS
Opis osnovni klju identifikacijki broj MKCK-a (jedinstven) ime prezime ime oca spol datum roenja mjesto roenja (naselje-optina) - ime datum nestanka mjesto nestanka (naselje-optina) ime
PREGLED PODATAKA IZ DJELOVODNIKA POGREBNOG ZAVODA "BAKIJE" U SARAJEVU
Naziv B:Cnt Prezime Ime Ime oca DatumR DatumS Spol Status MjestoS
Opis osnovni klju, redni broj upisa prezime ime ime oca datum roenja datum sahrane (umjesto smrti) spol (M/) status pokojnika (B=borac, C=civil) mjesto sahrane
800
PREGLED PODATAKA SA SPISKA PALIH BORACA I DRUGOG VOJNOG OSOBLJA ARMIJE BIH
Naziv ABiH:ID Prezime (ime oca/ majke) i ime JMBG
Opis osnovni klju, redni broj upisa prezime (ime oca/majke) i ime jedinstveni matini broj graana (koji obuhvaa i datum roenja) optina roenja optina stalnog stanovanja
Optina rodenja Optina stalnog stanovanja Datum i godina smrti nestanka Jedinica
datum i godina smrti/nestanka
tip vojne jedinice: (A)rmija, (P)olicija, (N) namjenska odbrane proizvodnja, (MO) Ministarstvo
Uzrok smrti U vojnoj evidenciji OMO Uprava za odbranu
uzrok smrti vojna evidencija OMO
Uprava za odbranu
801
PREGLED PODATAKA SA SPISKA PALIH BORACA I DRUGOG VOJNOG OSOBLJA HVO
Radni naziv HVO:Cnt File No_in_File Full_Name First Last Fathers DoB JMBG
Opis osnovni klju, redni broj upisa dokument iz kojeg potiu podaci redni broj upisa u dokumentu puno ime: Ime-Prezime-Ime oca ime prezime ime oca datum roenja (dan, mjesec, godina) jedinstveni matini broj graana (koji ukljuuje datum roenja)
Mun_ birth
optina roenja
Mun_ residence optina stalnog stanovanja Date killed CoD DoD datum smrti, kao to je u navedeno u dokumentu uzrok smrti datum smrti (dan, mjesec, godina)
802
PREGLED PODATAKA SA SPISKA PALIH BORACA I DRUGOG VOJNOG OSOBLJA VRS
Naziv VRS:Cnt Broj
Opis osnovni klju, redni broj upisa redni broj podatka, u slijedu dobijenom od vlasti RS datum roenja jedinstveni matini broj graana (koji ukljuuje datum roenja) optina roenja (naselje ili grad/selo) datum smrti uzrok smrti
Name (full) puno ime Prezime, ime oca, ime datum roenja JMBG
OpBoravka optina boravka (naselje ili grad/selo) OpBirth DOD COD
803
PREGLED PODATAKA IZ DJELOVODNIKA SARAJEVSKE BOLNICE
Data Item Description Record_ID Primary Key Hospital 1=Kosevo, 2=State hospital, 3=Dobrinja Hospital Clinic Codes for Kosevo clinics Local ID# ID# of the original document Surname Victim's surname Father's name Victim's father's name Name Victim's name Sex Victim's sex DOB Date of birth Age Victim's age Date Date of the incident Time Time of the incident Place Location of the incident In Sarajevo? Incident happened in Sarajevo? Admitted Date of hospital admission Released Date of release/death Injured by 1=Shelling, 2=Sniping, 3=Other, 4=V.Explosiva, O=Unknown Fatal Victim died (Yes) or survived (No) Transferred to Victim sent to another clinic/hospital Transferred from Victim came from another clinic/hospital Remarks All other relevant remarks Clinic_code_c Clinic code (Kosevo hospital only) corrected via Auxilliary table
804
DODATAK 3 Demografska sekcija, Kancelarija tuioca - Poreenje izvora i uklanjanje dvostrukih podataka DEMOGRAFSKA SEKCIJA POREENJE IZVORA I UKLANJANJE DVOSTRUKIH PODATAKA Kao uvod u ovaj saetak potrebno je objasniti neke izraze radi lakeg praenja. Evidencija se sastoji od podataka koji opisuju pojedinane sluajeve; npr. imena i datumi roenja osoba navedenih u nekom izvoru podaci su o pojedinanim sluajevima, od kojih se svaki odnosi na jednu rtvu. Veze izmeu podataka u dva izvora odnose se na identifikacijske podatke prenesene iz jednog u drugi izvor. Uspostavljanje veza izmeu podataka s odreenog spiska i drugog izvora (npr. Popis stanovnitva iz 1991. godine) uspostavljene su poreenjem naina na koji su imena i drugi lini podaci nekog sluaja navedeni u ta dva izvora. Sluajevi u kojima je visok stepen preklapanja navedenih injenica moe se proglasiti kao podudarajui ili povezani u srodnim izvorima. Poto smo definisali izraze, moemo nastaviti sa saetkom. U ovom izvjetaju, izvori o podacima o smrti nisu samo dovedeni u meusobnu vezu, ve su spojeni, a dvostruki podaci uklonjeni. Logika i kritierijumi na temelju kojih se vrila provjera dvostrukih podataka, spajanja izvora i povezivanja podataka iz razliitih izvora uglavnom su isti. Postupak poreenja podataka, fiziki organizovanih u dvije razliite tabele s podacima, uvijek je isti, a temelji se na koritenju velikog broja kriterijuma. Kriterijumi su formuliu kao kombinacije linih znaajki (ukljuujui line identifikacijske dokumenate) izvaenih iz pojedinanih evidencija. Vrijedno je imati na umu da se na temelju upitnika sastavljenih poreenjem iskljuivo jedinstvenih matinih brojeva JMB-ova (stoga, jedinstveni brojevi) moglo brzo dobiti jasne rezultate. Meutim, zbog nedostataka u jugoslovenskim jedinstvenim matinim brojevima i izostanka podataka o jedinstvenim matinim brojevima u nekim izvorima, provedivost ispitivanja prilino je ograniena, pa je potrebno uporediti mnogo drugih (dodatnih ili alternativnih) linih znaajki kako bi se utvrdila stvarna podudarnost dva podatka.
805
Provjera dvostrukih podataka, spajanje i povezivanje izvora nisu samo numeriki postupci ogranieni na provoenje niza ispitivanja, na osnovu kojih se odreeni podaci automatski klasifikuju kao istovjetni i smatraju se da predstavljaju iste osobe. To je uvijek dugotrajan postupak u kojem se rezultat ispitivanja vizualno pregledava i odluuje o tome koji podaci predstavljaju iste osobe, a koji ne. Demografska sekcija poela je postupak provjere dvostrukih podataka, spajanja i povezivanja 1997. i nastavilo rad sve do danas. Izvrili smo hiljade runih provjera i donijeli nebrojeno mnogo pojedinanih odluka kako bismo sastavili saetak statistikih podataka koji se nalazi u sklopu naih izvjetaja.
Nie u tekstu nalazi se primjer kriterija koje smo primijenjivali u provjeri dvostrukih podataka, spajanju i poreenju izvora radi utvrivanja stepena podudarnosti. Primjer je nastao na temelju povezivanja podataka iz spiska MKCK-a o nestalim osobama iz Bosne i Hercegovine s podacima iz popisa stanovnitva Bosne iz 1991. Pritom nije koriten jedinstveni matini broj (JMB) poto nije sadran u spisku MKCK-a.
Valja imati na umu da su u svakom izvoru, prije kraja povezivanja podataka, u velikoj mjeri obraeni podaci, i to prouavanjem i ispravljanjem (kad je to bilo mogue) pogreaka i stvaranju dodatnih varijabli koje su se trebale koristiti za poreenje podataka radi utvrivanja njihovog podudarnosti. Nae poznavanje specifinosti podataka i ispravaka stvorilo je temelj za kasnije poreenje podataka radi utvrivanja podudarnosti. 7. Tabela 3.1. Kritierijumi za poreenje podataka iz Popisa stanovnitva iz 1991.
sa podacima sa spiska MKCK-a o nestalim osobama
# 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Kriterijumi i napomene Ime, ime oca, prezime, datum roenja, optina smrti Inicijal, (ime), ime oca, prezime, datum roenja, optina smrti Ime, inicijal (ime oca), prezime, datum roenja, optina smrti Ime, ime oca, inicijal (prezime), datum roenja, optina smrti Ime, inicijal (ime oca), inicijal (prezime), datum roenja, optina smrti Inicijal imena, inicijal (ime oca), prezime, datum roenja, optina smrti Inicijal imena, ime oca, inicijal prezimena, datum roenja, optina smrti Ime, ime oca, prezime, datum roenja, optina roenja Inicijal (ime), ime oca, prezime, datum roenja, optina roenja Ime, inicijal (ime oca), prezime, datum roenja, optina roenja Ime, ime oca, inicijal (prezime), datum roenja, optina roenja
806
# 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71
Kriterijumi i napomene Inicijal (ime), inicijal (ime oca), prezime, datum roenja, optina roenja Ime, inicijal (ime oca), inicjjal (prezime), datum roenja, optina roenja Inicijal (ime), ime oca, inicijal (prezime), datum roenja, optina roenja Ime, ime oca, prezime, datum roenja Inicijal (ime), ime oca, prezime, datum roenja Ime, inicijal (ime oca), prezime, datum roenja Ime, ime oca, inicijal (prezime), datum roenja Inicijal (ime), inicijal (ime oca), prezime, datum roenja Ime, inicijal (ime oca), inicijal (prezime), datum roenja Inicijal (ime), ime oca, inicijal (prezime), datum roenja Ime, ime oca, prezime, godina roenja, optina smrti, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Inicijal (ime), ime oca, prezime, godina roenja, optina smrti, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, inicijal (ime oca), prezime, godina roenja, optina smrti, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, ime oca, inicijal (prezime), godina roenja, optina smrti, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, inicijal (ime oca), inicijal (prezime), godina roenja, optina smrti, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Inicijal (ime), inicijal (ime oca), prezime, godina roenja, optina smrti, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Inicijal (ime), ime oca, inicijal (prezime), godina roenja, optina smrti, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, ime oca, prezime, godina roenja, optina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Inicijal (ime), ime oca, prezime, godina roenja, optina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, inicijal (ime oca), prezime, godina roenja, optina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, ime oca, inicijal (prezime), godina roenja, optina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, inicijal (ime oca), inicijal (prezime), godina roenja, optina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Inicijal (ime), inicijal (ime oca), prezime, godina roenja, optina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Inicijal (ime), ime oca, inicijal (prezime), godina roenja, optina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, ime oca, prezime, godina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Inicijal (ime), ime oca, prezime, godina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, inicijal (ime oca), prezime, godina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, ime oca, inicijal (prezime), godina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, inicijal (ime oca), inicijal (prezime), godina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Inicijal (ime), inicijal (ime oca), prezime, godina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Inicijal (ime), ime oca, inicijal (prezime), godina roenja, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, ime oca, prezime, godina roenja, i:ExclDuploRecord=Nula, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje inicijal (ime), ime oca, prezime, godina roenja, i:ExclDuploRecord=Null, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, inicijal (ime oca), prezime, godina roenja, i:ExclDuploRecord=Null, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Ime, ime oca, inicijal (prezime), godina roenja, i:ExclDuploRecord=Null, datum roenja-primijenjen algoritam za poreenje Dvostruki podaci koji se podudaraju iz prethodnih ispitivanja rijeeni runo (podudaranje u imenu, inicijalu (imenu oca), Ime, ime oca, prezime, optina roenja, optina smrti, godina roenja Ime, inicijal (ime oca), prezime, optina roenja, optina smrti, godina roenja Inicijal (ime), ime oca, prezime, optina roenja, optina smrti, godina roenja Ime, ime oca, inicijal (prezime), optina roenja, optina smrti, godina roenja Ime, ime oca, prezime, godina roenja, optina smrti, spol Ime, ime oca, prezime, godina roenja, optina roenja, spol Ime, inicijal (ime oca), prezime , optina smrti, godina roenja, spol Ime, inicijal (ime oca), prezime, optina roenja, godina roenja, spol Dvostruki podaci koji se podudaraju iz prethodnih ispitivanja rijeeni runo (podudaranje u imenu, imenu oca, prezimenu i godini Ime, ime oca, prezime, optina roenja, optina smrti, spol, priblini datum roenja-primjijenjeno poreenje. Ime, inicijal (ime oca), prezime, optina roenja, optina smrti, spol, priblini datum roenja-primijenjeno poreenje. Inicijal (ime), ime oca, prezime, optina roenja, optina smrti, spol, priblini datum roenja-primijenjeno poreenje. Ime, ime oca, inicijal (prezime), optina roenja, optina smrti, spol, priblini datum roenja-primijenjeno poreenje. Ime, ime oca, prezime, optina smrti, spol, priblini datum roenja- primijenjeno poreenje. Ime, inicijal (ime oca), prezime, optina smrti, spol, priblini datum roenja- primijenjeno poreenje. Dvostruki podaci koji se podudaraju iz prethodnih ispitivanja rijeeni. (Ime, ime oca, prezima, optina smrti, priblini datum Inicijal (ime), ime oca, prezime, optina smrti, spol, priblini datum roenja- primijenjeno poreenje. Ime, ime oca, inicijal (prezime), optina smrti, spol, priblini datum roenja- primijenjeno poreenje. Ime, ime oca, prezime, optina smrti, spol, priblini datum roenja- primijenjeno poreenje. Ime, inicijal (ime oca), prezime, optina roenja, spol, priblini datum roenja- primijenjeno poreenje. Inicijal (ime), ime oca, prezime, optina roenja, spol, priblini datum roenja- primijenjeno poreenje. Ime, ime oca, inicijal (prezime), optina roenja, spol, priblini datum roenja- primijenjeno poreenje. Inicijal (ime), inicijal (ime oca), inicijal (prezime), datum roenja, optina smrti Inicijal (ime), inicijal (ime oca), inicijal (prezime), datum roenja
Cilj postupaka povezivanja opisanih u gorenavedenoj tabeli bilo je sistematsko iskoritavanja to vie veza u skladu sa prirodom podataka.
807
Za dio ovog izvjetaja koji se odnosi na ubijene osobe koriteni su sljedei izvori:25 baze podataka Federacije BiH o mortalitetu i statistikih organa RS; spisak MKCK-a o nestalim osobama za Bosnu (verzija iz 2005.); Popis domainstava Sarajeva, 1994., (PDS-94); djelovodnici Pogrebnog zavoda "Bakije"; spisak palih boraca i drugog vojnog osoblja: Armije BIH, HVO, VRS;
Gorenavedeni izvori pojedinano su procijenjeni (s obzirom na pouzdanost), provjerena je njihova kvaliteta i obim grae koju pokrivaju, a potom su iz svakog izvora uklonjeni dvostruki podaci.
U drugoj fazi, svi izvori su dovedeni u vezu s Popisom stanovnitva iz 1991. na osnovu linih znaajki navedenih pojedinaca.
Istovremeno su sjedinjeni podaci relevantnih izvora (tj. svi osim vojnih spiskova). Spajanje podataka, za razliku od poreenja radi utvrivanja podudarnosti podataka, vri se kako bi se s namjerom kombiniranja niza izvora (tj. spiskova) u jedan matini spisak. Spajanjem se poveava ukupni broj podataka u tabeli, a poreenjem podataka poveava se broj informacija na postojeem spisku. Samo nekoliko odabranih podataka uzeto je iz svakog izvora i spojeno s ostalim podacima. To su bili bitni podaci koji se dosljedno pojavljuju u svim izvorima: imena (ime, prezime i oevo ime), datum roenja, mjesto roenja (ako je navedeno), mjesto boravka (ako je navedeno), nacionalnost;
Grupa I:
Grupa II: Grupa III:
podaci o smrti (datum, konkretno mjesto, optina i uzrok); vojno-civilni status (ako je naveden); i da li je podatak doveden u vezu s ratom originalna identifikacija uneska (osnovni klju) iz datog izvora (ukljuujui identifikaciju u Popisu za podatke koji su uporeivani s Popisom) i naziv izvora,
Grupa IV:
Na taj nain uspostavljena je baza podataka o smrtnim sluajevima za cijelu Bosnu (187.260 unosa) sastavljena od podataka iz pet izvora: baze podataka Federacije BiH, baze podataka Republike Srpske, spiska nestalih MKCK-a, PDS-
25
Dio koji slijedi istovjetan je onom u glavnom dijelu izvjetaja (Dio 2.1).
808
94 i Bakije (dalje u tekstu: baza podataka o Bosni). Mada su prethodni duplikati uklonjeni iz svakog izvora, mnogi podaci iz razliitih izvora su kod spajanja preklapali. Stoga, kako bi se sainila smisaona analiza, preklapanja su uklonjena. Uklanjanje poklapanja iz baze podataka za Bosnu bi bio postupak koji bi oduzeo previe vremena. Kako bi se utedjelo na vremenu, odluili smo da to ne uinimo na nivou cijele zemlje ve na nivou administrativnog podruja Sarajevo (tj. "Sarajevo deset"). Stoga smo u narednom koraku izvukli sve podatke koji se odnose na "Sarajevo deset" i na period od januara 1992. do decembra 1995. godine. Ukupno je identifikovano 40.180 podataka. Tih 40.180 podataka uneseno je u odvojenu bazu podataka koja je nazvana Baza podataka o smrtnim sluajevima u Sarajevu (u daljem tekstu: Sarajevska baza podataka) Sarajevska baza podataka sadrala je podatke koji se odnose na rat, kao i podatke o prirodnim i smrtnim sluajevima s nepoznatim uzrokom. Uklanjanje podataka koji su se preklapali obavljeno je u okviru ove baze podataka. Izvjesno ienje osnovnog materijala je takoe obavljeno u ovoj fazi. Tokom ienja, podaci koji su bili nekompletni i manjkavi oznaeni su kao nevaei. Bile su potrebne informacije o GR i GS kako bi se dati komplet podataka za pojedinca (jedinstveni) oznaio kao vaei. Podaci koji su se preklapali nisu mogli da se oznae kao vaei ak i ukoliko su bili kompletni i konsistentni. Nakon to je obavljeno uklanjanje preklapanja i ienje, broj jedinstvenih vaeih podataka u Bazi podataka za Sarajeva iznosio je 26.466. Taj broj pokriva jedinstvene (tj. neduplicirane) i vaee uneske koji se odnose na opsadu. Ukljuene su sve vrste smrtnih sluajeva prirodne smrti i smrti od nepoznatog uzroka. Konana Baza podataka za Sarajevo (26.466) bila je osnova za izuzimanje podataka koji se odnose na rat i preminule koji se uzimaju kao rtve. Detalji o ovom postupku razmotreni su u Dijelu 3 ovog izvjetaja. Na kraju su izraunati konani statistiki podaci kako bi se procijenio broj relevantnih hipoteza
809
DODATAK 4 METODOLOKI TEMELJI PROCJENE OMJERA, KORELACIJE I REGRESIJSKE ANALIZE

26
4.1 PROCJENA SLOENIJIH BROJEVA RTAVA
Ovdje objanjavamo metod procjene na hipotetskom primjeru varijable tip povrede (tj. uzrok ranjavanja) za pacijente koji su u evidenciju uneseni sa specifinom dijagnozom u odnosu na one koji su uneseni bez dijagnoze. Metod procjene temelji se na omjer (o) pacijenata za koje je u evidenciji naveden uzrok ranjavanja. Estimator ovog omjera dobijen je na osnovu podataka o pacijentima za koje u evidenciji postoji specifina dijagnoza. uoenoj
Tabela A.1 Korekcija
minimalnog
broja
ranjenih
osoba
prema
rasprostranjenosti odreenog tipa povrede
Intreval pouzdanosti Procent Ukupno Procent Ukupno (Uo~eno) (Uo~eno) (Prilago|eno) (Prilago|eno) Donja granica Gornja granica Granatiranj 2.088 81,9 4.418 81,9 4,377 4,458 Pucnjevi 457 17,9 967 17,9 927 1,007 e Granatiranje ili pucnejvi 3 0,1 6 0,1 3 10 Pretu~en 1 0,0 2 0,0 0 4 Nepoznato 2,844 na na na na na Bez imena/stranice 474 na na na na na Ukupno 5.867 100.0 5.393 100 5,307 5,479 Vrsta rane
Legenda: na = nije primjenjivo
Iz uoenog uzorka od 2.549 pacijenata s postojeom dijagnozom (tj. poznatim uzrokom ranjavanja), dobijena su tri (broj koji nije nula) omjera: 81,3, 17,9 i 0.1 posto. Nadalje smo pretpostavili da procijenjeni omjeri vrijede za cijelu (nepoznatu) populaciju ranjenih. Na temelju podataka iz (hipotetskog) bolnikog djelovodnika, u procjenu ukupnog broja ranjenih treba ukljuiti jo 2.844 osoba. U sljedeoj fazi smo stoga primijenili te omjere na uzorak pacijenata za koje nismo imali konkretan uzrok ranjavanja (2.844; taj broj je pomnoen sa svakim od tih omjera). Na primjer,
810
pomnoivi 2.844 *81.9% dobijen je dodatni broj od 2.330 rtava granatiranja. Zajedno sa zabiljeenim brojem rtava granatiranja (2.088), ukupni broj za granatiranje iznosi 4.418 rtava (2,088+2,330). Taj nain smo primijenili u sluaju ove konkretne varijable (tj. uzroka ranjavanja), a i u sluaju svih drugih varijabli o kojima je bilo rijei u Dijelu 6 Konani rezultati .
Slijedi saetak teoretskog osnova za gorenavedeni postupak:
p=
X - Omjer razlikovnih elemenata (vrijednost-X) u uzorku s n brojem elementa; n

estimator nepoznatog omjera p tih elemenata u cijeloj populaciji
Statistiki p =
^ X ima binomialnu distribuciju sa srednjom vrijednosti E ( p ) = p i n

^
standardnu devijaciju D( p ) =
^ X p(1 p ) . Za velike uzorke, statistiki p = je n n
usklaen normalnom distribucijom s istim parametrima.
Interval pouzdanosti za statistiki p = sljedee formule:
X moe se stoga procijeniti koritenjem n
^ P p u
^ p(1 p ) < p < p + u n
p(1 p ) 1 n
Na temelju gorenavedene formule i injenice da se broj razlikovnih elemenata moe dobiti iz jednaine za izraunavanje omjera p =
^ ^ ^ X kao: X = p n , formula intervala n
pouzdanosti X moe se iz toga lako izvesti za p :
^ ^ P n p u n p (1 p ) < X < n p + u n p (1 p ) 1
26 Iako se u ovom dijelu raspravlja na temelju primjera o ranjenim osobama, ovaj metod je u stvari u ovom izvjetaju bio primijenjen na broj ubijenih osoba. Metodologija je u oba sluaja bila ista.
811
Izvor: Bilo koji udbenik za statistiku npr.:
F.J. Gravetter and L.B. Wallnau, 2000., Statistic for Behavioral Sciences /Statistika za bihevioralne znanosti/ Wadsworth Thomson Learning. Australija, Kanada, Danska itd. (5. izdanje). G.K. Kanji, 1999., 100 Statistical Tests /100 statistikih tekstova/. Novo izdanje. Sage Publications. London, Thousand Oaks, New Delhi. J. Jozwiak i J Podgorski, 1997, Statystyka od Podstaw. Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Warsaw. (5. izdanje).
812
4.2 T-TEST ZA IZRAUNAVANJE KOEFICIJENTA KORELACIJE U ovom izvjetaju smo u nekoliko navrata izraunali takozvani Pearsonov koeficijent korelacije (koji se obino oznaava slovom r). Koeficijentom korelacije mjeri se stepen i pravac linearnog odnosa izmeu dvije varijable, X i Y. Teorijski, ova korelacija izraunava se na sljedei nain:
stepen do kojeg X i Y variraju zajedno
r=
stepen do kojeg X i Y variraju zasebno Kada postoji savren linearni odnos, svaka promjena na varijabli X praena je odgovarajuom promjenom na varijabli Y. U oba sluajeva apsolutna vrijednost za r je u tom sluaju 1. Meutim, odnos moe biti pozitivan ili negativan. Pozitivna korelacija postoji kada se porast vrijednosti varijable X povezuje s porastom vrijednosti varijable Y. Savren pozitivni linearni odnos izraava se s r = 1. Negativni odnos postoji kada se porast vrijednosti varijable X povezuje sa smanjenjem vrijednosti varijable Y. Savreni negativni linearni odnos izraava se s r = -1. Apsloutne vrijednosti r izmeu 0 i 1 upuuju na to da odnos nije savren; to je manji
r, to je odnos slabiji.
Nie u tekstu nalazi se t-test za ispitivanje znaaja koeficijenta korelacije r. Za potrebe ovog izvjetaja koristili smo taj test.
Cilj Istraiti da li je razlika izmeu uzorka koeficijenta korelacije i nule statistiki znaajna. Ogranienja Pretpostavili smo da vrijednosti x y potiu iz bivarijatne normalne distribucije i da je odnos izmeu njih linearan.
Metod Na osnovu uzorka n taaka (xi, yi) koeficijent korelacije r izraunava se formulom
813
r=
(x
x )( yi y )
1
[ ( xi x ) 2 ( yi y ) 2 ] 2
Da bi se ispitala nulta hipoteza da je vrijednost populacije r nula, rauna se statistika testa
t=
r 1 r2
n2
i to slijedi Studentovu t-distribuciju s n-2 stepena slobode. Test je obino dvosmjerni, ali u odreenim sluajevima moe biti jednosmjerni.
Izvori: Gopal K. Kanji, 1999.: 100 Statistical Tests /100 statistikih testova/, (Novo izdanje). Sage Publications. London, Thousand Oaks, New Delhi. (str. 33). F.J. Gravetter i L.B. Wallnau, 2000., Statistic for Behavioral Sciences /Statistika za bihevioralne znanosti/. Wadsworth Thomson Learning. Australija, Kanada, Danska itd. (5. izdanje).
814
4.3 REGRESIJA
Opte uzev, linearni odnos izmeu dvije varijable X i Y moe se izraziti jednadbom Y = bX + a, gdje su b i a nepromjenjive konstante. U optoj linearnoj jednaini, vrijednost b naziva se nagib pravca. Nagib pravca odreuje koliko e se varijabla Y mijenjati ako se vrijednost X povea za jednu taku. Vrijednost a u optoj jednaini naziva se odsjeak na osi Y (Y-intercept) jer odreuje vrijednost Y kada je X = 0. (Na grafikonu, vrijednost a odreuje taku gdje pravac sijee os Y.) Budui da pravac moe biti izuzetno korisan za opis odnosa izmeu dvije varijable, razvijena je statististika tehnika koja daje standardizovani metod za odreivanje najprikladnijeg pravca za bilo koji skup podataka. Statistiki postupak se zove regresija, a pravac koji se dobije naziva se crta regresije.
Definicija
Statistika tehnika za utvrivanje najprikladnijeg pravca za neki skup podataka zove se regresija, a rezultat je pravac koji se zove crta regresije. Cilj regresije je pronai najprikladniji pravac za neki skup podataka. Meutim, da bi se to postiglo, potrebno je prvo tano definisati to se smatra najprikladnijim. Za bilo koji konkretni skup podataka, mogue je povui velik broj pravaca koji odaju utisak da prolaze kroz sredite taaka podataka. Svaki od tih pravaca moe se definisati linearnom jednainom
Y = bX + a u kojoj su b i a konstante koje odreuju nagib, odnosno odsjeak na osi Y pravca. Svaki pojedinani pravac ima svoje jedinstvene vrijednosti za b i a. Problem je pronai specifian pravac koji najprikladnije odgovara konkretnim takama podataka. Da bi se odredilo u kojoj je mjeri pravac prikladan takama podataka, prvi korak je matematiki utvrditi udaljenost izmeu pravca i svake take podataka. Za svaku vrijednost X u podacima, linearna jednaina e odrediti vrijednost Y na pravcu. Ta
815
vrijednost je predviena vrijednost Y i zove se (Y hat). Udaljenost izmeu te predviene vrijednosti i stvarne vrijednosti Y u podacima odreuje se s udaljenost = Y Treba obratiti panju da jednostavno mjerimo vertikalnu udaljenost izmeu stvarnih taaka podataka (Y) i predviene take na pravcu. Tom udaljenosti mjeri se greka izmeu pravca i stvarnih podataka. Budui da su neke od tih udaljenosti pozitivne, a neke negativne, sljedei korak je izraunati kvadrat za svaku udaljenost kako bi se dobio ujednaeno pozitivni stepen greke. Na kraju, da b se utvrdio ukupni stepen greke izmeu pravca i podataka, sabrali smo kvadrat greaka za sve take podataka. Rezultat je stepen ukupnoog kvadrata greaka izmeu pravca i podataka: ukupni kvadrat greke = (Y- )2
Sada moemo definisati najprikladniji pravac kao onaj koji ima najmanji ukupni kvadrat greke. Iz jasnih razloga, rezultat toga je pravac koji se naziva obino zove rjeenje najmanjeg kvadrata greke. U prikazu simbolima, traimo linearnu jednainju oblika
= bX + a
Za svaku vrijednost X u podacima, ovom jednainom utvruje se taka na pravcu () koja daje najbolju predikciju. Problem je pronai specifine vrijednosti za a i b koje
e dati najprikladniji pravac.
Da bi se dolo do te jednaine, potrebno je izvriti neka raunanja koja zahtijevaju raun i neto sloene algebre, pa stoga neemo predoiti detalje tog rjeenja. Meutim, rezultati su relativno jasni i rjeenja za b i a su sljedea:
b=
SP SS x
(1)
816
gdje je SP (sum of products) zbir rezultata, a SSx (sum of squares) zbir kvadrata za rezultate X.
a = Y bX
(2)
Valja uzeti u obzir da te dvije formule odreuju linearnu jednainu koja daje najbolju predikciju vrijednosti Y. Ta jednaina naziva se regresivna jednaina za Y.
Definicija
Jednaina regresije za Y je linearna jednaina
= bX + a Y
u kojoj se konstante b i a odreuju jednainama (1), odnosno 2). Rezultat ove jednaine je najmanji kvadrat greke izmeu taaka podatka i pravca.
Izvor F.J. Gravetter i L.B. Wallnau, 2000.: Statistics for Behavioral Sciences /Statistika za bihevioralne znanosti/. (5. izdanje). Wadsworth/Thomson Learning, USA, Australija, Kanada, Danska itd.
817
DODATAK 5 REZULTATI PROCJENE MODELA ZA BROJ RANJENIH CIVILA
Model:
Y1 (t ) = f ( X 1 (t ), Err (t ))
============================================================ Zavisna varijabla: HHS_TOTAL Metod: najmanji kvadrat Datum: 03/03/2007 Vrijeme: 16:32 Uzorak (usklaen): 1992:04 1994:07 Ukljuena opaanja: 28 nakon usklaivanja krajnjih taaka ============================================================ Varijabla koeficijentStd. greka-statistika vjerovatnost. ============================================================ BD_UKUPNO 3.081610 0.085550 36.02096 0.0000 ============================================================ kvadrat R 0.946869 srednja zavisna varijabla 283.8571 S.D. zavisna var 228.0722 Akaike info criteri10.79727 usklaen kvadrat R 0.946869
S.E. /standardna greka/ regresije 52.57095 Kvadrat zbira ostatka 74620.02 Log vjerodostojnosti
Schwarzov kriterijum 10.84484 Durbin-Watsonova stat. 1.514196
-150.1617
============================================================
Model:
Y2 (t ) = f ( X 2 (t ), X 4 (t ), Err (t ))
============================================================ Zavisna varijabla: Popis domainstava_GRANATIRANJE Metod: najmanji kvadrat Datum: 03/03/07 Vrijeme: 17:40 Uzorak (usklaen): 1992:04 1994:07 Ukljuena opaanja: 28 nakon usklaivanja krajnjih taaka ============================================================ Varijabla koeficijentStd. greka-statistika vjerovatnost. .
============================================================ BD_GRANAT 3.247524 0.214614 15.13191 0.0000 BD_SNAJPER/GRANAT 3.116534 1.219218 2.556175 0.0168
============================================================ kvadrat R 0.968898 srednja zavisna var 206.3929
818

usklaen kvadrat R 0.967701 S.D. zavisna var 191.5681 Akaike info criteri9.984378
S.E. /standardna greka/ regresije 34.42820 Kvadrat zbira ostat 30817.82 Log vjerodostojnosti
Schwarzov kriterijum 10.07954 Durbin-Watsonova stat. 1.933527
-137.7813
============================================================
Model:
Y3 (t ) = f ( X 3 (t ), X 4 (t ), Err (t ))
============================================================ Zavisna varijabla: Popis domainstava _NAPAD SNAJPEROM Metod: najmanji kvadrat Datum: 03/03/07 Vrijeme: 17:43 Uzorak (usklaen): 1992:04 1994:07 Ukljuena opaanja: 28 nakon usklaivanja krajnjih taaka ============================================================ Varijabla koeficijentStd. greka-statistika vjerovatnost.
============================================================ BD_SNAJP. 2.460334 0.337563 7.288519 0.0000
BD_SNAJP/GRANAT. 1.861758 0.503028 3.701098 0.0010 ============================================================ kvadrat R 0.726142 srednja zavisna var 62.75000 S.D. zavisna var 35.06779 Akaike info criteri8.763786 usklaen kvadrat R 0.715609
S.E /standardna greka/ regresije 18.70106 Kvadrat zbira ostat. 9092.967
Schwarzov kriterijum 8.858944 Durbin-Watsonova stat 1.759346
Log vjerodostojnosti - 120.6930
============================================================
Model:
Y4 (t ) = f ( X 3 (t ), X 4 (t ), Err (t ))
============================================================ Zavisna varijabla: Popis domainstava _NAPAD SNAJPEROM/GRANAT. Metod: najmanji kvadrat Datum: 03/03/07 Vrijeme: 17:49 Uzorak (usklaen): 1992:04 1994:07 Ukljuena opaanja: 28 nakon usklaivanja krajnjih taaka ============================================================ Varijabla koeficijentStd. greka-statistika vjerovatnost.
============================================================ BD_SNAJP/GRANAT 0.309659 0.098219 3.152750 0.0040

BD_SNAJP kvadrat R 0.381880 0.065911 5.793877 0.0000 0.683039 srednja zavisna var 9.714286 S.D. zavisna var 6.364585 Akaike info criteri5.496889
819
usklaen kvadrat R 0.670848
S.E. /standardna greka/ regresije 3.651476 Kvadrat zbira ostat. 346.6651 Log vjerodostojnosti -74.95645
Schwarzov kriterijum 5.592046 Durbin-Watsonova stat 2.271686
============================================================
820
DODATAK 6 STRUNE KVALIFIKACIJE AUTORA27
Izvjetaj Ubijene i ranjene osobe u opsadi Sarajeva: od avgusta 1994. do novembra 1995. (dalje u tekstu: izvjetaj u predmetu Dragomir Miloevi) djelo je dr. Ewe Tabeau (ET) i Arve Hetlanda (AH) iz Demografske sekcije (DS) Tuilatva, MKSJ. Rezultati o kojima govori izvjetaj u predmetu Dragomir Miloevi dobijeni su za vrijeme projekta provedenog u odjeljenju u periodu 2006.-2007. ET je vii struni saradnik s opsenim radnim iskustvom na polju demografije i statistike, diplomirala je statistiku i ekonometriju i ima doktorat iz matematike demografije. Uestvovala je u svim fazama rada na projektu (uspostavljanju baze podataka, ispitivanje kvaliteta i obrade podataka, dizajnu i analizi, odabiru metoda, tumaenju rezultata i pisanju izvjetaja); bila je odgovorna za sve analitike i druge aspekte izvjetaja. AH je vii strunjak za informatiku i matematiku, s opsenim iskustvom u obradi velikog broja pojedinanih podataka, kompjutersko programiranje i openito u demografiji. Uspostavio je bazu podataka za izvjetaj u predmetu Dragomir Miloevi i bio zaduen za poreenje izvora, njihovo spajanje provjeru dvostrukih podataka. Pored toga, uestvovao je u analitikom procesu i pisanju izvjetaja. Pojedinosti o strunim kvalifikacijama ET navedene su u Dodatku 6.1, a o Arveu Hetlandu u Dodatku 6.2. Nie u tekstu navedeni su najznaajniji struni izvjetaji koje je ET (i saradnici) pripremila u Demografskom odjeljenju Kancelarije tuioca kao i dosadanja struna svjedoenja Ewe Tabeau i Helge Brunborga, biveg demografa Ureda tuioca.
GLAVNI STRUNI IZVJETAJI DEMOGRAFSKOG ODJELJENJA, KANCELARIJA TUIOCA
E. Tabeau, 2006.: The Out-migration of Croats and Other Non-Serbs from the Village of Hrtkovci in the Autonomous Province of Vojvodina in 1992. /Iseljavanje Hrvata i drugih nesrba iz sela Hrtkovci u Autonomnoj pokrajini Vojvodina
27
Neda Lonari, jo jedan lan Demografskog odjeljenja, pridonijela je izradi ovog izvjetaja istraivakim radom i analizi broja povezanih izvora i redigovanjem konane verzije ovog izvjetaja. eljeli
821
1992. godine/ Struni izvjetaj sastavljen za predmet Vojislav eelj (IT-0367-PT). E. Tabeau, M. tkowski, J. Bijak i A. Hetland, 2006.: Ethnic Composition, Internally Displaced Persons and Refugees from Eight Municipalities of Herceg-Bosna /Nacionalni sastav, raseljene osobe unutar zemlje i izbjeglice iz ostam optina Herceg-Bosne/, od 1991. do 1997.-98. Struni izvjetaj u predmetu Jadranko Prlic i drugi (IT-04-74-PT). E. Tabeau i A. Hetland, 2006.: Killed Persons Related to the Siege of Mostar: A
Statistical Analysis of the Mostar War Hospital Books and the Mostar Death Registries /Osobe ubijene u opsadi Mostara: Statistika analiza bolnikih djelovodnika bolnice u Mostaru i matinih knjiga umrlih Mostara/. Struni izvjetaj za predmet Jadranko Prlic i drugi. (IT-04-74-PT). E. Tabeau i A. Hetland, 2006.: Wounded Persons Related to the Siege of Mostar /Ranjene osobe u opsadi Mostara/. Struni izvjetaj za predmet Jadranko Prli i drugi. (IT-04-74-PT). H. Brunborg, E. Tabeau i A. Hetland, 2005.: The 2005 Srebrenica Report and List of Missing and Dead /Izvjetaj iz 2005. o Srebrenici i spisak nestalih i mrtvih/. Struni izvjetaj sastavljen za predmet Vujadin Popovi i drugi. (IT-05-88). H. Brunborg, E. Tabeau i A. Hetland, 2005.: Dodataka izvjetaju iz 2005. o Srebrenici: Identified Persons among the Missing and Dead from Srebrenica /Identifikovana lica meu nestalim i mrtvim iz Srebrenice/. Struni izvjetaj sastavljen za predmet Vujadin Popovi i drugi. (IT-05-88). E. Tabeau, A. Hetland, N. Lonari, 2004, Dodatak iz 2004. Spisku nestalih i mrtvih iz Srebrenice. Izvjetaj o istraivanju sastavljen za predmete Blagojevi (IT- 0260-T) i Milosevi/Bosna (IT-02-54). E. Tabeau, M. tkowski, J. Bijak, A. Hetland, 2004., Ethnic Composition, Internally Displaced Persons and Refugees from Six Municipalities of Bosnia and Herzegovina /Nacionalni sastav, raseljene osobe unutar zemlje i izbjeglice iz ostam optina Bosne i Hercegovine/, od 1991. do 1997.-98. Struni izvjetaj za predmet Jovica Stanii i Franko Simatovi (IT-03-69-PT).
bismo joj se zahvaliti za doprinos.
822
H. Brunborg, E. Tabeau i A. Hetland, 2004., Izvjetaj u svrhu pobijanja injenica: H. Brunborg i H. Urdal, 2000.: Izvetaj o broju nestalih i mrtvih iz Srebrenice. Struni izvjetaj sastavljen za predmet Kristi (IT-98-33). E. Tabeau, J. Bijak, N. Lonari, 2003., Ljudski gubici u opsadi Sarajeva, od aprila 1992. do decembra 1995.: Studija mortaliteta na temelju osam velikih izvora podataka. Struni izvjetaj sastavljen za predmet Miloevi/Bosna (IT-02-54) E. Tabeau, 2002., Osnovne demografske karakteristike i drutveno-ekonomski status nestalih i ubijenih lica iz optine Prijedor, od 30. 04. 1992. do 30. 09. 1992. godine. Struni izvjetaj sastavljen za predmet Staki (IT-97-24). E. Tabeau i M. tkowski, 2002., Demografske posljedice sukoba u optini Vlasenica, majseptembar 1992. Struni izvjetaj sastavljen za predmet Nikoli (IT-94-2-PT). E. Tabeau, M., tkowski, 2002., Etniki sastav i raseljana lica i izbjeglice u 37 optina Bosne i Hercegovine, 1991. i 1997. godine. Struni izvjetaj sastavljen za predmet Krajinik-Plavi (IT-00-39&40). E. Tabeau, M. tkowski and J. Bijak, 2002., Population Losses in the Siege of Sarajevo /Ljudski gubici u opsadi Sarajeva/, od 10. septembra 1992. do 10. avgusta 1994. Struni izvjetaj sastavljen za predmet Gali (IT-98-29-I). E. Tabeau i J. Bijak, 2001., Promjene u etnikom sastavu Bosanskog amca i Odaka,1991. i 1997. godine. Struni izvjetaj sastavljen za predmet Simi i drugi (IT-95-9), LRT/ET/208A-01. E E. Tabeau i J. Bijak, 2001., Promjene u etnikom sastavu u optini Viegrad, 1991. i 1997. godine. Struni izvjetaj sastavljen za predmet Luki i drugi (IT-98-32-1), LRT/ET/229-01. E. Tabeau i J. Bijak, 2001., Nestala i ubijena lica u Autonomnoj Regiji Krajina u 1992. godini: Osnovne demografske karakteristike, utvrivanje vremena i mesta incidenata. Struni izvjetaj sastavljen za predmet Branin i Tali (IT-99-36), LRT/ET/077-02. H. Brunborg, T. Lyngstad i E. Tabeau, 2001., Promjene stanovnitva u Prijedoru od 1991. do 1997. godine. Istraivaki izvjetaj sastavljen za predmet Logor Keraterm (IT-95-8). MKSJ, Hag. 7.1.1.1 H. Brunborg I H. Urdal, 2000., Izvetaj o broju nestalih i mrtvih iz Srebrenice. Struni izvjetaj sastavljen za predmet Krsti (IT-98-33). MKSJ, Hag.
823
STRUNA SVJEDOENJA DEMGRAFA TUILATVA
H. Brunborg, u predmetu Miloevi (IT-02-54, Bosna i Hercegovina), 18.02.2004. H. Brunborg, u predmetu Blagojevi (IT-02-60-T, Srebrenica), 3.02.2004. E. Tabeau, u predmetu Miloevi (IT-02-54, Bosna i Hercegovina), 7.10.2003. E. Tabeau, u predmetu Staki (IT-97-24, Prijedor), 23.09.2002. E. Tabeau, u predmetu Gali (IT-98-29-I, Sarajevo), 30.07.2002. E. Tabeau, u predmetu Staki (IT-97-24, Prijedor), 24.-25.07.2002. E. Tabeau, u predmetu Gali (IT-98-29-I, Sarajevo), 22.-23.07.2002. E. Tabeau, u predmetu Simi i drugi (IT-95-9, Bosanski amac, Odak), 10.07.2002. E. Tabeau, u predmetu Luki et al. (IT-98-32-1, Viegrad), 19.09.2001. H. Brunborg, u predmetu Kristi (IT-98-33, Srebrenica), 15.06.2000.
DODATAK 6.1 STRUNE KVALIFIKACIJE EWE TABEAU (ET) DEMOGRAF, VOA PROJEKTA
ET diplomirala je ekonometriju i statistiku (stekla titulu M.Sc 1981. s najviim ocjenama), a doktorat je odbranila (s najviim ocenama 1991. godine) iz matematike demografije na Ekonomskom fakultetu Varavskog univerziteta. Radila je kao akademski nastavnik 1983-1991. godine na Ekonomskom fakultetu Varavskog univerziteta, gdje je na dodiplomskom studiju predavala deskriptivnu i matematiku statistiku i demografiju. Poslije toga, preselila se u Nizozemsku, gdje i sada ivi i radi. U Nizozemskoj je gotovo deset godina radila na Nacionalnom institutu za demografiju Nizozemske, gdje je bila odgovorna za istraivanje stope smrtnosti u Nizozemskoj i drugim evropskim zemljama. Od septembra 2000. godine radi kao demograf i voa projekta pri Demografskoj sekciji Tuilatva, MKSJ. Tokom rada u Tuilatvu, ET je sastavila preko dvadeset strunih i istraivakih izvjetaja i svjedoila sedam puta kao sudski vjetak pred Meunarodnim sudom za bivu Jugoslaviju. Na MKSJ-u (od 2000. do danas) ET je radila na projektima koji se odnose na demografske posljedice sukoba devedesetih godina prolog vijeka u bivoj Jugoslaviji, a posebno u Bosni i Hercegovini. Teme njezinih istraivanja obuhvaaju procjenu lica
824
raseljenih unutar drave i izbjeglica, kao i rtava rata (tj. ubijenih i ranjenih lica i vrijeme, mjesto i uzroke dogaaja). Struni izvjetaji iji je autor koriteni su na suenjima kao dokazne informacije o gubicima stanovnitva i/ili ratom uzrokovanim kretanjima stanovnitva. Ostali znaajni zadaci ET ukljuuju struna vjetaenja, identifikaciju, sakupljanje i prouavanje novih izvora informacija, procjenu izvora, este radne odlaske u bivu Jugoslaviju, predoavanje rezultata na sastancima unutar Meunarodnog suda, kao i na konferencijama, radionicama i seminarima, van Meunarodnog suda. Nekoliko njezinih rezultata istraivanja objavljeni su u meunarodnim asopisima. ET je dobila zadatak mentora za dva do pet lanova Demografske sekcije. Povremeno ET vri nadzor nad projektima u kojima uestvuje i 10 ljudi. ET je od jula 1991. do septembra 2000. radila pri Nizozemskom interdisciplinarnom demografskom institutu (NIDI) u Den Haagu (Nizozemskom nacionalnom institutu za demografiju), uglavnom kao vii struni istraiva i voa projekta. Njezine odgovornosti na NIDI-ju ukljuivale su voenje i predlaganje demografskih istraivanja u vezi s kompjuterskim modeliranjem i predvianjem stope smrtnosti i obradu podataka o stanju zdravlja u Nizozemskoj i drugim evropskim zemljama. Kompjutersko modeliranje uzroka smrti postalo je glavna struna oblast kojom se ET bavi, a rezultat je bio nekoliko meunarodnih publikacija koje su doivjele priznanja u strunim krugovima. ET su u svojstvu strunjaka dravne i meunarodne organizacije (na primjer, Eurostat Statistika agencija Evropske Unije; ING Group - Life Insurance NL /nizozemsko osiguravajue drutvo/, Goldman & Sachs - Life Insurance USA /ameriko osiguravajue drutvo/, Statistics Netherlands, British Government Actuarys Department /Odjeljenje za statistiku pri britanskoj Vladi/) pozivale radi savjetovanja u vezi s njihovim projektima o pitanjima stope smrtnosti i razvoja zdravlja i statistikim predvianjima. Bila je mentor mladim istraivaima koji su zavravali svoje teze za magistarsku i doktorsku titulu. Nacionalni i meunarodni demografski asopisi traili su od nje da bude recenzent priloenih tekstova, kao na primjer "The European Journal of Population", "Journal of Peace Research", "Mathematical Population Studies", "Studia Demograficzne", "Springer", "Thela Thesis" itd. Na Varavskoj koli za ekonomiju (1983.-1991.) ET je u svojstvu akademskog profesora na dodiplomskom studiju predavala deskriptivnu statistiku (osnovnu i socio-ekonomsku), matematiku statistiku i statistiko inferencijalno zakljuivanje i demografiju. Institut pri kojem je radila organizovao je sve vrste statistikih teajeva studentima svih fakulteta
825
univerziteta. ET je predavala otprilike 12-14 sati sedmino (oko 6-7 grupa studenata godinje). U tom periodu (tj. od 1983. do 1991.) ET je radila pola radnog vremena (50%) na svojoj doktorskoj disertaciji, koju je uspjeno odbranila u aprila 1991. ET je dobijala stipendije za nauni rad u francuskom (1995. godine) i njemakom (1990. godine) nacionalnom institutu za demografiju. Odrava kontakte sa demografima irom Evrope, a posebno sa onima iz Belgije, eke Republike, Finske, Francuske, Nemake, Marske, Italije, Holandije, Norveke, Poljske i Velike Britanije. ET izvrsno poznaje nekoliko tipova kompjuterskih programa. Govori i pie poljski (maternji jezik), engleski, holandski i, neto slabije, ruski i njemaki. ET je lan nekoliko strunih udruenja i radnih grupa: "International Union for Studies of Population" (IUSSP) /Meunarodno udruenje za izuavanje stanovnitva/, "IUSSP Working Group on Demography of Conflict and Violence" /Radna grupa IUSSP o demografiji sukoba i nasilja/, "Households in Conflict Network" /Domainstva u mrei sukoba/, (mrea razvojnih ekonomista koju podrava" Institute of Development Studies" /Institut za razvojne studije/ (UK), the German Institute for Economic Research in Berlin /Njemaki institut za ekonomski razvoj u Berlinu/ i the Institute of Social Studies /Institut za drutvene studije/ u Nizozemskoj), "European Association for the Population Studies" (EAPS) /Evropsko udruenje za izuavanje stanovnitva/ i the Netherlands Society for Demography /Nizozemsko drutvo za demografiju/ (NVD). Nedavno (2005. godine), ET bila je pozvana u "European Journal of Population" da kao urednik (zajedno s Helge Brunborgom) pripremi specijalno izdanje o demografiji sukoba i nasilja. ET je napisala vie od 100 autorskih istraivakih tekstova. Spisak izabranih tekstova koje je ona nedavno objavila ukljuuje: etiri monografije objavljene u meunarodnim publicistikim izdanjima, 24 lanka objavljena u nacionalnim i meunarodnim
asopisima, 18 referata proitanih na meunarodnim konferencijama, kao i 47
istraivaka izvetaja i radna materijala.
826
IZABRANE PUBLIKACIJE (Referati, istraivaki izvjetaji i interni referati nisu navedeni)
Monografije:
H. Brunborg, E. Tabeau i H. Urdal (urednici), 2007., The Demography of Armed Conflict /Demografija oruanog sukoba/. International Studies in Population, International Union for the Scientific Study of Population (IUSSP) /Meunarodno izuavanje stanovnitva, Meunarodni savez za nauno izuavanje stanovnitva/. Springer. H. Brunborg i E. Tabeau (eds.), 2005., The Demography of Conflict and Violence /Demografija sukoba i nasilja/. Special Issue of the European Journal of Population /Specijalno izdanje Evropskog asopisa o stanovnitvu/, tom 21 (2005., br. 2/3, Kluwer Academic Publishers. E. Tabeau, A. van den Berg Jeths i C. Heathcote, (urednici), (2001.), Forecasting of mortality in developed countries: Insights from a statistical, demographic, and epidemiological perspective /Predvianje stope mortaliteta u razvijenim zemljama: Spoznaje na osnovu statistike, demografske i epidemioloke perspektive/. ESPO Tom. 9, Kluwer Academic Publishers. E. Tabeau, F. van Poppel i F. Willekens (1994.), Mortality in the Netherlands. The data base /Stopa mortaliteta u Nizozemskoj. Baza podataka/. NIDI-Reports, br. 36, The Hague, Netherlands. E. Tabeau (1993.), Spatial analysis of mortality determinants in Poland in the 1980s /Prostorna analiza odrednica smrtnosti u Poljskoj 1980.-ih/. Monographs and Working Papers of the Warsaw School of Economics /Monografije i radni referati Ekonomskog fakulteta u Varavi/, Br. 29/371, Varava, Poljska, doktorska teza.
lanci:
H. Brunborg, E. Tabeau i H. Urdal, 2007., Introduction (into The Demogrpahy of Armed Conflict) /Uvod (u Demografiju oruanog sukova)/. The Demography of Armed Conflict /Demografija oruanog sukoba/. International Studies in Population, International Union for the Scientific Study of Population (IUSSP)
827
/Meunarodne studije o stanovnitvu, Meunarodni savez za nauno izuavanje stanovnitva/. Springer H. Brunborg i E. Tabeau, 2005., Demography of Conflict and Violence: An Emerging Field /Demografija sukoba i nasilja: novo polje izuavanja/. U "European Journal of Population" Tom. 21(2005.), br. 2/3. E. Tabeau i J. Bijak, 2005., War-related Deaths in the 1992-1995. Armed Conflicts in Bosnia and Herzegovina: A Critique of Previous Estimates and Recent Results /Smrtni sluajevi u vezi s ratom u periodu od 1992.-1995. Oruani sukobi u Bosni i Hercegovini: Kritika prethodnih procjena i najnoviji rezultati/. U "European Journal of Population" Tom. 21 (2005), br. 2/3. Ponovo tampano u "Brunborg et al." (2007.). E. Tabeau, F. van Poppel i F. Willekens (2002.), Parameterization functions in mortality analyses: Selecting the dependent variable and measuring the goodness of fit /Parameterizacija /Funkcije parametetrizacije u analizi stope smrtnosti: Odabir zavisne varijable i mjerenje podudaranja/. U: Wunsch i Mouchart (urednici) Life tables in Europe: Data, methods and models /Tabele ivotne dobi u Evropi: Podaci, metodi i modeli/. ESPO Tom 10, Kluwer Academic Publishers. E. Tabeau (2001.), A review of demographic models for forecasting of mortality /Pregled demografskih modela za predvianje stope smrtnosti/. U: Tabeau, Van den Berg Jeths i Heathcote: "Forecasting mortality , ESPO Tom 9, Kluwer Academic Publishers. E. Tabeau (2001.), Prospects for life expectancy in the Netherlands in an international perspective /Izgledi za oekivani ivotni vijek u Nizozemskoj u meunarodnoj perspektivi/. U: J. Kune (urednik): Studies naar lang leven en
pensioenvoorzieningen. (Studies of life duration and financial aspects of retirement /Izuavanje trajanja ivota i finansijskih aspekata umirovljenja/). SPW Publications, Stichting Pensioenwetenschap (Fundation for the Pension Finance Research), Den Haag. E. Tabeau, A. van den Berg Jeths, Heathcote (2001.), Towards an integration of the statistical, demographic, and epidemiological perspectives in forecasting of mortality /Prema integraciji statistike, demografske i epidemioloke perspektive u predvianju stope smrtnosti/. U: Tabeau, Van den Berg Jeths i
828
Heathcote: "Forecasting mortality , ESPO Tom 9, Kluwer Academic Publishers. E. Tabeau, P. Ekamper, C. Huisman, A. Bosch (2001.), The role of period, cohort and cause-of-death effects in forecasting of mortality in developed countries /Uloga utjecaja perioda, kohorte i uzroka smrti na predvianje stope smrtnosti u razvijenim zemljama/ U: Tabeau, Van den Berg Jeths i Heathcote: "Forecasting mortality , ESPO Tom 9, Kluwer Academic Publishers. L. Boleslawski i E. Tabeau (2001.), Comparing theoretical age patterns of mortality after age 80 years /Poreenje teoretskih dobnih uzoraka smrtnosti kod osoba iznad 80 godina starosti/. U: Tabeau, Van den Berg Jeths, and Heathcote: "Forecasting mortality , ESPO Tom 9, Kluwer Academic Publishers. A. van den Berg Jeths, R. Hoogenveen, G. de Hollander, i E. Tabeau (2001.), A review of epidemiological approaches to forecasting of mortality and health /Pregled epidemiolokih pristupa predvianju stope smrtnosti i zdravlja/. U: Tabeau, Van den Berg Jeths, and Heathcote: "Forecasting mortality , ESPO Tom 9, Kluwer Academic Publishers. E. Tabeau, P. Ekamper, C. Huisman i A. Bosch (1999.), Improving overall mortality forecasts by analysing cause-of-death, period and cohort effects in trends /Usavravanje optih predvianja stope smrtnosti analizom utjecaja uzroka smrti, perioda i kohorte u kretanjima/. European Journal of the Population, Tom 15, br. 2. P. Ekamper, F. van Poppel i E. Tabeau (1999.), Leven dankzij 150 jaar sterftedaling. (Life gained thanks to 150 years of mortality decline /Dobivene godine ivota zahvaljujui 150 godina pada stope smrtnosti/). Demos, Tom 15(3), str. 17-20. E. Tabeau i A. Tabeau (1998.), Heligman-Pollard model in the dynamic parameterization and target projections of Dutch mortality /Model Heligman-Pollard u dinamikoj parametrizaciji i ciljnim projekcijama stope smrtnosti
Nizozemaca/. Studia Demograficzne, Tom 131, br. 2. E. van Imhoff i E. Tabeau (1998.), Why a parametrized survival function does not give a reliable life table /Zato parametrizovana funkcija preivljavanja ne daje pouzdanu tabelu o trajanju ivotnog vijeka/. Studia Demograficzne, Tom 131, br. 1.
829
J. Wolleswinkel-Van den Bosch, F. van Poppel, E. Tabeau i J. Mackenbach (1998.), Mortality decline in the Netherlands in the period 1850-1992: A turning point analysis /Pad stope smrtnosti u Nizozemskoj u periodu od 1850.-1992.: Analiza-prekretnica/. Social Science and Medicine, Tom 47, br. 4, str. 429443. E. Tabeau (1997.), Lange termijn perspectieven voor levensverwachting: een literatuurverkenning. (Prospects for life expectancy in the Netherlands based on empirical research /Izgledi trajanja ivotnog vijeka u Nizozemskoj na temelju empirijskog istraivanja/). U: A. van den Berg Jeths (urednik): Volksgezondheid Toekomst Verkenning 1997. Deel VII: Gezondheid en zorg in de toekomst. (Dutch) National Institute of Public Health and the Environment /Nizozemski Nacionalni institut za javno zdravlje i okoli/(RIVM). Elsevier/De Tijdstroom. E. Tabeau (1997.), Theorien over de menselijke levensduur: een literatuurverkenning. (Theoretical concepts on longevity issues: A review /Teoretski koncepti o pitanju dugovjenosti - pregled/). U: A. van den Berg Jeths (urednik): Volksgezondheid Toekomst Verkenning 1997. Deel VII: Gezondheid en zorg in de toekomst. RIVM. Elsevier/De Tijdstroom. E. Tabeau (1997.), Grenzen aan de ouderdom. (Limits of the senescence /Granice starosti/). DEMOS, br. 13/9 (okt./nov.), NIDI. E. Tabeau i C. Huisman (1997.), Trendextrapolatie van de sterfte naar doodsoorzaken 1994-2015. (Trend extrapolation of mortality by cause of death 1994-2015 /Ekstrapolacija kretanja stope smrtnosti na osnovu uzroka smrti 19934-2015./). U: A. van den Berg Jeths (urednik): Volksgezondheid Toekomst Verkenning 1997. Deel VII: Gezondheid en zorg in de toekomst. RIVM. Elsevier/De Tijdstroom. E. Tabeau (1996.), Mortality in Poland since 1950 /Stopa smrtnosti u Poljskoj od 1950./. POPFAM 1996, NIDI-CBGS Publications, Nizozemska. E. Tabeau (1996.), Mortality in Poland in 1989-93: A response to economic reforms? /Stopa smrtnosti u Poljskoj od 1989.-1993.: Posljedica ekonomske reforme?/ Studia Demograficzne, 1-2 (123-124), Poljska. F. van Poppel, E. Tabeau i F. Willekens (1996.), Trends and sex differentials in Dutch mortality since 1850: Insights from a cohort- and period- perspective /Kretanja
830
i polni diferencijalni faktori u stopi smrtnosti Nizozemaca od 1850.: Saznanja na osnovu perspektive kohorte i perioda/. Genus, Tom LII, br. 3-4, Italija. E. Tabeau (1994.), Changing definitions in infant mortality: A case study of the Netherlands /Izmjena definicija kod stope smrtnosti djece: Posebna studija o Nizozemskoj/, 1843.-1991. Bevolking en Gezin, br. 1/1994. Nizozemska. E. Tabeau i F. van Poppel (1994.), Some remarks on the usefulness of Polish post-war complete life tables /Neke primjedbe o korisnosti potpunih tabela o ivotnom vijeku u posljeratnoj Poljskoj/. Studia Demograficzne, br. 1/1994. Poljska. E. Tabeau (1992.), Modelling probabilities of death from cardiovascular diseases /Sastavljanje modela o vjerovatnosti smrti zbog kardiovaskularnih bolesti/. U: W. Hanke, I. Szadkowska-Stanczak, E. Tabeau: Causes of high mortality of working-age males in Poland: Sample survey 1987-1989. /Uzroci viske stope smrtnosti mukaraca u radnoj dobi u Poljskoj: anketa za uzorak 1987.1989./ Monographs and Working Papers of the Warsaw School of Economics /Monografije i radni referati Ekonomskog fakulteta u Varavi/, br. 26/346, ISD, Varava, Poljska.
Prikaz knjige:
E. Tabeau, 1999.: Between Zeus and the Salmon. The biodemography of longevity /Izmeu Zeusa i lososa, biodemografija dugovjenosti/, autori K. Wachter i C. Finch (urednici). Prikaz knjige. The European Journal of Population, Tom 15, str. 200-202.
DODATAK 6.2 STRUNE KVALIFIKACIJE ARVE HETLANDA (AH) DEMOGRAFA
AH je zavrio dodiplomski studij iz matematike i informatike stekao diplomu (cand. mag.) na Univerzitetu u Oslu 1993. godine. U sklopu magisterija (M.Sc.), koji jo uvijek traje, sluao je logiku, sisteme ponovnog pisanja i kompilacijski dizajn. Osim toga, 1997. godine pohaao je i Sedmu meunarodnu ljetnju kolu u Jyvskyli, u Finskoj, na kojoj je prof. Juha Alho predavao o Projekcijama stohastike populacije.
831
AH je od februara 1994. do avgusta 2000. godine i od avgusta 2001. do avgusta 2002. radio u preduzeu "Statistics Norway" (prvo u IT sekciji, a od septembra 1995. u Odjeljenju za drutvena i demografska istraivanja), gdje je bio nadlean za razvoj kompjuterskih programa za jedan mikro simulacijski projekt za domainstva, kao i za zvanine projekcije norveke populacije. Pomogao je pri stvaranju i izdavanju zvaninih projekcija populacije 1996. i 1999. godine. Od 1998. do 2001. godine radio je na jednom istraivakom projektu koji je finansirao Norveki savjet za istraivanja u kojem je primijenio probabilistike metode na projekcije populacije. U tom projektu AH je bio nadlean za razvoj kompjuterskih programa, a bio je i koautor nekoliko naunih referata vezanih za taj projekt.
Od avgusta 1999. do avgusta 2000. godine AH je bio angaovan kao spoljni saradnik "SafetyCable AS", norveke kompanije specijalizovane za traenje rjeenja za spreavanje krae kompjutera. Na tom poloaju nadgledao je projekte razvoja kompjuterskih programa u kompaniji, odravao je reunsku mreu i davao svoj doprinos upravi preduzea. Osim toga, od maja 2001. godine pa sve dok se nije zaposlio u MKSJu, bio je i lan Upravnog odbora "SafetyCable".
AH je od avgusta 2001. godine zaposlen kao demograf u Demografskoj sekciji Tuilatva, MKSJ, Den Haag, i radi na analizama novih izvora podataka koje treba ukljuiti u projekat baze podataka pri Sekciji. AH je strunjak za kompjutersko programiranje s iskustvom u programima C, C++, Java, Simula i SAS, a posjeduje praktino znanje programa Pascal, SML, VB, Lisp, Perl, HTML, kao i nekoliko kompjuterskih jezika za pisanje programa. Pored toga, AH je dobro upoznat s brojnim kompjuterskim priborima za adaptaciju programa (MS Word, MS Excel, MS PowerPoint, MS Access, OpenOffice, ArcView, SAS, LaTe), operativnim sistemima (svim MS Windows platformama, Linux /poseduje profesionalnu diplomu /, BSD-derivative), kao i u hardver za PC-je i uspostavljanje i odravanje kompjuterskih mrea. AH govori i pie norveki (maternji jezik) i engleski, a donekle govori i nemaki.
832
Odabrani prirunici i referati
Nico Keilman, Dinh Quang Pham i Arve Hetland, 2002., "Why population forecasts should be probabilistic - illustrated by the case of Norway" /Zato se predvianja o stanovnitvu trebaju temeljiti na vjerovatnosti sluaj Norveke/, Demographic Research Tom 6, lanak 15, 28. maj 2002. str. 409-453, The Max Planc Institute for Demographic Reasearch, Rostock, Njemaka, (http://www.demographic-research.org/volumes/vol6/15/) Nico Keilman, Dinh Quang Pham i Arve Hetland, 2001., "Norway's Uncertain Demographic Future" /Nesigurna demografska budunost Norveke/, Social and Economic Studies 105, Statistics Norway, Oslo, (http://www.ssb.no/english/subjects/02/03/sos105_en/) Helge Brunborg i Arve Hetland, 2001., "Population Projections 1999-2050 - National and Regional Figures" /Projekcije rasta stanovnitva 1999.-2050. rezultati na nacionalnom i regionalnom nivou/, Official Statistics of Norway /Zvanina statistika Norveke/ (NOS 693), Statistics Norway, Oslo, (http://www.ssb.no/english/subjects/02/03/nos_folkfram_en/arkiv/nos_c693_en /) Nico Keilman i Arve Hetland, 1999, Simulated confidence intervals for future period and cohort fertility /Simularani intervali pouzdanosti za budui fertilitet po periodu i kohorti/. Referat predstavljen na Zajednikoj radnoj sjednici ECE-EUROSTAT o demografskim projekcijama. Perugia, Italija, 3.-7. maj 1999
834
ETNIKI SASTAV I INTERNO RASELJENA LICA I IZBEGLICE IZ 47 OPTINA U BOSNI I HERCEGOVINI, OD 1991. DO 1997-98.
EWA TABEAU, MARCIN TKOWSKI JAKUB BIJAK I ARVE HETLAND
ODELJENJE ZA DEMOGRAFIJU, TUILATVO, MKSJ
IZVETAJ VETAKA U PREDMETU SLOBODAN MILOEVI (IT-02-54)
31. mart 2003.
836
1. Cilj i okvir Ovaj izvetaj sadri demografske podatke u vezi sa etnikim sastavom u 47 odabranih optina u Bosni i Hercegovini kao i minimalne brojeve interno raseljenih lica (IRL) i izbeglica (IZB) iz, tih optina (u daljem tekstu: podruje u predmetu Miloevi), vezano za predmet Miloevi (IT-02-54), godina 1991. i 1997. Pored ova dva glavna podatka, iznosimo i procene nepoznatih sveukupnih brojeva IRL-a i izbeglica za podruje u predmetu Miloevi i rezime statistikih podataka za kompletnu Bosnu i Hercegovinu. Tabele koje daju pregled rezultata na nivou optina date su u Prilogu A ovoga izvetaja (A1 do A6), dok Prilog B (B1 do B6) sadri opis izvora podataka. Prilog C (C1 do C2) rezimira metode koje su primenjene u ovoj studiji i konano, Prilog D (D1 do D4), iznosi profesionalne kvalifikacije autora. Tabela 1.
Izvor
Pregled izvora podataka korienih za ovaj izvetaj

Odgovorna institucija Biro za statistiku SR BiH Veliina izvora (lica) 4,4 miliona Obuhvaeno stanovnitvo Svi stanovnici BiH i graani BiH na radu u inostranstvu zajedno sa lanovima porodice Stanovnitvo koje nije obuhvaeno Lica koje su isputene zbog greaka ili previda, doseljeni nakon popisa Sakupljeni podaci (varijable) Ime i prezime, ime oca, datum i mesto roenja, pol, JMB, mesto i optina stanovanja 1991, nacionalno st, religija i dr. Ime i prezime, ime oca, datum roenja, pol, JMB, optina stanovanja 1991. i 1997. i dr. Ime i prezime, ime oca, datum roenja, pol, JMB, odnos sa podnosioce m zahteva, optina trenutnog boravka i dr. Ogranienja
Period sakupljanja 1-15. april 1991.
Popis stanov nitva
greke u varijablama, nepotpuni podaci, duplikati
Spisak biraa
1997-1998.
OEBS
2,7 miliona
Lica s pravom glasa koje su se registrovale
Lica mlae od 18 godina, oni koji se nisu registrovali, oni koji su umrli tokom sukoba
greke u varijablama, nedostajui podaci, duplikati
Baza podata ka raselje nih lica i izbegli ca (DDPR
2000
UNHCR Vlada BiH
583.816
Podnosioci zahteva za pomo (na pr. IRL 1992-95.) i njihovi lanovi porodica koji su jo uvek bili registrovani 2000.
Lica koje se nisu prijavile, oni koji su se vratili kui, oni koji su umrli tokom sukoba
greke u varijablama, podaci koji nedostaju, duplikati
Etniki sastav, interno raseljena lica i izbeglice iz 47 optina u BiH, od 1991. do 199798.
837
U svrhu ovog izvetaja analizirani su pojedini podaci o stanovnitvu Bosne i Hercegovine za dve godine: 1991. (popis stanovnitva, vidi Tabelu 1) i 1997-98. (spisak glasaa OEBS-a, Tabela 1). Ovde se razmatraju te dve godine, mada je period na koji se odnosi optunica zapoeo u martu 1991. i zavrio se u decembru 1995. Za period od marta 1991. do decembra 1995. ne posedujemo izvore koji bi mogli da se koriste za kompleksne analize kao to su one koje se razmatraju u ovom izvetaju. Takvi izvori ne postoje. Kratak pregled ograniene statistike koja je dostupna za godine 1993. i 1995. priloen je u Prilogu A (A5), gde navodimo dostupne populacione podatke za nekoliko optina na podruju u predmetu Miloevi. Ova statistika je sakupljena tokom sukoba od strane vlasti sadanje Republike Srpske. Na ove brojke pozivamo se u Odeljku 5 ovoga izvetaja (Zakljune napomene). Treba napomenuti da su napravljena odreena poreenja izmeu glasaki zasnovane statistike IRL-a za 1997-98. zasnovane na birakim spiskovima (statistika Odeljenja za demografiju ) i podataka vlade za 2000. (vidi DDPR Tabela 1). Podaci iz 2000. predstavljaju zvaninu statistiku vlade Bosne i Hercegovine i ona je sakupljena i obraena pod pokroviteljstvom UNHCR-a za godine od 1992. do 2000. Vie informacija o ovom izvoru dostupno je u Prilogu B (B6). Izvori koji su korieni za ovaj izvetaj su obimni i u naelu pouzdani (vidi Prilog B). Nedostaci izvora i njihov uticaj na rezultate koji su izneti u ovom izvetaju identifikovani su i ukratko obraeni u daljem tekstu, a detaljnije u Prilogu B (B1 i B6). U statistikoj praksi, popis stanovnitva je najvei i najkompletniji izvor informacija o stanovnitvu jedne zemlje. Popis stanovnitva iz 1991. obuhvatio je kompletno stanovnitvo Bosne i Hercegovine, od 31. marta 1991. To je kao rezutalt dalo da u je u Bosni 1991. godine bilo 4,4 miliona stanovnika. Podaci o osobama dobijeni su u direktnim razgovrima, zasnovanim na jednoobrazno pripremljenim popisnim upitnicima za celu zemlju, tj. za bivu Jugoslaviju. Metodoloke pripreme, organizacija i sprovoenje popisa, kao i kontrola kvaliteta podataka razmotreni su u izjavi vetaka priloenoj kao Prilog B3 ovoga izvetaja. Izjavu su dali predstavnici statistikih institucija u Sarajevu koji su bili direktno ukljueni u popis 1991. godine i to od njegovog samog poetka (tj. negde od oprilike 1984.), kojima su bili dostupni vani dokumenti vezani za popis i koji su, stoga, bili u stanju da najbolje procene pouzdanost popisa. Najvei nedostaci popisa (vezani za skeniranje) su tipografske greke u imenima i nedovrena kontrola kvaliteta podataka (zbog nestabilne politike situacije 1991. i sukoba u periodu 1992-95.). U prilogu B2 detaljno objanjavamo kako smo pristupili ovim i drugim problemima s podacima o popisu stanovnitva. Po naem miljenju, problemi s podacima ne diskredituju popis kao moni izvor informacija o stanovnitvu Bosne i Hercegovine pre sukoba i popis se moe s pouzdanou koristiti za izradu statistikih podataka kakvi se navode u ovom izvetaju. Drugi problemi vezani za popis su oni koji su proizali iz ukljuivanja u popis ovog stanovnitva koje je privremeno boravilo u inostranstvu (nekih 234.213 osoba od 4.377.032, tj. 5,4 % populacije obuhvaene popisom). Ovo stanovnitvo ukljueno je u popisnu statistiku
838
koju su pripremile i objavile lokalne statistike institucije, te je stoga takoe ukljueno u nae podatke za 1991. i 1997. Ukljuivanje stanovnitva iz inostranstva moe proizvesti otklon u nacionalnom sastavu manjih podruja 1991, kao to su recimo naselja. Istraili smo ovaj otklon za sve optine u Bosni i Hercegovini i ispostavilo se da je do prilino prihvatljivo jer su sve osim tri optine zadrale nacionalni sastav, kako za de facto (tj. stvarno) tako i de jure (tj. stvarno i privremeno u inostranstvu) stanovnitvo (vidi Prilog B4). Ukljuivanje populacije u inostranstvu takoe moe imati uticaj a na broj glasaa van zemlje, koje smo oznaili kao izbeglice 1997-98 (vidi Prilog B4). Nekih 87% glasaa van zemlje iz Bosne i Hercegovine napustili su zemlju nakon popisa (tzv. post-cenzus emigracija) i nisu se vratili svojim domovima do 1997-98. Preostalih 13% su u inostranstvu boravili 1991. (precenzusna emigracija) i tamo su ostali nakon popisau martu 1991. Da nije dolo do rata u Bosni i Hercegovini, pre-cenzusna emigracija bi se moda vratila, ali su se 1997-98. upisali kao glasai koji jo uvek ive van zemlje. Stoga smatramo da se svi glasai izvan zemlje mogu i trebaju smatrati izbeglicama. Treba imati u vidu da su procenti post- i pre-cenzusne emigracije (87% i 13%) dobijeni samo za one glasae koji su registrovani u zemljama koje nisu bive jugoslovenske republike. Godine 1997-98, pet bivih jugoslovenskih republika imale su status drava: Bosna i Hercegovina, Hrvatska, SRJ, Makedonija i Slovenija. Bosanski glasai koji su 1997-98. bili registrovani u Hrvatskoj ili SRJ (a u manjoj meri u Makedoniji i Sloveniji), svi su stanovali u Bosni 1991. godine i sistematski su putovali na rad u druge jugoslovenske republike (prvenstveno u Hrvatsku i SRJ). injenica da su 1991. stanovali u Bosni, a 1997-98. u Hrvatskoj ili SRJ, implicira da se moraju smatrati izbeglicama. Ukoliko bi se glasai iz Hrvatske i SRJ ukljuili u procenu gorespomenutih procenata, onda bi odgovarajue procene bile: 91,2% (umesto 87%) glasaa iz 1997-98. bi bili post-cenzusna emigracija, a 8,8 (umesto 13%) glasaa bi bilo pre-cenzsuna emigracija. U obe situacije otklon zbog ukljuivanja precenzusne emigracije u brojke svih raseljenih lica (IRL-i i izbeglice) je najvie oko 5% za celu zemlju, to se naelno smatra prihvatljivom grekom u statistici. Spisak glasaa iz 1997-98. praktino je veliki uzorak populacije punopravnih glasaa Bosne i Hercegovine 1997-98. godine (tj. onih sa 18 ili vie godina u vreme izbora). Svi glasai koji su se prijavili 1997. i 1998. pokriveni su ovim izvorom. Spojili smo ta dva biraka spiska (1997. i 1998.) u jedan (1997-98.). Preklapanje ova dva spiska je veliko. Godine 1998. bilo je samo oko 150.000 novih unesaka (prva registracija 1998). Svi drugi unesci iz 1998. takoe su pokriveni spiskom iz 1997. Prilikom spajanja, ukljuili smo sve uneske iz 1997. (prva registracija 1997.) i pored toga, nove uneske iz 1998. (150.000 unesaka iz prve registracije 1998.). U veini sluajeva, izgledalo je da unesci iz 1998 pokrivaju optine gde je 1997. registracija bila manje kompletna. Ukupna veliina spojenog spiska 1997-98. je 2.674.506 unesaka i uglavnom pokriva 1997. godinu. Treba imati u vidu da se spisak biraa ne moe koristiti da se napravi procena ukupnog broja stanovnika 1997. godine ili 1998. godine on je tada sigurno bio ve i od 2,7 miliona glasaa koji su uneti u spisak. Meutim, on se moe sa sigurnou koristiti prilikom izrade statistike koja karakterie nacionalni sastav 1997-98. i interno raseljene osobe i izbeglice 1997-98. Svi
839
apsolutni brojevi dobijeni iz spiska su najmanje vrednosti, to je vezano za nekompletnost ovog izvora. Sve relativne mere (tj. procenti) mogu se ekstrapolirati na kompletno stanovnitvo i mogu se smatrati pouzdanim. Spisak glasaa ima odreene nedostatke kao to su oni koji su navedeni i za popis (na pr. tipografske greke, nekompletni ili neuneti JMB-ovi, to jest jedinstveni matini brojevi i dr.). Nedostatci se mogu ispraviti na isti nain kao to je to uinjeno i sa popisom (Prilog B5). Dve vrste pojedinanih podataka, tj. podaci iz popisa i iz spiskova glasaa, povezani su zajedno kroz kompleksni proces uparenja. U tom procesu, velika veina lica koja su ukljuena u spisak glasaa (oko 80%), pronaena su u popisu stanovnitva iz 1991. Od ukupno 2.674.506 unesaka o glasaima, nekih 2.125.999 unesaka (tj. tano 79,5%) su povezani, od kojih je 319.405 bilo izvan zemlje, a 1.805.419 u zemlji. Povezani podaci formirali su osnovu za analize koje su obavljene u svrhu ovog izvetaja. Povezivanje popisa iz 1991. i spiskova glasaa iz 1997-98. omoguilo je da se ukljue svi podaci iz popisa za svakog uparenog glasaa. Stoga, za sve one glasae iz 1997-98. koji su povezani sa popisom, mogli smo da koristimo unete podatke o nacionalnosti iz popisa iz 1991, a takoe i one o njihovoj optini stanovanja 1991. godine. Sve analize su pravljene na osnovu nacionalnosti, dobijene na osnovu potpuno iste definicije za obe analizirane godine, za 1991. i takoe za 1997-98. Primenjena definicija je ona koja je koriena u upitniku iz popisa iz 1991, gde je nacionalnost samoprijavljeni odgovor na otvoreno pitanje. U originalnim popisnim formularima, graani Bosne i Hercegovine naveli su nekoliko stotina nacionalnih kategorija. Mi smo ponovno pregrupisali ove kategorije u etiri glavne grupacije: oni koji su se izjasnili kao Muslimani, Hrvati ili Srbi smatrani su za pripadnike tih konkretnih grupa, dok su sve ostale kategorije, ukljuujui Jugoslovene, svrstane u kategoriju Ostali. U odnosu na definiciju interno raseljenih lica, uporeene su optine stanovanja 1991. i 199798. za svaku obraivanu osobu. Ukoliko je neka osoba 1991. stanovala u razliitoj optini nego to je optina gde se ta osoba prijavila kao glasa za izbore 1997-98, onda je ta osoba uzeta kao interno raseljena. Napravljena su poreenja za post-dejtonske optine, to je ukljuivalo stvaranje nove varijable, post-dejtonska optina, za sve lica koje su unete u popis. Ovaj zadatak je uglavnom uspeno obavljen i na kraju je iskljuen iz analize morao biti samo mali broj naselja koja su podeljena izmeu politikih entiteta, RS i FBiH. Izbeglice su bile one lica koje su 1991. navedene kao stanovnici Bosne i Hercegovine (ukljuujui one na privremenom boravku u inostranstvu), a koji su se 1997-98. prijavili kao glasai u drugim zemljama. Bilo je otprilike 300.000 glasaa izvan zemlje koji su ispunili ovaj kriterijum. Neki su bili izuzeti iz statistike izbeglica zbog neuspenog uparivanja sa popisom ili im je nedostajao unesak post-dejtonske optine za 1991. (problem podeljenog naselja). Treba imati u vidu da su nae definicije interno raseljenih lica i izbeglica statistike, a ne pravne. Kao takvi, brojevi IRL-a i izbeglica koji su izneti u ovom izvetaju trebaju biti uzeti
840
kao priblini stvarnim brojevima. Treba takoe imati u vidu da je po naem miljenju ustanovljavanje pravih brojeva nemogu zadatak i to zbog ogranienih postojeih izvora informacija i fragmentarnih informacija koje se nalaze u ovim izvorima. Ne treba zaboraviti da odeljak 3.5 ovoga izvetaja predstavlja poreenje nae statistike zasnovane na podacima OEBS-a o IRL-ima 1997-98. sa onom koju su sakupili UNHCR i bosanska vlada za 2000. godinu. Baza podataka UNHCR-a i vlade BiH (DDPR) se mogu smatrati slubenom, jer je ona razvijena kao registracioni sistem za sve IRL-e i izbeglice u Bosni, kako bi im se omoguile socijalne povlastice i nadoknada za izgubljenu imovinu. Statistika zasnovana na DDPR-u opisuje IRL-e sa 2000. godinom, za razliku od podataka koje je pripremio OEBS, koje se odnose na 1997-98. I pored toga, ustanovili smo mnoge slinosti izmeu ova dva izvora. Oba izvora takoe daju znatno nie podatke od stvarnih podataka za 1992-95. Glavni rezultati ovoga izvetaja su sledei: Apsolutna i relativna veliina odreene etnike grupe na kompletnom podruju u predmetu Miloevi i optinama koje se odnose na predmet Miloevi u Bosni i Hercegovini: stanje od 1991. i 1997-98. Iskljuivo lica koje su roene pre 1980. Granice optina iz 1997. (Rezime tabela 1, Prilog A1). Mininalni broj interno raseljenih lica (IRL) i izbeglica sa podruja u predmetu Miloevi i optinama koje se odnose na predmet Miloevi u Bosni i Hercegovini: stanje iz 1997-98, po optini stanovanja iz 1991. Zasnovano na minimalnim brojevima, postotci IRL-a i izbeglica u odreenoj etnikoj grupi i u ukupnom broju svih IRL i izbeglica ustanovljenih 1997-98. su takoe ukljueni. Iskljuivo lica roena pre 1980. Granice optina od 1997. (Rezime tabela 2, Prilog A2). Procena nepoznatog ukupnog broja interno raseljenih lica (IRL) i izbeglica sa podruja u predmetu Miloevi i optinama koje se odnose na predmet Miloevi u Bosni i Hercegovini: stanje iz 1997-98, po optini stanovanja iz 1991. Iskljuivo lica roene pre 1980. Granice optina iz 1997. Ova analiza ima idnikativni karakter. ( Rezime tabela 3, Prilog A3).
Prilog A sadri kompletne tabele sa podacima na optinskom nivou, pripremljenim za ovaj izvetaj. Tabele se odnose jedino na optine koje pripadaju podruju u predmetu Miloevi. Pripremili smo tri glavne tabele sa podacima. Tabele 1 do 3, Prilozi A1 do A3, pripremljene su za svaku etniku grupu (tj. Muslimani, Hrvati, Ostali i Srbi). U prilogu A, meutim, navodimo ukupno 5 tabela. Pored tabela 1 do 3, Prilog A4 sadri podatke iz baze podataka DDPR-a, tj statistike UNHCR-a i Vlade BiH o IRL-ima i izbeglicama u Bosni 2000. godine. Prikazani su jedino statistiki podaci za one sa 18+ godina za vreme izbora 1997-98. (direktno uporedivo sa naim statistikim podacima). Prilog 5 predstavlja opti pregled etnikog sastava u odreenim optinama 1993. i 1995. (na osnovu izvora RS-a).
841
Detalji o izvorima i metodima primenjenim u ovom izvetaju mogu se pogledati u Prilogu B, odnosno C. U Prilogu D daje se rezime strunih kvalifikacija autora. U odeljcima 2 do 4 koji slede, iznosimo nae glavne nalaze. Odeljak 5 predstavlja rezime kljunih rezultata koji se razmatraju u ovom izvetaju. Sledi prikaz podruja u predmetu Miloevi. Godine 1991. Bosna i Hercegovina sastojala se od 109 optina (u daljem tekstu: predratne optine). Dejtonskim mirovnim sporazumom iz 1995, zemlja je podeljena na dva politika entiteta, Republiku Srpsku (u daljem tekstu: RS) i Federaciju Bosne i Hercegovine (u daljem tekstu: Federacija) i uvedena je nova klasifikaciju optina. Mnoge optine ostale su iste kao to su bile 1991, ali je uspostavljen i veliki broj novih. Granica meu entitetima podelila je nekoliko predratnih optina na dva dela, gde je jedan deo pripao RS-u, a drugi Federaciji. Po Dejtonskom sporazumu, svakom od ovih delova dat je status regularne optine. Nekoliko manjih podruja koja su polagala pravo na teritoriju u periodu izmeu 1992. i 1995. takoe su dobile taj status. Nakon rata, svaka optina (u daljem tekstu: post-dejtonska optina) dobila je numeriku ifru od 1 do 185. Jedan broj ifri ostao je prazan (36) poto im nije pripisana teritorija. Stvarni broj post-dejtonskih optina je 149 (od 1997, na osnovu klasifikacione eme OEBS-a). U svrhu ove studije, podruje u predmetu Miloevi definisano je kao podruje sledeih (predejtonskih) optine: Banja Luka, Biha, Bijeljina, Bilea, Bosanska Dubica, Bosanska Gradika, Bosanska Krupa, Bosanski Novi, Bosanski Petrovac, Bosanski amac, Bratunac, Brko, ajnie, elinac, Doboj, Donji Vakuf, Foa, Gacko, Gorade, Kalinovik, Klju, Kotor Varo, Nevesinje, Prijedor, Prnjavor, Rogatica, Rudo, Sanski Most, Sarajevo Centar, Sarajevo Hadii, Sarajevo Ilida, Sarajevo Ilija, Sarajevo - Novi Grad, Sarajevo Novo Sarajevo, Sarajevo - Pale, Sarajevo Stari Grad, Sarajevo - Trnovo, Sarajevo Vogoa, Sokolac, Srebrenica, ekovii, ipovo, Tesli, Trebinje, Viegrad, Vlasenica, i Zvornik. Sve bitne komponente ukljuene su za podeljene optine, tj. analizirane su sve one post-dejtonske optine koje zajedno predstavljaju podruje odreene pre-dejtonske optine.
842
Slika 1.
Referentna mapa Bosne i Hercegovine i podruje u predmetu Miloevi
184 008 005 010 007 009 004 003 032 033 034 035 183 074 082 083 061 101 088 089 118 135 133 130 136 140 131 132 141 142 165 138 121 104 103 185 105 013 038 036 027 029 028 021 020
030 059 031 070
144 142
146 143 167 168
147
170 169
163
166
161 164
180 181
182
Napomena: Brojke navedene u Slici 1 su optinske ifre OEBS-a. Imena optina u predmetu Miloevi nalaze se u Prilogu B. Slika 1 prikazuje mapu Bosne i Hercegovine podeljene na post-dejtonske optine i njihove granice iz1997. godine. Podela zemlje na dva politika entiteta, RS i Federaciju, takoe je prikazana na mapi. Optine koje se razmatraju u ovom izvetaju naznaene su plavom bojom (vidi dalje u tekstu). One predstavljaju podruje u predmetu Miloevi koje se ovde razmatra.
843
2. 2.1
Etniki sastav 1991. i 1997-98.1 Etniki sastav podruja u predmetu Miloevi, 1991 i 1997-98
U ovom odeljku razmatraju se promene u etnikom sastavu za celokupno podruje u predmetu Miloevi i na podelu tog podruja na RS-FBiH u podruju, od 1991. do 1997-98. Prikazani su apsolutni i relativni brojevi, promena 1991-97. iskazana je kvantitativno. Tabela 2 i Slika 1 koje su priloene u daljem tekstu koriste se prilikom razmatranja u ovom odeljku. Treba imati u vidu da su svi rezultati koji se razmatraju u Odeljcima 2.1 do 2.4 predstavljaju uzorke uzete iz rezimirajue Tabele 1 priloene u Prilogu A1. Tabela 2. Etniki sastav podruja u predmetu Miloevi 1991. godine u poreenju sa 199798, apsolutni brojevi i procenti, iskljuivo lica roene pre 1980, optinske granice iz 1997.
Podruje u predmetu Miloevi Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 1991. 785.553 720.325 140.918 156.463 1.803.259 1997-98. 517.320 276.678 25.741 57.383 877.122 1991. 43,6 39,9 7,8 8,7 100,0 1997-98. 1991-97. (%) 59,0 31,5 2,9 6,5 100,0 35,4 -21,0 -62,4 -24,6 0,0
Deo RS u predmetu Miloevi Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 1991. 587.307 344.803 79.127 83.180 1.094.417 1997-98. 506.695 7.933 7.002 33.352 554.982 1991. 53,7 31,5 7,2 7,6 100,0 1997-98. 1991-97. (%) 91,3 1,4 1,3 6,0 100,0 70,1 -95,5 -82,5 -20,9 0,0
Deo FBiH u predmetu Miloevi Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 1991. 198.246 375.522 61.791 73.283 708.842 1997-98. 10.625 268.745 18.739 24.031 322.140 1991. 28,0 53,0 8,7 10,3 100,0 1997-98. 1991-97. (%) 3,3 83,4 5,8 7,5 100,0 -88,2 57,5 -33,3 -27,8 0,0
1 U celom izvetaju povremeno koristimo oznaku 1997. za spojene birake spiskove iz 1997-98. (posebno u grafikonima i tabelama). Razlog za to je taj to spojeni spisak sadri otprilike 150.000 unesaka iz 1998, dok su svi ostali iz 1997. Stoga je prilino prihvatljivo da se smatra da spisak 1997-98. prvenstveno opisuje situaciju 1997. godine.
844
U svrhu procenjivanja etnikog sastava pre i posle sukoba u Bosni i broja interno raseljenih lica i izbeglica, koristili smo popis stanovnitva iz 1991. i birake spiskove iz 1997-98. Ta dva izvora su uopte reeno veoma obimna i pouzdana, sa samo manjim nedostatcima. Popis praktino pokriva kompletno stanovnitvo Bosne 1991, tj. sva lica koja su boravila u zemlji, kao i ona koja su privremeno boravila u inostranstvu na dan popisa, 31. marta 1991. Pokrivene su sve starosne dobi. U papiru je izostavljen verovatno vrlo mali broj ljudi. U izvetaju o zakljuenju popisa priloenom u Prilogu B3, koji je sastavila Nora Selimovi, lan republike popisne komisije 1991. godine, ne pominje se to pitanje. Glavni nedostatak vezan je za este tipografske greke u imenima, to implicira da uparenje popisa sa spiskom biraa nije savreno (manje od 100%). Postignuti stepen uparenja od oko 80% (u odnosu na spisak biraa) znai da je 80% unesaka u biraki spisak upareno sa unescima u popisu. Samo 80% ovih glasakih unesaka moglo se koristiti u analizi etnikog sastava, interno raseljenih lica i izbeglica. Preostalih 20% moralo je biti iskljueno. Takoe, tipografske greke u popisu smanjile su glasaku populaciju za 20 posto (sa 2,7 neto vie od 2 miliona). Glasaka populacija koja se ovde razmatra, meutim, u celokupnoj Bosni i Hercegovini i broji priblino 2 miliona osoba, to je gotovo 60% od procenjenog ukupnog broja od 3,4 miliona 1995. godine (UN, World Population Prospects /Prognoza svetske populacije/, izdanje 1998.). Prema procenama UN-a, otprilike njih 2,5 miliona imali su 1995. godine 18 ili vie godina, te stoga 2 miliona glasake populacije predstavlja otprilike 80% ukupnog stanovnitva starijeg od 18 godina koje je 1995. ivelo u Bosni i Hercegovini. Radna verzija popisa BiH iz 1991. koju je Odeljenje za demografiju sistematski koristilo, sadri ukupno 4.377.032 unesaka. Populacija s pravom glasa na izborima 1997-98. bila je manja i iznosila je 3.565.703 lica 1991. godine. Od toga broja, otprilike 75% osoba registrovanih da glasaju prijavljeni su u spojenom birakom spisku za 1997-98, gde je broj jedinstvenih unesaka iznosio 2.674.506. Dok je popisna populacija kompletna (tj. praktino pokriva kompletno stanovnitvo Bosne 1991. broj registrovanih glasaa se jedino moe gledati kao veliki uzorak koji predstavlja stanovnitvo koje je ivelo u zemlji 1997-98. Mada je teko precizno proceniti koliko je veliki taj uzorak, jasno je da se radi o velikom i pouzdanom izvoru. Koristei ova dva izvora, popis iz 1991. i spisak biraa iz 1997-98, procenili smo broj stanovnika koji su iveli na podruju u predmetu Miloevi 1991. i 1997-98. i analizirali etniki sastav tog stanovnitva za obe godine (Tabela 2 i Slika 1). U analizu su ukljuena samo lica koje su 1997-98 imala 18 i vie godina. Oni mlai od godina iskljueni su iz svih statistika koje se razmatraju u ovom izvetaju. Na podruju u predmetu Miloevi, 1991. godije ivelo je 1.803.259 stanovnika starih 18 i vie godina, a 1997-98. 877.122 stanovnika. Pad u broju stanovnika ne moe se gledati kao stvarna promena. On je velikim delom vezan za nepotpunost birakog spiska koji ne pokriva kompletnu populaciju ve njen deo (prema proceni OEBS-a, 80%). Oba izvora, meutim, pruaju pouzdane relativne mere etnikog sastava, tj procenata. tavie, procenti se mogu
845
bezbedno projektovati na celo stanovnitvo. Iz tih razloga, koncentriemo se na procente, a samo povremeno se pozivamo na apsolutne brojeve. Pre rata, 1991. godine, otprilike 43,6% stanovnitva na podruju u predmetu Miloevi bili su Srbi, 39,9% Muslimani i 7,8% Hrvati. Preostale etnike grupe sainjavale su 8,7% stanovnitva. Etniki sastav je bio meovit, gde su dve glavne grupacije, Srbi i Muslimani, bile zastupljene u slinim procentima, a u vidu apsolutnih brojeva, ove dve grupe brojale su 785.553, odnosno 720.325 lica. Srba je u odnosu na Muslimane, 1991. godine bilo 1 prema 0,92 (manje od jednog Muslimana (0,92) po jednom Srbinu). to se Hrvata tie (njih 140.918 ivelo je na podruju u predmetu Miloevi 1991. godine), odnos je bio 1 prema 0,18. Godine 1997-98, etniki sastav na podruju u predmetu Miloevi sastojao se od 59% Srba, 31,5% Muslimana, 2,9% Hrvata i 6,5% Ostalih. Srbi su postali grupacija sa apsolutnom veinom, a procenti drugih etnikih grupa smanjili su se, pri emu se najvie smanjilo uee Hrvata, za nekih 62,4%. Apsolutni broj srpskih stanovnika prema spisku biraa iznosio je 517.320 osoba, dok je muslimansko stanovnitvo brojalo 276.678 osoba. Odnos izmeu Srba i Muslimana 1997-98. godine bio je 1 (Srbin) prema 0,53 (Muslimana). Odnos izmeu Srba i Hrvata iznosio je 1 prema 0,05 tokom istog perioda. Hrvatsko stanovnitvo prijavljeno u birakim spiskovima brojalo je samo 25.741 osoba. Za celo podruje u predmetu Miloevi, jasno se moe videti znatan pad u procentualnoj zastupljenosti Muslimana, Hrvata i Ostalih (-21%, -62% i -24,6%) i poveanje u procentualonoj zastupljenosti Srba (+35,4%). Najvei apsolutni gubici dogodili su se meu Muslimanima, drugoj najveoj etnikoj grupaciji 1991. godine. Njihov broj je pao sa 720.325 1991. godine (na barem) 276.678 1997-98, odnosno za 443,647 osoba. Ovaj pad se moe uzeti kao gornja granica opteg pada u stanovnitvu Muslimana starih 18 i vie godina, poto su oni koji su bili registrovani tokom izbora 1997-98. predstavljaju uzorak svih Muslimana koji su iveli na podruju u predmetu Miloevi 1997-98. Uveanjem uzorka svih glasaa Muslimana iz 1997-98. godine za 20% (sa 276.678 na 332.014) dobio bi se procenjeno stvarno smanjenje muslimanskog stanovnitva za 388.311 osoba (umesto 443.647). Gornje procene pada za Hrvate i Ostale su 115.177 odnosno 99.080 osoba (a procenjeni stvarni pad: 110.029 odnosno 87.603). Gorespomenuti obrasci u etnikom sastavu grafiki su prikazani na Slici 1, koja takoe sadri dva pod-dela podruja u predmetu Miloevi, RS deo (Republika Srpska) i FBiH deo (Federacija Bosne i Hercegovine). Treba imati u vidu da najvei deo podruja u predmetu Miloevi pripada Republici Srpskoj (43 od 69 post-dejtonskih optina, 1.094.417 osoba 1991. godine), a samo 26 optina (708.842 lica 1991. godine) nalaze se u Federaciji Bosne i Hercegovine. Za Hrvate i Ostale obrasci su slini, kako u RS, tako u FBiH delu. Uoeni obrasci za Srbe i Muslimane suprotni su u svakom od delova podruja. U RS delu, vide se veliki pad u procentu Muslimana i znatno poveanje u procentu Srba, dok se suprotan obrazac uoava u
846
FBiH delu. Oigledno je da je muslimansko stanovnitvo nestalo iz optina u RS-u na podruju u predmetu Miloevi, a srpsko stanovnitvo iz dela u FBiH. Mnogi Muslimani otili su u optine koje se nalaze u Federaciji, dok se srpsko stanovnitvo iselilo iz FBiH dela na podruju u predmetu Miloevi i otilo u optine u RS-u. Ova dva procesa, zajedno sa migracijom van Bosne i umrlima, upuivala su na to da se muslimansko stanovnitvo u RS delu podruja smanjilo za 95,5% 1997-98. godine u odnosu na 1991, a da se srpsko stanovnitvo u FBiH smanjilo za 88,2 % u istom periodu. U apsolutnim brojevima, 1997-98. je u RS delu identifikovano 7.933 Muslimana, u odnosu na 344.803 Muslimana koji su tamo iveli 1991. U FBiH delu, 1997-98 registrovalo se nekih 10.625 Srba u poreenju sa 198.246 koliko ih je tamo ivelo 1991. U apsolutnim brojevima, pod pretpostavkom da je odziv Muslimana i Srba na izborima bio jednak, pad u broju muslimanskih stanovnika bio je mnogo dramatiniji nego pad u broju Srba. Slika1. Etniki sastav podruja u predmetu Miloevi, 1991. u odnosu na 1997-98.
Celokupno podruje 100 80 60 40 20 0 Srbi Muslimani Hrvati Ostali 1991. 1997.
100 80 60 40 20 0 Srbi
RS deo podruja
Muslimani Hrvati
Ostali 1991.
1997.
100 80 60 40 20 0 Srbi
FBiH deo podruja
Muslimani Hrvati
Ostali 1991.
1997.
847
Ukratko, iako u relativnoj meri promene u RS i FBiH delovima podruja u predmetu Miloevi nisu bile razliite za Muslimane (-95,5% u RS-u) i Srbe (-88,2% u FBiH), u apsolutnom smislu gubici meu muslimanskim stanovnitvom su mnogo vei nego gubici meu srpskim stanovnitvom na podruju u predmetu Miloevi. 2.2 Etniki sastav sedam odabranih optina sa podruja u predmetu Miloevi, 1991. i 1997-98.
U odeljku 2.2 nastavljamo sa razmatranjem promena u etnikom sastavu tako to emo se usredsrediti na sedam odabranih optina (u daljem tekstu: podruje broj 7 u predmetu Miloevi) koje se sve nalaze na istonoj granici Bosne sa Srbijom i predstavljaju optine u kojima je dolo do najveih promena na podruju u predmetu Miloevi. Te optine su Bijeljina (RS), Bratunac (RS), Brko (RS, FBiH), Foa (RS, FBiH), Srebrenica (RS), Viegrad (RS) i Zvornik (RS, FBiH). Treba obratiti panju na to da su tri optine podeljene nakon rata, i to Brko, Foa i Zvornik. Zato ne analiziramo samo sedam, ve, ustvari, deset optina, od kojih sedam pripadaju RS delu podruja broj 7 u predmetu Miloevi, a tri pripadaju FBiH delu. Tabela 3 (M - Muslimani, H - Hrvati, S Srbi i O-Ostali) i Slika 2 (a - nepodeljene optine i b podeljene optine) rezimira promene u ovim optinama. Tabela 3M. Procentualna zastupljenost Muslimana u stanovnitvu na podruju broj 7 u predmetu Miloevi, stanje iz 1991. i 1997-98, lica roene pre 1980, granice optina iz 1997.
1991-97. promene u% Muslimana Stanovnitvo 1991. Uzorak stanovnitva 1997-98. (Procenti) Muslimani % Muslimana sve nacionalnosti Muslimani % Muslimana 159.189 137.457 21.732 24.314 16.284 10.877 20.309 2.932 14.559 21.361 11.178 7.923 29.452 48,6 48,0 52,8 29,8 61,8 42,4 42,9 68,8 48,1 73,2 62,5 70,4 54,8 155.441 138.767 16.674 55.807 10.852 12.871 20.752 457 12.091 7.442 9.241 3.346 22.582 15.939 2.130 13.809 1.429 10 10.023 546 454 6 7 3 3.332 129 10,3 1,5 82,8 2,6 0,1 77,9 2,6 99,3 0,0 0,1 0,0 99,6 0,6 -78,9 -96,8 +56,8 -91,4 -99,9 +83,5 -93,9 +44,4 -99,9 -99,9 -99,9 +41,5 -99,0
Optina
Sve nacionalnosti
pr edmet MILO[EVI] podr uje u je -7 od ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBiH) (FBiH) 1. Bijeljina (RS) 2. Bratunac (RS) 3. Br~ko: - Rahi} / Ravne (Br~ko Federacija) (FBiH) - Br~ko (RS) 4. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 5. Srebrenica (RS) 6. Vi{egrad (RS) 7. Zvornik: - Sapna (FBiH) - Zvornik (RS)
327.549 286.401 41.148 81.650 26.369 25.632 47.294 4.261 30.247 29.198 17.883 11.255 53.760
848
Tabela 3H. Procentualna zastupljenost Hrvata na podruju 7 u predmetu Miloevi, stanje iz 1991. i 1997-98, lica roene pre 1980, granice optina iz 1997.
Stanovnitvo 1991. % Hrvata Sve nacionalnosti Hrvati 327.549 286.401 41.148 81.650 26.369 25.632 47.294 4.261 30.247 29.198 17.883 11.255 53.760 19.806 9.068 10.738 448 38 10.727 8.337 0 84 35 30 11 96 6,0 3,2 26,1 0,5 0,1 41,9 17,6 0,0 0,3 0,1 0,2 0,1 0,2 Uzorak stanovnitva iz 1997-98. Sve nacionalnosti Hrvati % Hrvata 155.441 138.767 16.674 55.807 10.852 12.871 20.752 457 12.091 7.442 9.241 3.346 22.582 3.282 1.026 2.256 375 42 2.256 394 0 41 34 60 0 80 2,1 0,7 13,5 0,7 0,4 17,5 1,9 0,0 0,3 0,5 0,6 0,0 0,4 1991-97. promene u % Hrvata (Procenti) -65,1 -76,6 -48,2 +22,5 +168,6 -58,1 -89,2 np +22,1 +281,1 +287,0 -100,0 +98,4
Optina
je-7 pr edmet MILO[EVI] podr u uje-7 od ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BH (FBiH) (FBiH) 1. Bijeljina (RS) 2. Bratunac (RS) 3. Br~ko: - Rahi} / Ravne (Br~ko Federacija) (FBiH) - Br~ko (RS) 4. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 5. Srebrenica (RS) 6. Vi{egrad (RS) 7. Zvornik: - Sapna (FBiH) - Zvornik (RS)
03081751
Tabela 3S. Procentualna zastupljenost Srba na podruju 7 u predmetu Miloevi, stanje iz 1991. i 1997-98, lica roene pre 1980, granice optina iz 1997.
Stanovnitvo 1991. Srbi % Srba 129,394 121,576 7,818 49,654 9,588 3,329 12,199 1,280 14,558 7,205 5,837 3,209 22,535 39.5 42.4 19.0 60.8 36.4 13.0 25.8 30.0 48.1 24.7 32.6 28.5 41.9 Uzorak stanovnitva 1997-98. Sve nacionalnosti Srbi % Srba 155,441 138,767 16,674 55,807 10,852 12,871 20,752 457 12,091 7,442 9,241 3,346 22,582 129,051 129,014 37 50,843 10,529 36 18,159 0 11,623 7,169 8,861 1 21,830 83.0 93.0 0.2 91.1 97.0 0.3 87.5 0.0 96.1 96.3 95.9 0.0 96.7 1991-97. promena u % Srba (Procenti) +110.2 +119.0 -98.8 +49.8 +166.8 -97.8 +239.2 -100.0 +99.7 +290.4 +193.8 -99.9 +130.6
Optina
Sve nacionalnosti 327,549 286,401 41,148 81,650 26,369 25,632 47,294 4,261 30,247 29,198 17,883 11,255 53,760
MILO[EVI], podr uje u je -7 pr edmet MILO[EVI], od ega: - Republika Sr pska (RS) (FBiH) Feder acija BH (FBiH) 1. Bijeljina (RS) 2. Bratunac (RS) 3. Br~ko: - Rahi} / Ravne (Br~ko Federacija) (FBiH) - Br~ko (RS) 4. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 5. Srebrenica (RS) 6. Vi{egrad (RS) 7. Zvornik: - Sapna (FBiH) - Zvornik (RS)
Tabela 3O. Procentualna zastupljenost Ostalih na podruju 7 u predmetu Miloevi, stanje iz 1991. i 1997-98, lica roene pre 1980, granice optina iz 1997.
Stanovnitvo 1991. Sve nacionalnosti Ostali % Ostalih 327.549 286.401 41.148 81.650 26.369 25.632 47.294 4.261 30.247 29.198 17.883 11.255 53.760 19.160 18.300 860 7.234 459 699 6.449 49 1.046 597 838 112 1.677 5,8 6,4 2,1 8,9 1,7 2,7 13,6 1,1 3,5 2,0 4,7 1,0 3,1 1991-97. promena u % Ostalih Uzorak stanovnitva 1997-98. (Procenti) Sve nacionalnosti Ostali % Ostalih 155.441 138.767 16.674 55.807 10.852 12.871 20.752 457 12.091 7.442 9.241 3.346 22.582 7.169 6.597 572 3.160 271 556 1.653 3 421 232 317 13 543 4,6 4,8 3,4 5,7 2,5 4,3 8,0 0,7 3,5 3,1 3,4 0,4 2,4 -21,2 -25,6 +64,1 -36,1 +43,5 +58,4 -41,6 -42,9 +,7 +52,5 -26,8 -61,0 -22,9
Optina
pr edmet MILO[EVI], podr u uje-7 je-7 od ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BH (FBiH) (FBiH) 1. Bijeljina (RS) 2. Bratunac (RS) 3. Br~ko: - Rahi} / Ravne (Br~ko Federacija) (FBiH) - Br~ko (RS) 4. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 5. Srebrenica (RS) 6. Vi{egrad (RS) 7. Zvornik: - Sapna (FBiH) - Zvornik (RS)
849
Godine 1991, ukupni broj stanovnika podruja 7 u predmetu Miloevi iznosio je 327.549 osoba (samo punopravni glasai 1997-98.), od ega su nekih 48,6% (159.189) bili Muslimani, 39,5% (129.394) Srbi, 6% (19.806) Hrvati i 5,8% (19.160) Ostali. Muslimani su bili veinska grupa (meutim, nisu imali apsolutnu veinu). Oni su bili veina ne samo na celom podruju, ve i u osam od deset optina. U est optina, Muslimani su bili apsolutna veina 1991. godine: u Bratuncu (61,8%), Foi-FBiH (68,8%), Srebrenici (73,2%), Viegradu (62,5%), Zvorniku-RS (54,8%) i Zvorniku/Sapni-FBiH(70,4%). U Brkom-FBiH (42,4%) i BrkomRS (42,9%), Muslimani su bili veinska grupacija, s razlikom u odnosu na drugu najveu grupaciju (tj. Srbe) veom od 5 %. U vezi sa dve preostale optine, u Bijeljini su Srbi imali apsolutnu veinu (60,8%), a u Foi-RS etniki sastav je bio meovit (48,1% su inili Srbi, a isti procenat i Muslimani). Meutim, u Foi kao celini, Muslimani su bili veina (50,7%), a Srbi su bili druga najvea etnika grupacija i imali su nekih 45,9% stanovnitva (starosti 18 i vie godina) 1991. godine. Godine 1997-98, etniki sastav podruja 7 u predmetu Miloevi bio je suprotan onom iz 1991, i to mnogo dramatinije za pojedinane optine. Uopteno govorei, na celom podruju moe se uoiti promena sa muslimanske veine (48,6%) 1991. godine, na muslimansku manjinu (10,3%) 1997-98. i sa srpske manjine (39,5%) 1991. godine na apsolutnu srpsku veinu (83%) 1997-98. Pad u ueu Muslimana u stanovnitvu podruja 7 u predmetu Miloevi iznosilo je 78,9%, dok je poveanje u ueu Srba iznosio 110,2 posto. Postotak Hrvata (2,1% godine 1997-98, pad od nekih 65,1%) i Ostalih (4,6% godine 1997-98, pad od oko 21,2%) u stanovnitvu je takoe opao, ali u manjoj meri nego podatak Muslimana (-78,9% godine 1997-98). Apsolutni broj stanovnika na podruju deset optina koji je slubeno zabeleen 1997-98. iznosio je 155.441 osoba (327.549 godine 1991.), gde su Srbi bili najvea grupacija (129.051), a Muslimani druga najvea grupacija sa samo 15.939 osoba. Na podruju je takoe bilo 3.282 Hrvata i 7.169 Ostalih. Upadljivo je da je uzorak populacije Srba 1997-98. (129.051) bio gotovo isti kao i kompletna populacija Srba registrovana 1991. godine na ovom podruju (129.394 osoba). Apsolutni broj muslimanskih stanovnika 1997-98. iznosio je samo 15.939 osoba, naspram 159.189 osoba koje su u ovim optinama tokom popisa iz 1991. (otprilike deset puta manje). Odnos izmeu Srba i Muslimana na podruju 7, podruja u predmetu Miloevi, promenio se sa 1 pre 1,23 godine 1991. (otprilike 12 Muslimana na svakih 10 Srba) na 1 prema 0,12 godine 1997-98. (otprilike 1,2 Muslimana na 10 Srba). Paljiviji pregled rezultata za pojedinane optine dokazuje duboke promene koje su zadesile Muslimane. Muslimani su do 1997-98. gotovo nestali iz svih sedam optina u RS-u na podruju 7 u predmetu Miloevi. Ovaj rezultat je potpuno pouzdan i u apsolutnom i relativnom smislu. Samo nekoliko pojedinanih osoba muslimanske nacionalnosti identifikovano je 1997-98. u optinama Bratunac (10 osoba), Foa (RS, 6), Srebrenica (7) i Viegrad (3). Meu najbrojnijim muslimanskim populacijama u optinama u RS-u na tom podruju 1991. godine, u Bijeljini je broj Muslimana pao sa 24.314 iz 1991. godine na 1.429
850
Muslimana 1997-98; u Brkom (RS) sa 20.309 na 546 i najdramatinije, u Srebrenici, sa 21.361 Muslimana 1991. na 7 Muslimana 1997-98. U relativnom smislu procenat Muslimana 1997-98. u optinama u RS-u na podruju 7 u predmetu Miloevi bio je od 0% do maksimalno 2,6% od ukupnog stanovnitva 1997-98, i u poreenju sa 1991. pao je za oko 91,4 do 99,9 posto. U tri FBiH optine na tom podruju, procenat Muslimana poveao se u proseku za 56,8 posto 1997-98. u poreenju sa 1991. Promene koje su ustanovljene za Hrvate i Ostale manje su duboke nego promene kod Muslimana, to se delimino moe objasniti time to su ove etnike grupe u vreme izbijanja sukoba 1991. godine bile manje.
851
Slika 2a. Etniki sastav sedam odabranih optina, 1991. u odnosu na 1997-98. Nepodeljene optine
Bijeljina (RS) 100 80 60 40 20 0 Srbi Muslimani Hrvati Ostali 1991. 1997.
Bratunac (RS) 100 80 60 40 20 0 Srbi Muslimani Hrvati Ostali 1991. 1997.
Srebrenica (RS) 100 80 60 40 20 0 Srbi Muslimani Hrvati Ostali 1991. 1997.
Vi{egrad (RS) 100 80 60 40 20 0 Srbi Muslimani Hrvati Ostali 1991. 1997.
852
Slika 2b.
Etniki sastav u sedam odabranih optina, 1991. u odnosu na 1997-98. Podeljene optine
RS deo Br~kog 100 80 60 40 20 0 FBiH deo Br~kog
100 80 60 40 20 0 Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali 1991. 1997.
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali 1991.
1997.
100 80 60 40 20 0 Srbi
RS deo Fo~e
100 80 60 40 20 0
FBiH deo Fo~e
Muslimani
Hrvati
Ostali 1991. 1997.
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali 1991.
1997.
100 80 60 40 20 0 Srbi
RS deo Zvornika
100 80 60 40 20 0
FBiH deo Zvornika
Muslimani
Hrvati
Ostali 1991. 1997.
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali 1991.
1997.
Treba takoe imati u vidu da su Srbi, koji su 1991. bili u veini samo u Bijeljini, jednoj od sedam RS optina na podruju 7 u predmetu Miloevi, nakon rata, 1997-98, postali apsolutna veina u svih sedam optina. U Bijeljini (91,1% godine 1997-98.), Bratuncu (97%), Brkom (RS, 87,5%), Foi (RS, 96,1%), Srebrenici (96,3%), Viegradu (95,9%) i Zvorniku (RS, 96,7%), udeo Srba se, u poreenju sa 1991, poveao barem za 49,8% (Bijeljina) pa do 290,4%(Srebrenica) godine 1997-98.
853
Dramatine promene u etnikom sastavu razmotrene u ovom odeljku ne mogu se pripisati demografskim, socio-ekonomskim uzorcima ili uzrocima vezanim za nain ivota koji bi doveli do odreenog toka ili veliine razvoja populacije.
2.3
Poreenje etnikog sastava Bosne i Hercegovine, podruje u predmetu Miloevi i sedam odabranih optina, 1991. i 1997-98.
Odeljak 2.3 fokusiran je na prikazivanje promena u etnikom sastavu na podruju u predmetu Miloevi, a u kontekstu promena uoenih, s jedne strane, za celu Bosnu i Hercegovinu, a s druge, za sedam odabranih optina u kojima su promene bile najizraenije. Prilikom poreenja, koristie se relativne brojke (tj. procenti), apsolutni brojevi su priloeni kako bi ilustrovali uzorke koji su korieni u analizi. Rezultati u Tabeli 4 (a - apsolutni brojevi i b procenti) predstavljaju osnovu za raspravu i referencu. Uzorci glasaa iz 1997-98, korieni u analizi etnikog sastava u Odeljku 2 te interno raseljenih lica i izbeglica u Odeljku 3, obimni su i pouzdani (Tabela 4a). Populacija glasaa iz 1997-98. predstavljala je 50,6% stanovnitva Bosne i Hercegovine sa popisa iz 1991. s tim da je RS deo Bosne predstavljen uzorkom od 50% glasaa, a FBiH deo uzorkom od 50,9%. Za podruje u predmetu Miloevi, podaci su bili sledei: 48,4% (celokupno podruje), 50,7%(RS) i 45,4 posto (FBiH). Oigledno, spisak biraa predstavlja velike delove populacije iz popisa s pravom glasa na izborima 1997-98. Gorespomenuti brojevi dobijeni su iz povezanih podataka, stoga je stvarni uzorak glasaa (povezani i nepovezani podaci) ak i vei. Treba imati u vidu da je relativna veliina podruja u predmetu Miloevi (i predmeta-7 /kao u originalu/) slina u oba razmatrana perioda, 1991. i 1997-98. Godine 1991, stanovnitvo podruja u predmetu Miloevi predstavljalo je priblino 50,6% stanovnitva Bosne i Hercegovine s pravom glasa na izborima 1997-98, a 1997-98. oko 48,6% stanovnitva starog 18 i vie godina, Bosne ustanovljenog na osnovu spiska biraa. Stoga, i pored razliite apsolutne veliine stanovnitva 1991. i 1997-98, u relativnim okvirima podruje u predmetu Miloevi sadri slian deo stanovnitva cele zemlje. Isti podaci za podruje 7 u predmetu Miloevi bili su 9,2% za 1991, i 8,6% za 1997-98, ponovo veoma blizu. Promene u etnikom sastavu cele Bosne i Hercegovine u periodu izmeu 1991. i 1997-98. paradoksalno, nisu bile veoma velike (Tabela 4b i Slika 3 dalje u tekstu), a sastav je 1997-98. ostao meovit kao to je bio 1991. Do 1997-98. udeo Muslimana i Srba blago se poveao za 7,7 odnosno 9,7%, dok je udeo Hrvata i Ostalih opao za 24,5 odnosno 26,1 posto. Promene koje su zapaene za celu zemlju proizale su iz promena u svim mestima u Bosni, posebno u RS i FBiH, koja su esto imala suprotni profil. Uopteno govorei, u Republici Srpskoj dolo je do otrog pada udela Muslimana i Hrvata u periodu izmeu 1991. i 1997-98. (u manjoj meri i Ostalih), a u relativnim okvirima povealo se srpsko stanovnitvo. U Federaciji Bosne i Hercegovine, srpsko stanovnitvo se relativno smanjilo (u manjoj meri primeuje se pad i Hrvata i Ostalih), dok se udeo Muslimana poveao.
854
Tabela 4a. Etniki sastavstanovnitva Bosne i Hercegovine starog 18 i vie godina i dva podruja u predmetu Miloevi, 1991. u poreenju sa 1997-98, apsolutni brojevi
Bosna i Hercegovina podruje u predmetu MILO[EVI] Predmet MILO[EVI] - podru~je 7
1991. 1,147,904 1,505,893 630,895 281,011
1997-98. 637,321 820,844 241,008 104,969
1991. 785,553 720,325 140,918 156,463 1,803,259
1997-98. 517,320 276,678 25,741 57,383 877,122
1991. 129,394 159,189 19,806 19,160 327,549
1997-98. 129,051 15,939 3,282 7,169 155,441
3,565,703 1,804,142
RS deo Bosne i Hercegovine
RS deo podru~ja u predmetu MILO[EVI]
RS deo podruja pred. Miloevi podru~je 7
1991. 735,021 376,880 128,490 98,950 1,339,341
1997-98. 615,758 8,552 7,871 37,944 670,125
1991. 587,307 344,803 79,127 83,180 1,094,417
1997-98. 506,695 7,933 7,002 33,352 554,982
1991. 121,576 137,457 9,068 18,300 286,401
1997-98. 129,014 2,130 1,026 6,597 138,767
FBiH deo Bosne i Hercegovine
FBiH deo podru~ja u predmetu MILO[EVI] FBiH deo podr.u pred. Miloevi podru~je 7
Nacionalnost
1991.
1997-98. 21,563 812,292 233,137 67,025
1991. 198,246 375,522 61,791 73,283 708,842
1997-98. 10,625 268,745 18,739 24,031 322,140
1991. 7,818 21,732 10,738 860 41,148
1997-98. 37 13,809 2,256 572 16,674
Srbi 412,883 Muslimani 1,129,013 Hrvati 502,405 Ostali 182,061 Ukupno
2,226,362 1,134,017
Tabel 4b. Etniki sastav stanovnitva Bosne i Hercegovine starog 18 i vie godina i dva podruja u predmetu Miloevi, 1991. u poreenju sa 1997-98., procenti
Bosna i Hercegovina Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 1991. 32.2 42.2 17.7 7.9 100.0 1997-98. 1991-97. (%) 35.3 45.5 13.4 5.8 100.0 9.7 7.7 -24.5 -26.2 0.0 Podru~je u predmetu MILO[EVI] Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 1991. 1997-98. 1991-97. (%) 43.6 39.9 7.8 8.7 100.0 59.0 31.5 2.9 6.5 100.0 35.4 -21.0 -62.4 -24.6 0.0 Predmet MILO[EVI] - podru~je 7 Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 1991. 39.5 48.6 6.0 5.8 100.0 1997-98.1991-97. (%) 83.0 10.3 2.1 4.6 100.0 110.2 -78.9 -65.1 -21.2 0.0
RS deo Bosne i Hercegovine Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 1991. 54.9 28.1 9.6 7.4 100.0 1997-98. 1991-97. (%) 91.9 1.3 1.2 5.7 100.0 67.4 -95.5 -87.8 -23.4 0.0
RS deo podru~ja u predmetu MILO[EVI] Nacionalnost Srbi Muslims Hrvati Ostali Ukupno 1991. 53.7 31.5 7.2 7.6 100.0 1997-98.1991-97. (%) 91.3 1.4 1.3 6.0 100.0 70.1 -95.5 -82.5 -20.9 0.0
RS deo pdruja u pred. Miloevi - podru~je 7 Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 1991. 42.4 48.0 3.2 6.4 100.0 1997-98. 1991-97. (%) 93.0 1.5 0.7 4.8 100.0 119.0 -96.8 -76.6 -25.6 0.0
FBiH deo Bosne i Hercegovine Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 1991. 18.5 50.7 22.6 8.2 100.0 1997-98. 1991-97. (%) 1.9 71.6 20.6 5.9 100.0 -89.7 41.3 -8.9 -27.7 0.0
FBiH deo podru~ja u predmetu MILO[EVI] Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 1991. 28.0 53.0 8.7 10.3 100.0 1997-98.1991-97. (%) 3.3 83.4 5.8 7.5 100.0 -88.2 57.5 -33.3 -27.8 0.0
FBH deo podr. u pred. Milorvi - podru~je 7 Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 1991. 19.0 52.8 26.1 2.1 100.0 1997-98. 1991-97. (%) 0.2 82.8 13.5 3.4 100.0 -98.8 56.8 -48.2 64.1 0.0
855
Budui da se etniki sastav cele zemlje u relativnim okvirima veoma malo promenio od 1991. do 1997-98, oigledno je da e promene uoene za podruje u predmetu Miloevi biti ekstremne u poreenju s onima u Bosni. Da bi izbegli takav utisak, koncentriemo se na uporedive promene primeene u RS i FBiH delovima Bosne i podruja u predmetu Miloevi (kao i predmeta-7 /kao u originalu/). Slika 3. Etniki sastav Bosne i Herzegovine, 1991. u poreenju sa 1997-98.
100 80 60 40 20 0 (%) Bosna i Hercegovina
Srbi
Muslimani
Hrvati 1991.
Ostali 1997.
100 80 60 40 20 0
(%)
RS deo Bosne i Hercegovine
Srbi
Muslimani
Hrvati 1991.
Ostali 1997.
100 80 60 40 20 0
(%)
FBiH deo Bosne i Hercegovine
Srbi
Muslimani
Hrvati 1991.
Ostali 1997.
Prvo uporeujemo tri podruja RS-a, prikazana u Tabelama 4a i 4b: Republiku Srpsku, RS deo podruja u predmetu Miloevi i RS deo podruja 7 u predmetu Miloevi. Za sva RS podruja u periodu od 1991. do 1997-98. tipino je veliko poveanje srpskog stanovnitva i veliki pad u populacijama Muslimana i Hrvata (u manjoj meri i Ostalih). Najvee poveanje procenta Srba dogodilo se na podruju 7 u predmetu Miloevi, i to za 119%. Apsolutni broj srpskih stanovnika se na ovom podruju takoe oigledno poveao (sa 121.576 godine 1991. na 129.014 godine 1997-98.). Udeo srpskog stanovnitva na podruju u
856
predmetu Miloevi poveao se za 70,1% godine 1997-98. u odnosu na 1991. i to je po veliini drugo poveanje, dok je poveanje u celoj RS iznosilo 67,4% i bilo je najnie od tri RS podruja. Na sva tri RS podruja stanovnitvo Muslimana, Hrvata i Ostalih smanjilo se od 1991. do 1997-98. u relativnom i apsolutnom smislu. Pad u broju muslimanskog stanovnitva bio je najvei od tri etnike grupe. Pad na podruju 7 u predmetu Miloevi bio je najvei (96,8%) u poreenju sa padom u Republici Srpskoj (95,5%) i RS delu podruja u predmetu Miloevi (95,5%). Svi ovi padovi su bili uzuzetno veliki. Na sva tri RS podruja udeo Muslimana pao je sa oko 28% u BiH, ili 31,5 % na podruju Miloevi i 48,0% u sedam optina, 1991. godine na 1,3 do 1,5% godine 1997-98, a apsolutni brojevi za Muslimane smanjeni su na 2.130 sa 137.457 na podruju 7 u predmetu Miloevi, na 7.933 sa 344.803 na celokupnom podruju Miloevi. U Republici Srpskoj 1991. godine bilo je 376.880 Muslimana, a samo 8.552 Muslimana prijavljeno je 1997-98. Za Hrvate se pokazao slian, ali manje dramatian obrazac. Ostali su bili manje pogoeni od tri analizirane etnike grupe. Ukoliko se porede FBiH delovi ta tri podruja, prvo se moe uoiti poveanje procenta Muslimana (57,5% odnosno 56,8% na podruju u predmetu Miloevi i podruju 7 u predmetu Miloevi), a 41,3% u Federaciji Bosne i Hercegovine). Nije bilo poveanja apsolutnog broja muslimanskih stanovnika na bilo kom od FBiH podruja. Drugo, moe se primetiti pad u procentu Srba, Hrvata i Ostalih. Najvie su pogoeni Srbi, iji je postotak pao za 98,8% (podruje 7 u predmetu Miloevi), 88,2% (podruje u predmetu Miloevi) i 89,7% (Federacija Bosne i Hercegovine). Pad je bio vei na podruju 7 u predmetu Miloevi (98,8%) nego u celokupnoj Federaciji (89,7%) ili na celom podruju iz predmeta Miloevi (88,2%). Postotak Ostalih pao je na podruju u predmetu Miloevi isto onoliko koliko i u celoj Federaciji (27,7%), ali se poveao u podruju 7 u predmetu Miloevi (64,1%). Podruja u predmetu Miloevi se sa najvie smisla mogu porediti sa Republikom Srpskom. Sledi rezime ovog poreenja: - RS delovi podruja u predmetu Miloevi su oni gde je dolo do najveeg smanjenja populacije Muslimana i Hrvata. Postotak Muslimana pao je za 95,5 odnosno 96,8%, a Hrvata za 82,5 odnosno 76,6% na podruju u predmetu Miloevi i podruju 7 u predmetu Miloevi. Pad koji je uoen u postotku Muslimana i Hrvata u celoj Republici Srpskoj bio je 95,5 odnosno 87,8 procenata. Tako je, postotak Muslimana najvie opao na podruju 7 u predmetu Miloevi (za 96,8%), a Hrvata u RS-u (za 87,8%). - Uopte reeno, u RS podrujima gde je postotak Muslimana (ili Hrvata) bio relativno vii 1991, i pad postotka dobijenog za 1997-98. bio je proporcionalno vei. - Nije opao samo udeo, ve i apsolutna veliina populacije Muslimana i Hrvata na sva tri RS podruja. Apsolutni broj Muslimana smanjen je na 2.130 sa 137.457 na podruju 7 u predmetu Miloevi, i na 7.933 sa 344.803 na celokupnom podruju u predmetu Miloevi. U Republici Srpskoj, muslimansko stanovnitvo 1991. godine brojalo je 376.880 ljudi, a samo 8.522 Muslimana registrovano je 1997-98. Za Hrvate su ustanovljeni slini, ali manje dramatini obrasci.
857
Relativna veliina populacije Srba poveala se na sva tri RS podruja (70,1% na podruju u predmetu Miloevi, 119% na podruju 7 upredmetu Miloevi i 67,4% u Republici Srpskoj). Na podruju 7 u predmetu Miloevi, apsolutni broj srpskih stanovnika povean je zajedno sa poveanjem postotka Srba (sa 121.576 godine 1991. godine na 129.014 godine 1997-98.).
Opte uzevi, dolo je do dramatine promene u etnikom sastavu sva tri RS podruja, a najvie na RS delu podruja 7 u predmetu Miloevi. 2.4 Rezime promena u etnikom sastavu podruja u predmetu Miloevi: mape nacionalnih veina za 1991. i 1997-98.
Odeljak 2.4 rezimira promene u etnikom sastavu razmatranjem nacionalne veine na podruju u predmetu Miloevi 1991. i 1997-98. (Slika 4a i 4b).
Slika 4a. Nacionalna veina na podruju u predmetu Miloevi 1991.
Kostajnica VelikaKladusa BosanskaDubica/ Kozarska Dubica
Buzim Caz in
Bosanski Novi/ Novi Grad
BosanskaGradiska/ Gradiska Srbac
Bosanski Brod/ Srpski Brod
Odzak
Domaljevac/ Samac Orasje Bosanski Samac/ S amac Orasje/ Srpsko Orasje
P rije dor Bosanska Krupa/ Krupana Uni L aktasi Bosanska Krupa ost S anski M ost / S rpski Sanski M SanskiMost Bihac Banja Luka Celinac Doboj D oboj Istok Usora T esanj Kljuc Kotor Varos Bosanski Petrova c / Petrovac SrpskiDrvar Kljuc/ Ribnik Drvar Kljuc /Undec. M rkonjicGrad Jug / Undec. Jajc e / Jezero Travnik S ipovo Donji Vakuf Bosansko Grahovo Glamoc S ipovo /Undec. Vitez Kupres / S rpski Kupres Bugojno Kupres GornjiVakuf Visoko Fojnica k Kiselja Novi Tra vnik Busovaca Brez a Ilijas Zenica K akanj Vares Jajce M rkonjicGrad Zepce Dobretici Z avidovici Banovici Skender Vakuf / Knezevo TeslicJugoistok / Undec. Teslic TeslicIstok / Undec. M aglaj Lukava c Doboj Jug Gracanica /Petrovo Bosanski Petrovac Gracanica P rnjavor Derventa Modrica
Gradacac /Pelagicevo Gradacac Brcko Rahic /Ravne (Brcko D istrict) Srebrenik Celic Lopa re Ugljevik T eocak Tuzla Sapna Kale sija Zivinice Kalesija / Osmac i Sekovici Kladanj Vlasenica Olovo Han Pijesak Srebrenica M ilici Bratuna c Zvornik Bijeljina
Vogosca rajevo StariGrad Sa N ovi Grad Sarajevo Ilidza Hadzic i Ilidza/ SrpskaIlidza T rnovo (R.S.) P ale(RS)
Sokolac
Croats > 50% Croats < 50% Croats / Muslims Croats / Serbs Muslims > 50% Muslims < 50% Muslims / Serbs Serbs > 50% Serbs < 50% NoData DaytonLine
(Legenda:
Kresevo Livno P rozor / ProzorRa ma islavgra d Tom Jablanica K onjic
Rogatica Visegrad P ale (FBiH) G orazde/ Srpsko Gorazde Gorazde Cajnice
T rnovo (FBiH) F oca(FBiH)
Rudo
jever M ostar S P osusje M ostar Zapad Siroki Brijeg Grude pa d M ostar Jugoza M ostar Jugoistok Ljubuski Citluk M ostar Jug Nevesinje G acko Mostar / SrpskiMostar Kalinovik Foca/ Srbinje
Capljina
Stola c
Stola c /Berkovici
L jubinje/ Undec. Neum
L jubinje
Bileca
Ravno Trebinje
Hrvati > 50% Hrvati < 50% Hrvati/Muslimani Hrvati/Srbi Muslimani > 50% Muslimani < 50% Muslimani/Srbi Srbi>50% Srbi<50% Nema podataka Dejtonska granica)
858
Slika 4b. Nacionalna veina na podruju u predmetu Miloevi: 1997-98.
Kos tajnica Velik a Kladus a Bosans ka Dubica / Kozarska Dubica
Buzim Cazin
Bosans ki N ovi / Novi Grad
Bosans ka Gradiska / Gradis ka Srbac
Bosans ki Bro d / Srps ki Br od
Odzak
Domaljevac / Samac Orasje Bosans ki S amac / Samac
Prijed or Bosans ka Krupa / Kru pa na Uni Laktasi Bosans ka Krupa Sansk i Mo st / Srps ki S anski Mos t Sansk i Mo st Bih ac Banja Luka Celinac Us ora Dobo j Jug Gracanica / Petrovo Bosans ki P etrov ac Kljuc Kotor Varos Tes lic J ugois tok / Undec. Bosans ki P etrov ac / P etrovac Srps ki Drvar Kljuc / R ibn ik Dobretici Drvar Kljuc / U ndec. Jajce Jajce / Jezero Mrko njic G rad Skender Vakuf / Knezev o Tes lic Tes an j Tes lic I stok / Un dec. Maglaj Lu kav ac Dobo j Dobo j Istok Gracanica Prnjavor Gradacac Derventa Modr ica
Orasje / Srp sko Oras je Gradacac / P elagicev o Brcko Rahic / Ravne (Brcko District) Bijeljina
Srebrenik Celic Lo par e Ugljevik Teocak Tu zla Sapna Kales ija Zv ornik Zivinice
Zepce Zavidov ici Banovici Kales ija / Osmaci
Sekovici Travn ik Mrko njic G rad Jug / Undec. Sipovo Donji V akuf Bosans ko Grahovo Glamoc Kupres / Srps ki Kupres Bugojno Visok o Kupres Gornji V akuf Fojnica Kiseljak Sokolac Vogo sca Stari Gr ad Sarajevo Kresevo Livno Prozor / Prozor R ama Hadzici To mis lavgr ad Jablan ica Konjic Trn ovo (FBiH ) Foca (F BiH) Gorazde / Srps ko Gor azde Gorazde Cajnice Mos tar Sjever Pos usje Mos tar Zapad Mos tar / S rpsk i Mo star Siroki B rijeg Grude Mos tar Jug ozap ad Mos tar Jug oistok Mos tar Jug Citluk Ljubu ski Nevesinje Gacko Kalin ovik Foca / Srbinje Rudo Ilidza Ilidza / Srps ka Ilidza Trn ovo (R.S.) Pale (RS ) Pale (FB iH ) Visegrad Novi Grad Sarajevo Rogatica Novi Tr av nik Sipovo / U ndec. Vitez Busov aca Han Pijes ak Breza Ilijas Srebrenica Zenica Kakanj Vares Olovo Vlasenica Bratu nac Milici Kladanj
Croats > 50% Croats < 50% Croats / Muslims Croats / Serbs Muslims > 50% Muslims < 50% Muslims / Serbs Serbs > 50% Serbs < 50% No Data Dayton Line
Capljina
Stolac
Stolac / Berkov ici
Ljubinje / Und ec. Neum Ljubinje
Bileca
Ravno Trebinje
(Legenda:
Gornje mape (Slike 4a i 4b) prikazuju nacionalnu veinu meu stanovnitvom u optinama koje su pripadale podruju iz predmeta Miloevi 1991. i 1997-98. Tamne, intenzivne boje (zelena, crvena i plava) oznaavaju grupu sa apsolutnom veinom (postoci iznose 50% ili vie). Svetlo zelena, crvena ili plava boja su povezane sa dominacijom jedne etnike grupe uz postotak nii od 50%, s tim da je razlika od druge najvee etnike grupe vea od 5 posto. Kombinacije boja oznaavaju meoviti etniki sastav, naprimer smea boja se vezuje za etnike Muslimane koji ive zajedno sa etnikim Srbima, a ljubiasta za Hrvate izmeane sa Srbima. Godine 1991, znatan broj ne-Srba iveo je u nekoliko optina u Republici Srpskoj. Naroito smo uoili: meoviti etniki sastav Muslimana i Srba u Prijedoru, Miliima, Foi i optini Sarajevo Ilida (smea boja na mapi iz 1991.), veinsko muslimansko stanovnitvo u Zvorniku, Vlasenici, Bratuncu, Srebrenici, Rogatici, Viegradu, Goradu, Brkom i optini Sarajevo Trnovo (zelena boja na mapi iz 1991.).
859
Godine 1997-98. u svim ovim (kao i u svim drugim ) optinama u RS-u u sastavu stanovnitva su dominirali Srbi sa vie od 50%, a gotovo svi ne-Srbi su se odselili, uglavnom u Federaciju Bosne i Hercegovine ili druge zemlje ili su umrli. Treba uoiti da su Srbi dominirali sa vie od 50% u optinama sa srpskom veinom, kako 1991, tako i 1997-98. Suprotan obrazac moe se oekivati za FBiH deo podruja u predmetu Miloevi. To se zaista i moe primetiti za (samo) tri optine, Bosanski Petrovac, Sarajevo Ilija i Ravno, koje su postale predominantno muslimanske 1997-98, a koje su 1991. imale srpsku veinu ili meoviti etniki sastav.
860
3.
MINIMALNI BROJ INTERNO RASELJENIH LICA I IZBEGLICA, STANJE IZ 1997-98.
4. 3.1 Minimalni broj interno raseljenih lica sa podruja u predmetu Miloevi, stanje iz 1997-98.
U ovom odeljku razmatramo minimalne (tj. najmanje) brojeve interno raseljenih lica (IRL) i izbeglica (IZB) sa podruja u predmetu Miloevi. Brojke je pripremilo Odeljenje za demografiju i zasnovane su na popisu iz 1991. i spisku glasaa iz 1997-98. Prvo objanjavamo kako su IRL-i i IZB-i definisani u naoj studiji. Nae definicije su zasnovane na merenju promena u mestu stanovanja osoba u periodu izmeu 1991. i 1997-98. Za IRL-e, mesta koja su uporeena 1991. i 1997-98. su post-dejtonske optine u Bosni i Hercegovini. Za IZB-e mesta koja su uporeena 1991. i 1997-98. su zemlje (BiH u odnosu prema ostalom svetu), ukljuujui novopriznate drave koje su nastale iz bive Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije, kao to su Hrvatska, Savezna Republika Jugoslavija, Slovenija i Makedonija. Treba imati u vidu da se ne koriste nikakve formalne definicije interno raseljenih lica ili izbeglica. Analiza je zasnovana na statistikim konceptima koji se sagledavaju iskljuivo kao aproksimacije IRL-a i IZB-a definisanih pravnim definicijama. Tabele 5, 6 i 7 i Slike 5 i 6 sadre sledeu statistiku: Stanovnitvo iz 1991. koje potie sa podruja u predmetu Miloevi po mestu registrovanja za glasanje 1997-98. (apsolutni brojevi i procenti, po nacionalnom poreklu, Tabela 5 i Slika 5a, b) Ukljuujui: etniki sastav IRL-a/izbeglica Ukljuujui: udeo IRL-a/izbeglica u odreenoj etnikoj grupi 1997-98.
Stanovnitvo iz 1991. koje potie sa podruja u predmetu Miloevi na osnovu statusa raseljenja (ne-IRL, IRL, izbeglice; apsolutni brojevi i procenti, po nacionalnoj pripadnosti, Tabela 6 i Slika 6) Izbeglice iz stanovnitva iz 1991. koje potie sa podruja u predmetu Miloevi, po zemlji boravka 1997-98. (apsolutni brojevi i procenti, po nacionalnoj pripadnosti, Tabela 7).
Treba imati u vidu da su rezultati koji se razmatraju u Odeljcima 3.1 do 3.5 ukljueni u rezime Tabelama 2 i 4 u Prilozima A2 odnosno A4.
861
Tabela 5.
Glasai 1997-98. koji potiu sa podruja u predmetu Miloevi po mestu registrovanja
Glasaka registracija
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
Svi
Brojevi - U mestu boravka 1991. 347.771 - Izvan mesta boravka 1991. 115.411 Ukupni broj Procenti (Redovi) - U mestu boravka 1991. - Izvan mesta boravka 1991. Ukupno (Redovi) Procenti (Kolone) - U mestu boravka 1991 -Izvan mests boravka 1991. 463.182
196.937 231.830 428.767
22.425 29.581 52.006
45.348 23.151
612.481 399.973
68.499 1.012.454
56,8 28,9 45,7
32,2 58,0 42,3
3,7 7,4 5,1
7,4 5,8 6,8
100,0 100,0 100,0
75,1 24,9 100,0
45,9 54,1 100,0
43,1 56,9 100,0
66,2 33,8 100,0
60,5 39,5 100,0
Ukupno (Kolone)
Tabela 5 i Slike 5a i 5b rezimiraju rezultate vezane za interno raseljena lica i izbeglice sa podruja u predmetu Miloevi. Pristup koji je primenjen da bi se dobili ovi brojevi uzima stanovnitvo iz 1991. roeno pre 1980. (tj. lica s pravom glasa na izborima 1997-98.) sa podruja u predmetu Miloevi kao polaznu taku. 2. Mnoge od osoba iz ove populacije identifikovane su u spisku biraa 1997-98. Mesto boravka svih identifikovanih lica dobijeno je na osnovu optine u kojoj su registrovani za glasanje 1997-98. Glasai su se 1997-98. u optini boravka 1991. (tj. u optini stanovanja), ili u drugim optinama u Bosni ili u stranim zemljama. Glasai koji su se prijavili u optini prebivalita smatraju se neraseljenim 1997-98. Oni koji su se prijavii u optinama koje nisu njihove prebivaline optine, vode se kao interno raseljena lica (IRL). Konano, lica koje su prijavljenje u drugim zemljama, ukljuujui Hrvatsku, Sloveniju, Makedoniju i Saveznu Republiku Jugoslaviju, vode se kao izbeglice. Ove dve zadnje grupe, IRL-i i IZB-i, zajedno su nazvani sva raseljena lica. U Tabeli 5 i na Slikama 5a i 5b stanovnitvo 1997-98. koje potie sa podruja u predmetu Miloevi prikazano je na osnovu svoje lokacije 1997-98. Razlikovane su samo dve glavne grupe: lica koje su bile u mestu prebivalita iz 1991. tj. optinama prebivalita i lica koje nisu
Treba imati u vidu da postoji razlika izmeu stanovnitva koje je stvarno ivelo na jednom podruju 1997-98. i stanovnitva koje 1997-98. poticalo sa tog podruja (tj. tu je ivelo 1991.). Stvarno stanovnitvo ukljuuje sva lica koje su stvarno ivela na odreenom podruju 1997-98, to je ukljuivalo domae i pridole lica. Prvobitno stanovnitvo sa ovog podruja sastoji se od osoba koje su ivele na tom podruju 1991, bez obzira gde su ivele 1997-98. Veliina ove dve populacije je obino razliita. Za podruje u predmetu Miloevi, broj stvarnih stanovnika iznosio je 877.122 godine 1997-98, a prvobitnih stanovnika 1.012.454, godine 1997-98. Brojke su dobijene na osnovu spiska biraa iz 1997-98.
2
862
bile u mestu prebivalita iz 1991. tj.sva raseljena lica (IRL i IZB zajedno). Kao to je prikazano u Odeljku 2.1, broj stanovnika na podruju u predmetu Miloevi iznosila je 1.803.259 osoba (onih koji su roeni pre 1980. i koji su stoga imali pravo glasa na izborima 1997-98, vidi Tabelu 2). Od ovoga broja stanovnika, uspeli smo da lociramo 1.012.454 lica u spisku biraa 1997-98. (otprilike 56,1%, Tabela 5). Preostalih 43,9% ukljuuje one koji su se registrovali a mi nismo uspeli da ih poveemo sa popisom, ili se iz raznih razloga nisu registrovali, koji su umrli prirodnom smru ili nasilnom smru, ili su nestali. Meu onima koji su identifikovani (1.012.454), skoro 400.000 osoba (konkretno, 399.973), nisu pronaeni u mestu boravka iz 1991, tj. bili su interno raseljeni ili izbeglice. U relativnim okvirima, za otprilike 39,5% stanovnika koji su iveli na podruju u predmetu Miloevi 1991, utvreno je da 1997-98. borave u mestima koja se razlikuju od njihove optine prebivalita. Veliinu sveukupno raseljene populacije 1997-98. (399.973 osoba) treba posmatrati kao minimalni (ili najmanji) broj. Razlozi za to ukljuuju injenicu da je na uzorak glasaa koji je korien za analizu nekompletan i da su povratnici iz perioda od 1996. i 1997. (do septembra) iskljueni iz nae statistike. Mada ovaj broj predstavlja minimum, radi se o gotovo 400.000 lica, ili 39,5% stanovnitva iz 1997-98. Ako se zna da je najmanji broj IRL-a i IZB-a iz Bosne i Hercegovine 1997-98. procenjen na 715.534 osoba, postaje oigledno da sva raseljena lica sa podruja u predmetu Miloevi predstavljaju oko 55,9% brojke za celu zemlju. Nacionalna zastupljenost koja je priloena u Tabeli 5 (redovi) ukazuje na to da su u apsolutnim okvirima Muslimani bili najvea grupacija koja je napustila svoje domove nakon 1991. i koja je jo uvek bila raseljena 1997-98. (231.830 lica ili 58% svih raseljenih lica sa podruja u predmetu Miloevi). Najvea grupacija neraseljenog stanovnitva 1997-98. bili su Srbi (347.771, ili 56,8% svih neraseljenih osoba). U apsolutnim okvirima, Hrvati su raseljeni u manjoj meri nego Muslimani, njih 29.581 je uneto u Tabelu 5 kao ne u mestu boravka iz 1991. (7,4% svi raseljeni). To je vezano za uglavnom manju veliinu hrvatskog stanovnitva koje potie sa podruja u predmetu Miloevi. Godine 1991. bilo je samo 140.918 prijavljenih Hrvata u popisu na podruju u predmetu Miloevi. dok je muslimansko stanovnitvo brojalo 720.325 osoba, a srpsko 785.553 osoba (svi roeni pre 1980.). U relativnim okvirima (kolone), jasno je da je raseljavanje pogodilo Muslimane i Hrvate gotovo u istoj meri: 54,1% Muslimana i 56,9% Hrvata koji su poticali sa podruja u predmetu Miloevi, uneti su u Tabelu 5 kao sveukuno raseljeni 1997-98. Procenat raseljenih Srba je mnogo nii, 24,9% i veina Srba (75,1%) prijavljeni su 1997-98. u njihovom mestu prebivalita iz 1991. U cilju grafike vizualizacije statistike iz Tabele 5, prilau se Slike 5a i 5b.
863
Slika 5a.
Glasai 1997-98. koji potiu sa podruja u predmetu Miloevi na osnovu mesta gde su se registrovali da glasaju
nisu bili u mestu
valita iz 1991.
bili u mestu prebivalita iz 1
u mestu prebivalita iz 1991.
izvan mesta prebivalita1991.
Srbi
Muslim.
Hrvati
Ostali
Srbi
Muslim.
Hrvati
Ostali
Slika 5b.
Glasai 1997-98. sa podruja u predmetu Miloevi na osnovu mesta prijave za glasanje

Srbi Muslimani
neraseljeni Hrvati
IRL i izbeglice
neraseljeni
IRL i izbeglice Ostali
neraseljeni
IRL i izbeglice
neraseljeni
IRL i izbeglice
864
Tabela 6.
Glasai 1997-98. koji potiu sa podruja u predmetu Miloevi po statusu raseljenja i nacionalnosti
Nacionalnost Neraseljeni IRL Srbi 347.771 Muslimani 196.937 Hrvati 22.425 Ostali 45.348 Ukupno Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 612.481 75,1 45,9 43,1 66,2 60,5 88.756 119.991 6.518 9.789 225.054 19,2 28,0 12,5 14,3 22,2 Izbeglice Ukupno 26.655 111.839 23.063 13.362 463.182 428.767 52.006 68.499
174.919 1.012.454 5,8 26,1 44,3 19,5 17,3 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
Meu glasaima koji potiu sa podruja iz predmeta Miloevi (1.012.454 identifikovanih 1997-98.), 225.054 lica su bile interno raseljena, a 174.919 lica su bili izbeglice. IRL su predstavljali nekih 22,2% populacije glasaa 1997-98. a IZB 17,3 posto glasaa. Preostalih 612.481 lica (60,5%) su bile neraseljeni. U apsolutnim okvirima, Muslimani i Srbi su bili najee zastupljeni meu IRL-ima i IZB-ima. Meutim, ovaj zakljuak nije nuno isti u relativnim okvirima, tj. kada se apsolutni brojevi IRL-a i IZB-a poveu sa brojem stanovnika Muslimana i Srba navedenih u spisku glasaa za 1997-98. U relativnim okvirima, status raseljenja u velikoj meri se razlikovalo meu etnikim grupacijama. Meu Muslimanima i Hrvatima samo 45,9% odnosno 43,1% stanovnitva nije bilo raseljeno, dok su kod Srba i Ostalih ovi procenti bili jednaki, 75,1% odnosno 66,2 procenta. Nekih 54,1% odnosno 56,9% muslimanskog i hrvatskog stanovnitva bilo je raseljeno (u poreenju sa 24,9% Srba i 33,8% Ostalih). Meu Muslimanima bilo je 119.991 IRL-a (28% muslimanskog stanovnitva 1997-98.) i 111.839 izbeglica (26,1% muslimanskog stanovnitva 1997-98.). Apsolutni broj muslimanskih interno raseljenih lica i izbeglica bilo je najvei meu svim etnikim grupama. Meu Hrvatima, 6.518 osoba bilo je interno raseljeno (12,5% hrvatskog stanovnitva 1997-98.), a 23.063 su bili izbeglice (44,3%). Opti pregled statusa raseljenosti 1997-98, prikazan odvojeno za svaku etniku grupaciju u Slici 6, na prvi pogled pokazuje da su Muslimani i Hrvati bili mnogo ee raseljeni nego Srbi i Ostali. Meu Muslimanima, IRL-i su bili otprilike podjednako esti kao i IZB-i. Meu Hrvatima, IZB-i su bili mnogo ei nego IRL-i (a zatim neraseljeno stanovnitvo). Tabela 7 potvruje da je nekih 96,3% muslimanskih izbeglica sa podruja u predmetu Miloevi (107.720 od 111.839) 1997-98. ivelo u zemljama izvan podruja bive SFRJ. Meutim, veina hrvatskih izbeglica (15.469 od 23.063 ili 67,1%) 1997-98. ivela je u Hrvatskoj.
865
Tabela 6.
Glasai 1997-98. koji su poticali sa podruja iz predmeta Miloevi po statusu raseljenja i nacionalnoj pripadnosti
(%) 100 80 60 40 20 0 Neraseljeni (%) 100 80 60 40 20 0 Neraseljeni IRL Izbeglice IRL Hrvati 100 80 60 40 20 0 Neraseljeni IRL Ostali Izbeglice (%) Srbi 100 80 60 40 20 0 Neraseljeni IRL Ostali Izbeglice (%) Muslimani
Tabela 7. Izbeglice 1997-98. godine koje potiu sa podruja u predmetu Miloevi po zemlji registrovanja i nacionalnoj pripadnosti
Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno Hrvatska Broj Procenat Broj 231 3.426 15.469 1.479 20.605 0,9 3,1 67,1 11.1 np SRJ Druge zemlje Ukupno Procenat Broj Procenat Broj Procenat 86,8 0,6 1,5 22,8 np 3.278 107.720 7.256 8.835 127.089 12,3 96,3 31,5 66,1 np 26.655 111.839 23.063 13.362 174.919 100,00 100,00 100,00 100,00 np
23.146 693 338 3.048 27.225
866
3.2
Minimalni broj interno raseljenih lica i izbeglica iz sedam odabranih optina, stanje iz 1997-98.
Odeljak 3.2 posveen je interno raseljenim licima i izbeglicama iz sedam odabranih optina na podruju u predmetu Miloevi. Rezultati su navedeni u Tabelama 8M (Muslimani) 8H (Hrvati), 8(S) (Srbi) i 8O (Ostali). Stanovnitvo 1997-98. obraeno u ovim tabelama je takozvano originalno, tj. ono je deo stanovnitva iz 1991. iz odreene optine koje je pronaeno u spisku biraa 1997-98. Zavisno od optine registrovanja, lica su klasifikovana, bilo kao neraseljena (oni koji su prijavljeni u svojim prvobitnim optinama) ili kao interno raseljena (one drugde u Bosni osim u prvobitnim optinama), ili kao izbeglice (oni registrovani u inostranstvu). Tabela 8 prikazuje celokupno stanovnitvo odreene nacionalnosti kao to je navedeno u spisku glasaa iz 1997-98. i to onaj deo ljudi koji su bili interno raseljeni ili izbeglice 199798. Ove dve kategorije prikazane su zajedno. Dodatni rezultati za svaku optinu dostupni su u Prilogu A6. Tabela 8M. Minimalni brojevi interno raseljenih i izbeglih Muslimana izbeglica sa podruja 7 u predmetu Miloevi, stanje iz 1997-98.
Ukupno stanovnitvo ubeleeno 1997-98. Optina boravka 1991. Svi 174.955 159.358 15.597 48.180 13.760 8.120 24.676 2.058 18.623 13.891 10.850 5.419 29.378 IRL i izbeglice 89.903 82.523 7.380 14.151 8.964 3.094 15.765 1.731 8.985 10.654 7.053 2.555 16.951 Procenat 51,4 51,8 47,3 29,4 65,1 38,1 63,9 84,1 48,2 76,7 65,0 47,1 57,7 Muslimansko stanovnitvo 1997-98. Svi IRL i izbeglice Procenat 86.111 76.074 10.037 14.117 8.438 4.379 12.255 1.413 8.516 9.730 6.799 4.245 16.219 77.443 74.092 3.351 12.725 8.434 875 11.792 1.088 8.512 9.726 6.798 1.388 16.105 89,9 97,4 33,4 90,1 100,0 20,0 96,2 77,0 100,0 100,0 100,0 32,7 99,3 Procenat Muslimana meu IRL i izbeglicama 86,1 89,8 45,4 89,9 94,1 28,3 74,8 62,9 94,7 91,3 96,4 54,3 95,0
podr uje u je 7 pr edmet Miloevi Miloevi od ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBiH) (FBiH) 1. Bijeljina (RS) 2. Bratunac (RS) 3. Br~ko: - Rahi} / Ravne (Br~ko Federacuja) (FBiH) - Br~ko (RS) 4. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 5. Srebrenica (RS) 6. Vi{egrad (RS) 7. Zvornik: - Sapna (FBiH) - Zvornik (RS)
Tabela 8M sadri minimalne brojeve raseljenih lica i izbeglica i povezane indikatore za Muslimane iz sedam najpogoenijih optina na podruju u predmetu Miloevi. Ukupno, bilo je najmanje 77.443 svih raseljenih lica muslimanskog porekla od 86.111 Muslimana ubeleenih 1997-98. od onih koji su se vodili da su 1991. iveli na podruju 7 u predmetu Miloevi. Stoga je gotovo 90% muslimanskog stanovnitva sa podruja 7 u predmetu Miloevi 1997-98. godine i dalje bilo raseljeno. Za optine koje se nalaze u RS delu podruja, ovaj procenat je bio ak i vii i iznosio je 97,4. Gotovo 100% muslimanskog stanovnitva iz RS optina Bratunac, Foa - Srbinje, Srebrenica i Viegrad bilo je sveukupno raseljeno. Muslimanskih IRL i IZB iz RS optina Bijeljina, Brko i Zvornik bilo je neto manje, tj. od 90,1 do 99,3 posto, to je jo uvek izuzetno visok deo.
867
Tabela 8H. Minimalni broj interno raseljenih i izbeglih Hrvata sa podruja 7 u predmetu Miloevi, stanje iz 1997-98.
Ukupno stanovnitvo ubeleeno 1997-98. Optina boravka 1991. Svi 174.955 159.358 15.597 48.180 13.760 8.120 24.676 2.058 18.623 13.891 10.850 5.419 29.378 IRL i izbeglice 89.903 82.523 7.380 14.151 8.964 3.094 15.765 1.731 8.985 10.654 7.053 2.555 16.951 Procenat 51,4 51,8 47,3 29,4 65,1 38,1 63,9 84,1 48,2 76,7 65,0 47,1 57,7 Hrvatsko stanovnitvo ubeleeno 1997-98. Procenat Hrvata Svi IRL i izbeglice Procenat meu IRL i izbeglicama 4.608 2.515 2.093 216 21 2.093 2.164 0 44 17 16 0 37 2.557 1.929 628 31 9 628 1.851 0 15 8 3 0 12 55,5 76,7 30,0 14,4 42,9 30,0 85,5 -34.1 47,1 18,8 32,4 2,8 2,3 8,5 0,2 0,1 20,3 11,7 0,0 0,2 0,1 0,0 0,0 0,1
Podr uje u je 7 pr edmet Miloevi Miloevi od ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBiH) (FBiH) 1. Bijeljina (RS) 2. Bratunac (RS) 3. Br~ko: - Rahi} / Ravne (Br~ko Federacija) (FBiH) - Br~ko (RS) 4. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 5. Srebrenica (RS) 6. Vi{egrad (RS) 7. Zvornik: - Sapna (FBiH) - Zvornik (RS)
Tabela 8H jasno ukazuje da je hrvatsko stanovnitvo koje potie sa podruja 7u predmetu Miloevi, a koje je ubeleeno u spisak glasaa iz 1997-98. bilo veoma malobrojno (4.608). Od 4.608, nekih 2.557 osoba sa tog podruja bilo je sveukupno raseljeno (55,5%). I ovde je u RS delu ovog podruja postotak bio znatno vei (76,7%), a Brkom (RS) on je iznosio 85,5 % (1.851. IRL-a i IZB-a od ukupno 2.164). Za ostale optine, procenti i apsolutni brojevi su mnogo nii. Tabela 8S. Minimalni broj interno raseljenih izbeglih Srba sa podruja 7 u predmetu Miloevi, 1997-98.
Ukupno stanovnitvo ubele1eeno 1997-98. Srpsko stanovnitvo ubeleeno1997-98. Procenat Srba meu Procenti Svi IRL i izbeglice Procenat IRL i izbeglicama Svi IRL i izbeglice 174.955 159.358 15.597 48.180 13.760 8.120 24.676 2.058 18.623 13.891 10.850 5.419 29.378 89.903 82.523 7.380 14.151 8.964 3.094 15.765 1.731 8.985 10.654 7.053 2.555 16.951 51,4 51,8 47,3 29,4 65,1 38,1 63,9 84,1 48,2 76,7 65,0 47,1 57,7 76.727 73.421 3.306 31.012 5.130 1.533 7.504 628 9.559 3.923 3.822 1.145 12.471 6.172 2,. 81 3.291 395 415 1.518 479 628 294 771 118 1.145 409 8,0 3,9 99,5 1,3 8,1 99,0 6,4 100,0 3,1 19,7 3,1 100,0 3,3 6,9 3,5 44,6 2,8 4,6 49,1 3,0 36,3 3,3 7,2 1,7 44,8 2,4
Optina boravka 1991.
podr uje u je 7 pr edmet Miloevi Miloevi od ega - Republika Sr pska (RS) Feder acijaBiH (FBiH) (FBiH) 1. Bijeljina (RS) 2. Bratunac (RS) 3. Br~ko: - Rahi} / Ravne (Br~ko Federacija) (FBiH) - Br~ko (RS) 4. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 5. Srebrenica (RS) 6. Vi{egrad (RS) 7. Zvornik: - Sapna (FBiH) - Zvornik (RS)
Tabela 8S ukazuje da je 1997-98. ukupni broj raseljenih Srba bio 6.172 od (ubeleenih) 76.727 Srba koji su boravili na podruju 7 u predmetu Miloevi 1991. godine. Procenat sveukupno raseljenih bio je oko 8 procenata 1997. U FBiH delu podruja, procenat raseljenih Srba (IRL i IZB) bio je 99,5 posto (3.291 od 3.306, 99% u Rahni Ravnu i 100% u Foi i Sapni). U RS optinama na podruju, procenti su znatno nii (3,9%).
868
Tabela 8O. Minimalni broj interno raseljenih i izbeglih Ostalih sa podruja 7 u Predmetu Miloevi 1997-98.
Ukupno stanovnitvo ubeleeno 1997-98. Optina boravka 1991. Svi 174.955 159.358 15.597 48.180 13.760 8.120 24.676 2.058 18.623 13.891 10.850 5.419 29.378 IRL i izbeglice 89.903 82.523 7.380 14.151 8.964 3.094 15.765 1.731 8,985 10.654 7.053 2.555 16.951 Procenat 51,4 51,8 47,3 29,4 65,1 38,1 63,9 84,1 48,2 76,7 65,0 47,1 57,7 Populacija Ostalih ubeleena 1997-98. Procenat Ostalih Svi IRL i izbeglice Procenat meu IRL i izbeglicama 7.509 7.348 161 2.835 171 115 2.753 17 504 221 213 29 651 3.731 3.621 110 1.000 106 73 1.643 15 164 149 134 22 425 49,7 49,3 68,3 35,3 62,0 63,5 59,7 88,2 32,5 67,4 62,9 75,9 65,3 4,2 4,4 1,5 7,1 1,2 2,4 10,4 0,9 1,8 1,4 1,9 0,9 2,5
pdr uje u je 7 pr edmet Miloevi Miloevi od ega: - Republika Sr pska (RS) (FBiH) FBiH) - Feder acija BiH ( 1. Bijeljina (RS) 2. Bratunac (RS) 3. Br~ko: - Rahi} / Ravne (Br~ko Federacija) (FBiH) - Br~ko (RS) 4. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 5. Srebrenica (RS) 6. Vi{egrad (RS) 7. Zvornik: - Sapna (FBiH) - Zvornik (RS)
Konano Tabela 8O navodi minimalni broj sveukupno raseljenih lica koja se vode kao Ostali. Godine 1997-98, bilo je 3.731 IRL-a i IZB-a od 7.509 osoba koji se vode kao ostali sa podruja 7 u predmetu Miloevi (49,7%). Foa (FBiH), Sapna (FBiH) i Srebrenica (RS) su karakteristini po najviim nivoima raseljenja.
869
3.3
Poreenje minimalnih brojeva interno raseljenih lica i izbeglica iz Bosne i Hercegovine, podruje u predmetu Miloevi i sedam odabranih optina, stanje iz 1997-98.
Odeljak 3.3 predstavlja poreenje interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja u predmetu Miloevi, sa onima iz sedam odabranih optina i onima iz Bosne i Hercegovine (Tabele 9a i 9b). Prikazane su apsolutne i relativne brojke. Tabela 9a. Opti pregled interno raseljenih lica i izbeglica iz Bosne i Hercegovine, podruje u predmetu Miloevi i sedam odabranih optina, stanje iz 1997-98, lica 18+ godina 1997. godine, apsolutni brojevi
podruje u predmetu Miloevi Ukupno stanovinitvo 667.271 959.036 312.416 126.749 2.065.472 Nacionalnost IRL i izbeglice 115.411 231.830 29.581 23.151 399.973 Ukupno stanovnitvo 463.182 428.767 52.006 68.499 1.012.454 podruje 7, u predmetu Miloevi Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno IRL i izbeglice 6.172 77.443 2.557 3.731 89.903 Ukupno stanovnitvo 76.727 86.111 4.608 7.509 174.955
Bosna i Hercegovina Nacionalnost IRL i izbeglice 231.851 329.154 112.046 42.483 715.534
RS deo Bosne i Hercegovine Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 19.686 203.210 39.495 14.473 276.864 435.468 211.266 45.869 43.232 735.835
RS deo podruja u predmetu Miloevi Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 14.645 186.179 20.482 11.577 232.883 352.424 193.674 26.176 36.870 609.144
RS deo podruja 7, u predmetu Miloevi Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 2.881 74.092 1.929 3.621 82.523 73.421 76.074 2.515 7.348 159.358
FBiH deo Bosne i Herzegovine Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 212.165 125.944 72.551 28.010 438.670 231.803 747.770 266.547 83.517 1.329.637
FBiH podruja u predmetu Miloevi Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 100.766 45.651 9.099 11.574 167.090 110.758 235.093 25.830 31.629 403.310
FBiH deo, podruja 7, u predmetu Miloevi Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 3.291 3.351 628 110 7.380 3.306 10.037 2.093 161 15.597
Tabela 9a prikazuje apsolutnu veliinu populacije raseljenih lica i izbeglica sa tri podruja 1997-98. Sa podruja u predmetu Miloevi bilo je 399.973 IRL i IZB od nakmanje 715.534 takvih osoba iz Bosne (1997-98.), to jest nekih 55,9% od svih raseljenih lica iz Bosne (IRL i IZB). Relativno malo podruje sedam optina (podruje 7 u predmetu Miloevi) je napustilo najmanje 89.903 svih raseljenih lica, to jest 12,6% svih raseljenih lica u Bosni i Hercegovini. to se tie Muslimana sa podruja u predmetu Miloevi, njihovo uee u ukupnom broju IRL-a i IZB-a muslimanskog porekla za celu zemlju bio je vei od 55,9% koliko je izraunato za sve etnike grupe zajedno. Za Muslimane, procenat svih raseljenih lica sa podruja u predmetu Miloevi u odnosu na raseljene Muslimane iz cele Bosne i Hercegovine bio je 70,4% (231.830 od 329.154), oigledno mnogo vie od 55,9% koji se navodi za sve etnike grupacije zajedno. Za sve ostale etnike grupe karakteristini su nii procenti (Hrvati: 26,4%, Srbi: 49,8% i Ostali: 54,5%) od 55,9%, to je prosek za celu zemlju. Slian rezultat dobijen je za podruje 7 u predmetu Miloevi (procenti su bili sledei: 12,6% - sve nacionalnosti, 23,5% - Muslimani, 2,7% - Srbi, 2,3% - Hrvati i 8,8% - Ostali).
870
Tabela 9b.
Opti pregled interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja u predmetu Miloevi, sedam odabranih optina u Bosni i Hercegovini, stanje iz 1997-98, starosna dob 18+, 1997, procenti
podruje u predmetu Miloevi % IRL i izbeglica Meu svim IRL i zibeglicama 32,4 46,0 15,7 5,9 100,0 % IRL i izbeglica Meu svim IRL i zbeglicama 28,9 58,0 7,4 5,8 100,0 podruje 7, u predmetu Miloevi % IRL i izbeglica Meu svim IRL i izbeglicama 6,9 86,1 2,8 4,2 100,0
Bosna i Hercegovina
nacionalnost jedna grupa Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 34,7 34,3 35,9 33,5 34,6
nacionalnost jedna grupa Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 24,9 54,1 56,9 33,8 39,5
nacionalnost jedna grupa Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno
8,0 89,9 55,5 49,7 51,4
RS deo Bosne i Hercegovine Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 4,5 96,2 86,1 33.,5 37,6 7,1 73,4 14,3 5,2 100,0
RS deo podruja u predmetu Miloevi Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 4,2 96,1 78,2 31,4 38,2 6,3 79,9 8,8 5,0 100,0
RS deo podruja 7, podruje u predmetu Miloevi Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 3,9 97,4 76,7 49,3 51,8 3,5 89,8 2,3 4,4 100,0
FBiH deo Bosne i Hercegovine Sebi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 91,5 16,8 27,2 33,5 33,0 48,4 28,7 16,5 6,4 100,0
FBiH deo podruja u predmetu Miloevi Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 91,0 19,4 35,2 36,6 41,4 60,3 27,3 5,4 6,9 100,0
FBiH deo podruja 7, podruje u predmetu Miloevi Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno 99,5 33,4 30,0 68,3 47,3 44,6 45,4 8,5 1,5 100,0
Etniki sastav IRL-a i izbeglica sa tri podruja prikazan je u tabeli 9b i Slikama 7a do 7c. Za celokupna podruja (Slika 7a), dobijen je isti obrazac za sva tri podruja, s tim to Muslimani predstavljaju najveu grupaciju meu svim IRL i IZB, Srbi drugu najveu, Hrvati treu, a Ostali etvrtu. Procenat muslimanskih IRL-a i IZB bio je oigledno vei i za oba podruja u predmetu Miloevi (naroito za podruje 7), nego procenat za celokupnu Bosnu. Procenat srpskih IRL i IZB je bio najvei u celoj Bosni i mnogo manji u oba podruja u predmetu Miloevi (naroito u podruje 7). Stoga, je obrazac za Srbe bio suprotan onom za Muslimane. Obrasci za Hrvate i Ostale bili su slini onom za Srbe.
Slika 7a.
Etniki sastav interno raseljenih lica i izbeglica iz Bosne i Hercegovine, podruje u predmetu Miloevi i sedam odabranih optina, stanje iz 1997-98: celokupna podruja Etniki sastav interno raseljenih lica i izbeglica iz Bosne i Hercegovine, podruje u predmetu Miloevi i sedam odabranih optina, stanje iz 1997-98: RS delovi podruja Etniki sastav interno raseljenih lica i izbeglica iz Bosne i Hercegovine, podruje u predmetu Miloevi i sedam odabranih optina, stanje iz 1997-98: FBiH delovi podruja
Slika 7b.
Slika 7c.
871
Slika 7a.
Celokupna podruja 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Srbi Muslimani Hrvati Ostali
BiH pred. M. M-7 Legenda: pred. M = podruje u predmetu Miloevi

M-7= podruje 7 u predmetu Miloevi
Slika 7b.
RS delovi podruja 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Srbi Muslimani Hrvati Ostali
BiH pred.M M-7 Legenda: pred. M = podruje u predmetu Miloevi

Slika 7c.
FBiH delovi podruja
872
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Srbi Muslimani Hrvati Ostali
BiH pred.M M-7 Legenda: pred. M = podruje u predmetu Miloevi

Upadljiv rezultat se uoava u RS delovima na tri podruja (Slika 7b), gde su Muslimani najvea i gotovo jedina grupa meu interno raseljenim licima i izbeglicama. Za Republiku Srpsku, procenat Muslimana meu svim raseljenim licima je 73,4%, dok je za RS deo podruja u predmetu Miloevi on bio 79,9%, a za RS deo podruja 7 u predmetu Miloevi on je iznosio 89,8 procenata. Konano, procenat IRL-a (1997-98.) i IZB (1997-98.) u odreenoj etnikoj grupaciji pokazuje znaajne obrasce, posebno za Muslimane u Hrvate (Tabela 9b i Slika 8a do 8c). U okviru celokupnih podruja i za obe ove etnike grupacije, procenti za podruja u predmetu Miloevi su znatno vei nego procenat za celokupnu Bosnu i Hercegovinu (za Muslimane: 34,3% (BiH), 54,1 (podruje M) i 89,9% (podruje 7), a za Hrvate: 35,9%, 56,9% i 55,5%). Za Ostale, procenat za Bosnu i podruje u predmetu Miloevi su vrlo slini (33,5% i 33,8%), dok je procenat za podruje 7 u predmetu Miloevi mnogo vei (49,7%). Za celokupna podruja, procenat IRL-a i IZB-a meu Srbima bio je 1997. uopte najnii od svih etnikih grupacija. Taj rezultat je naroito primetan za oba podruja u predmetu Miloevi. Za Bosnu, primetne su samo male razlike izmeu Srba, Muslimana, Hrvata i Ostalih. Kada se porede procenti za Srbe na tri podruja, procenti za podruja u predmetu Miloevi su nii nego procenat za Bosnu.
873
Slika 8a.
Procenat interno raseljenih lica i izbeglica iz Bosne i Hercegovine, podruje u predmetu Miloevi i podruje 7u predmetu Miloevi za odreenu etniku grupaciju, status iz 1997-98. celokupna podruja
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Srbi Muslimani BiH Hrvati pred. M Ostali M.-7
Legenda: pred. M = podruje u predmetu Miloevi

874
Slika 8b.
Procenat interno raseljenih lica i izbeglica iz Bosne i Hercegovine, podruje u predmetu Miloevi i sedam odabranih optina, stanje iz 1997-98;RS delovi podruja
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Srbi Muslimani BiH Hrvati pred. M Ostali M-7

Slika 8c.
Procenat interno raseljenih lica i izbeglica iz Bosne i Hercegovine, podruje u predmetu Miloevi i sedam odabranih optina, stanje iz 1997-98; FBiH delovi podruja
100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Srbi Muslimani BiH Hrvati pred. M. Ostali M.-7

Slika 8b prikazuje obrazac dobijen za RS delove tri podruja. U ovom sluaju, procenat IRL-a i IZB-a u ukupnom stanovnitvu 1997. godine odreene etnike grupacije je izuzetno visok za Muslimane, Hrvate i Ostale, ustvari, za sve osim Srbe. Razlike izmeu podruja, tj. izmeu Bosne i podruja u predmetu Miloevi su male.
875
3.4
Rezime geografskih obrazaca interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja u predmetu Miloevi: mapa nacionalne veine za IRL-e i izbeglice: stanje iz 199798.
U ovom odeljku dajemo rezime obrazaca interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja u predmetu Miloevi. Podaci korieni u analizi su minimalni brojevi. Obrazloenja su ilustrovana mapama: mapom nacionalne veine za IRL-e i IZB-e, stanje iz 1997-98, i mapama procenata IRL-a i IZB-a meu odreenim etnikim grupama na osnovu spiskova biraa iz 1997-98. Slika 9. Mapa nacionalne veine IRL i izbeglica sa podruja u predmetu Miloevi, statnje iz 1997-98
Kostajnica Velika Kladusa Bosanska Dubica / Kozarska Dubica
Buzim Cazin
Bosanski Novi / Novi Grad
Bosanska Gradiska / Gradiska Srbac
Bosanski Bro d/ Srpski Br od
Odzak
Domaljevac / Samac Orasje Bosanski Samac / Samac Orasje / Srpsko Orasje
Prijedor Bosanska Krupa / Kru pa na Uni Laktasi Bosanska Krupa Sansk i Most / Srpski Sanski Most Sanski Most Bihac Banja Luka Celinac Usora Dobo j Jug Gracanica / Petrovo Bosanski Petrovac Kljuc Kotor Varos Bosanski Pe trovac / Petrovac Srpski Drvar Kljuc / Ribnik Drvar Kljuc / Undec. Jajce / Jezero Travnik Mrko njic G rad Jug / Undec. Sipovo Donji Vakuf Bosansko Grahovo Glamoc Sipovo / Undec. Vitez Kupres / Srpski Kupres Bugojno Kupres Gornji Vakuf Fojnica Kiseljak Visok o Vogosca Stari Gr ad Sarajevo Kresevo Livno Prozor / Prozor R a ma Hadzici Tomislavgrad Jablanica Konjic Trn ovo (FBiH) Novi Grad Sarajevo Ilidza Ilidza / Srpska Ilidza Trnovo (R.S.) Novi Tr av nik Busovaca Zenica Kakanj Vares Jajc e Mrkonjic G rad Zepce Dobretici Zavidovici Banovici Skender Vakuf / Knezev o Teslic Jugoistok / Undec. Teslic Tesanj Teslic Istok / Undec. Maglaj Lu kavac Dobo j Dobo j Istok Gracanica Prnjavor Derventa Modr ica
Gradacac / Pelagicevo Gradacac Brcko Rahic / Ravne (Brcko District) Srebrenik Celic Lo par e Ugljevik Teocak Tuzla Sapna Kalesija Zivinice Kalesija / Osmaci Zvornik Bijeljina
Sekovici Kladanj Vlasenica Olovo Srebrenica Han Pijesak Breza Ilijas Bratunac Milici
Sokolac
Croats > 50% Croats < 50% Croats / Muslims Croats / Serbs Muslims > 50% Muslims < 50% Muslims / Serbs Serbs > 50% Serbs < 50% No Data Dayton Line
(Legenda:
Rogatica Visegrad Pale (FBiH) Gorazde / Srpsko Gor azde Gorazde Cajnice
Pale (RS)
Foca (FBiH)
Rudo
Mostar Sjever Posusje Mostar Zapad Mostar / Srpsk i Mostar Siroki Brijeg Grude Mostar Jug ozapad Mostar Jugoistok Citluk Mostar Jug Nevesinje Gacko Kalinovik Foca / Srbinje
Ljubu ski
Capljina
Stolac
Stolac / Berkov ici
Ljubinje / Undec. Neum Ljubinje
Bileca
Ravno Trebinje
Gornja mapa je pripremljena na osnovu istih principa kao i mape iz Odeljka 2.4 nacionalnih veina meu stanovnitvom iz 1991. i 1997-98. koje je ivelo na podruju iz predmeta Miloevi. Ukoliko je meu svim IRL i IZB iz odreene optine jedna etnika grupacija bila predstavljena sa vie od 50%, onda je ova etnika grupacija oznaena tamnocrvenom,
876
zelenom, plavom ili sivom bojom. Ukoliko je udeo date etnike grupacije bio manji od 50%, a razlika do druge najvee grupacije bila vea od 5%, onda je ta grupa oznaena sa svetlocrvenom, zelenom, plavom ili sivom bojom. Kombinacije etnikih grupacija su prikazane kao meovite kompozicije uz upotrebu boja oznaenih na legendi na Slici 9. U velikoj veini optina na podruju u predmetu Miloevi, Muslimani su 1997-98. bili veinska grupacija meu svim interno raseljenim licima i izbeglicama iz date optine. U RS delu podruja u predmetu Miloevi, Muslimani su bili veina u svim, osim 7 optina (od kojih su 6 imali veinsko srpsko stanovnitvo, a jedna hrvatsko). Srpski IRL-i i IZB-i bili su veina u optinama koje se nalaze u FBiH, naroito u severozapadnom delu zemlje i na podruju Sarajeva. Slika 10. Procenat IRL i izbeglica meu muslimanskim stanovitvom sa podruja u predmetu Miloevi, stanje iz 1997-98.
Kostajnica Velika Kladusa Bosanska Dubica / Kozarska Dubica
Buzim Cazin
Bosanska Gradiska / Gradiska Srbac Prijedor
Bosanski Brod/ Srpski Brod
Odzak
Domaljevac / Samac Orasje Bosanski Samac / Samac Orasje/ Srpsko Orasje
Bosanska Krupa / Krupa na Uni Laktasi Bosanska Krupa Sanski Most / Srpski Sanski Most Sanski Most Bihac Banja Luka Celinac Prnjavor
Derventa
Modr ica Gradacac / Pe lagicevo Gradacac Brcko
Doboj Doboj Istok Usora Doboj Jug Gracanica / Petrovo Gracanica
Rahic / Ravne (Brcko District) Srebrenik Celic Lopa re Ugljevik Teocak Lukavac Tuzla Sapna Kalesija Zepce Zivinice Zavidovici Banovici Kalesija / Osmaci Zvornik
Bijeljina
Bosanski Petrovac Kljuc Kotor Varos Bosanski Petrovac / Petrovac Srpski Drvar Kljuc / Ribnik Drvar Kljuc / Undec. Jajc e / Jezero Travnik Mrkonjic Grad Jug / Undec. Sipovo Donji Vakuf Bosansko Grahovo Glamoc Sipovo / Undec. Vitez Kupres / Srpski Kupres Bugojno Kupres Gornji Vakuf Fojnica Novi Travnik Busovaca Jajce Mrkonjic Grad Dobretici Skender Vakuf / Knezevo Teslic
Tesanj TeslicI stok / Undec. Maglaj Teslic Jugoistok / Undec.
Sekovici Kladanj Zenica Kakanj Vares Olovo Srebrenica Vlasenica Bratuna c Milici
Han Pijesak Brez a Visoko Kiseljak Vogosca Stari Grad Sarajevo Novi Grad Sarajevo Ilidza Hadzici Ilidza / Srpska Ilidza Trnovo (R.S.) Sokolac Ilijas
Kresevo Livno Prozor / ProzorRama
Rogatica Visegrad Pale(FBiH) Gorazde/ Srpsko Gorazde Foca (FBiH) Gorazde Cajnice Rudo
Pale (RS)
Tomislavgrad Jablanica Konjic Trnovo (FBiH)
Mostar Sjever
0- 20 20- 40 40- 60 60- 80 80- 100 NoData Daytonline
Posusje Mostar Zapad Mostar / Srpski Mostar Siroki Brijeg Grude pa d Mostar Jugoza Mostar Jugoistok Citluk Mostar Jug Nevesinje Gacko Kalinovik Foca / Srbinje
Ljubuski
Capljina
Stola c
Stolac / Berkovici
Ljubinje / Undec. Neum Ljubinje
Bileca
Ravno Trebinje
(Legenda:
0-20 20-40 40-60 60-80 80-100 Nema podataka Dejtonska granica)
877
Slika 11.
Procenat IRL i izbeglica meu hrvatskim stanovnitvom koje potie sa podruja u predmetu Miloevi, stanje iz 1997-98.
Kostajnica Velik a Kladusa Bosanska Dubica / Kozarska Dubica
Buzim Cazin
Bosanski Bro d / Srpski Br od
Odzak
Domaljevac / Samac Orasje Bosanski Samac / Samac
Prijed or Bosanska Krupa / Kru pa na Uni Laktasi Bosanska Krupa Sansk i Mo st / Srpski Sanski Most Sansk i Mo st Bih ac Banja Luka Celinac Usora Dobo j Jug Gracanica / Petrovo Bosanski Petrov ac Kljuc Kotor Varos Teslic Jugoistok / Undec. Bosanski Petrov ac / Petrovac Srpski Drvar Kljuc / R ibn ik Dobretici Drvar Kljuc / Undec. Jajce Jajce / Jezero Mrko njic Grad Zepce Zavidov ici Banovici Skender Vakuf / Knezev o Teslic Tesan j Teslic I stok / Un dec. Maglaj Lu kav ac Dobo j Dobo j Istok Gracanica Prnjavor Derventa Modr ica
Orasje / Srp sko Orasje Gradacac / Pelagicev o Gradacac Brcko Rahic / Ravne (Brcko District) Bijeljina
Srebrenik Celic Lo par e Ugljevik Teocak Tu zla Sapna Kalesija Zv ornik Zivinice Kalesija / Osmaci
Sekovici Travn ik Mrko njic Grad Jug / Undec. Sipovo Donji Vakuf Bosansko Grahovo Glamoc Kupres / Srpski Kupres Bugojno Kupres Gornji Vakuf Fojnica Kiseljak Visok o Sokolac Vogo sca Stari Gr ad Sarajevo Kresevo Livno Prozor / Prozor R ama Hadzici To mislavgr ad Jablan ica Konjic Trn ovo (FBiH) Foca (FBiH) Gorazde / Srpsko Gor azde Gorazde Cajnice Mostar Sjever Rudo Ilidza Ilidza / Srpska Ilidza Trn ovo (R.S.) Pale (RS) Pale (FB iH) Visegrad Novi Grad Sarajevo Rogatica Novi Tr av nik Sipovo / Undec. Vitez Busov aca Han Pijesak Breza Ilijas Srebrenica Zenica Kakanj Vares Olovo Vlasenica Bratu nac Milici Kladanj
0 - 20 20 - 40 40 - 60 60 - 80 80 - 100 No Data Daytonline
Posusje Mostar Zapad Mostar / Srpsk i Mo star Siroki B rijeg Grude Mostar Jug ozap ad Mostar Jug oistok Mostar Jug Citluk Ljubu ski Nevesinje Gacko Kalin ovik Foca / Srbinje
Capljina
Stolac
Stolac / Berkov ici
Bileca
Ravno Trebinje
(Legenda:
878
Slika 12.
Procenat IRL i izbeglica meu srpskim stanovnitvom koje potie sa podruja u predmetu Miloevi, stanje iz 1997-98.
Kostajnica Velik a Kladusa Bosans ka Dubica / Kozarska Dubica
Buzim Cazin
Bosans ki Novi / Novi Grad
Bosanska Gradiska / Gradis ka Srbac
Odzak
Domaljevac / Samac Orasje Bosanski S amac / Samac
Prijed or Bosans ka Krupa / Kru pa na Uni Laktasi Bosans ka Krupa Sansk i Mo st / Srps ki Sanski Mos t Sansk i Mo st Bih ac Banja Luka Celinac Us ora Dobo j Jug Gracanica / Petrovo Bosans ki Petrov ac Kljuc Kotor Varos Teslic Jugoistok / Undec. Bosanski Petrov ac / Petrovac Srps ki Drvar Kljuc / R ibn ik Dobretici Drvar Kljuc / Undec. Jajce Jajce / Jezero Mrko njic Grad Zepce Zavidov ici Banovici Skender Vakuf / Knezev o Teslic Tes an j Tes lic I stok / Un dec. Maglaj Lu kav ac Dobo j Dobo j Istok Gracanica Prnjavor Derventa Modr ica
Orasje / Srp sko Orasje Gradacac / P elagicev o Gradacac Brcko Rahic / Ravne (Brcko District) Bijeljina
Sekovici Travn ik Mrko njic Grad Jug / Undec. Sipovo Donji Vakuf Bosansko Grahovo Glamoc Sipovo / Undec. Vitez Kupres / Srpski Kupres Bugojno Kupres Gornji Vakuf Fojnica Kiseljak Visok o Vogo sca Stari Gr ad Sarajevo Kresevo Livno Prozor / Prozor R ama Hadzici To mis lavgr ad Jablan ica Konjic Trn ovo (FBiH) Foca (F BiH) Gorazde / Srps ko Gor azde Gorazde Cajnice Mostar Sjever Rudo Ilidza Ilidza / Srps ka Ilidza Trn ovo (R.S.) Pale (RS) Pale (FB iH) Visegrad Novi Grad Sarajevo Rogatica Sokolac Novi Tr av nik Busov aca Han Pijesak Breza Ilijas Srebrenica Zenica Kakanj Vares Olovo Vlasenica Bratu nac Milici Kladanj
Posusje Mos tar Zapad Mostar / Srpsk i Mo star Siroki B rijeg Grude Mos tar Jug ozap ad Mos tar Jug oistok Citluk Ljubu ski Mos tar Jug Nevesinje Gacko Kalin ovik Foca / Srbinje
Capljina
Stolac
Stolac / Berkov ici
Bileca
Ravno Trebinje
(Legenda:
879
Slika 13.
Procenat IRL i izbeglica iz redova Ostalih koji potiu sa podruja u predmetu Miloevi, stanje iz 1997-98.
Kos tajnica Velik a Kladus a Bosanska Dubica / Kozarska Dubica
Buzim Cazin
Bosans ki Novi / Novi Grad
Bosans ka Gradiska / Gradis ka Srbac
Bosans ki Bro d / Srps ki Br od
Odzak
Domaljevac / Samac Orasje Bosans ki Samac / Samac
Prijed or Bosanska Krupa / Kru pa na Uni Laktasi Bosanska Krupa Sansk i Mo st / Srpski Sanski Most Sansk i Mo st Bih ac Banja Luka Celinac Usora Dobo j Jug Gracanica / Petrovo Bosanski Petrov ac Kljuc Kotor Varos Tes lic J ugoistok / Undec. Bosanski Petrov ac / Petrovac Srps ki Drvar Kljuc / R ibn ik Dobretici Drvar Kljuc / Undec. Jajce Jajce / Jezero Travn ik Mrko njic Grad Jug / Undec. Sipovo Donji Vakuf Bosans ko Grahovo Glamoc Sipovo / Undec. Vitez Kupres / Srpski Kupres Bugojno Kupres Gornji V akuf Fojnica Kiseljak Visok o Vogo sca Stari Gr ad Sarajevo Kresevo Livno Prozor / Prozor R ama Hadzici To mis lavgr ad Jablan ica Konjic Trn ovo (FBiH) Ilidza Ilidza / Srps ka Ilidza Trn ovo (R.S.) Novi Grad Sarajevo Novi Tr av nik Busov aca Zenica Kakanj Vares Mrko njic Grad Zepce Zavidov ici Banovici Skender Vakuf / Knezev o Teslic Tesan j Teslic I stok / Un dec. Maglaj Lu kav ac Dobo j Dobo j Istok Gracanica Prnjavor Derventa Modr ica
Orasje / Srp sko Oras je Gradacac / Pelagicev o Gradacac Brcko Rahic / Ravne (Brcko District) Bijeljina
Srebrenik Celic Lo par e Ugljevik Teocak Tu zla Sapna Kales ija Zv ornik Zivinice Kales ija / Osmaci
Sekovici Kladanj Bratu nac Milici
Vlasenica Olovo
Srebrenica Han Pijes ak Breza Ilijas
Sokolac
Rogatica Visegrad Pale (FB iH) Gorazde / Srps ko Gor azde Foca (F BiH) Gorazde Cajnice Rudo
Pale (RS)
Mostar Sjever Posusje
Mostar Zapad Mostar / Srpsk i Mo star Siroki B rijeg Grude Mos tar Jug ozap ad Mostar Jug oistok Citluk Ljubu ski Mos tar Jug Nevesinje
Kalin ovik
Foca / Srbinje
Gacko
Capljina
Stolac
Stolac / Berkov ici
Bileca
Ravno Trebinje
(Legenda:
Svaka od mapa na slikama 10 do 13 prikazuje procenat interno raseljenih lica i izbeglica meu svim osobama odreenog etnikog porekla koje potiu iz odreene optine, a koje su pronaene na spisku biraa 1997-98. Mape su uglavnom jasne same po sebi. U legendi mapa vidi se da se koriste pet intervala kako bi se prikazao procenat: najnii je od 0 do 20%, a najvei je od 80 do 100 posto. Vrednost od 90% (interval 80-100) ukazuje, na primer, na to da je 90% stanovnitva koje je stanovalo u odreenoj optini 1991. godine, a kasnije pronaeno na spisku biraa 1997-98, a ivelo izvan svojih prvobitnih optina iz 1991. Mapa za Muslimane dosledno pokazuje da sve optine sa podruja u predmetu Miloevi, posebno iz RS dela podruja, karakterie izuzetno visok procenat IRL i IZB muslimanskog stanovnitva 1997-98, gotovo uvek u intervalu 80 do 100 posto. To ustvari znai da je 80 do 100 % muslimanskog stanovnitva koje je poticalo sa te teritorije pobeglo tokom sukoba i da je 1997-98. i dalje bilo raseljeno. Mapa za Hrvate je manje dramatina, ali su jo uvek primetne velike grupe optina na severozapadu podruja iz predmeta Miloevi (oko Bosanskog Petrovca) i na istok (Kotor Varo, Tesli i Doboj), kao i Bosanski amac, Brko i istono od Mostara (Kalinovik, Gacko, Nevesinje), gde je procenat svih raseljenih Hrvata bio barem 40 do 80%.
880
3.5
Poreenje geografskih obrazaca interno raseljenih lica dobijenih iz dva nezavisna izvora
U ovom odeljku daje se poreenje geografskih obrazaca interno raseljenih lica uz korienje podataka dobijenih iz dva nezavisna izvora: statistike Odeljenja za demografiju zasnovane na spiskovima glasaa iz 1997-98. i zvanine statistike UNHCR-a i vlade BiH zasnovane na projektu re-registracije sprovedenom u Bosni 2000. godine. Podaci UNHCR-a i vlade BiH (DDPR) detaljno se razmatraju u Prilogu B6. To je najvei postojei izvor informacija o raseljenim licima i izbeglicama u Bosni i Hercegovini. On sadri otprilike 570.000 unesaka koje su sakupile lokalne vlasti u Bosni i to ve tokom konflikta, i sakupljali sve do 2000. godine. Ova baza podataka sadri evidenciju o interno raseljenim licima i izbeglicama u Bosni 2000. godine. Izbeglice su uglavnom hrvatski Srbi koji su se preselili u Bosnu, tako da su iskljueni iz ove analize. Dalje u tekstu razmatraju se jedino raseljena lica. Treba imati u vidu da se dva izvoda koja se razmatraju u ovom odeljku odnose na 1997-98. (spisak glasaa OEBS-a) i 2000. godinu (UNHCR i vlada BiH). Prvo emo u ovom odeljku razmotriti DDPR. Zatim, uporediemo apsolutne brojeve iz dva izvora i dokazaemo da su minimalni brojevi koje je pripremio OD za 1997-98. (spisak glasaa OEBS-a) uglavnom nii za Muslimane i Srbe nego zvanina statistika DDPR za raseljena lica u 2000. godini. Za Hrvate i Ostale brojevi OD-a su vii nego statistika DDPR. Takoe uporeujemo geografske obrasce interno raseljenih lica iz perspektive dva izvora. Prikazane su OEBS i UNHCR-BiH mape, koje prikazuju procenat interno raseljenih lica (odreene nacionalnosti) iz odreene optine porekla. Zakljuak je da dva izvora pokazuju znatne slinosti. Baza podataka raseljenih lica i izbeglica (DDPR) je zvanini sistem registracije interno raseljenih lica i izbeglica u Bosni i Hercegovini uspostavljen od strane UNHCR-a i vlade Bosne i Hercegovine. Ona pokriva kompletnu teritoriju zemlje i moe posluiti za davanje zvaniene statistike o raseljenim licima (RL) i izbeglicama u Bosni i Hercegovini po optinama, naseljima ili za bilo koje podruje za koje se to trai (na pr. gradovi i sela). Bazu podataka uspostavio je UNHCR u saradnji sa lokalnim vlastima. Pojedinani podaci o raseljenim licima i izbeglicama ve su sakupljani po optinama BiH tokom sukoba. Nakon to se rat okonao, podaci su centralizovani u bazu podataka, pod vostvom UNHCR-a. Najoiglednije koriene verzije baze podataka su iz 1998. i 2000. Verzija iz 2000. je poboljana i aurirana verzija zbirke iz 1998. i zasnovana je na podacima dobijenim tokom takozvanog postupka re-registracije koji je sproveo UNHCR zajedno sa optinskim i dravnim organima. Tokom ovog projekta, proveren je status svih raseljenih lica i izbeglica u Bosni i Hercegovini, i ukoliko je bilo potrebno, on je revidiran. Verzija iz 2000, dostupna u Odeljenju za demografiju, izvetava o licima koja su 2000. i dalje bila registrovana kao raseljena iz njihovih predratnih domova i kojima je bilo potrebno trajno reenje. Baza podataka sadri podatke o 583.816 osoba. U njih je ukljueno oko 60.000 osoba roenih nakon 1. aprila 1991. Ove lica su iskljuene iz nae analize. Za otprilike 1/3 osoba unetih u
881
DDPR, za takozvane podsnosioce zahteva (191.954 osoba) dostupni podaci su veoma potpuni. Za preostalih 2/3 (tj. porodice podnosioca zahteva: 391.862 osoba), podaci su ogranieniji i potrebne su pretpostavke ili vezane informacije kako bi se obradili podaci. Kvalitet podataka deluje u otem smislu dobro, mada postoje neki nedostaci kao to je to da je nacionalnost prijavljena za podnosioce zahteva a ne i za njihove lanove porodica. Nacionalnost se meutim moe ekstrapolirati uz upotrebu porodinih odnosa, tj. nacionalnost podnosioca zahteva koristi se za sve lanove porodice. Tabela 10. Apsolutni brojevi interno raseljenih lica iz Bosne i Hercegovine na osnovu spiska biraa OEBS-a iz 1997-98. i registracije IRL i izbeglica UNHCR-a i bosanske vlade iz 2000.
Mesto stanovanja 1991. Podruje u predmetu Miloevi - Republika Srpska (RS) - Federacija BiH (FBiH) OEBS 1997-98. % IRL-a Br. IRL-a Srbi 88.756 7.780 80.976 49,3 4,3 45,0 Muslimani 70,8 60,1 10,7 Hrvati 17,8 6,6 11,2 Ostali 51,3 18,5 32,8 np 96.871 6.838 90.033 UNHCR i vlada BiH - 2000. Br. IRL-a % IRL-a Srbi 49,1 3,5 45,6 Muslimani 80,1 69,6 10,5 Hrvati 13,0 4,8 8,2 Ostali 62,5 25,6 36,9 np
Podruje u predmetu Miloevi - Republika Srpska (RS) - Federacija BiH (FBiH)
119.991 101.91 18.00
132.48 115.05 17.43
Podruje u predmetu Miloevi - Republika Srpska (RS) Federacija BiH (FBiH)
6.518 2.412 4.106
3.672 1.353 2.319
Podruje predmet Miloevi - Republika Srpska (RS) Federacija BiH (FBiH) Ukupno
9.789 3.532 6.257 225.054
980 401 579 233.871
Tabela 10 sadri pregled statistike dobijen iz baza podataka OEBS-a i UNHCR-BiH. Poto se podaci OEBS-a pozivaju na 1997-98. a podaci UNHCR-BiH na 2000, ta dva izvora moraju davati razliite apsolutne brojeve. U optem smislu, zbog povratka ljudi, brojke iz 1997-98. bi trebalo da budu vee od podataka iz 2000. Meutim, procenat IRL-a sa podruja u predmetu Miloevi meu svim IRL iz Bosne trebao bi da bude slian. Procenti su prikazani u Tabeli 10 za svaku etniku grupaciju posebno. Tako, na primer, vrednost od 49,3% dobijena za srpske IRL-e na osnovu spiska glasaa OEBS-a znai da je uee srpskih IRL-a sa podruja u predmetu Miloevi u ukupnom broju srpskih IRL-a iz Bosne bilo 49,3%. Slian procenat (49,1%) dobijen je za srpske IRL-e i iz baze podataka UNHCR-BH. Uopte, Tabela 10 pokazuje da je za Muslimane, etniku grupaciju koja je pretrpela najvee promene, broj IRL-a na osnovu podataka OEBS-a sa podruja u predmetu Miloevi
882
(119.991) znatno nii nego broj dobijen na osnovu podataka UNHCR-BH (132.348). To potvruje konzervativnu prirodu naih procena IRL-a sa podruja u predmetu Miloevi i dokazuje da umesto 119.991, lako moemo govoriti o 132.348 interno raseljenih lica. Za RS deo podruja moe se govoriti o nekih 115.005 IRL-a na osnovu evidencije DDPR-a, umesto 101.791 IRL-a dobijenih na osnovu spiska glasaa OEBS-a. Stoga, muslimanski IRL-i iz RS dela su glavni izvor velike razlike izmeu dva izvora. Slian obrazac se moe uoiti za srpske IRL-e iz FBiH dela na podruju kao glavni izvor razlike izmeu podataka OEBS-a i UNHCR-BH. Brojani podaci dobijeni za Hrvate i Ostale na osnovu spiska glasaa OEBS-a znatno su vei (kao to se i oekivalo) nego brojani podaci koji su zasnovani na bazi podataka UNHCRBiH. Ovo sugerie da je verovatno da su te dve etnike grupacije naile na manje potekoa prilikom povratka kuama nego Muslimani i Srbi. Povratak Muslimana i Srba bio je mnogo manje uspean, naroito Muslimana iz RS i Srba iz FBiH. Pregled rasporeda procenata IRL-a u okviru etnikih grupacija jasno potvruje da su procenti IRL-a sa podruja u predmetu Miloevi slini u oba izvora. Stoga je relativna veliina IRL-a koji su otili sa podruja u predmetu Miloevi konsistentna u oba izvora. Nie priloene mape prikazuju geografsku raspodelu IRL-a sa podruja u predmetu Miloevi u specifinijem obliku po optinama. Slike 14 do 21 predstavljaju etiri para mapa gde se svaki par odnosi na jednu od etnikih grupacija. Dve mape u svakom paru zasnovane su na dva uporeena izvora, OEBS (gornja mapa) i UNHCR-BH (donja mapa). Za svaki par mapa koriena je ista skala, kako za gornju, tako i za donju mapu. Skala, nazvana prirodna podela je standardna konfiguracija programa za izradu mapa ArcView koji se koristi za izradu ovakvih mapa. Metod prirodnih podela utvruje take podela traenjem grupisanih podataka i obrazaca koje se u njima javljaju. Jenkov metod optimizovanja, koji minimizira varijacije u svakoj kategoriji koristi se kao statistika formula za izradu skale. Primenili smo dvodelni postupak za izradu mapa. Prvo je automatski odreena skala za svaku mapu ppomou programa ArcView (kao standardna konfiguracija). Zatim smo za svaki par uporeenih mapa koristili istu skalu, i to onu od dve standardne skale programa ArcView koja je bila obuhvatnija. Za svaki par uporeenih mapa, jedne koja je izraena na osnovu podataka OEBS-a i jedne zasnovane na bazi podataka UNHCR-BH, jasno se moe uoiti visoki stepen slinosti. Oba izvora su za svaku od etnikih grupacija proizveli gotovo isti geografski obrazac IRL-a. Mape potvruju da bez obzira na izvor koji je korien prilikom analize, najvea podruja odlaska (tj. optine) ostaju iste za svaku od etnikih grupa na osnovu oba izvora. Kada su u pitanju Muslimani, najvea podruja odlaska bila su: Prijedor i Banja Luka, Tesli i Doboj i vie optina koje se nalaze na istonoj granici Bosne sa Srbijom, tj. Brko, Bijeljina, Vlasenica, Zvornik, Srebrenica, Viegrad, Rogatica i Foa. Sve ove optine nalaze se u RS delu na podruja u predmetu Miloevi.
883
Za Hrvate, Tesli (RS), Doboj (RS), Brko (RS) i podruje Sarajeva (Ilida i Novi Grad u FBiH) predstavljali su najvea podruja odlaska. Srbi su uglavnom otili sa severozapadnog dela podruja u predmetu Miloevi (Sanski Most, Bosanska Krupa, Bosanski Petrovac, Klju i Biha) i sa podruja Sarajeva (Novi Grad, Ilida, Ilija), kao i iz Brkog, Srebrenice i Gorada. Sve optine nalaze se u Federaciji Bosne i Hercegovine. Najvea podruja odlaska za Ostale bili su Sanski Most, Banja Luka, Donji Vakuf, Doboj, Tesli, podruje Sarajeva, Brko, Bijeljina, Zvornik, Bratunac, Gorade i Foa. Neke od ovih optina nalaze se u RS-u a neke u FBiH.
884
Slika 14.
Geografska raspodela muslimanskih IRL-a koji potiu sa podruja u predmetu Miloevi, stanje iz 1997-98, zasnovano na statistici OEBS-a (spisak glasaa), procenti
Buzim Cazin
Bosanski Bro d / Srps ki Br od
Odzak
Prijed or Bosanska Krupa / Kru pa na Uni Laktasi Bosanska Krupa Sansk i Mo st / Srpski Sanski Most Sansk i Mo st Bih ac Banja Luka Celinac Usora Dobo j Jug Gracanica / Petrovo Bosanski Petrov ac Kljuc Kotor Varos Teslic Jugoistok / Undec. Bosanski Petrov ac / Petrovac Srpski Drvar Kljuc / R ibn ik Dobretici Drvar Kljuc / Undec. Jajce Jajce / Jezero Travn ik Mrko njic Grad Jug / Undec. Sipovo Donji Vakuf Bosans ko Grahovo Glamoc Kupres / Srpski Kupres Bugojno Kupres Gornji Vakuf Fojnica Kiseljak Visok o Novi Tr av nik Sipovo / Undec. Vitez Busov aca Zenica Kakanj Vares Mrko njic Grad Skender Vakuf / Knezev o Teslic Tesan j Tes lic I stok / Un dec. Maglaj Lu kav ac Dobo j Dobo j Istok Gracanica Prnjavor Derventa Modr ica
Srebrenik Celic Lo par e Ugljevik Teocak Tu zla Sapna Kalesija Zivinice Zv ornik
Zepce Zavidov ici
Banovici
Kalesija / Osmaci
Vlasenica Olovo
Srebrenica Han Pijesak Breza Ilijas
Sokolac Vogo sca Stari Gr ad Sarajevo Rogatica Visegrad Pale (RS) Pale (FB iH) Gorazde / Srpsko Gor azde Foca (FBiH) Gorazde Cajnice Rudo
Kresevo Livno Prozor / Prozor R ama Hadzici To mislavgr ad Jablan ica
Novi Grad Sarajevo Ilidza Ilidza / Srpska Ilidza Trn ovo (R.S.) Trn ovo (FBiH)
0 - 0.1 0.1 - 0.28 0.28 - 0.58 0.58 - 0.9 0.9 - 1.38 1.38 - 1.94 1.94 - 7.12 No Data Daytonline
Konjic
Mostar Sjever Posusje Mostar Zapad Mostar / Srpsk i Mo star Siroki B rijeg Grude Mostar Jug ozap ad Mos tar Jug oistok Citluk Ljubu ski Mostar Jug Nevesinje Gacko Kalin ovik Foca / Srbinje
Capljina
Stolac
Stolac / Berkov ici
Bileca
Ravno Trebinje
(Legenda:
0-0,1 0,1-0,28 0,28-0,58 0,58-0,9 0,9-1,38 1,38-1,94 1,94-7,12 Nema podataka Dejtonska granica)
885
Slika 15.
Geografska raspodela muslimanskih IRL-a koji potiu sa podruja u predmetu Miloevi, stanje iz 2000, zasnovano na statistici UNHCR-a i vlade BiH (DDPR), procenti
Buzim Cazin
Bosanska Gradiska / Gradis ka Srbac
Odzak
Prijed or Bosanska Krupa / Kru pa na Uni Laktasi Bosanska Krupa Sansk i Mo st / Srpski Sanski Most Sansk i Mo st Bih ac Banja Luka Celinac Usora Dobo j Jug Gracanica / Petrovo Bosanski Petrov ac Kljuc Kotor Varos Teslic Jugois tok / Undec. Bosanski Petrov ac / P etrovac Srpski Drvar Kljuc / R ibn ik Dobretici Drvar Kljuc / Undec. Jajce Jajce / Jezero Travn ik Mrko njic Grad Jug / Undec. Sipovo Donji Vakuf Bosansko Grahovo Glamoc Sipovo / Undec. Vitez Kupres / Srpski Kupres Bugojno Kupres Gornji Vakuf Fojnica Kiseljak Visok o Vogo sca Stari Gr ad Sarajevo Kresevo Livno Prozor / Prozor R ama Hadzici Ilidza Ilidza / Srpska Ilidza Trn ovo (R.S.) To mislavgr ad Jablan ica Konjic Trn ovo (FBiH) Novi Grad Sarajevo Novi Tr av nik Busov aca Zenica Kakanj Vares Mrko njic Grad Zepce Zavidov ici Banovici Skender Vakuf / Knezev o Teslic Tesan j Tes lic I stok / Un dec. Maglaj Lu kav ac Dobo j Dobo j Istok Gracanica Prnjavor Derventa Modr ica
Srebrenik Celic Lo par e Ugljevik Teocak Tu zla Sapna Kales ija Zv ornik Zivinice Kalesija / Osmaci
Vlasenica Olovo
Srebrenica Han Pijes ak Breza Ilijas
Sokolac
Rogatica Visegrad Pale (RS) Pale (FB iH) Gorazde / Srpsko Gor azde Foca (FBiH) Gorazde Cajnice Rudo
Mostar Sjever Posusje Mostar Zapad Mostar / S rpsk i Mo star Siroki B rijeg Grude Mostar Jug ozap ad Mos tar Jug oistok Citluk Ljubu ski Mostar Jug Nevesinje Gacko Kalin ovik Foca / Srbinje
Capljina
Stolac
Stolac / Berkov ici
Bileca
Ravno Trebinje
(Legenda:
886
Slika 16.
Geografska raspodela hrvatskih IRL-a koji potiu sa podruja u predmetu Miloevi, stanje iz 1997-98, zasnovano na statistici OEBS-a (spisak biraa), procenti
Buzim Cazin
Odzak
Prijed or Bosanska Krupa / Kru pa na Uni Laktasi Bosanska Krupa Sansk i Mo st / Srpski Sanski Most Sansk i Mo st Bih ac Banja Luka Celinac Usora Dobo j Jug Gracanica / Petrovo Bosanski Petrov ac Kljuc Kotor Varos Teslic Jugoistok / Undec. Bosanski Petrov ac / Petrovac Srpski Drvar Kljuc / R ibn ik Dobretici Drvar Kljuc / Undec. Jajce Jajce / Jezero Travn ik Mrko njic Grad Jug / Undec. Sipovo Donji Vakuf Bosansko Grahovo Glamoc Sipovo / Undec. Vitez Kupres / Srpski Kupres Bugojno Kupres Gornji Vakuf Fojnica Kiseljak Visok o Vogo sca Stari Gr ad Sarajevo Kresevo Livno Prozor / Prozor R ama Hadzici To mislavgr ad Jablan ica Trn ovo (FBiH) Konjic Ilidza Ilidza / Srpska Ilidza Trn ovo (R.S.) Novi Grad Sarajevo Novi Tr av nik Busov aca Zenica Kakanj Vares Mrko njic Grad Skender Vakuf / Knezev o Teslic Tesan j Teslic I stok / Un dec. Maglaj Lu kav ac Dobo j Dobo j Istok Gracanica Prnjavor Derventa Modr ica
Srebrenik Celic Lo par e Ugljevik Teocak Tu zla Sapna Kalesija Zv ornik Zivinice
Zepce Zavidov ici Banovici Kalesija / Osmaci
Vlasenica Olovo
Sokolac
Mostar Sjever Posusje Mostar Zapad Mostar / Srpsk i Mo star Siroki B rijeg Grude Mostar Jug ozap ad Mostar Jug oistok Citluk Ljubu ski Mostar Jug Nevesinje Gacko Kalin ovik Foca / Srbinje
Capljina
Stolac
Stolac / Berkov ici
Bileca
Ravno Trebinje
(Legenda:
887
Slika 17.
Geografska raspodela hrvatskih IRL-a koji potiu sa podruja u predmetu Miloevi, stanje iz 2000, zasnovano na statistici UNHCR-a i vlade BiH (DDPR), procenti
Buzim Cazin
Odzak
Prijed or Bosanska Krupa / Kru pa na Uni Laktasi Bosanska Krupa Sansk i Mo st / Srpski Sanski Most Sansk i Mo st Bih ac Banja Luka Celinac Usora Dobo j Jug Gracanica / Petrovo Bosanski Petrov ac Kljuc Kotor Varos Teslic Jugoistok / Undec. Bosanski Petrov ac / Petrovac Srpski Drvar Kljuc / R ibn ik Dobretici Drvar Kljuc / Undec. Jajce Jajce / Jezero Travn ik Mrko njic Grad Jug / Undec. Sipovo Donji Vakuf Bosansko Grahovo Glamoc Sipovo / Undec. Vitez Kupres / Srpski Kupres Bugojno Kupres Gornji Vakuf Fojnica Kiseljak Visok o Vogo sca Stari Gr ad Sarajevo Kresevo Livno Prozor / Prozor R ama Hadzici To mislavgr ad Ilidza Ilidza / Srpska Ilidza Trn ovo (R.S.) Novi Grad Sarajevo Novi Tr av nik Busov aca Zenica Kakanj Vares Mrko njic Grad Skender Vakuf / Knezev o Teslic Tesan j Teslic I stok / Un dec. Maglaj Lu kav ac Dobo j Dobo j Istok Gracanica Prnjavor Gradacac Derventa Modr ica
Orasje / Srp sko Orasje Gradacac / Pelagicev o Brcko Rahic / Ravne (Brcko District) Bijeljina
Srebrenik Celic Lo par e Ugljevik Teocak Tu zla Sapna Kalesija Zv ornik Zivinice
Zepce Zavidov ici Banovici Kalesija / Osmaci
Vlasenica Olovo
Sokolac
Jablan ica Konjic
Trn ovo (FBiH)
Mostar Sjever Posusje Mostar Zapad Mostar / Srpsk i Mo star Siroki B rijeg Grude Mostar Jug ozap ad Mostar Jug oistok Mostar Jug Citluk Ljubu ski Nevesinje Gacko Kalin ovik Foca / Srbinje
Capljina
Stolac
Stolac / Berkov ici
Bileca
Ravno Trebinje
(Legenda:
888
Slika 18.
Geografska raspodela srpskih IRL-a koji potiu sa podruja u predmetu Miloevi, stanje iz 1997-98, zasnovano na statistici OEBS-a (spisak biraa), procenti
Buzim Cazin
Odzak
Prijed or Bosanska Krupa / Kru pa na Uni Laktasi Bosanska Krupa Sansk i Mo st / Srpski Sanski Most Sansk i Mo st Bih ac Banja Luka Celinac Usora Dobo j Jug Gracanica / Petrovo Bosanski Petrov ac Kljuc Kotor Varos Teslic Jugoistok / Undec. Bosanski Petrov ac / Petrovac Srpski Drvar Kljuc / R ibn ik Dobretici Drvar Kljuc / Undec. Jajce Jajce / Jezero Travn ik Mrko njic Grad Jug / Undec. Sipovo Donji Vakuf Bosansko Grahovo Glamoc Sipovo / Undec. Vitez Kupres / Srpski Kupres Bugojno Kupres Gornji Vakuf Fojnica Kiseljak Visok o Vogo sca Stari Gr ad Sarajevo Kresevo Livno Prozor / Prozor R ama Hadzici To mislavgr ad Jablan ica Trn ovo (FBiH) Konjic Ilidza Ilidza / Srpska Ilidza Trn ovo (R.S.) Novi Grad Sarajevo Novi Tr av nik Busov aca Zenica Kakanj Vares Mrko njic Grad Zepce Zavidov ici Banovici Skender Vakuf / Knezev o Teslic Tesan j Teslic I stok / Un dec. Maglaj Lu kav ac Dobo j Dobo j Istok Gracanica Prnjavor Derventa Modr ica
Vlasenica Olovo
Sokolac
Mostar Sjever Posusje Mostar Zapad Mostar / Srpsk i Mo star Siroki B rijeg Grude Mostar Jug ozap ad Mostar Jug oistok Citluk Ljubu ski Mostar Jug Nevesinje Gacko Kalin ovik Foca / Srbinje
Capljina
Stolac
Stolac / Berkov ici
Bileca
Ravno Trebinje
(Legenda:
889
Slika 19.
Geografska raspodela srpskih IRL-a koji potiu sa podruja u predmetu Miloevi, stanje iz 2000, zasnovano na statistici UNHCR-a i vlade BiH (DDPR), procenti
Buzim Cazin
Odzak
Prijed or Bosanska Krupa / Kru pa na Uni Laktasi Bosanska Krupa Sansk i Mo st / Srpski Sanski Most Sansk i Mo st Bih ac Banja Luka Celinac Usora Dobo j Jug Gracanica / Petrovo Bosanski Petrov ac Kljuc Kotor Varos Teslic Jugoistok / Undec. Bosanski Petrov ac / Petrovac Srpski Drvar Kljuc / R ibn ik Dobretici Drvar Kljuc / Undec. Jajce Jajce / Jezero Mrko njic Grad Zepce Zavidov ici Banovici Skender Vakuf / Knezev o Teslic Tesan j Teslic I stok / Un dec. Maglaj Lu kav ac Dobo j Dobo j Istok Gracanica Prnjavor Derventa Modr ica
Sekovici Travn ik Mrko njic Grad Jug / Undec. Sipovo Donji Vakuf Bosansko Grahovo Glamoc Sipovo / Undec. Vitez Kupres / Srpski Kupres Bugojno Kupres Gornji Vakuf Fojnica Kiseljak Visok o Vogo sca Stari Gr ad Sarajevo Kresevo Livno Prozor / Prozor R ama Hadzici To mislavgr ad Jablan ica Trn ovo (FBiH) Konjic Foca (FBiH) Gorazde / Srpsko Gor azde Gorazde Cajnice Mostar Sjever Posusje Mostar Zapad Mostar / Srpsk i Mo star Siroki B rijeg Grude Mostar Jug ozap ad Mostar Jug oistok Citluk Ljubu ski Mostar Jug Nevesinje Gacko Kalin ovik Foca / Srbinje Rudo Novi Grad Sarajevo Ilidza Ilidza / Srpska Ilidza Trn ovo (R.S.) Pale (RS) Pale (FB iH) Rogatica Visegrad Sokolac Novi Tr av nik Busov aca Han Pijesak Breza Ilijas Srebrenica Zenica Kakanj Vares Olovo Vlasenica Bratu nac Milici Kladanj
Capljina
Stolac
Stolac / Berkov ici
Bileca
Ravno Trebinje
(Legenda:
890
Slika 20. Geografska raspodela IRL-a iz redova Ostalih koje potiu sa podruja u predmetu Miloevi, stanje iz 1997-98, zasnovano na statistici OEBS-a (spisak glasaa), procenti
Buzim Cazin
Odzak
Prijed or Bosanska Krupa / Kru pa na Uni Laktasi Bosanska Krupa Sansk i Mo st / Srpski Sanski Most Sansk i Mo st Bih ac Banja Luka Celinac Usora Dobo j Jug Gracanica / Petrovo Bosanski Petrov ac Kljuc Kotor Varos Teslic Jugoistok / Undec. Bosanski Petrov ac / Petrovac Srpski Drvar Kljuc / R ibn ik Dobretici Drvar Kljuc / Undec. Jajce Jajce / Jezero Travn ik Mrko njic Grad Jug / Undec. Sipovo Donji Vakuf Bosansko Grahovo Glamoc Kupres / Srpski Kupres Bugojno Kupres Gornji Vakuf Fojnica Kiseljak Visok o Vogo sca Stari Gr ad Sarajevo Kresevo Livno Prozor / Prozor R ama Hadzici To mislavgr ad Ilidza Ilidza / Srpska Ilidza Trn ovo (R.S.) Trn ovo (FBiH) Konjic Novi Grad Sarajevo Novi Tr av nik Sipovo / Undec. Vitez Busov aca Zenica Kakanj Vares Mrko njic Grad Zepce Zavidov ici Banovici Skender Vakuf / Knezev o Teslic Tesan j Teslic I stok / Un dec. Maglaj Lu kav ac Dobo j Dobo j Istok Gracanica Prnjavor Derventa Modr ica
Vlasenica Olovo
Sokolac
Jablan ica
Mostar Sjever Posusje Mostar Zapad Mostar / Srpsk i Mo star Siroki B rijeg Grude Mostar Jug ozap ad Mostar Jug oistok Mostar Jug Citluk Ljubu ski Nevesinje Gacko Kalin ovik Foca / Srbinje
Capljina
Stolac
Stolac / Berkov ici
Bileca
Ravno Trebinje
(Legenda:
891
Slika 21.
Geografska raspodela IRL-a iz redova Ostalih koje potiu sa podruja u predmetu Miloevi, stanje iz 2000, zasnovano na statistici UNHCR-a i vlade BiH (DDPR), procenti
Kos tajnica Velik a Kladusa Bosanska Dubica / Kozarska Dubica
Buzim Cazin
Odzak
Prijed or Bosanska Krupa / Kru pa na Uni Laktasi Bosanska Krupa Sansk i Mo st / Srps ki Sanski Most Sansk i Mo st Bih ac Banja Luka Celinac Usora Dobo j Jug Gracanica / Petrovo Bosanski Petrov ac Kljuc Kotor Varos Teslic Jugois tok / Undec. Bosanski Petrov ac / Petrovac Srps ki Drvar Kljuc / R ibn ik Dobretici Drvar Kljuc / Undec. Jajce Jajce / Jezero Travn ik Mrko njic Grad Jug / Undec. Sipovo Donji Vakuf Bosansko Grahovo Glamoc Kupres / Srpski Kupres Bugojno Kupres Gornji Vakuf Fojnica Kiseljak Visok o Novi Tr av nik Sipovo / Undec. Vitez Busov aca Zenica Kakanj Vares Mrko njic Grad Skender Vakuf / Knezev o Teslic Tesan j Teslic I stok / Un dec. Maglaj Lu kav ac Dobo j Dobo j Istok Gracanica Prnjavor Derventa Modr ica
Srebrenik Celic Lo par e Ugljevik Teocak Tu zla Sapna Kales ija Zivinice Zv ornik
Zepce Zavidov ici
Banovici
Kales ija / Osmaci
Vlasenica Olovo
Sokolac Vogo sca Stari Gr ad Sarajevo Rogatica Visegrad Pale (RS) Pale (FB iH) Gorazde / Srps ko Gor azde Foca (FBiH) Gorazde Cajnice Rudo
Kresevo Livno
Novi Grad Sarajevo Ilidza Hadzici Ilidza / Srpska Ilidza Trn ovo (R.S.)
Prozor / Prozor R ama
To mis lavgr ad Jablan ica Konjic Trn ovo (FBiH)
Mostar Sjever Posusje Mos tar Zapad Mos tar / Srpsk i Mo star Siroki B rijeg Grude Mostar Jug ozap ad Mostar Jug oistok Citluk Ljubu ski Mos tar Jug Nevesinje Gacko Kalin ovik Foca / Srbinje
Capljina
Stolac
Stolac / Berkov ici
Bileca
Ravno Trebinje
(Legenda:
892
4.
Procena ukupnog broja interno raseljenih lica i izbeglica, stanje iz 1997-98.
U Odeljku 4 razmatraju se procenjeni brojevi IRL-a i izbeglica sa celokupnog podruja u predmetu Miloevi prema nacionalnoj pripadnosti i optini prebivalita daje se poreenje procenjenih brojeva sa onim minimalnim. Prikazana je tabela rezimea (Tabela 11), koja sadri dve vrste numerikih podataka za celokupno podruje u predmetu Miloevi. Tablela 11. Procenjeni sveukupni broj interno raseljenih lica i izbeglica sa podruja u predmetu Miloevi s intervalom pouzdanosti od 95% i minimalni broj po OEBS-u, lica roene nakon 1980, stanje iz 1997-98.
Procena (ukupna) Donja granica Srbi 202.437 23.896 178.541 Gornja granica OEBS (minimum) Srbi 115.411 14.645 100.766 Muslimani 231.830 186.179 45.651 Hrvati 29.581 20.482 9.099 Ostali 23.151 11.577 11.574 Svi 399.973 232.883 167.090
Prebivalite 1991.
Podruje u predmetu Miloevi - Republika Srpska (RS) - Federacija BiH (FBiH)
204.646 25.390 179.256
206.855 26.883 179.972
podruje u predmetu Miloevi - Republika Srpska (RS) - Federacija BiH (FBiH)
403.566 329.869 73.697
Muslimani 401.053 406.080 329.101 330.637 71.951 75.443 Hrvati 81.795 61.285 20.509 Ostali 51.094 25.139 25.956 Svi 740.323 441.456 298.868
83.859 62.373 21.485
85.922 63.461 22.461
53.583 26.522 27.061
56.046 27.906 28.140
745.653 444.154 301.499
750.984 446.853 304.131
Procena ukupnih brojeva za IRL-e i izbeglice dobijena je uz upotrebu klasinog statistikog metoda proporcije uzorkovanja (W.G. Cochran, 1977.). Taj metod primenjuje teoremu koja kae da je proporcija uzorka p (p=a/n; proporcija IRL-a i IZB-a u populaciji glasaa iz 199798.) nepristrasna procena proporcije stanovnitva P (P=A/N, proporcija IRL-a i IZB-a u populaciji na osnovu popisa 1991.). U tom sluaju, procena nepoznate ukupne veliine populacije svih IRL-a i izbeglica (A) moe se dobiti mnoenjem proporcije uzorka (p), sa veliinom populacije iz popisa stanovnitva (N). Intervali pouzdanosti mogu se izraunati primenom formula objanjenih u Prilogu C2.
893
Procenjeni ukupni broj interno raseljenih lica i izbeglica svih nacionalnosti sa podruja u predmetu Miloevi je 745.653 lica (minimalni broj je 399.973). Ovaj broj ima interval pouzdanosti (IP) od 95% od 740.323 do 750.984. Ovaj interval sadri nepoznati stvarni broj svih IRL-a i izbeglica sa visokim stepenom pouzdanosti. Ukoliko se, na primer, 100 puta napravi procena na osnovu 100 zasebno uzetih uzoraka, onda procene dobijene na osnovu 95 uzoraka dovode do procena (diskretne vrednosti) sadranih u gorespomenutom intervalu. Stoga, je verovatnoa stvarnog broja koji ne pripada intervalu pouzdanosti, mala (5%). Procenjeni ukupni broj muslimanskih IRL-a i izbeglica sa podruja u predmetu Miloevi je 403.566 (IP: 401.053 do 406.080) i on ima velikog udela u ukupnom broju dobijenom za sve etnike grupacije. Procenjeni broj srpskih IRL-a i izbeglica je drugi po veliini, 204.646 (IP: 202.437 do 206.855). Treba imati u vidu da je procenjeni broj srpskih IRL-a i izbeglica otprilike pola od broja dobijenog za Muslimane. Procenjeni brojevi hrvatskih i Ostalih IRLa i izbeglica su 83.859 (IP: 81.795 do 85.922) odnosno 53.583 (IP: 51.094 do 56.046), to jest trei i etvrti po redu u ukupnom broju. Treba uzeti u obzir da je veina (procenjenih) IRL-a i izbeglica muslimanskog i hrvatskog porekla sa podruja Republike Srpske, a srpskog porekla sa podruja Federacije Bosne i Hercegovine. Procenjeni broj IRL-a i izbeglica iz redova Ostalih, ukazuje na to da oni potiu otprilike u istoj meri sa teritorije RS i FBiH.
894
5.
Zakljune napomene
Cilj ovog izvetaja bio je da se iznese pouzdana statistika o interno raseljenim licima i izbeglicama bitna za period i podruje na koji se odnosi optunica u predmetu Miloevi za Bosnu i Hercegovinu. Period na koji se odnosi optunica je dug, od marta 1991. do decembra 1995, a i podruje na koje se odnosi optunica je veliko. Podruje u predmetu Miloevi sastoji se od 47 od 109 predratnih optina u Bosni i Hercegovini, a koje se nalaze na severozapadu, centralnom podruju severne Bosne, te istonoj i srednoj Bosni. Tih 47 optina pokrivalo je oko 50 % (konkretno, 49,3%) stanovnitva Bosne koje je ivelo u zemlji pre sukoba. Od 4.377.033 lica koja su ubeleena u popisu iz 1991. na teritoriji Bosne i Hercegovine, otprilike 2.159.629 ivelo je na podruju u predmetu Miloevi. Stoga je okvir ovoga izvetaja veoma irok. Istovremeno, izvori podataka potrebni za analize kao to su one koje su iznete u ovom izvetaju su izuzetno siromani, naroito oni koji se odnose na period sukoba. Sukob u Bosni od 1992-95. predstavlja primer humanitarne ktize tokom koje je veliki broj civilnih stanovnika bio pogoen ratom i surovim pokuajima da se prestruktuira sastav stanovnitva, to je dovelo do raseljavanja stanovnitva irokih razmera, pogoranja ivotnih uslova, tekih zdravstvenih problema i poveanja morataliteta. U situacijama humanitarne krize, redovni statistiki izvori nisu dostupni i umesto toga, koriste se razni drugi statistiki izvori (National Research Council (2001)). Administrativna evidencija, procene zajednica, evidencija o meunarodnoj pomoi, anketiranje domainstava, izrada mapa i fotografisanje, kao i spiskovi po logorima, jesu neki od primera izvora koji se predlau za korienje u situacijama humanitarnih kriza (National Research Council (2002), vidi i uputstva: Mdecins Saint Frontirs (1997), United Nations High Commissioner for Refugees /UNHCR/ (1994), i Sphere Project (2000)). Za svrhu ovog izvetaja, identifikovali smo i nabavili obimne izvore informacija, koji ne samo da u potpunosti zadovoljavaju potrebe procene stanovnitva u humanitarnim kriznim situacijama, ve su takoe u skladu sa optim zahtevima za izvore koji se koriste u mirnodopskim situacijama. Izvori koje smo razmotrili u ovom izvetaju su sledei: popis stanovnitva sproveden u Bosni 1991, biraki spisak iz 1997-98. koji je uspostavila i odravala Organizacija za bezbednost i saradnju u Evropi (OEBS), registracija interno raseljenih lica i izbeglica u Bosni koju je uspostavio UNHCR, a odrava vlada BiH, sa stanjem iz 2000.
U naoj studiji su sakupljeni i analizirani pojedinani podaci, a ne zbirne statistike. Pored gorespomenutih individualnih izvora, dobijena su dva izvora zbirnih numerikih podataka koja su sakupile vlasti Republike Srpske: spisak graana koji su se doselili i odselili sa podruja sektora Banje Luke, stanje iz 1993,
895
opti pregled podataka o veliini i nacionalnom sastavu stanovnitva sektora Banje Luke, stanje iz 1991. i 1995.
Prouili smo i uporedili sve ove izvore i doli do rezultata koji su razmotreni u ovom izvetaju. U cilju procene broja interno raseljenih lica i izbeglica, povezani su pojedinani podaci iz popisa stanovnitva iz 1991. i birakog spiska iz 1997-98. To znai da su lica koja su registrovana na birakom spisku iz 1997-98. traena na popisu iz 1991. i pronaeno je oko 80% registrovanih glasaa. Nakon to smo uparili podatke istih osoba iz popisa i birakog spiska, uporedili smo mesto njihovog boravka (navedeno kao post-dejtonska optina) 1991. i 1997-98. (Godine 1997-98, mesto registrovanja za glasanje uzeto je kao priblino mesto boravka u to vreme, ponovo se radilo o post-dejtonskim optinama). Sva lica koje su prijavila isto mesto boravka u oba razmatrana perioda uzete su kao neraseljene, a lica koja su prijavila razliito mesto boravka 1991. i 1997-98. uzete su kao raseljene (interno raseljene ili izbeglice). Treba imati u vidu da je spisak biraa sadravao podatke za glasae koji su registrovani u drugim zemljama, to nam je pruilo mogunost da u studiju ukljuimo izbeglice. Razmotrili smo promene mesta boravka po nacionalnosti, definisane na osnovu popisa iz 1991. Dobijeni su minimalni (ili najmanje) brojevi interno raseljenih lica i izbeglica (Odeljak 3), kao i procene nepoznatih ukupnih zbireva IRL-a i IZB-a (Odeljak 3). Sve analize sprovedene su za celu Bosnu i Hercegovinu, tako da smo bili u stanju da proizvedemo statistike podatke o raseljenim licima i izbeglicama za sve optine u Bosni. Stoga smo bili u mogunosti da uporedimo rezultate dobijene za podruje u predmetu Miloevi sa rezultatima za bilo koje drugo podruje u Bosni. U naem izvetaju uporedili smo brojane podatke za podruje u predmetu Miloevi sa onima za Bosnu i onima za sedam odabranih optina na podruju u predmetu Miloevi, u kojima je dolo di najveih promena. Etniki sastav interno raseljenih lica i izbeglica rezimiran je za optine na mapama nacionalne veine a koje pokazuju stanje iz 1997-98. Zahvaljui uparivanju, bili smo u mogunosti da razmotrimo promene u etnikom sastavu stanovnitva sa podruja u predmetu Miloevi od 1991. do 1997-98. (Odeljak 2). To smo uinili za optine, a takoe smo spojili rezultate na optinskom nivou za celokupno podruje u predmetu Miloevi, sedam odabranih optina, kao i za Bosnu i Hercegovinu. Ponovo je napravljeno poreenje sva tri podruja. Mape nacionalnih veina za 1991. i 1997-98. pokazale su promene u nacionalnom sastavu stanovnitva u optinama na podruju u predmetu Miloevi. Konano, uporedili smo nae brojane podatke o nacionalnom sastavu i IRL-ima i izbeglicama sa drugim nezavisnim izvorima (izvori RS.a i BiH-a). Prilog A5 sadri rezultate poreenja ovog. U prilogu A5, priloili smo 16 tabela od kojih se svaka odnosi na jednu optinu. Ukljuene su sledee optine: Banja Luka, Biha, Bosanska Dubica, Bosanska Gradika, Bosanska Krupa, Bosanski Novi, Bosanski Petrovac, elinac, Donji Vakuf, Klju, Kotor Varo, Prijedor, Prnjavor, Sanski Most, ipovo i Tesli. Tih 16 optina nalaze se i na
896
podruju u predmetu Miloevi i u dva pregleda stanovnitva koje su vlasti Republike Srpske sprovele 1993. i 1995. na podruju Banje Luke. Pregled iz 1993. sproveden je maja 1993. od strane Sektora narodne bezbjednosti Banje Luke, koji je bio deo Ministarstva unutranjih poslova Republike Srpske. Dokument koji sadri rezultate ovog pregleda nosi naslov Spisak graana koji su se iselili i uselili na podruje koje pokriva Sektor. On sadri informacije o stanovnitvu koje se iselilo ili uselilo na Sektor, i to po nacionalnosti (samo za Muslimane, Hrvate i Srbe) i po optini (ukljuena je 21 optina iz sektora Banje Luke). Brojevi navedeni u ovom dokumentu su pribline vrednosti, a neki nisu dostupni. Mogue je da su podaci izloeni u ovom dokumentu prikupljeni metodima kao to su upiti telefaksom ili telefonom ili zbirnim izvetajima dobijenim od lokalnih organa uprave Republike Srpske. Usprkos ovom utisku, institucije Republike Srpske nadlene za statistiku potvrdile su da je pregled sproveden od strane optinskih popisnih komisija u skladu sa instrukcijama za organizaciju i sprovoenje popisa (pismo br. 2167-1/2002 od 13. septembra 2003, koje je Slavko obot, direktor Biroa za statistiku RS-a, Banja Luka, uputio MKSJ-u). Imajui u vidu da je pregled RS-a iz 1993. priblian, ipak je korisno uporediti brojeve iseljenog stanovnitva sa naim podacima o raseljenim licima i izbeglicama. Za Muslimane su iz 1993. godine dostupne brojke iz 11 optina sa podruja u predmetu Miloevi (11 je otprilike 4,3 puta manje od 47 optina na podruju u predmetu Miloevi), a za Hrvate iz 10 optina (4,7 puta manje nego 47). Statistika iz 1993. ukazuje na veliki odliv stanovnitva iz sektora Banje Luke. U pregledu je prijavljeno da je iz Sektora otilo nekih 156.420 Muslimana i 5.200 Hrvata. Minimalni brojevi raseljenih lica i izbeglica, stanje iz 1997-98, koji su izneti u ovom izvetaju, tj. 231.830 Muslimana i 29.581 Hrvata, deluju konzervativno (tj. relativno nisko) u poreenju sa podacima iz pregleda iz 1993. Nai podaci o najmanjem pokrivaju 47 optina i odnose se na mnogo kasniji period 1997-98. (stoga, povraci nisu raunati). Jednostavna ekstrapolacija podataka iz 1993. zasnovana jedino na prostornom pokrivanju obe vrste statistike, a u ilustrativne svrhe (ekstrapolirana migracija Muslimana u odlasku: 672.606 (=156.420 puta 4,3) i Hrvata: 24.440 (=5.200 puta 4,7)), ukazuje na to da je raspon kretanja stanovnitva na podruju u predmetu Miloevi tokom prvih godina sukoba mogao da bude ogroman. Pregled iz 1995. obavio je Resor dravne bezbednosti Ministarstva unutranjih poslova u Banjoj Luci, verovatno januara-februara 1995). (Dokument ERN B003-1169-B003-1183, u kojem se izvetava o rezultatima popisa je iz februra 1995). Dokument daje pregled podataka iz 1991. i 1995. o apsolutnoj i relativnoj brojnosti pet nacionalnih grupacija (Srbi, Muslimani, Hrvati, Jugosloveni i Ostali) u 25 optina na podruju Banje Luke ( Banja Luka, Bosanska Gradika, Kneevo, elinac, Kotor Varo, Laktai, Prnjavor, Srbac, Prijedor, Bosanska Dubica, Sanski Most, Bosanski Novi, Bosanska Krupa, Mrkonji Grad, Jajce, ipovo, Srbobran (= Donji Vakuf), Kupres, Klju, Drvar, Grahovo, Glamo, Bosanski Petrovac, Biha-Ripa, Tesli). Nekih 16 od 25 optina pripadaju podruju u predmetu Miloevi. Podaci iz 1995. su priblini. Za 16 optina sa podruja u predmetu Miloevi uporedili smo podatke iz 1995. o nacionalnom sastavu, izraene u relativnim okvirima (kao procenti), sa podacima iz 1997-98.
897
dobijenim iz spiska biraa OEBS-a (vidi Prilog A5). Za one optine koje su podeljene Dejtonskim mirovnim sporazumom, kao to su Krupa ili Sanski Most, RS delovi ovih optina ukljueni su za 1997-98. I pored toga to je za 1995. prikazano kompletno stanovnitvo, a 1997-98. samo oni koji su imali 18 i vie godina, dobijen je visoki stepen doslednosti izmeu ova dva seta podataka. Na primer, postotak Srba koje su prijavile RS vlasti u optini Bosanska Krupa 1995. bio je 100%, i nije bila prijavljena nijedna druga etnika grupacija, dok podaci OEBS-a iz 1997-98. prikazuju nekih 99,5% Srba, 0,1% Muslimana i 0,4% Ostalih. Opti pregled nacionalnog sastava 16 optina sa podruja Banje Luke koje se poklapaju sa podrujem u predmetu Miloevi 1995. i 1997-98. jasno potvruje obrasce iznete u naoj nezavisnoj studiji, to stoga poveava pouzdanost naih rezultata. Slede konkretni zakljuci kljunih analiza razmotrenih u Odeljcima 2, 3 i 4: Odeljak 2.1 Ovde su razmotrene dve velike populacije, obe sa podruja u predmetu Miloevi, i to iz 1991. i 1997-98. Koristei popis stanovnitva iz 1991, identifikovali smo 1.803.259 osoba koje su 1991. imale 12 ili vie godina. To je bila populacija svih osoba s pravom glasa na izborima 1997-98. koje su bile registrovane u Bosni u kritinom trenutku popisa iz 1991. Koristei spisak glasaa iz 1997-98, identifikovali smo 877.122 lica registrovana glasaa. Tih 877.122 glasaa su uzorak populacije od 1.803.259 lica s pravom glasa 1991. Obe populacije, ona iz 1991. i ona iz 1997-98, izuzetno su velike i rezultati dobijeni na osnovu ova dva izvora su uglavnom pouzdani. Razlika izmeu dve populacije iznosi 926.137 osoba (1.803.259-877.122). Ona u velikoj meri opisuje gubitke u stanovnitvu na podruju u predmetu Miloevi izmeu 1997-98, ali takoe ukljuuje neuparene i neregistrovane glasae. Ukoliko se uzorak iz 1997-98. povea za 20% kako bi se izvrila korekcija neuparenih glasaa (877.122x1,2) i zatim za 25% kako bi se izvrila korekcija za neregistrovane glasae (877.122x12)x1,25, razlika u odnosu na populaciju onih s pravom glasa iz 1991. postaje manja i iznosi otprilike 487.576 osoba. Gorespomenuta razlika od 487.576 osoba opisuje gubitke stanovnitva na podruju Miloevi u periodu izmeu 1991. i 1997-98, tj. one koji su se iselili iz Bosne u druge zemlje, ili one koji su ubijeni, nestali, ili umrli prirodnom smru. Iseljavanje je gotovo sigurno najvea komponenta gubitaka. Gubitak stanovnitva od 487.547 osoba je najmanji broj. Stvarni gubitak je verovatno vei zato to su povraci iskljueni iz nae statistike i zato to glasaki spiskovi ne pokrivaju one mlae od 18 godina. Na osnovu ova dva izvora, procenili smo da se procenat svake od ne-srpskih nacionalnih
898
grupacija smanjio u periodu izmeu 1991. i 1997-98, a naroito je procenat Hrvata opao za oko 62,4%, Muslimana za 21% i Ostalih za 24,6%. Procenat Srba se poveao za oko 35,4 posto. Stoga, dolo je do velike promene u nacionalnom sastavu podruja u predmetu Miloevi. Od zajednike veine Srba (43,6%) i Muslimana (39,9%) uoene 1991, podruje u predmetu Miloevi postalo je uglavnom teritorija jedne nacionalne grupacije na kojoj su 1997-98. dominirali Srbi (59%). U priloenoj tabeli koja sledi iznosi se pad za svaku nacionalnu grupaciju.
Tabela 12.
Apsolutno smanjenje u broju stanovnika na podruju u predmetu Miloevi 1991. u poreenju sa 1997-98.
Poreklo Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno Razl.- nekor. Razl.- Kor. 268.233 443.647 115.177 99.080 926.137 9.573 305.308 102.307 70.389 487.576
Nekorigovana razlika (Razl.- nekor.) odnosi se na razliku izmeu veliine populacije s pravom glasa 1991. i uzorka glasaa iz 1997-98. koja nije korigovana za neuparene i neregistrovane glasae (uzorak iz 1997-98. je iznet u Tabeli 2, Odeljak 2.1). Korigovana razlika (Razl.-Kor.) je ona izmeu veliine populacije onih s pravom glasa iz 1991. i uzorka glasaa iz 1997-98. korigovanog za neuparene (poveanje za 20%) i neregistrovanih glasaa (poveanje za 25%). Stoga, ova druga razlika se moe uzeti kao grubi priblini broj minimalnih gubitaka stanovnitva. U apsolutnim okvirima, najdramatiniji pad dogodio se kod muslimanskog stanovnitva, kojeg je 1997-97. bilo otprilike za 305.308 osoba manje nego 1991. Veliina populacije Hrvata i Ostalih takoe se znatno smanjila 1997-98., za oko 102.307 Hrvata i 70.576 Ostalih u odnosu na 1991. Populacija Srba se takoe smanjila, ali samo za oko 9.573 lica. Odeljak 2.2: U Odeljku 2.2 razmotrili smo promene u etnikom sastavu sedam odabranih optina koje se nalaze na istonoj granici Bosne i Srbije i koje predstavljaju optine sa najveim promenama na podruju u predmetu Miloevi (u daljem tekstu: podruje 7 u predmet Miloevi). Te optine su: Bijeljina (RS), Bratunac (RS), Brko (RS, FBH), Foa (RS, FBH), Srebrenica (RS), Viegrad (RS) i Zvornik (RS, FBH). Treba imati u vidu da su tri od sedam optina podeljene nakon rata, i to Brko, Foa, i Zvornik. Tako smo ustvari analizirali deset optina, od kojih je sedam pripadalo RS delu podruja u predmetu
899
Miloevi, a tri su pripadale FBiH delu. Detaljniji pregled rezultata za pojedinane optine dokazuje duboke promene koje su se dogodile Muslimanima (Tabela 3M). Do 1997-98. Muslimani su gotovo nestali iz svih sedam optina u RS na podruju 7 u predmetu Miloevi. Ovaj zakljuak je neupitan u apsolutnim i relativnim okvirima. Samo nekoliko pojedinanih osoba muslimanske nacionalnosti su identifikovane 1997-98. u optinama Bratunac (10 osoba), Foa (RS, 6), Srebrenica (7) i u Viegrad (3). Najvee muslimanske populacije u optinama RS-a na podruju 7 u predmetu Miloevi 1991. bile su u Bijeljini, Brkom i Srebrenici. U Bijeljini, pad je iznosio sa 24.314 Muslimana 1991. na 1.429 Muslimana 1997-98, u Brkom (RS) sa 20.309 na 546 i najdramatinije, u Srebrenici, sa 21.361 Muslimana 1991. na 7 Muslimana 1997-98. U relativnim okvirima, procenat Muslimana u optinama RS-a na podruju 7 u predmetu Miloevi iznosio je 1997-98. od 0% do maksimalno 2,6% stanovnitva i u poreenju sa 1991. opao je za 91,4% do 99,9%. Promene dobijene za Hrvate (Tabela 3H) i Ostale (Tabela 3O) bile su manje duboke nego za Muslimane, to se delimino moe objasniti manjom brojnou ovih nacionalnih grupa prilikom izbijanja sukoba 1991. Srbi, koji su 1991. bili veina samo u Bijeljini, jednoj od sedam optina RS-a na podruju 7 u predmetu Miloevi nakon rata, 1997-98. godine, postali su apsolutna veina u svih sedam optina (Tabela 3S). U Bijeljini (91,1% godine 1997-98.), Bratuncu (97%), Brkom (RS, 87,5%), Foi (RS, 96,1%), Srebrenici (96,3%), Viegradu (95,6%) i Zvorniku (RS, 96,7%), procenat Srba 1997-98. godine poveao se u poreenju sa 1991. barem za 49,8% (Bijeljina), pa do 290,4% (Srebrenica).
Odeljak 2.3: Muslimansko i hrvatsko stanovnitvo doivelo je najvei pad u RS delu podruja u predmetu Miloevi. Procenat Muslimana pao je za 95,5 (i 96,8%), a Hrvata za 82,5 (i 76,6%) na podruju u predmetu Miloevi (podruje 7 u predmetu Miloevi). Pad uoen u procentu Muslimana i Hrvata na celom podruju Republike Srpske iznosio je 95,5 odnosno 87,8 procenata. Stoga, procenti Muslimana i Hrvata opali su na podruju u predmetu Miloevi u slinom stepenu kao i u celokupnoj Republici Srpskoj. Uopteno govorei, na podruju RS-a gde je procenat Muslimana (ili Hrvata) bio relativno vii 1991. godine, i pad procentualne zastupljenosti 1997-98. godine bio je proporcionalno vei. Nije opala samo procentualna zastupljenost, ve i apsolutni broj stanovnika Muslimana i Hrvata na sva tri RS podruja. Apsolutni broj Muslimana sveo se na 7.933 od 344.803 na celokupnom podruju u predmetu Miloevi i na 2.130 od 137.457 na podruju 7 u predmetu Miloevi. U Republici Srpskoj, broj muslimanskih stanovnika 1991. godine iznosio je 376.880, a 1997-98. identifikovano je samo 8.552 Muslimana. Za Hrvate su se pokazali slini, ali manje dramatini obrasci.
900
Relativna veliina populacije Srba poveala se na sva tri RS podruja (za 70,1% na podruju u predmetu Miloevi, za 119% na podruju 7 u predmetu Miloevi i za 67,4% u Republici Srpskoj). Pad u apsolutnoj veliini srpskog stanovnitva nije bio toliko znatan 1997-98. godine. Na podruju 7 u predmetu Miloevi, apsolutna veliina srpske populacije ak se poveala, pored poveanja u procentualnoj zastupljenosti Srba (sa 121.576 godine 1991. na 129.014 godine 1997-98.). Sve u svemu, dolo je do dramatine promene etnikog sastava na sva tri RS podruja, a najvie na RS delu podruja 7 u predmetu Miloevi.
Odeljak 2.4: Godine 1991, znatan broj ne-Srba (posebno Muslimana) iveo je u nekoliko optina Republike Srpske. Konkretno smo zapazili: Muslimani su bili veina u Zvorniku, Vlasenici, Bratuncu, Srebrenici, Rogatici, Viegradu, Goradu, Brkom, i optini Sarajevo-Trnovo, u Prijedoru, Miliima, Foi i optini Sarajevo-Ilida postojao je meoviti etniki sastav Muslimana i Srba.
Godine 1997-98, u svim ovim optinama (i u svim drugim u RS-u), Srbi su dominirali u stanovnitvu sa vie od 50% i gotovo svi ne-Srbi su se iselili, uglavnom u Federaciju Bosne i Hercegovine ili u druge zemlje, ili su umrli. Treba primetiti da su u optinama sa veinskim srpskim stanovnitvom Srbi i 1991. i 1997-98. ostali u veini sa preko 50% zastupljenosti.
Odeljak 3.1: Stanovnitvo iz 1991. koje je ivelo na podruju u predmetu Miloevi brojalo je 1.803.259 osoba (onih roenih pre 1980, i time sa pravom glasa na izborima 1997-98, vidi Tabelu 2). Iz ove populacije, bili smo u mogunosti da uemo u trag 1.012.454 osoba u spisku glasaa iz 1997-98. (otprilike 56,1%, Tabela 5). Preostalih 43,9% bili su oni koji su se registrovali da glasaju, ali ih nismo uspeli povezati sa popisom, ili oni koji se iz bilo kog razloga nisu registrovali, koji su umrli nasilnom ili prirodnom smru, ili su nestali. Meu onima koji su identifikovani (1.012.454) gotovo 400.000 osoba (konkretno 399.973) nisu pronaeni na svom mestu boravka iz 1991, tj. bili su interno raseljeni ili izbeglice. U relativnim okvirima, otprilike 39,5% stanovnika koji su iveli na podruju u predmetu Miloevi 1991, pronaeni su 1997-98. na razliitom mestu boravka od onog u svojim matinim optinama. Veliinu raseljenog stanovnitva godine 1997-98, (399.973 osoba) treba uzeti kao minimum (ili najmanji) broj. Razlozi za to ukljuuju injenicu da je na uzorak glasaa koji smo koristili za analizu nekompletan, kao i da su povratnici iz perioda 1996. i 1997. (do septembra) iskljueni iz nae statistike. Iako ova veliina predstavlja minimum, ona
901
iznosi gotovo 400.000 osoba, ili 39,5% stanovnitva iz 1997-98. Ako se zna da je minimalni broj svih IRL-a i IZB-a iz Bosne i Hercegovine 1997-98. procenjen na 715.534 lica, postaje oigledno da sva raseljena lica sa podruja u predmetu Miloevi, predstavljaju 55,9% brojke za celu zemlju. U apsolutnim okvirima, Muslimani su bili najvea grupacija koja je napustila svoje domove nakon 1991. i koja su jo uvek bila raseljena 1997-98. (231.830 osoba, ili 58% svih raseljenih lica sa podruja u predmetu Miloevi, vidi Tabelu 5). Najvea grupacija neraseljenog stanovnitva 1997-98. bili su etniki Srbi (347.771, ili 56,8% svih neraseljenih lica). U apsolutnim okvirima, Hrvati su raseljeni u manjoj meri nego Muslimani, njih 29,581 uneto je u Tabelu 5 kao izvan prebivalita iz 1991. (7,4% svih raseljenih lica). To je vezano uglavnom za manju brojnost populacije Hrvata koja potie sa podruja u predmetu Miloevi. Godine 1991, bilo je samo 140.918 Hrvata na osnovu popisa na podruju u predmetu Miloevi, dok je populacija Muslimana iznosila 720.325 osoba, a Srba 785.553 osoba (svi roeni pre 1980.). U relativnim okvirima, jasno je da su i Muslimani i Hrvati bili raseljavani u gotovo istom stepenu: 54,1% Muslimana i 56,9% Hrvata koji su poticali sa podruja u predmetu Miloevi uneti su u Tabelu 5 kao svi raseljeni 1997-98. Procenat raseljenih Srba je mnogo nii, 24,9%, i veina Srba (75,1%) bili su prijavljeni 1997-98. na svom boravitu iz 1991.
Odsek 3.2: Ukupno je bilo barem 77.443 svih raseljenih lica muslimanskog porekla od 86.111 Muslimana koji su 1997-98. identifikovani kao oni koji su 1991. iveli na podruju 7 u predmetu Miloevi. Stoga, gotovo 90% muslimanskog stanovnitva sa podruja 7predmet Miloevi bilo jo uvek raseljeno 1997-98. Za optine koje se nalaze u RS delu podruja, ovaj procenat je ak i vei i iznosio je 97,4%. Gotovo 100% muslimanskog stanovnitva iz RS optina Bratunac, Foa-Srbinje, Srebrenica i Viegrad bilo je svi raseljeno. Muslimanski IRL i IZB iz RS optina Bijeljina, Brko i Zvornik bili su rei, tj. izmeu 90,1 i 99,3%, to su i dalje izuzetno visoki procenti. Procenat Hrvata koji su 1997-98. bili raseljeni, u odnosu na broj Hrvata identifikovanih 1997-98. bio je takoe znatan, 55,5%, ali nii nego to je procenat za Muslimane. Veina raseljenih Hrvata bila je sa podruja Bihaa.
Odeljak 3.3: IRL i IZB sa podruja u predmetu Miloevi brojali su najmanje 399.973 osoba od
902
najmanje 715.534 takvih lica u Bosni (1997-98.), to predstavlja nekih 55,9% svih bosanskih raseljenih lica (IRL i IZB). Relativno malo podruje sedam optina (podruje 7 u predmetu Miloevi) napustila su najmanje 89.903 raseljena lica, to je 12,6% svih raseljenih lica u Bosni. to se tie Muslimana sa podruja u predmetu Miloevi, njihov udeo u IRL i IZB u ukupnom broju muslimanskih IRL i IZB bio je vei od 55,9% to je procenat izraunat za sve nacionalne grupe zajedno. Za Muslimane, udeo svih raseljenih lica sa podruja u predmetu Miloevi u broju svih raseljenih lica u celoj Bosni bio je 70,4% (231.830 od 329.154), oigledno mnogo vie nego 55,9% koliko se navodi za sve nacionalne grupe zajedno. Sve ostale nacionalne grupe karakteriu manji procenti (Hrvati: 26,4%, Srbi: 49,8% i Ostali: 54,5%) od prosenog procenta za zemlju od 55,9 posto.
Odeljak 3.4: U velikoj veini optina na podruju u predmetu Miloevi, Muslimani su bili veinska grupacija meu svim interno raseljenim osobama i izbeglicama u datoj optini 1997-98. U RS delu podruja u predmetu Miloevi, Muslimani su bili veina u svim osim u 7 optina (nekih 43 od 69 post-dejtonskih optina na podruju u predmetu Miloevi pripadalo je Republici Srpskoj). Srpski IRL i IZB bili su veina u optinama koje su se nalazile u FBiH, posebno na severozapadu zemlje i na podruju Sarajeva. Gotovo sve optine na podruju u predmetu Miloevi, posebno one u RS delu, karakterie izuzetno visok procenat IRL-a i IZB-a u muslimanskom stanovnitvu iz 199798. i gotovo uvek se radilo o 80 do 100 posto. To ustvari znai da je 80 do 100% muslimanskog stanovnitva koje je poticalo sa ove teritorije pobeglo tokom sukoba i 1997-98. bilo raseljeno. Rezultati za Hrvate su manje dramatini, ali se jo uvek mogu uoiti velike grupe optina na severozapadu podruja u predmetu Miloevi (oko Bosanskog Petrovca) i vie na istoku (Kotor Varo, Tesli i Doboj) kao i Bosanski amac, Brko i istono ka Mostaru (Kalinovik, Gacko, Nevesinje), gde je procenat svih raseljenih Hrvata bio najmanje 40 do 80%.
Odeljak 3.5: U ovom odeljku daje se poreenje geografskih obrazaca interno raseljenih lica uz korienje podataka iz dva nezavisna izvora: statistike Odeljenja za demografiju zasnovane na spisku glasaa iz 1997-98. i zvanine statistike UNHCR-a i vlade BiH zasnovane na projektu registracije sprovedenom u Bosni 2000. godine. Ovaj drugi izvor je najvea postojea baza podataka o interno raseljenim licima i izbeglicama u Bosni i Hercegovini. Ona sadri otprilike 570.000 unesaka koji su sakupljeni od strane lokalnih vlasti u Bosni, i to ve tokom sukoba, a kasnije i do 2000. godine. Baza podataka izvetava o broju interno raseljenih lica i izbeglica u Bosni 2000. godine. Izbeglice su uglavnom hrvatski Srbi koji su se preselili u Bosnu, te su stoga iskljueni iz ovoga
903
izvetaja. Ovde su prouavane samo raseljene lica. Ova dva izvora, koja se razmatraju u Odeljku 3.5 odnose se na 1997-98 (spisak biraa OEBS-a) i 2000. godinu (UNHCR i vlada BiH). Pogled na procenat raspodele IRL-a u okviru nacionalnih grupacija jasno potvruje da su procenti IRL-a sa podruja u predmetu Miloevi slini u oba izvora. Stoga, relativni broj IRL-a koji su otili sa podruja u predmetu Miloevi je veoma kosistentan u oba izvora. Najvie Muslimana otilo je iz: Prijedora i Banje Luke, Teslia i Doboja, i jednog broja optina koje se nalaze na istonoj granici Bosne i Srbije, tj. Brkog, Bijeljine, Vlasenice, Zvornika, Srebrenice, Viegrada, Rogatice, i Foe. Sve se te optine nalaze u delu podruja u predmetu Miloevi koje je smeteno u RS-u. Hrvati su u najveem broju odlazili iz Teslia (RS), Doboja (RS), Brkog (RS), i podruja Sarajeva (Ilida i Novi Grad, u FBiH). Srbi su uglavnom otili sa severozapada podruja u predmetu Miloevi (Sanski Most, Bosanska Krupa, Bosanski Petrovac, Klju, and Biha) i sa podruja Sarajeva (Novi Grad, Ilida, Ilija), kao i iz Brkog, Srebrenice i Gorada. Sve optine nalaze se u Federaciji Bosne i Hercegovine. Najvei broj Ostalih napustio je Sanski Most, Banjau Luku, Donji Vakuf, Doboj, Tesli, podruje Sarajeva, Brko, Bijeljinu, Zvornik, Bratunac, Gorade, i Fou. Neke od ovih optina nalaze se u RS, a neke u FBiH.
Odeljak 4: Procenjeni sveukupni broj interno raseljenih lica i izbeglica svih nacionalnosti sa podruija u predmetu Miloevi je 745.653 lica (minimalni broj je 399.973). Ovaj broj ima interval pouzdanosti (IP) od 95%, od 740.323 do 750.984. Ovaj interval sadri nepoznati stvarni broj svih IRL-a i izbeglica sa velikim stepenom pouzdanosti. Ukoliko bi, na primer, procena bila napravljena 100 puta na osnovu 100 uzoraka koji su uzimani odvojeno, onda bi dobijene procene iz 95 uzoraka dale (indikativnu) procenu sadranu u gorespomenutom intervalu. Stoga je, verovatnoa stvarnog broja koji ne pripada intervalu pouzdanosti veoma mala (5%). Procenjeni sveukupni broj muslimanskih IRL-a i izbeglica sa podruja u predmetu Miloevi od 403.566 (IP: 401.053 do 406.080, minimalni broj je 231.830), jeste najvei inilac u ukupnom broju dobijenom za sve etnike grupacije. Procenjeni broj srpskih IRL i izbeglica je drugi po veliini i iznosi 204.646 lica (IP: 202.437 do 206.855, minimalni broj: 115.411). Treba imati u vidu da je procenjeni broj srpskih IRL-a i izbeglica otprilike duplo manji od broja dobijenog za Muslimane. Procenjeni brojevi IRL-a i izbeglica meu Hrvatima i Ostalima 83.859 lica (IP: 81.795 do 85.922, minimalni broj: 29.581) odnosno 53.583 lica (IP: 51.094 do 56.046, minimalni broj: 23.151) i oni su trei i etvrti u ukupnom redosledu.
904
Izvori: Baza podataka koja sadri podatke iz popisa stanovnitva iz 1991. za Bosnu i Hercegovniu, Savezni zavod za statistiku, Sarajevo Baza podataka koja sadri podatke iz spiskova biraa za 1997. i 1998., Organizacija za bezbednost i saradnju u Evropi (OEBS) Baza podataka interno raseljenih lica i izbeglica u Bosni i Hercegovini (DDPR), (2000), Ministarstvo za ljudska prava i izbeglice, Sarajevo Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Narodnosni sastav po naseljima, (1995), Republika Hrvatska. Dravni Zavod za Statistiku. Zagreb, Travanj 1995 Pregled RS za 1993: Spisak graana koji su se iselili sa i uselili na podruje Banje Luke, Centar slubi bezbednosti, Banja Luka, maj 1993. ERN: B009-8148-B009-8153 Pregled RS za 1995: Pregled podataka o broju i nacionalnom sastavu stanovnitva po optinama na podruju RDB Banja Luka /REsor dravne bezbednosti/ za 1991. i 1995., Banja Luka, Februar 1995. ERN: B003-1169-B003-1183
Reference: W.G. Cochran (1977), Sampling Techniques, 3rd edition. John Wiley & Sons, New York, Chichester, Brisbane, Toronto, Singapore National Research Council (2001), Forced Migration and Mortality. Roundtable on Demography of Forced Migration. H.E. Reed and Ch.B. Keely (eds.), Committee on Population, Commission on Behavioural and Social Sciences and Education, Washington, D.C., National Academy Press, ISBN: 0-309-07334-0. Chapter by Ch.B. Keely, H.E. Reed and R.J. Waldman (2001), Understanding Mortality Patterns in Complex Humanitarian Emergencies (p.1). Mdecines Sans Frontires (MSF), (1997), Refugee Health: An Approach in Emergency Situations. London, Macmillan Education Ltd. National Research Council (2002), Demographic Assessment Techniques in Complex Humanitarian Emergencies. Summary of a Workshop, H.E. Reed (rap.), Committee on Population, Commission on Behavioural and Social Sciences and Education, Washington, D.C., National Academy Press, ISBN: 0-309-08497-0 (p.2) Sphere Project (2000), Humanitarian Charter and Minimum Standards in Disaster Response. Geneva, Sphere Project. United Nations, (1999), World Population Prospects. The 1998 Revision. Department of Economic and Social Affairs, Population Division. New York. United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), (1998), A regional strategy for sustainable return of those displaced by conflict in the former Yugoslavia. Report
905
presented to the Steering Board of the Peace Implementation Council on 9 June 1998. Available from the UN High Commissioner for Refugees, Sarajevo Office (http://www.unhcr.ba) United Nations High Commissioner for Refugees (UNHCR), (1994), Registration: A Practical Guide for Field Staff. Geneva: United Nations High Commissioner for Refugees.
906
907
Etniki sastav, interno raseljena lica i izbeglice iz 47 optina sa podruja Bosne i Hercegovine u periodu od 1991. do 1997. godine PRILOZI
Ewa Tabeau, Marcin ltkowski, Jakub Bijak, Arve Hetland Demografska sekcija - LRT
Izvetaj pripremljen za predmet SLOBODAN MILOEVI - BOSNA I HERCEGOVINA (IT-02-54) 4. april 2003.
908
Prevod
909
Prilog A
PRILOG A. Sadraj:
PREGLED REZULTATA NA OPTINSKOM NIVOU
A1. Tabela 1. Procenat pripadnika odreene nacionalne grupe u odnosu na stanovnitvo podruja u predmetu MILOEVI, stanje od 1997. do 1998. godine, pojedinci roeni pre 1980. godine, optinske granice iz 1997. godine A2. Tabela 2. Minimalan broj interno raseljenih lica i izbeglica odreene nacionalnosti na podruju u predmetu MILOEVI, stanje od 1997. do 1998. godine, pojedinci roeni pre 1980. godine, optinske granice iz 1997. godine A3. Tabela 3. Procena ukupnog broja interno raseljenih lica i izbeglica odreene nacionalnosti na podruju u predmetu MILOEVI, stanje od 1997. do 1998. godine, pojedinci roeni pre 1980. godine, optinske granice iz 1997. godine A4. Tabela 4. Geografska rasporeenost interno raseljenih lica roenih pre 1980. godine na podruju u predmetu Miloevi kako su prijavili izvori OEBS-a i vlade Bosne i Hercegovine, stanje od 1997. do 1998. godine i 2000. godine, optinske granice iz 1997. godine
A5. Tabela 5. Demografska promena stanovnitva u izabranim optinama na podruju u predmetu MILOEVI 1991, 1993. i 1995. godine na osnovu izvora RS-a
A6. Prilog 6. Pregled rezultata za optine koje pripadaju podruju 7 u predmetu MILOEVI
910
Prevod
Prilog A1. Muslimani
Tabela 1M. Pr ocenat Muslimana u stanovni{tvu stanovni{tvu na podr u~ju u pr edmetu Milo{evi}, Milo{evi}, stanje od 1991. i 1997-98. godine. Lica r o|ena pr e 1980. godine, op{tinske op{tinske gr anice iz 1997. godine. Stanovni{tvo 1991. godine Sve nacionalnosti 1.803.259 1.094.417 708.842 165.140 59.637 81.650 10.867 26.734 50.644 29.073 12.630 4.478 29.663 5.252 13.270 264 5.266 21.786 7 1.906 2.760 0 9.811 1.416 33,1 27,0 20,8 0,0 0,1 8,7 18.955 12.412 1.724 65,2 98,3 38,5 11.198 6.491 980 12.809 1.959 3.415 205 1.986 11.657 24.297 37.824 24.314 1.535 5.180 13.008 14,7 63,4 29,8 14,1 19,4 25,7 86.456 26.905 55.807 7.557 13.403 27.040 1.835 22.967 1.429 9 158 1.002 10.964 6.444 1 179 179 3.261 0 46 220 344.803 375.522 31,5 53,0 554.982 322.140 7.933 268.745 720.325 39,9 877.122 276.678 31,5 1,4 83,4 2,1 85,4 2,6 0,1 1,2 3,7 97,9 99,3 0,1 1,4 9,1 95,5 0,0 2,3 1,9
Op{tina
Promena u % Muslimana 1991-97. Uzorak stanovni{tva 1997-98. godine (procenat) Muslimani % Muslimana Sve nacionalnosti Muslimani % Muslimana -21,0 -95,5 +57,5 -85,6 +34,6 -91,4 -99,2 -93,9 -85,6 +50,2 +1,0 -99,7 -95,8 -66,1 +359,1 np +1642,5 -78,4
Podr u~je u pr edmetu Milo{evi} Milo{evi} Od ~ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBiH) (FBiH)
1. Banja Luka (RS) 2. Biha} (FBiH) 3. Bijeljina (RS) 4. Bile}a (RS) 5. Bosanska Dubica / Kozarska Dubica (RS) 6. Bosanska Gradi{ka / Gradi{ka (RS) 7. Bosanska Krupa: - Bosanska Krupa (FBiH) - Buìm (FBiH) - Bosanska Krupa / Krupa na Uni (RS) 8. Bosanski Novi: - Bosanski Novi / Novi Grad (RS) - Kostajnica (RS) 9. Bosanski Petrovac: - Bosanski Petrovac (FBiH) - Petrovac (RS) 10. Bosanski [amac: - Domaljevac - [amac (FBiH) - Bosanski [amac / [amac (RS)
Prevod
Tabela 1M. nastavak Stanovni{tvo 1991. godine Sve nacionalnosti
Op{tina
Promena u % Muslimana 1991-97. Uzorak stanovni{tva 1997-98. godine (procenat) Muslimani % Muslimana Sve nacionalnosti Muslimani % Muslimana
26.369 25.632 47.294 7.526 15.323 7.401 2.658 78.118 8.120 19.499 4.261 30.247 8.785 26.957 3.952 3.712 22.980 8.142 29.304 12.117 13.725 365 8.790 2.434 18.301 3.094 1.156 67,9 78,3 31,1 59,7 4,5 30,0 20,1 2.932 14.559 3.014 68,8 48,1 34,3 457 12.091 5.455 14.864 2.583 2.332 6.384 4.250 8.758 9.179 7.199 2.475 23.406 1.743 10.647 97,3 93,1 30,0 21,5 54,6 5.242 1.518 38.775 1.951 7.148 5.175 1.451 239 54 6.940 454 6 4 14.600 0 3 6.197 4 475 5 10.877 20.309 3.346 1.154 42,4 42,9 44,5 7,5 12.871 20.752 3.327 8.449 10.023 546 1 69
16.284
61,8 10.852 10
0,1 77,9 2,6 0,0 0,8 98,7 95,6 0,6 2,8 97,1 99,3 0,0 0,1 98,2 0,0 0,1 97,1 0,1 5,4 0,1
-99,9 +83,5 -93,9 -99,9 -89,2 +1,5 +2,7 -97,9 -87,1 +77,8 +44,4 -99,9 -99,8 +44,7 -100,0 -99,6 +62,5 -97,9 -81,9 -99,7
11. Bratunac (RS) 12. Br~ko: - Rahi} / Ravne (Br~ko Federacija) (FBiH) - Br~ko (RS) 13. âjni~e (RS) 14. êlinac (RS) 15. Doboj: - Doboj - Istok (FBiH) - Doboj - Jug (FBiH) - Doboj (RS) - Usora (FBiH) 16. Donji Vakuf (FBiH) 17. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 18. Gacko (RS) 19. Gora`de: - Gora`de (FBiH) - Gora`de / Srpsko Gora`de (RS) 20. Kalinovik (RS) 21. Klju~: - Klju~ (FBiH) - Klju~ / Ribnik (RS) 22. Kotor Varo{ (RS) 23. Nevesinje (RS)
911
912
Prevod
Op{tina
94.028 40.171 18.281 9.813 44.857 5.436 67.228 19.498 49.709 5.875 20.718 112.618 2.282 78.632 1.384 12.433 41.224 1.112 32.435 121 963 2.658 69,6 21,4 78,7 10,9 154 28.187 6,7 35,8 4.596 36.002 369 13.464 22.198 1.331 22.555 831 8.411 55.789 45,4 14,1 40,6 49,5 21.822 8.332 6.926 55.527 22.148 682 32.995 12.190 49,4 12,5 49,1 62,5 16.341 1.411 36.394 10.542 15.586 3 26.109 9.954 18.332 9 6.300 44.413 3 24.995 369 10 19.655 1
40.075 5.934 10.851 2.699
42,6 14,8 59,4 27,5 39.248 20.677 7.239 5.026 397 236 3 2
1,0 1,1 0,0 0,0 95,4 0,2 71,7 94,4 84,0 0,1 91,0 80,0 0,1 69,4 100,0 0,1 88,5 0,1
-97,6 -92,3 -99,9 -99,9 +93,2 -98,3 +46,2 +51,0 +85,1 -99,2 +124,1 +61,5 -99,0 +93,7 +43,7 -99,7 +12,5 -99,3
24. Prijedor (RS) 25. Prnjavor (RS) 26. Rogatica (RS) 27. Rudo (RS) 28. Sanski Most: - Sanski Most (FBiH) - Sanski Most / Srpski Sanski Most (RS) 29. Sarajevo - Centar (FBiH) 30. Sarajevo - Hadì}i (FBiH) 31. Sarajevo - Ilidà: - Ilidà (FBiH) - Ilidà / Srpska Ilidà (RS) 32. Sarajevo - Ilija{ (FBiH) 33. Sarajevo - Novi Grad (FBiH) 34. Sarajevo - Novo Sarajevo: - Novo Sarajevo / Srpsko Novo Sarajevo (RS) - Novo Sarajevo (FBiH) 35. Sarajevo - Pale: - Pale (FBiH) - Pale (RS) 36. Sarajevo - Stari Grad: - Stari Grad Sarajevo (FBiH) - Stari Grad Sarajevo / Srpski Stari Grad (RS)
Prevod
Op{tina
2.689 3.233 19.970 13.072 29.198 7.943 12.936 48.539 1.676 24.412 17.883 13.273 13.370 11.255 53.760 7.923 29.452 70,4 54,8 7.681 6.580 57,9 49,2 7.396 3.761 3.346 22.582 15 4.533 11.178 0,9 18,6 62,5 288 17.194 9.241 6 59 3 16 0 3.332 129
2.182 1.873 9.872 4.250 21.361 263 2.341 10.184
81,1 57,9 49,4 32,5 73,2 3,3 18,1 21,0 1.798 1.804 10.157 8.476 7.442 4.463 5.575 21.048 1.780 5 9.338 2 7 1 5 668
99,0 0,3 91,9 0,0 0,1 0,0 0,1 3,2 2,1 0,3 0,0 0,2 0,0 99,6 0,6
+22,0 -99,5 +86,0 -99,9 -99,9 -99,3 -99,5 -84,9 +132,8 -98,2 -99,9 -99,6 -100,0 +41,5 -99,0
37. Sarajevo - Trnovo: - Trnovo (FBiH) - Trnovo (RS) 38. Sarajevo - Vogo{}a (FBiH) 39. Sokolac (RS) 40. Srebrenica (RS) 41. [ekovi}i (RS) 42. [ipovo (RS) 43. Tesli} (RS) 44. Trebinje: - Ravno (FBiH) - Trebinje (RS) 45. Vi{egrad (RS) 46. Vlasenica: - Vlasenica (RS) - Mili}i (RS) 47. Zvornik: - Sapna (FBiH) - Zvornik (RS)
913
914
Prevod
Prilog A1. Hrvati
Tabela 1C. Pr ocenat Hr vata u stanovni{tvu stanovni{tvu na podr u~ju u pr edmetu Milo{evi}, Milo{evi}, stanje od 1991. i 1997-98. godine. Lica r o|ena pr e 1980. godine, op{tinske op{tinske gr anice iz 1997. godine. Stanovni{tvo 1991. godine Sve nacionalnosti 1.803.259 1.094.417 708.842 165.140 59.637 81.650 10.867 26.734 50.644 29.073 12.630 4.478 29.663 5.252 13.270 264 5.266 21.786 4.973 6.493 44 2 223 146 0,8 2,8 0,3 0,8 94,4 29,8 117 5 10 0,4 0,0 0,2 11.198 6.491 980 12.809 1.959 3.415 205 1.986 11.657 25.043 4.893 448 34 437 2.999 15,2 8,2 0,5 0,3 1,6 5,9 86.456 26.905 55.807 7.557 13.403 27.040 2.245 2.046 375 20 114 402 25 0 0 76 22 11 0 1.891 156 79.127 61.791 7,2 8,7 554.982 322.140 7.002 18.739 140.918 7,8 877.122 25.741 2,9 1,3 5,8 2,6 7,6 0,7 0,3 0,9 1,5 0,2 0,0 0,0 0,6 1,1 0,3 0,0 95,2 1,3 Hrvati % Hrvata
Op{tina
Promena u % Hrvata 1991-97. Uzorak stanovni{tva 1997-98. godine (procenat) Sve nacionalnosti Hrvati % Hrvata -62,4 -82,5 -33,3 -82,9 -7,3 +22,5 -15,4 -48,0 -74,9 -44,5 -100,0 -100,0 -21,1 -59,6 -2,9 -100,0 +0.8 -95,5
Podr u~je u pr edmetu Milo{evi} Milo{evi} od ~ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBiH) (FBiH)
Prevod
Prilog A1. Hrvati
Tabela 1C. nastavak Stanovni{tvo 1991. godine Sve nacionalnosti Hrvati % Hrvata
Op{tina
Promena u % Hrvata 1991-97. Uzorak stanovni{tva 1997-98. godine (procenat) Sve nacionalnosti Hrvati % Hrvata
26.369 25.632 47.294 7.526 15.323 7.401 2.658 78.118 8.120 19.499 4.261 30,247 8.785 26.957 3.952 3.712 22.980 8.142 29.304 12.117 290 10 8.243 158 74 3 16 0,3 0,1 0,4 1,3 0,1 28,1 1,3 0 84 21 0,0 0,3 0,2 457 12.091 5.455 14.864 2.583 2.332 6.384 4.250 8.758 9.179 7 85 9.006 6.004 563 0,1 3,2 11,5 73,9 2,9 5.242 1.518 38.775 1.951 7.148 0 25 571 1.846 28 0 41 15 14 10 4 33 5 120 17 10.727 8.337 5 72 41,9 17,6 0,1 0,5 12.871 20.752 3.327 8.449 2.256 394 4 26
38
0,1 10.852 42
0,4 17,5 1,9 0,1 0,3 0,0 1,6 1,5 94,6 0,4 0,0 0,3 0,3 0,1 0,4 0,2 0,5 0,1 1,4 0,2
+168,6 -58,1 -89,2 +81,0 -34,5 -100,0 -48,5 -87,2 +28,0 -86,4 np +22,1 +15,0 -65,7 +410,0 -60,2 -59,0 -4,2 -95,1 -85,8
11. Bratunac (RS) 12. Br~ko: - Rahi} / Ravne (Br~ko Federation) (FBiH) - Br~ko (RS) 13. âjni~e (RS) 14. êlinac (RS) 15. Doboj: - Doboj - Istok (FBiH) - Doboj - Jug (FBiH) - Doboj (RS) - Usora (FBiH) 16. Donji Vakuf (FBiH) 17. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 18. Gacko (RS) 19. Gora`de: - Gora`de (FBiH) - Gora`de / Srpsko Gora`de (RS) 20. Kalinovik (RS) 21. Klju~: - Klju~ (FBiH) - Klju~ / Ribnik (RS) 22. Kotor Varo{ (RS) 23. Nevesinje (RS)
915
916
Prevod
Prilog A1. Hrvati
Op{tina
94.028 40.171 18.281 9.813 44.857 5.436 67.228 19.498 49.709 5.875 20.718 112.618 2.282 78.632 1.384 12.433 41.224 1.112 1.002 4 1 112 0,1 0,9 2,4 0,4 15 7.999 0,7 10,2 5.836 83 1.505 7.982 11,7 1,4 7,3 7,1 21.822 8.332 6.926 55.527 4.596 36.002 369 13.464 22.198 1.331 2.414 1.274 4.921 644 5,4 23,4 7,3 3,3 16.341 1.411 36.394 10.542 276 37 1.996 135 1.294 70 222 2.902 33 2.949 0 86 369 7
5.556 1.518 18 5
5,9 3,8 0,1 0,1 39.248 20.677 7.239 5.026 969 226 25 9
2,5 1,1 0,3 0,2 1,7 2,6 5,5 1,3 5,9 0,8 3,2 5,2 0,7 8,2 0,0 0,6 1,7 0,5
-58,2 -71,1 +250,7 +251,4 -68,6 -88,8 -25,1 -61,2 -49,5 -40,5 -55,9 -26,3 +9,2 -19,5 -100,0 -29,1 -31,6 +46,2
Prevod
Prilog A1. Hrvati
Op{tina
2.689 3.233 19.970 13.072 29.198 7.943 12.936 48.539 1.676 24.412 17.883 13.273 13.370 11.255 53.760 11 96 0,1 0,2 26 7 0,2 0,1 7.396 3.761 3.346 22.582 772 409 30 46,1 1,7 0,2 288 17.194 9.241 277 156 60 32 4 0 80
0 15 922 17 35 8 27 8.044
0,0 0,5 4,6 0,1 0,1 0,1 0,2 16,6 1.798 1.804 10.157 8.476 7.442 4.463 5.575 21.048 1 10 143 26 34 4 12 463
0,1 0,6 1,4 0,3 0,5 0,1 0,2 2,2 96,2 0,9 0,6 0,4 0,1 0,0 0,4
np +19,5 -69,5 +135,9 +281,1 -11,0 +3,1 -86,7 +108,8 -45,8 +287,0 +120,9 +103,1 -100,0 +98,4
917
918
Prevod
Prilog A1. Srbi
Tabela 1S. Pr ocenat Sr ba u stanovni{tvu stanovni{tvu na podr u~ju u pr edmetu Milo{evi}, Milo{evi}, stanje od 1991. i 1997-98. godine. Lica r o|ena pr e 1980. godine, op{ op{tinske tinske gr anice iz 1997. godine. Stanovni{tvo 1991. godine Sve nacionalnosti 1.803.259 1.094.417 708.842 165.140 59.637 81.650 10.867 26.734 50.644 29.073 12.630 4.478 29.663 5.252 13.270 264 5.266 21.786 186 11.716 9.967 261 18.154 3.431 61,2 65,3 75,1 98,9 3,5 53,8 9.206 78 2.690 31,7 0,6 60,1 11.198 6.491 980 12.809 1.959 3.415 205 1.986 11.657 90.331 12.296 49.654 8.789 18.642 30.617 54,7 20,6 60,8 80,9 69,7 60,5 86.456 26.905 55.807 7.557 13.403 27.040 72.042 356 50.843 7.258 12.125 23.929 31 4 975 11.962 1.688 23 203 12 10.667 587.307 198.246 53,7 28,0 554.982 322.140 506.695 10.625 785.553 43,6 877.122 517.320 59,0 91,3 3,3 83,3 1,3 91,1 96,0 90,5 88,5 0,3 0,1 99,5 93,4 86,2 0,7 99,0 0,6 91,5 Srbi Uzorak stanovni{tva 1997-98. godine Srbi % Srba Sve nacionalnosti % Srba
Op{tina
Promena u % Srba 1991-97. (procenat) +35,4 +70,1 -88,2 +52,3 -93,6 +49,8 +18,8 +29,7 +46,4 -99,1 -90,0 +65,6 +52,6 +31,9 -99,1 +,2 -82,9 +70,2
Podr u~je u pr edmetu Milo{evi} Milo{evi} od ~ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBiH) (FBiH)
Prevod
Prilog A1. Srbi
Tabela 1S. nastavak Stanovni{tvo 1991. godine Sve nacionalnosti Srbi % Srba Uzorak stanovni{tva 1997-98. godine Srbi Sve nacionalnosti % Srba
Op{tina
Promena u % Srba 1991-97. (procenat)
26.369 25.632 47.294 7.526 15.323 7.401 2.658 78.118 8.120 19.499 4.261 30.247 8.785 26.957 3.952 3.712 22.980 8.142 29.304 12.117 8.323 7.686 11.506 9.339 7.509 794 2.448 27,9 20,1 65,9 36,2 94,4 39,3 77,1 1.280 14.558 5.561 30,0 48,1 63,3 457 12.091 5.455 14.864 2.583 2.332 6.384 4.250 8.758 9.179 87 15 39.053 115 7.645 1,2 0,6 50,0 1,4 39,2 5.242 1.518 38.775 1.951 7.148 3 0 35.851 11 12 0 11.623 5.317 28 2.431 2.276 11 4.207 7.867 9.030 3.329 12.199 3.986 13.551 13,0 25,8 53,0 88,4 12.871 20.752 3.327 8.449 36 18.159 3.236 8.117
9.588
36,4 10.852 10.529
97,0 0,3 87,5 97,3 96,1 0,1 0,0 92,5 0,6 0,2 0,0 96,1 97,5 0,2 94,1 97,6 0,2 99,0 89,8 98,4
+166,8 -97,8 +239,2 +83,6 +8,6 -95,1 -100,0 +84,9 -60,2 -99,6 -100,0 +99,7 +54,0 -99,3 +368,4 +48,0 -99,5 +4,9 +128,8 +27,6
919
920
Prevod
Prilog A1. Srbi
Tabela 1S. nastavak Stanovni{tvo 1991. godine Sve nacionalnosti Srbi Uzorak stanovni{tva 1997-98. godine Srbi % Srba Sve nacionalnosti % Srba
Op{tina
94.028 40.171 18.281 9.813 44.857 5.436 67.228 19.498 49.709 5.875 20.718 112.618 2.282 78.632 1.384 12.433 41.224 1.112 3.566 975 407 9.195 29,4 74,0 8,7 87,7 2.055 26.313 90,1 33,5 4.596 36.002 369 13.464 22.198 1.331 16.285 4.696 9.601 31.890 32,8 79,9 46,3 28,3 21.822 8.332 6.926 55.527 928 7.904 136 2.692 4.339 2.906 0 12.866 476 1.294 18.408 3.338 14.542 5.262 41,0 61,4 21,6 27,0 16.341 1.411 36.394 10.542 36 1.337 2.525 114
40.825 28.765 7.095 6.875
43,4 71,6 38,8 70,1 39.248 20.677 7.239 5.026 34.930 18.632 7.075 4.901
89,0 90,1 97,7 97,5 0,2 94,8 6,9 1,1 4,3 94,9 2,0 4,8 94,4 8,1 0,0 95,6 2,1 97,2
+105,0 +25,8 +151,8 +39,2 -99,5 +54,3 -67,9 -96,0 -87,0 +18,7 -95,8 -82,9 +4,8 -75,9 -100,0 +29,2 -75,2 +10,9
Prevod
Prilog A1. Srbi
Tabela 1S. nastavak Stanovni{tvo 1991. godine Sve nacionalnosti Srbi Uzorak stanovni{tva 1997-98. godine Srbi % Srba Sve nacionalnosti % Srba
Op{tina
2.689 3.233 19.970 13.072 29.198 7.943 12.936 48.539 1.676 24.412 17.883 13.273 13.370 11.255 53.760 3.209 22.535 28,5 41,9 5.194 6.550 39,1 49,0 7.396 3.761 3.346 22.582 859 17.216 5.837 51,3 70,5 32,6 288 17.194 9.241 1 15.855 8.861 7.159 3.717 1 21.830
462 1.272 7.406 8.646 7.205 7.442 10.356 26.681
17,2 39,3 37,1 66,1 24,7 93,7 80,1 55,0 1.798 1.804 10.157 8.476 7.442 4.463 5.575 21.048 3 1.724 280 8.298 7.169 4.366 5.500 18.603
0,2 95,6 2,8 97,9 96,3 97,8 98,7 88,4 0,3 92,2 95,9 96,8 98,8 0,0 96,7
-99,0 +142,9 -92,6 +48,0 +290,4 +4,4 +23,2 +60,8 -99,3 +30,8 +193,8 +147,4 +101,7 -99,9 +130,6
921
922
Prevod
Prilog A1. Ostali
Tabela 1O. Pr ocenat ostalih u stanovni{tvu stanovni{tvu na podr u~ju u pr edmetu Milo{evi}, Milo{evi}, stanje od 1991. i 1997-98. godine. Lica r o|ena pr e 1980. godine, op{tinske op{tinske gr anice iz 1997. godine. Stanovni{tvo 1991. godine Sve nacionalnosti 1.803.259 1.094.417 708.842 165.140 59.637 81.650 10.867 26.734 50.644 29.073 12.630 4.478 29.663 5.252 13.270 264 5.266 21.786 100 1.671 499 1 1.475 259 5,0 4,9 3,8 0,4 1,9 7,7 795 135 54 2,7 1,1 1,2 11.198 6.491 980 12.809 1.959 3.415 205 1.986 11.657 25.469 4.624 7.234 509 2.475 4.020 15,4 7,8 8,9 4,7 9,3 7,9 86.456 26.905 55.807 7.557 13.403 27.040 10.334 1.536 3.160 270 1.006 1.707 178 43 4 592 70 120 2 37 614 83.180 73.283 7,6 10,3 554.982 322.140 33.352 24.031 156.463 8,7 877.122 57.383 6,5 6,0 7,5 12,0 5,7 5,7 3,6 7,5 6,3 1,6 0,7 0,4 4,6 3,6 3,5 1,0 1,9 5,3 ostali % ostalih
Op{tina
Promena u % ostalih 1991-97. Uzorak stanovni{tva 1997-98. godine % ostalih Sve nacionalnosti ostali (procenat) -24,6 -20,9 -27,8 -22,5 -26,4 -36,1 -23,7 -18,9 -20,5 -41,9 -38,0 -66,2 -7,1 -27,5 -6,6 +157,6 -1,9 -31,3
1. Banja Luka (RS) 2. Biha} (FBiH) 3. Bijeljina (RS) 4. Bile}a (RS) 5. Bosanska Dubica / Kozarska Dubica (RS) 6. Bosanska Gradi{ka / Gradi{ka (RS) 7. Bosanska Krupa: - Bosanska Krupa (FBiH) - Buìm (FBH) - Bosanska Krupa / Krupa na Uni (RS) 8. Bosanski Novi: - Bosanski Novi / Novi Grad (RS) - Kostajnica (RS) 9. Bosanski Petrovac: - Bosanski Petrovac (FBiH) - Petrovac (RS) 10. Bosanski [amac: - Domaljevac - [amac (FBiH) - Bosanski [amac / [amac (RS)
Prevod
Prilog A1. Ostali
Tabela 1O. nastavak Stanovni{tvo 1991. godine Sve nacionalnosti ostali % ostalih
Op{tina
Promena u % ostalih 1991-97. Uzorak stanovni{tva 1997-98. godine (procenat) % ostalih Sve nacionalnosti ostali
26.369 25.632 47.294 7.526 15.323 7.401 2.658 78.118 8.120 19.499 4.261 30.247 8.785 26.957 3.952 3.712 22.980 8.142 29.304 12.117 642 81 765 186 1.073 61 92 4,0 1,5 2,5 2,8 1,0 2,6 1,5 49 1.046 189 1,1 3,5 2,2 457 12.091 5.455 14.864 2.583 2.332 6.384 4.250 8.758 9.179 108 83 6.653 258 644 1,5 3,1 8,5 3,2 3,3 5.242 1.518 38.775 1.951 7.148 64 42 2.114 40 168 3 421 119 222 142 49 143 34 296 127 699 6.449 189 546 2,7 13,6 2,5 3,6 12.871 20.752 3.327 8.449 556 1.653 86 237
459
1,7 10.852 271
2,5 4,3 8,0 2,6 2,8 1,2 2,8 5,5 2,1 2,4 0,7 3,5 2,2 1,5 5,5 2,1 2,2 0,8 3,4 1,4
+43,5 +58,4 -41,6 +2,9 -21,3 -16,3 -11,4 -36,0 -35,5 -28,8 -42,9 +,7 +1,4 -62,5 +256,2 -15,2 -19,8 -19,6 +29,5 -9,9
923
924
Prevod
Prilog A1. Ostali
Op{tina
Promena u % ostalih 1991-97. Uzorak stanovni{tva 1997-98. godine % ostalih Sve nacionalnosti ostali (procenat)
94.028 40.171 18.281 9.813 44.857 5.436 67.228 19.498 49.709 5.875 20.718 112.618 2.282 78.632 1.384 12.433 41.224 1.112 4.221 12 13 468 0,9 3,8 10,2 1,1 58 16.133 2,5 20,5 4.596 36.002 369 13.464 22.198 1.331 5.033 265 1.201 16.957 10,1 4,5 5,8 15,1 21.822 8.332 6.926 55.527 1.887 142 14.770 1.402 4,2 2,6 22,0 7,2 16.341 1.411 36.394 10.542 443 34 5.764 339 1.268 349 268 5.520 221 5.152 0 502 1.698 29
7.572 3.954 317 234
8,1 9,8 1,7 2,4 39.248 20.677 7.239 5.026 2.952 1.583 136 114
7,5 7,7 1,9 2,3 2,7 2,4 15,8 3,2 5,8 4,2 3,9 9,9 4,8 14,3 0,0 3,7 7,6 2,2
-6,6 -22,2 +8,3 -4,9 -35,6 -7,8 -27,9 -55,3 -42,6 -7,1 -33,2 -34,0 +89,2 -30,3 -100,0 -0.9 -25,3 +101,9
Prevod
Prilog A1. Ostali
Op{tina
Promena u % ostalih 1991-97. Uzorak stanovni{tva 1997-98. godine (procenat) % ostalih Sve nacionalnosti ostali
2.689 3.233 19.970 13.072 29.198 7.943 12.936 48.539 1.676 24.412 17.883 13.273 13.370 11.255 53.760 112 1.677 1,0 3,1 372 233 2,8 1,7 7.396 3.761 3.346 22.582 30 2.254 838 1,8 9,2 4,7 288 17.194 9.241 4 1.124 317 189 40 13 543
45 73 1.770 159 597 230 212 3.630
1,7 2,3 8,9 1,2 2,0 2,9 1,6 7,5 1.798 1.804 10.157 8.476 7.442 4.463 5.575 21.048 14 65 396 150 232 92 58 1.314
0,8 3,6 3,9 1,8 3,1 2,1 1,0 6,2 1,4 6,5 3,4 2,6 1,1 0,4 2,4
-53.5 +59.6 -56.0 +45.5 +52.5 -28.8 -36.5 -16.5 -22.4 -29.2 -26.8 -8.8 -39.0 -61.0 -22.9
925
926
Prevod
Tabela 2M. Minimalni br oj inter no r aseljenih lica (IRL) i izbeglica sa podr u~ja u pr edmetu Milo{evi}: Milo{evi}: Muslimani Stanje iz 1997-98. godine, lica r o|ena pr e 1980. godine, op{tinske op{tinske gr anice iz 1997. godine
Op{tina boravka u 1991. godini
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Muslimansko stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat 428.767 193.674 235.093 12.894 23.080 14.117 964 3.204 7.851 9.916 6.694 0 5.845 772 1.805 0 17,6 31,7 4 1.096 1.269 453 0 5.689 593 626 0 2 884 11.121 1.908 12.725 956 3.048 6.858 186.179 45.651 96,1 19,4 86,2 8,3 90,1 99,2 95,1 87,4 12,8 6,8 np 97,3 76,8 34,7 np 50,0 80,7 231.830 54,1 1.012.454 609.144 403.310 83.267 34.008 48.180 6.904 16.052 29.977 15.562 6.758 1.339 17.549 2.732 8.110 0 1.968 12.004 347 3.809 6.870 0 84,7 np 6.238 778 35,5 28,5 6.731 472 430 43,3 7,0 32,1 21.473 8.992 14.151 1.168 3.643 8.223 25,8 26,4 29,4 16,9 22,7 27,4 232.883 167.090 38,2 41,4 399.973 39,5
Procenat Muslimana od ukupnog broja IRL i izbeglica 58,0 79,9 27,3 51,8 21,2 89,9 81,8 83,7 83,4 18,9 96,0 0,0 91,2 76,2 9,1 np 0,6 23,2
Prevod
Tabela 2M. nastavak
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Muslimansko stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat 8.438 4.379 12.255 2.269 644 3.778 1.307 15.150 55 7.817 1.413 8.516 1.924 12.489 1.924 616 64,0 13,1 50,1 23,6 8.433 21 5.034 1.447 419 314 14.995 5 1.406 1.088 8.512 1.922 2.356 1.924 614 3.678 19 4.561 1.445 11,1 24,0 99,0 9,1 18,0 77,0 100,0 99,9 18,9 100,0 99,7 43,6 90,5 90,6 99,9 875 11.792 2.269 575 20,0 96,2 100,0 89,3 8.434 100,0 94,1 28,3 74,8 93,3 56,5 96,1 93,7 74,0 0,8 19,7 62,9 94,7 94,5 31,4 90,7 83,4 42,4 3,7 61,4 84,0 13.760 8.120 24.676 5.266 8.912 3.817 1.356 47.945 2.450 13.737 2.058 18.623 5.463 17.856 2.221 2.339 13.561 3.909 14.833 7.286 8.676 513 7.424 1.720 7.507 2.121 736 42,0 95,5 31,5 1.731 8.985 2.034 84,1 48,2 37,2 436 335 20.266 659 7.139 11,4 24,7 42,3 26,9 52,0 3.094 15.765 2.432 1.017 38,1 63,9 46,2 11,4 8.964 65,1
Procenat Muslimana od ukupnog broja IRL i izbeglica
927
928
Prevod
Tabela 2M. nastavak
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Muslimansko stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat 19.658 3.312 6.846 1.628 12.620 90 21.838 9.096 15.156 546 5.777 37.172 3 18.605 335 1.652 22,0 8,9 20.791 10 3.766 545 1.132 5.912 3 3.650 121 1.648 3.539 10 5.565 89 3.390 906 44,1 98,9 15,5 10,0 24,8 99,8 19,6 15,9 100,0 19,6 36,1 99,8 17,0 100,0 19.290 3.087 6.843 1.627 98,1 93,2 100,0 99,9 87,8 71,8 96,4 95,9 49.019 20.991 11.662 5.741 23.608 1.585 38.266 13.490 29.903 3.822 13.443 65.976 717 42.870 426 8.359 24.972 563 5.495 50 212 1.936 49,8 23,2 36 17.843 5,0 41,6 51,3 24,8 61,2 37,2 16.210 660 10.712 4.777 0 15.344 948 8.227 24.542 68,7 41,6 28,0 35,4 21.964 4.299 7.098 1.696 44,8 20,5 60,9 29,5
34,3 13,5 31,6 19,0 np 24,5 57,5 13,8 24,1 8,3 20,5 57,1 85,1 64,4 20,0
Prevod
Tabela 2M. nastavak
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Muslimansko stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat
1.518 2.419 13.235 8.921 13.891 4.347 7.270 25.417 823 16.103 10.850 7.463 7.389 5.419 29.378 2.555 16.951 47,1 57,7 4.402 3.688 59,0 49,9 4.181 3.162 4.245 16.219 572 3.382 7.053 9 2.869 6.799 69,5 21,0 65,0 3 2.823 6.798 4.171 3.162 1.388 16.105 33,3 98,4 100,0 99,8 100,0 32,7 99,3
682 1.711 6.930 2.994 10.654 512 2.004 8.955 1.251 1.423 7.028 2.775 9.730 157 1.431 6.202
44,9 70,7 52,4 33,6 76,7 11,8 27,6 35,2
426 1.421 1.454 2.775 9.726 156 1.426 5.538
34,1 99,9 20,7 100,0 100,0 99,4 99,7 89,3
62,5 83,1 21,0 92,7 91,3 30,5 71,2 61,8 0,5 83,5 96,4 94,8 85,7 54,3 95,0
929
930
Prevod
Prilog A2. A2. Hrvati
Table 2C. Minimalni br oj inter no r aseljenih lica (IRL) i izbeglica sa podr u~ja u pr edmetu Milo{evi}: Milo{evi}: Hr vati Stanje iz 1997-98. godine, lica r o|ena pr e 1980. godine, op{tinske op{tinske gr anice iz 1997. godine
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Hrvatsko stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat 52.006 26.176 25.830 8.633 2.269 216 14 183 873 43 0 0 88 35 21 0 17,6 31,7 1.921 2.465 21 0 0 27 13 17 0 317 2.348 6.558 228 31 3 75 510 20.482 9.099 78,2 35,2 76,0 10,0 14,4 21,4 41,0 58,4 48,8 np np 30,7 37,1 81,0 np 16,5 95,3 29.581 56,9 7,4 8,8 5,4 1.012.454 609.144 403.310 83.267 34.008 48.180 6.904 16.052 29.977 15.562 6.758 1.339 17.549 2.732 8.110 0 1.968 12.004 347 3.809 6.870 0 84,7 np 6.238 778 35,5 28,5 6.731 472 430 43,3 7,0 32,1 21.473 8.992 14.151 1.168 3.643 8.223 25,8 26,4 29,4 16,9 22,7 27,4 232.883 167.090 38,2 41,4 399.973 39,5
Procenat Hrvata od ukupnog broja IRL i izbeglica
30,5 2,5 0,2 0,3 2,1 6,2 0,3 0,0 0,0 0,4 1,7 0,2 np 91,4 61,6
Prevod
Tabela 2C. nastavak
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Hrvatsko stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat 21 2.093 2.164 3 30 0 25 3.358 2.332 272 0 44 13 39 0 6 64,0 13,1 50,1 23,6 104 4 2.472 62 0 13 2.857 627 244 0 15 8 25 0 5 74 2 2.362 54 np 52,0 85,1 26,9 89,7 np 34,1 61,5 64,1 np 83,3 71,2 50,0 95,6 87,1 628 1.851 1 6 30,0 85,5 33,3 20,0 9 42,9 0,1 20,3 11,7 0,0 0,6 0,0 3,9 14,1 95,1 3,4 0,0 0,2 0,4 0,3 0,0 0,7 0,9 0,4 31,8 3,1 13.760 8.120 24.676 5.266 8.912 3.817 1.356 47.945 2.450 13.737 2.058 18.623 5.463 17.856 2.221 2.339 13.561 3.909 14.833 7.286 8.676 513 7.424 1.720 7.507 2.121 736 42,0 95,5 31,5 1.731 8.985 2.034 84,1 48,2 37,2 436 335 20.266 659 7.139 11,4 24,7 42,3 26,9 52,0 3.094 15.765 2.432 1.017 38,1 63,9 46,2 11,4 8.964 65,1
11. Bratunac (RS) 12. Br~ko: - Rahi} / Ravne (Br~ko Federation) (FBiH) - Br~ko (RS) 13. âjni~e (RS) 14. êlinac (RS) 15. Doboj: - Doboj - Istok (FiBH) - Doboj - Jug (FBiH) - Doboj (RS) - Usora (FBiH) 16. Donji Vakuf (FBiH) 17. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 18. Gacko (RS) 19. Gora`de: - Gora`de (FBiH) - Gora`de / Srpsko Gora`de (RS) 20. Kalinovik (RS) 21. Klju~: - Klju~ (FBiH) - Klju~ / Ribnik (RS) 22. Kotor Varo{ (RS) 23. Nevesinje (RS)
931
932
Prevod
Tabe Tab ela 2C. nastavak
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Hrvatsko stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat 1.889 534 10 1 554 149 2.459 377 2.851 55 745 4.202 2 4.211 0 61 22, 22,0 8,9 454 3 1.606 34 532 1.489 0 1.390 0 18 130 2 370 122 653 248 66, 66,8 81, 81,9 26, 26,6 65, 65,8 56, 56,3 61, 61,8 71, 71,4 35, 35,4 0.0 33, 33,0 np 29, ,5 29 28, 28,6 66, ,7 66 1.051 345 3 0 55, 55,6 64, 64,6 30, 30,0 0,0 4,8 8,0 0,0 0,0 49. 49.019 20.991 11.662 5.741 23.608 1.585 38.266 13.490 29.903 3.822 13.443 65.976 717 42.870 426 8.359 24.972 563 5.495 50 212 1.936 49, 49,8 23, ,2 23 36 17. 17.843 5,0 41, 41,6 51, 51,3 24, 24,8 61, 61,2 37, 37,2 16. 16.210 660 10. 10.712 4.777 0 15. 15.344 948 8.227 24. 24.542 68, 68,7 41, 41,6 28, 28,0 35, 35,4 21. 21.964 4.299 7.098 1.696 44, 44,8 20, 20,5 60, 60,9 29, 29,5
2,3 18, 18,5 6,1 5,2 np 10, 10,5 3,6 6,5 6,1 0,0 7.8 0.0 0.9 2.4 4.0
Prevod
Tabela 2C. nastavak
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Hrvatsko stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat
1.518 2.419 13.235 8.921 13.891 4.347 7.270 25.417 823 16.103 10.850 7.463 7.389 5.419 29.378 2.555 16.951 47,1 57,7 4.402 3.688 59,0 49,9 14 4 0 37 572 3.382 7.053 436 186 16 69,5 21,0 65,0 194 74 3 3 1 0 12 44,5 39,8 18,8 21,4 25,0 np 32,4
682 1.711 6.930 2.994 10.654 512 2.004 8.955 0 10 422 11 17 3 14 2.476
44,9 70,7 52,4 33,6 76,7 11,8 27,6 35,2
0 5 293 3 8 0 4 2.059
np 50,0 69,4 27,3 47,1 0,0 28,6 83,2
0,0 0,3 4,2 0,1 0,1 0,0 0,2 23,0 33,9 2,2 0,0 0,1 0,0 0,0 0,1
933
934
Prevod
Prilog A2. Srbi
Tabela 2S. Minimalni br oj inter no r aseljenih lica (IRL) i izbeglica sa podr u~ja u pr edmetu Milo{evi}: Milo{evi}: Sr bi Stanje iz 1997-98. godine, lica r o|ena pr e 1980. godine, op{tinske op{tinske gr anice iz 1997. godine
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Srpsko stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat 463.182 352.424 110.758 50.150 6.654 31.012 5.667 11.515 19.398 5.275 13 1.336 10.871 1.816 6.095 0 17,6 31,7 29 7.740 5.252 10 429 287 132 6.076 0 22 323 1.278 6.308 395 157 266 490 14.645 100.766 4,2 91,0 2,5 94,8 1,3 2,8 2,3 2,5 99,6 76,9 32,1 2,6 7,3 99,7 np 75,9 4,2 115.411 24,9 1.012.454 609.144 403.310 83.267 34.008 48.180 6.904 16.052 29.977 15.562 6.758 1.339 17.549 2.732 8.110 0 1.968 12.004 347 3.809 6.870 0 84,7 np 6.238 778 35,5 28,5 6.731 472 430 43,3 7,0 32,1 21.473 8.992 14.151 1.168 3.643 8.223 25,8 26,4 29,4 16,9 22,7 27,4 232.883 167.090 38,2 41,4 399.973 39,5
Procenat Srba od ukupnog broja IRL i izbeglica 28,9 6,3 60,3 6,0 70,2 2,8 13,4 7,3 6,0 78,0 2,1 99,8 4,6 17,0 88,4 np 6,3 8,5
Prevod
Prilog A2. Srbi
Tabela 2S. nastavak
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Srpsko stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat 5.130 1.533 7.504 2.895 7.979 11 3 26.387 21 5.331 628 9.559 3.443 4.814 275 1.674 64,0 13,1 50,1 23,6 4.702 3.853 6.928 5.696 10 3 1.007 11 5.319 628 294 79 4.791 176 104 4.694 484 368 188 90,9 100,0 3,8 52,4 99,8 100,0 3,1 2,3 99,5 64,0 6,2 99,8 12,6 5,3 3,3 1.518 479 133 388 99,0 6,4 4,6 4,9 415 8,1 4,6 49,1 3,0 5,5 38,2 2,3 0,9 5,0 1,7 74,5 36,3 3,3 3,9 63,8 8,3 14,1 54,1 94,3 5,0 10,9 13.760 8.120 24.676 5.266 8.912 3.817 1.356 47.945 2.450 13.737 2.058 18.623 5.463 17.856 2.221 2.339 13.561 3.909 14.833 7.286 8.676 513 7.424 1.720 7.507 2.121 736 42,0 95,5 31,5 1.731 8.985 2.034 84,1 48,2 37,2 436 335 20.266 659 7.139 11,4 24,7 42,3 26,9 52,0 3.094 15.765 2.432 1.017 38,1 63,9 46,2 11,4 8.964 65,1
Procenat Srba od ukupnog broja IRL i izbeglica
935
936
Prevod
Prilog A2. Srbi
Tabela 2S. nastavak
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Srpsko stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat 24.070 15.552 4.673 4.032 9.734 1.297 7.463 3.464 9.683 3.108 6.373 17.264 705 13.040 90 6.391 22,0 8,9 1.793 545 8.824 324 6.244 14.709 32 10.271 90 177 1.344 38 9.710 426 5.097 3.356 99,8 32,8 68,3 96,9 91,1 10,4 98,0 85,2 4,5 78,8 100,0 2,8 75,0 7,0 642 657 162 49 2,7 4,2 3,5 1,2 2,9 15,3 2,3 2,9 49.019 20.991 11.662 5.741 23.608 1.585 38.266 13.490 29.903 3.822 13.443 65.976 717 42.870 426 8.359 24.972 563 5.495 50 212 1.936 49,8 23,2 36 17.843 5,0 41,6 51,3 24,8 61,2 37,2 16.210 660 10.712 4.777 0 15.344 948 8.227 24.542 68,7 41,6 28,0 35,4 21.964 4.299 7.098 1.696 44,8 20,5 60,9 29,5
59,9 64,5 47,6 70,3 np 57,5 34,2 75,9 59,9 88,9 57,6 42,5 9,1 24,5 76,0
Prevod
Prilog A2. Srbi
Tabela 2S. nastavak
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Srpsko stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat
1.518 2.419 13.235 8.921 13.891 4.347 7.270 25.417 823 16.103 10.850 7.463 7.389 5.419 29.378 2.555 16.951 47,1 57,7 4.402 3.688 59,0 49,9 3.135 4.139 1.145 12.471 572 3.382 7.053 365 11.848 3.822 69,5 21,0 65,0 365 181 118 156 478 1.145 409 100,0 1,5 3,1 5,0 11,5 100,0 3,3
682 1.711 6.930 2.994 10.654 512 2.004 8.955 250 946 4.985 6.051 3.923 4.100 5.733 15.055
44,9 70,7 52,4 33,6 76,7 11,8 27,6 35,2
250 262 4.719 192 771 345 525 829
100,0 27,7 94,7 3,2 19,7 8,4 9,2 5,5
36,7 15,3 68,1 6,4 7,2 67,4 26,2 9,3 63,8 5,4 1,7 3,5 13,0 44,8 2,4
937
938
Prevod
Prilog A2. Ostali
Tabela 2O. Minimalni br oj inter no r aseljenih lica (IRL) i izbeglica sa podr u~ja u pr edmetu Milo{evi}: Milo{evi}: ostali Stanje iz 1997-98. godine, lica r o|ena pr e 1980. godine, op{tinske op{tinske gr anice iz 1997. godine
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Ostalo stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat 68.499 36.870 31.629 11.590 2.005 2.835 259 1.150 1.855 328 51 3 745 109 189 0 17,6 31,7 14 703 189 9 1 235 40 151 0 6 254 2.516 548 1.000 52 254 365 11.577 11.574 31,4 36,6 21,7 27,3 35,3 20,1 22,1 19,7 57,6 17,6 33,3 31,5 36,7 79,9 np 42,9 36,1 23.151 33,8 5,8 5,0 6,9 1.012.454 609.144 403.310 83.267 34.008 48.180 6.904 16.052 29.977 15.562 6.758 1.339 17.549 2.732 8.110 0 1.968 12.004 347 3.809 6.870 0 84,7 np 6.238 778 35,5 28,5 6.731 472 430 43,3 7,0 32,1 21.473 8.992 14.151 1.168 3.643 8.223 25,8 26,4 29,4 16,9 22,7 27,4 232.883 167.090 38,2 41,4 399.973 39,5
Procenat ostalih od ukupnog broja IRL i izbeglica
11,7 6,1 7,1 4,5 7,0 4,4 2,8 1,9 0,2 3,8 5,1 2,2 np 1,7 6,7
Prevod
Prilog A2. Ostali
Tabela 2O. nastavak
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Ostalo stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat 171 115 2.753 99 259 28 21 3.050 42 317 17 504 83 514 22 43 64,0 13,1 50,1 23,6 322 31 399 81 7 5 1.407 16 170 15 164 25 335 21 13 230 8 133 33 25,0 23,8 46,1 38,1 53,6 88,2 32,5 30,1 65,2 95,5 30,2 71,4 25,8 33,3 40,7 73 1.643 29 48 63,5 59,7 29,3 18,5 106 62,0 1,2 2,4 10,4 1,2 4,7 1,6 1,5 6,9 2,4 2,4 0,9 1,8 1,2 4,5 1,0 1,8 2,7 1,6 1,8 1,9 13.760 8.120 24.676 5.266 8.912 3.817 1.356 47.945 2.450 13.737 2.058 18.623 5.463 17.856 2.221 2.339 13.561 3.909 14.833 7.286 8.676 513 7.424 1.720 7.507 2.121 736 42,0 95,5 31,5 1.731 8.985 2.034 84,1 48,2 37,2 436 335 20.266 659 7.139 11,4 24,7 42,3 26,9 52,0 3.094 15.765 2.432 1.017 38,1 63,9 46,2 11,4 8.964 65,1
939
940
Prevod
Prilog A2. Ostali
Tabela 2O. nastavak
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Ostalo stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat 3.402 1.593 133 80 700 49 6.506 553 2.213 113 548 7.338 7 7.014 1 255 22,0 8,9 1.934 5 1.148 45 319 2.432 1 2.532 1 93 482 0 565 23 1.572 267 80,7 46,9 24,2 48,3 51,9 39,8 58,2 33,1 14,3 36,1 100,0 36,5 24,9 0,0 981 210 90 20 28,8 13,2 67,7 25,0 4,5 4,9 1,3 1,2 49.019 20.991 11.662 5.741 23.608 1.585 38.266 13.490 29.903 3.822 13.443 65.976 717 42.870 426 8.359 24.972 563 5.495 50 212 1.936 49,8 23,2 36 17.843 5,0 41,6 51,3 24,8 61,2 37,2 16.210 660 10.712 4.777 0 15.344 948 8.227 24.542 68,7 41,6 28,0 35,4 21.964 4.299 7.098 1.696 44,8 20,5 60,9 29,5
3,5 3,5 14,7 5,6 np 7,5 4,7 3,9 9,9 2,8 14,2 0,5 4,8 8,8 0,0
Prevod
Prilog A2. Ostali
Tabela 2O. nastavak
Ukupno stanovni{tvo identifikovano 1997. godine Svi IRL i izbeglice Procenat Ostalo stanovni{tvo identifikovano 1997-98. godine Svi IRL i izbeglice Procenat
1.518 2.419 13.235 8.921 13.891 4.347 7.270 25.417 823 16.103 10.850 7.463 7.389 5.419 29.378 2.555 16.951 47,1 57,7 4.402 3.688 59,0 49,9 133 84 29 651 572 3.382 7.053 13 1.200 213 69,5 21,0 65,0 10 304 134 72 47 22 425 76,9 25,3 62,9 54,1 56,0 75,9 65,3
682 1.711 6.930 2.994 10.654 512 2.004 8.955 17 40 800 84 221 87 92 1.684
44,9 70,7 52,4 33,6 76,7 11,8 27,6 35,2
6 23 464 24 149 11 49 529
35,3 57,5 58,0 28,6 67,4 12,6 53,3 31,4
0,9 1,3 6,7 0,8 1,4 2,1 2,4 5,9 1,7 9,0 1,9 1,6 1,3 0,9 2,5
37. Sarajevo - Trnovo: - Trnovo (FBH) - Trnovo (RS) 38. Sarajevo - Vogo{}a (FBH) 39. Sokolac (RS) 40. Srebrenica (RS) 41. [ekovi}i (RS) 42. [ipovo (RS) 43. Tesli} (RS) 44. Trebinje: - Ravno (FBH) - Trebinje (RS) 45. Vi{egrad (RS) 46. Vlasenica: - Vlasenica (RS) - Mili}i (RS) 47. Zvornik: - Sapna (FBH) - Zvornik (RS)
941
942
Prevod
Tabela 3M. Pr ocena ukupnog br oja inter no r aseljenih lica (RL) i izbeglica sa podr u~ja u pr edmetu Milo{ Milo{evi}: evi}: Muslimani Stanje iz 1997-98. godine, lica r o|ena pr e 1980. godine, op{tinske op{tinske gr anice iz 1997. godine
Procena broja svih RL Procena broja RL Muslimana Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 745.653 444.154 301.499 47.811 16.539 25.165 1.875 6.084 14.679 47.546 16.414 25.033 1.846 6.021 14.557 12.013 869 823 10.504 1.438 11.284 np 1.008 8.815 934 8.740 12.201 978 941 10,620 1,535 11,371 np 1,083 8,890 48.075 16.664 25.297 1.905 6.148 14.801 12.107 924 882 10.562 1.486 11.327 0 441.456 298.868 446.853 304.131 329.869 73.697 20.956 3.127 21.917 1.522 4.928 11.363 2.426 840 0 9.549 1.088 957 0 4 1.537 740.323 750.984 403.566 401.053 329.101 71.951 20.857 3.043 21.839 1.517 4.904 11.303 2.340 789 np 9.523 1.059 922 np 1 1.508 406.080 330.637 75.443 21.055 3.211 21.994 1.528 4.952 11.423 2.512 891 np 9.575 1.116 993 np 6 1.566
Podr u~je u pr edmetu Milo{ Milo{evi} evi} Od ~ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH ( (FBiH) FBiH)
1. Banja Luka (RS) 2. Biha} (FBiH) 3. Bijeljina (RS) 4. Bile}a (RS) 5. Bosanska Dubica / Kozarska Dubica (RS) 6. Bosanska Gradi{ka / Gradi{ka (RS) 7. Bosanska Krupa: - Bosanska Krupa (FBiH) - Buìm (FBiH) - Bosanska Krupa / Krupa na Uni (RS) 8. Bosanski Novi: - Bosanski Novi / Novi Grad (RS) - Kostajnica (RS) 9. Bosanski Petrovac: - Bosanski Petrovac (FBiH) - Bosanski Petrovac (RS) 10. Bosanski [amac: - Domaljevac - [amac (FBiH) - Bosanski [amac / [amac (RS)
Prevod
Tabela 3M. nastavak

Procena broja svih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 17.353 17.297 8.911 31.149 3.566 1.756 851 630 35.254 1.769 10.338 3.534 15.325 3.186 11.594 3.624 1.326 3.628 15.413 3.231 11.751 3.697 1.365 958 718 35.523 2.093 10.449 9.353 31.452 3.606 1.854 2.173 19.542 3.346 1.030 798 595 23.167 158 1.915 2.258 14.552 3.011 3.452 3.094 1.152 17.409 9.132 31.300 3.586 1.805 904 674 35.388 1.931 10.393 3.581 15.369 3.208 11.672 3.660 1.345 16.276 16.271 2.074 19.499 3.346 1.012 749 555 23.144 27 1.868 2.211 14.548 3.008 3.382 3.094 1.149 Procena broja RL Muslimana Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 16.282 2.273 19.585 3.346 1.049 848 634 23.189 290 1.962 2.304 14.556 3.013 3.523 3.094 1.156 6.076 376
Op{tina
11. Bratunac (RS) 12. Br~ko: - Rahi} / Ravne (Br~ko Federation) (FBiH) - Br~ko (RS) 13. âjni~e (RS) 14. êlinac (RS) 15. Doboj: - Doboj - Istok (FBiH) - Doboj - Jug (FBiH) - Doboj (RS) - Usora (FBiH) 16. Donji Vakuf (FBiH) 17. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 18. Gacko (RS) 19. Gora`de: - Gora`de (FBiH) - Gora`de / Srpsko Gora`de (RS) 20. Kalinovik (RS) 21. Klju~: - Klju~ (FBiH) - Klju~ / Ribnik (RS) 22. Kotor Varo{ (RS) 23. Nevesinje (RS) 14.960 1.322 16.706 2.952 14.864 1.248 16.621 2.919 15.055 1.395 16.792 2.985 5.986 330 7.964 2.431
5.896 285 7.918 2.428
8.010
2.434
943
944
Prevod
Tabela 3M. nastavak

Procena broja svih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 45.688 8.248 11.312 2.839 45.536 8.148 11.283 2.816 31.107 2.778 19.737 7.348 26.191 1.441 12.756 44.262 226 34.494 728 3.081 9.403 178 26.496 1.511 12.901 44.721 285 34.945 808 3.139 9.663 206 31.422 2.983 20.121 7.478 9.767 674 5.122 1.214 5.605 829 1.648 8.873 154 5.530 348 2.652 5.521 121 45.841 8.348 11.342 2.863 31.264 2.881 19.929 7.413 26.343 1.476 12.829 44.492 256 34.720 768 3.110 9.533 192 39.325 5.531 10.846 2.697 39.271 5.497 10.843 2.695 9.641 661 5.030 1.176 5.516 828 1.600 8.753 154 5.436 308 2.648 5.422 121 Procena broja RL Muslimana Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 39.379 5.565 10.850 2.699 9.892 688 5.214 1.252 5.693 831 1.696 8.993 154 5.624 388 2.655 5.620 121
Op{tina
Prevod
Tabela 3M. nastavak

Procena broja svih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% Procena broja RL Muslimana Pr ocena Interval pouzdanosti od 95%
1.221 2.272 10.720 4.574 23.187 917 3.402 18.392 1.183 2.252 10.642 4.551 23.119 872 3.347 18.252 1.206 5.407 11.839 8.091 7.425 5.807 31.037 1.255 5.507 11.940 8.165 7.512 5.962 31.183 1.259 2.292 10.798 4.598 23.255 961 3.456 18.533 1.231 5.457 11.889 8.128 7.469 5.885 31.110
743 1.870 2.042 4.250 21.352 261 2.333 9.094 5 4.460 11.176 7.663 6.580 2.591 29.245
706 1.869 1.992 4.250 21.346 259 2.328 9.045 2 4.448 11.174 7.655 6.580 2.514 29.220
780 1.872 2.093 4.250 21.359 263 2.337 9.143 8 4.473 11.178 7.670 6.580 2.667 29.270
37. Sarajevo - Trnovo: - Trnovo ( FBiH) - Trnovo ( RS) 38. Vogo{}a (FBiH) 39. Sokolac (RS) 40. Srebrenica (RS) 41. [ekovi}i (RS) 42. [ipovo (RS) 43. Tesli} (RS) 44. Trebinje: - Ravno (FBiH) - Trebinje (RS) 45. Vi{egrad (RS) 46. Vlasenica: - Vlasenica (RS) - Mili}i (RS) 47. Zvornik: - Sapna (FBiH) - Zvornik (RS)
945
946
Prevod
Prilog A3. Hrvati
Tabela 3C. Pr ocena ukupnog br oja inter no r aseljenih lica (RL) i izbeglica sa podr u~ja u pr edmetu Milo{evi}: Milo{evi}: Hr vati Stanje iz 1997-98. godine, lica r o|ena pr e 1980. godine, op{ op{tinske tinske gr anice iz 1997. godine i 1997 199 Procena broja svih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 745.653 444.154 301.499 47.811 16.539 25.165 1.875 6.084 14.679 47.546 16.414 25.033 1.846 6.021 14.557 12.013 869 823 10.504 1.438 11.284 np 1.008 8.815 934 8.740 12.201 978 941 10.620 1.535 11.371 np 1.083 8.890 48.075 16.664 25.297 1.905 6.148 14.801 12,107 924 882 10.562 1.486 11.327 0 441.456 298.868 446.853 304.131 62.373 21.485 19.024 492 64 7 179 1.752 57 0 0 68 54 36 0 821 6.185 740.323 750.984 83.859 Procena broja RL Hrvata Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 81.795 61.285 20.509 18.841 447 49 1 155 1.669 43 np 85.922 63.461 22.461 19.206 536 79 13 203 1.835 71 np np
np
52 34 30 np 756 6.142
85 75 41 np 885 6.228
1. Banja Luka (RS) 2. Biha} (FBiH) 3. Bijeljina (RS) 4. Bile}a (RS) 5. Bosanska Dubica / Kozarska Dubica (RS) 6. Bosanska Gradi{ka / Gradi{ka (RS) 7. Bosanska Krupa: - Bosanska Krupa (FBiH) - Buìm (FBiH) - Bosanska Krupa / Krupa na Uni (RS) 8. Bosanski Novi: - Bosanski Novi / Novi Grad (RS) - Kostajnica (RS) 9. Bosanski Petrovac: - Bosanski Petrovac (FBiH) - Bosanski Petrovac (RS) 10. Bosanski [amac: - Domaljevac - [amac (FBiH) - Bosanski [amac / [amac (RS)
Prevod
Prilog A3. Hrvati
Tabela 3C. nastavak
Op{tina
Procena broja svih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 17.353 17.297 8.911 31.149 3.566 1.756 851 630 35.254 1.769 10.338 3.534 15.325 3.186 11.594 3.624 1.326 14.864 1.248 16.621 2.919 958 718 35.523 2.093 10.449 3.628 15.413 3.231 11.751 3.697 1.365 15.055 1.395 16.792 2.985 9.353 31.452 3.606 1.854 3.219 7.131 2 14 0 44 7.662 1.614 505 0 29 13 47 0 13 206 5 7.876 138 17.409 9.132 31.300 3.586 1.805 904 674 35.388 1.931 10.393 3.581 15.369 3.208 11.672 3.660 1.345 14.960 1.322 16.706 2.952 16
Procena broja RL Hrvata Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 11 3.030 7.025 0 6 np 30 7.576 1.530 490 np 20 9 40 np 9 186 1 7.820 127 22 3.408 7.237 4 22 np 58 7.748 1.699 520 np 37 16 55 np 17 227 9 7.932 148
947
948
Prevod
Prilog A3. Hrvati
Tabela 3C. nastavak
Op{tina
Procena broja svih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 45.688 8.248 11.312 2.839 45.536 8.148 11.283 2.816 31.107 2.778 19.737 7.348 26.191 1.441 12.756 44.262 226 34.494 728 3.081 9.403 178 26.496 1.511 12.901 44.721 285 34.945 808 3.139 9.663 206 31.422 2.983 20.121 7.478 1.612 1.043 1.307 424 3.287 51 1.075 2.828 0 2.640 0 33 287 3 45.841 8.348 11.342 2.863 31.264 2.881 19.929 7.413 26.343 1.476 12.829 44.492 256 34.720 768 3.110 9.533 192 3.091 981 5 0 2.990 931 2 np 1.529 969 1.246 404 3.211 45 1.040 2.749 0 2.562 np 24 256 1
Procena broja RL Hrvata Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 3.192 1.030 9 np 1.695 1.117 1.368 444 3.363 58 1.109 2.908 0 2.719 np 42 318 4
24. Prijedor (RS) 25. Prnjavor (RS) 26. Rogatica (RS) 27. Rudo (RS) 28. Sanski Most:
- Sanski Most (FBiH) - Sanski Most / Srpski Sanski Most (RS) 29. Sarajevo - Centar (FBiH) 30. Sarajevo - Hadì}i (FBiH) 31. Sarajevo - Ilidà: - Ilidà (FBiH) - Ilidà / Srpska Ilidà (RS) 32. Sarajevo - Ilija{ (FBiH) 33. Sarajevo - Novi Grad (FBiH) 34. Sarajevo - Novo Sarajevo: - Novo Sarajevo / Srpsko Novo Sarajevo (RS) - Novo Sarajevo (FBiH) 35. Sarajevo - Pale: - Pale (FBiH) - Pale (RS) 36. Sarajevo - Stari Grad: - Stari Grad Sarajevo (FBiH) - Stari Grad Sarajevo / Srpski Stari Grad (RS)
Prevod
Prilog A3. Hrvati
Tabela 3C. nastavak
Op{tina
Procena broja svih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95%
Procena broja RL Hrvata Pr ocena Interval pouzdanosti od 95%
37. Sarajevo - Trnovo:

1.221 2.272 10.720 4.574 23.187 917 3.402 18.392 1.183 2.252 10.642 4.551 23.119 872 3.347 18.252 1.206 5.407 11.839 8.091 7.425 5.807 31.037 1.255 5.507 11.940 8.165 7.512 5.962 31.183 344 163 6 6 2 0 31 1.259 2.292 10.798 4.598 23.255 961 3.456 18.533 1.231 5.457 11.889 8.128 7.469 5.885 31.110 0 8 640 5 16 0 8 6.689 np 5 610 2 10 0 3 6.591 320 141 2 2 0 np 20 np 10 670 7 23 0 12 6.788 367 184 10 10 4 np 43
- Trnovo ( FBiH) - Trnovo ( RS) 38. Vogo{}a (FBiH) 39. Sokolac (RS) 40. Srebrenica (RS) 41. [ekovi}i (RS) 42. [ipovo (RS) 43. Tesli} (RS) 44. Trebinje: - Ravno (FBiH) - Trebinje (RS) 45. Vi{egrad (RS) 46. (RS) l Vlasenica i - Mili}i (RS) 47. Zvornik: - Sapna (FBiH) - Zvornik (RS)
949
950
Prevod
Prilog A3. Srbi
Tabela 3S. Pr ocena ukupnog br oja inter no r aseljenih lica (RL) i izbeglica sa podr u~ja u pr edmetu Milo{evi}: Milo{evi}: Sr bi Stanje iz 1997-98. godine, lica r o|ena pr e 1980. godine, op{ op{tinske tinske gr anice iz 1997. godine i 1997 199 Procena broja svih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% } 745.653 444.154 301.499 47.546 16.414 441.456 298.868 446.853 304.131 25.390 179.256 740.323 750.984 204.646 Procena broja RL Srba Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 202.437 23.896 178.541 206.855 26.883 179.972
1. Banja Luka (RS) 2. Biha} (FBiH) 3. Bijeljina (RS) 4. Bile}a (RS) 5. Bosanska Dubica / Kozarska Dubica (RS) 6. Bosanska Gradi{ka / Gradi{ka (RS) 7. Bosanska Krupa: 25.033
1.846 6.021 14.557 12.013 869 823 10.504 1.438 11.284 np
0
47.811 16.539 25.165 1.875 6.084 14.679 48.075 16.664 25.297 1.905 6.148 14.801 12.201 978 941 10.620 1.535 11.371 np 1.008 8.815 934 8.740 1.083 8.890 12.107 924 882 10.562 1.486 11.327
2.302 11.657 632 243 431 773 9.166 60 864 479 249 9.936 0 141 489
2.219 11.612 594 221 399 732 9.155 43 816 445 221 9.927 np 114 459
2.385 11.701 670 266 462 814 9.177 77 912 514 278 9.945 np 168 519
- Bosanska Krupa (FBiH) - Buìm (FBiH) - Bosanska Krupa / Krupa na Uni (RS) 8. Bosanski Novi:
- Bosanski Novi / Novi Grad
- Kostajnica (RS) 9. Bosanski Petrovac: - Bosanski Petrovac (FBiH) - Bosanski Petrovac (RS) 10. Bosanski [amac: - Domaljevac - [amac (FBiH) - Bosanski [amac / [amac (RS)
Prevod
Prilog A3. Srbi
Tabela 3S. nastavak
Op{tina
Procena broja svih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 17.353 17.297 8.911 31.149 3.566 1.756 851 630 35.254 1.769 10.338 3.534 15.325 3.186 11.594 3.624 1.326 14.864 1.248 16.621 2.919 3.628 15.413 3.231 11.751 3.697 1.365 15.055 1.395 16.792 2.985 958 718 35.523 2.093 10.449 9.353 31.452 3.606 1.854 3.296 779 183 659 79 15 1.490 60 7.628 1.280 448 128 7.473 508 152 8.309 965 611 308 17.409 9.132 31.300 3.586 1.805 904 674 35.388 1.931 10.393 3.581 15.369 3.208 11.672 3.660 1.345 14.960 1.322 16.706 2.952 776 727 3.284 737 167 618 65 15 1.439 37 7.622 1.280 418 110 7.464 472 136 8.302 909 573 281
Procena broja RL Srba Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 824 3.308 821 199 700 94 15 1.542 83 7.633 1.280 477 145 7.482 545 168 8.315 1,022 650 335
11. Bratunac (RS) 12. Br~ko:
- Rahi} / Ravne (Br~ko Federation) (FBiH) - Br~ko (RS) 13. âjni~e (RS) 14. êlinac (RS) 15. Doboj: - Doboj - Istok (FBiH) - Doboj - Jug (FBiH) - Doboj (RS) - Usora (FBiH) 16. Donji Vakuf (FBiH) 17. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 18. Gacko (RS) 19. Gora`de: - Gora`de (FBiH) - Gora`de / Srpsko Gora`de (RS) 20. Kalinovik (RS) 21. Klju~: - Klju~ (FBiH) - Klju~ / Ribnik (RS) 22. Kotor Varo{ (RS) 23. Nevesinje (RS)
951
952
Prevod
Prilog A3. Srbi
7.478
Tabela 3S. nastavak Procena broja svih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% Procena broja RL Srba Pr ocena Interval pouzdanosti od 95%
31.264 2.881 19.929 7.413 31.107 2.778 19.737 7.348 26.191 1.441 12.756 44.262 226 34.494 728 3.081 9.403 178 26.496 1.511 12.901 44.721 285 34.945 808 3.139 9.663 206 31.422 2.983 20.121 7.478 26.343 1.476 12.829 44.492 256 34.720 768 3.110 9.533 192 18.363 1.096 9.932 5.098 14.840 490 9.407 27.170 93 20.726 407 255 2.673 68
45.688 8.248 11.312 2.839 45.536 8.148 11.283 2.816 45.841 8.348 11.342 2.863
1.089 1.215 246 84
1.036 1.154 224 69 18.350 1.030 9.825 5.080 14.782 460 9.387 27.056 68 20.594 407 234 2.623 54
1.142 1.277 268 99 18.375 1.163 10.039 5.116 14.899 519 9.426 27.285 119 20.857 407 275 2.723 82
Prevod
Prilog A3. Srbi
8595.457 Tabela 3S. nastavak
Op{tina
Procena broja RL Srba Pr ocena Interval pouzdanosti od 95%

1.221 2.272 10.720 4.574 23.187 917 3.402 18.392 1.183 2.252 10.642 4.551 23.119 872 3.347 18.252 1.259 2.292 10.798 4.598 23.255 961 3.456 18.533 1.231 11.889 8.128 7.469 5.885 8.091 7.425 5.807 31.037 1.206 5.407 11.839 1.255 5.507 11.940 8.165 7.512 5.962 31.183 263 180 258 756 3.209 739 462 352 7.011 274 1.416 626 948 1.469 462 334 6.984 253 1.356 584 897 1.405 859 242 161 234 718 3.209 692 462 371 7.037 295 1.476 669 1.000 1.533 859 284 199 283 795 3.209 786
- Trnovo ( FBiH) - Trnovo ( RS) 38. Vogo{}a (FBiH) 39. Sokolac (RS) 40. Srebrenica (RS) 41. [ekovi}i (RS) 42. [ipovo (RS) 43. Tesli} (RS) 44. Trebinje: - Ravno (FBiH) - Trebinje (RS) 45. Vi{egrad (RS) 46. Vlasenica: - Vlasenica (RS) - Mili}i (RS) 47. Zvornik: - Sapna (FBiH) - Zvornik (RS)
31.110
953
954
Prevod
Prilog A3. Ostali
Tabela 3O. Pr ocena ukupnog br oja inter no r aseljenih lica (RL) i izbeglica sa podr u~ja u pr edmetu Milo{ Milo{evi}: evi}: ostali Stanje iz 1997-98. godine, lica r o|ena pr e 1980. godine, op{ op{tinske tinske gr anice iz 1997. godine i 1997 199 Procena broja svih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 745.653 444.154 301.499 441.456 298.868 446.853 304.131 26.522 27.061 740.323 750.984 53.583 Procena broja ostalih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 51.094 25.139 25.956 5.388 1.196 2.452
85
56.046 27.906 28.140
Podr u~je u pr edmetu Milo{ Milo{evi} evi} Od ~ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH ( (FBiH) FBiH) 47.811 16.539 25.165 1.875 6.084 14.679 47.546 16.414 25.033 1.846 6.021 14.557 12.013 869 823 10.504 1.438 11.284 np 1.008 8.815 934 8,740 12.201 978 941 10.620 1.535 11.371 np 1,083 8,890 48.075 16.664 25.297 1.905 6.148 14.801 12.107 924 882 10.562 1.486 11.327 0
1. Banja Luka (RS) 2. Biha} (FBiH) 3. Bijeljina (RS) 4. Bile}a (RS) 5. Bosanska Dubica / Kozarska Dubica (RS) 6. Bosanska Gradi{ka / Gradi{ka (RS) 7. Bosanska Krupa:
5.529 1.264 2.552 102 547 791 458 24 18 465 95 399 0 43 604
503 738 425 13 -16 431 77 376 np 18 559
5.670 1.332 2.651 120 590 844 491 35 52 500 113 421 np 68 649
- Bosanska Krupa (FBiH) - Buìm (FBiH) - Bosanska Krupa / Krupa na Uni (RS) 8. Bosanski Novi: - Bosanski Novi / Novi Grad (RS) - Kostajnica (RS) 9. Bosanski Petrovac: - Bosanski Petrovac (FBiH) - Bosanski Petrovac (RS) 10. Bosanski [amac: - Domaljevac - [amac (FBiH) - Bosanski [amac / [amac (RS)
Prevod
Prilog A3. Ostali
Tabela 3O. ostali
Op{tina
Procena broja ostalih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 285 444 3.849 55 101 27 20 3.069 98 345 258 387 3.759 44 82 12 6 2.982 63 320 311 500 3.938 67 120 42 33 3.156 133 371
11. Bratunac (RS) 12. Br~ko:

9.132 31.300 3.586 1.805 8.911 31.149 3.566 1.756 851 630 35.254 1.769 10.338 3.534 15.325 3.186 11.594 3.624 1.326 14.864 1.248 16.621 2.919 3.628 15.413 3.231 11.751 3.697 1.365 15.055 1.395 16.792 2.916. 928 958 718 35.523 2.093 10.449 9.353 31.452 3.606 1.854 904 674 35.388 1.931 10.393 3.581 15.369 3.208 11.672 3.660 1.345 14.960 1.322 16.706 2.952
17.353
17.297 17.409
43 340 57 699 58 28 459 21 255 76
37 310 43 667 54 18 436 11 230 61
49 371 71 731 63 37 481 31 280 91
- Rahi} / Ravne (Br~ko Federation) (FBiH) - Br~ko (RS) 13. âjni~e (RS) 14. êlinac (RS) 15. Doboj: - Doboj - Istok (FBiH) - Doboj - Jug (FBiH) - Doboj (RS) - Usora (FBiH) 16. Donji Vakuf (FBiH) 17. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 18. Gacko (RS) 19. Gora`de: - Gora`de (FBiH) - Gora`de / Srpsko Gora`de (RS) 20. Kalinovik (RS) 21. Klju~: - Klju~ (FBiH) - Klju~ / Ribnik (RS) 22. Kotor Varo{ (RS) 23. Nevesinje (RS)
955
956
Prevod
Prilog A3. Ostali
Tabela 3O. nastavak
Op{tina
Procena broja svih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 45.688 8.248 11.312 2.839 45.536 8.148 11.283 2.816 31.107 2.778 19.737 7.348 31.422 2.983 20.121 7.478 1.523 67 3.569 677 45.841 8.348 11.342 2.863 31.264 2.881 19.929 7.413 2.183 521 215 59 2.098 470 195 40 1.479 50 3.454 631 2.532 87
Procena broja ostalih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95% 2.269 572 234 77 1.567 83 3.684 722
26.343 1.476 12.829 44.492 26.191 1.441 12.756 44.262 226 34.494 728 3.081 9.403 178 256 34.720 768 3.110 9.533 192
26.496 1.511 12.901 44.721 285 34.945 808 3.139 9.663 206
2.611 106 699 5.620 8 5.824 13 171 1.052 0
663
5.482 -7 5.688 np 152 992 0
2.689 124 736 5.758 24 5.960 np 189 1.112 0
Prevod
Prilog A3. Ostali
Tabela 3O. nastavak
Op{tina
Procena broja ostalih RL Pr ocena Interval pouzdanosti od 95%

1.221 2.272 10.720 4.574 23.187 917 3.402 18.392 1.183 2.252 10.642 4.551 23.119 872 3.347 18.252 1.206 5.407 11.839 8.091 7.425 5.807 31.037 1.255 5.507 11.940 8.165 7.512 5.962 31.183 23 571 527 201 130 85 1.095 1.259 2.292 10.798 4.598 23.255 961 3.456 18.533 1.231 5.457 11.889 8.128 7.469 5.885 31.110 16 42 1.027 45 403 29 113 1.140 8 34 982 35 373 16 97 1.081 18 533 480 176 110 70 1.047 24 50 1.071 56 432 42 129 1.199 28 609 574 227 150 100 1.143
- Trnovo ( FBiH) - Trnovo ( RS) 38. Vogo{}a (FBiH) 39. Sokolac (RS) 40. Srebrenica (RS) 41. [ekovi}i (RS) 42. [ipovo (RS) 43. Tesli} (RS) 44. Trebinje: - Ravno (FBiH) - Trebinje (RS) 45. Vi{egrad (RS) 46. Vlasenica: - Vlasenica (RS) - Mili}i (RS) 47. Zvornik: - Sapna (FBiH) - Zvornik (RS)
957
958
Prevod
Tabela 4M. Ter itor ijalna zastupljenost Muslimana, inter no r aseljenih lica (IRL), r o|enih pr e 1980. godine, sa podr u~ja u pr edmetu Milo{evi} Milo{evi} pr ema izve{taju izve{taju OEBS-a, UNHCR-a i izvor a Vlade BiH, op{tinske op{tinske gr anice iz 1997. godine
OEBS - 1997-98. Broj IRL % IRL
UNHCR i izvori Vlade BiH - 2000. Broj IRL % IRL
119.991 101.791 18.200 2.636 333 4.187 214 507 1.006 371 264 0 1.507 158 94 0 2 375 0,2 0,2 0,0 0,9 0,1 0,1 0,0 0,0 0,2 1,6 0,2 2,5 0,1 0,3 0,6 60,1 10,7
70,8
132.348 115.005 17.343 2.867 861 7.268 231 795 1.137 1.945 1 3 2.283 80 77 0 0 289
80,1 69,6 10,5 1,7 0,5 4,4 0,1 0,5 0,7 1,2 0,0 0,0 1,4 0,0 0,0 0,0 0,0 0,2
Podr u~je u pr edmetu Milo{ Milo{evi} evi} Od ~ega: - Republika Sr pska (RS) - Feder acija BiH (FBiH) (FBiH)
Prevod
Tabela 4M. nastavak
6.550 98 7.424 1.740 196 121 202 9.969 3 514 914 6.580 1.417 1.027 1.815 588 181 17 1.966 1.210 0,5 3,9 0,8 0,6 1,1 0,3 0,1 0,0 1,2 0,7 0,1 0,1 5,9 0,0 0,3 0,1 4,4 1,0 0,1
3,9
7.934 140 6.144 1.710 158 31 0 9.483 0 1.973 584 7.503 1.420 773 1.924 740 738 13 2.034 1.077
4,8 0,1 3,7 1,0 0,1 0,0 0,0 5,7 0,0 1,2 0,4 4,5 0,9 0,5 1,2 0,4 0,4 0,0 1,2 0,7
959
960
Prevod
Tabela 4M. nastavak
4.881 1.452 6.086 828 123 48 1.602 408 1.804 510 857 3.278 3 2.093 118 1.563 2.309 10 1,1 0,3 0,5 1,9 0,0 1,2 0,1 0,9 1,4 0,0 0,1 0,0 0,9 0,2
2,9 0,9 3,6 0,5
5.511 1.648 6.357 1.007 64 62 448 1.334 869 1.248 3.211 1.559 144 1.073 104 1.495 450 51
3,3 1,0 3,8 0,6 0,0 0,0 0,3 0,8 0,5 0,8 1,9 0,9 0,1 0,6 0,1 0,9 0,3 0,0
Prevod
Tabela 4M. nastavak
417 1.348 774 2.622 8.002 102 913 3.726 0 288 4.717 3.057 2.641 293 8.932 0,0 0,2 2,8 1,8 1,6 0,2 5,3
0,2 0,8 0,5 1,5 4,7 0,1 0,5 2,2
133 1.264 961 2.783 10.304 73 756 3.129 0 373 5.572 6.230 135 14 11.770
0,1 0,8 0,6 1,7 6,2 0,0 0,5 1,9 0,0 0,2 3,4 3,8 0,1 0,0 7,1
961
962
Prevod
Prilog A4. Hrvati
Tabela 4C. Ter itor ijalna zastupljenost Hr vata, inter no r aseljenih lica (IRL), r o|enih pr e 1980. godine, sa podr u~ja u pr edmetu Milo{evi} Milo{evi} pr ema izve{taju izve{taju OEBS-a, UNHCR-a i izvor a Vlade BiH, op{tinske op{tinske gr anice iz 1997. godine
6.518 2.412 4.106 781 69 4 2 10 31 12 0 0 5 6 8 0 31 283 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,8 2,1 0,2 0,0 0,0 0,0 0,1 6,6 11,2
17,8
3.672 1.353 2.319 131 18 1 2 5 10 8 0 0 5 0 19 0 6 84
13,0 4,8 8,2 0,5 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,0 0,3
1. Banja Luka (RS) 2. Biha} (FBiH) 3. Bijeljina (RS) 4. Bile}a (RS) 5. Bosanska Dubica / Kozarska Dubica (RS) 6. Bosanska Gradi{ka / Gradi{ka (RS) 7. Bosanska Krupa: - Bosanska Krupa (FBiH) - Buìm (FBH) - Bosanska Krupa / Krupa na Uni (RS) 8. Bosanski Novi: - Bosanski Novi / Novi Grad (RS) - Kostajnica (RS) 9. Bosanski Petrovac: - Bosanski Petrovac (FBiH) - Petrovac (RS) 10. Bosanski [amac: - Domaljevac - [amac (FBiH) - Bosanski [amac / [amac (RS)
Prevod
Prilog A4. Hrvati
Tabela 4C. nastavak
2 26 221 0 2 0 2 266 76 102 0 8 4 16 0 4 34 2 83 43 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,2 0,1 0,0 0,0 0,7 0,2 0,3 0,1 0,6 0,0 0,0
0,0
2 15 160 0 0 8 0 203 48 60 25 2 5 7 1 8 31 0 28 76
0,0 0,1 0,6 0,0 0,0 0,0 0,0 0,7 0,2 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 0,1 0,3
11. Bratunac (RS) 12. Br~ko: - Rahi} / Ravne (dio Br~kog u Federaciji BiH) (FBiH) - Br~ko (RS) 13. âjni~e (RS) 14. êlinac (RS) 15. Doboj: - Doboj - Istok (FBiH) - Doboj - Jug (FBiH) - Doboj (RS) - Usora (FBiH) 16. Donji Vakuf (FBiH) 17. Fo~a: - Fo~a (FBiH) - Fo~a / Srbinje (RS) 18. Gacko (RS) 19. Gora`de: - Gora`de (FBiH) - Gora`de / Srpsko Gora`de (RS) 20. Kalinovik (RS) 21. Klju~: - Klju~ (FBiH) - Klju~ / Ribnik (RS) 22. Kotor Varo{ (RS) 23. Nevesinje (RS)
963
964
Prevod
Prilog A4. Hrvati
Tabela 4C. nastavak
106 75 2 0 85 33 278 182 876 27 257 888 0 794 0 10 77 1 2,4 0,1 0,7 2,4 0,0 2,2 0,0 0,0 0,2 0,0 0,2 0,1 0,8 0,5
0,3 0,2 0,0 0,0
75 15 1 0 79 4 120 78 489 60 155 432 11 570 2 3 30 4
0,3 0,1 0,0 0,0 0,3 0,0 0,4 0,3 1,7 0,2 0,5 1,5 0,0 2,0 0,0 0,0 0,1 0,0
Prevod
Prilog A4. Hrvati
Tabela 4C. nastavak
0 1 122 2 6 0 2 347 171 38 0 1 1 0 3 0,5 0,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
0,0 0,0 0,3 0,0 0,0 0,0 0,0 0,9
0 3 119 0 16 2 5 418 0 12 0 0 0 0 1
0,0 0,0 0,4 0,0 0,1 0,0 0,0 1,5 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0
965
966
Prevod
Prilog A4. Srbi
Tabela 4S. Ter itor ijalna zastupljenost Sr ba, inter no r aseljenih lica (IRL), r o|enih pr e 1980. godine, sa podr u~ja u pr edmetu Milo{evi} Milo{evi} pr ema izve{taju izve{taju OEBS-a, UNHCR-a i izvor a Vlade BiH, op{tinske op{tinske gr anice iz 1997. godine
88.756 7.780 80.976 606 4.442 177 67 131 272 4.148 2 338 164 118 4.849 0 18 162 2,3 0,0 0,2 0,1 0,1 2,7 0,0 0,0 0,1 0,3 2,5 0,1 0,0 0,1 0,2 4,3 45,0
49,3
96.871 6.838 90.033 19 4.859 7 0 7 13 4.977 0 8 45 0 4.895 3 110 6
49,1 3,5 45,6 0,0 2,5 0,0 0,0 0,0 0,0 2,5 0,0 0,0 0,0 0,0 2,5 0,0 0,1 0,0
Prevod
Prilog A4. Srbi
Tabela 4S. nastavak
171 1.433 148 81 281 8 3 484 6 4.790 613 96 41 3.647 141 77 3.926 290 196 84 0,3 0,1 0,0 2,0 0,1 0,0 2,2 0,2 0,1 0,0 0,0 0,0 0,3 0,0 2,7 0,8 0,1 0,0 0,2
0,1
1.064 1.709 241 198 0 30 9 250 5 5.317 887 515 2 3.919 21 46 5.013 12 11 7
0,5 0,9 0,1 0,1 0,0 0,0 0,0 0,1 0,0 2,7 0,4 0,3 0,0 2,0 0,0 0,0 2,5 0,0 0,0 0,0
967
968
Prevod
Prilog A4. Srbi
Tabela 4S. nastavak
361 281 94 28 7.297 352 3.589 3.073 7.407 244 5.571 11.627 26 7.566 90 103 1.119 34 4,1 0,1 3,1 6,5 0,0 4,2 0,1 0,1 0,6 0,0 4,1 0,2 2,0 1,7
0,2 0,2 0,1 0,0
18 0 426 106 9.838 33 3.769 2.939 7.510 73 6,172 11.209 25 8.927 321 10 1.317 17
0,0 0,0 0,2 0,1 5,0 0,0 1,9 1,5 3,8 0,0 3,1 5,7 0,0 4,5 0,2 0,0 0,7 0,0
Prevod
Prilog A4. Srbi
Tabela 4S. nastavak
245 204 4.149 133 273 264 246 231 362 66 34 78 412 996 191 0,2 0,0 0,0 0,0 0,2 0,6 0,1
0,1 0,1 2,3 0,1 0,2 0,1 0,1 0,1
403 267 4.233 13 1.726 53 51 634 581 165 13 179 157 1.084 397
0,2 0,1 2,1 0,0 0,9 0,0 0,0 0,3 0,3 0,1 0,0 0,1 0,1 0,5 0,2
969
970
Prevod
Prilog A4. Ostali
Tabela 4S. Ter itor ijalna zastupljenost ostalih, inter no r aseljenih lica (IRL), r o|enih pr e 1980. godine, sa podr u~ja u pr edmetu Milo{evi} Milo{evi} pr ema izve{taju izve{taju OEBS-a, UNHCR-a i izvor a Vlade BiH, op{tinske op{tinske gr anice iz 1997. godine
9.789 3.532 6.257 410 298 137 24 42 69 115 8 0 65 8 77 0 2 71 0,6 0,0 0,0 0,3 0,0 0,4 0,0 0,0 0,4 2,1 1,6 0,7 0,1 0,2 0,4 18,5 32,8
51,3
980 401 579 26 17 30 3 3 10 15 0 0 22 0 17 0 0 3
62,5 25,6 36,9 1,7 1,1 1,9 0,2 0,2 0,6 1,0 0,0 0,0 1,4 0,0 1,1 0,0 0,0 0,2
Prevod
Prilog A4. Ostali
Tabela 4O. nastavak
44 60 699 15 16 3 2 656 3 105 13 71 14 169 17 13 140 7 42 22 0,1 0,4 0,1 0,9 0,1 0,1 0,7 0,0 0,2 0,1 0,0 0,0 3,4 0,0 0,6 0,3 3,7 0,1 0,1
0,2
21 1 39 3 0 0 0 47 0 65 4 30 0 30 2 2 9 0 1 1
1,3 0,1 2,5 0,2 0,0 0,0 0,0 3,0 0,0 4,1 0,3 1,9 0.0 1,9 0,1 0,1 0,6 0,0 0,1 0,1
11. Bratunac (RS) 12. Br~ko: - Rahi} / Ravne (dio Br~kog u Federaciji BiH) (FBiH) - Br~ko (RS) 13. âjni~e (RS) 14. êlinac (RS) 15. Doboj: - Doboj - Istok (FBiH) - Doboj - Jug (FBiH) - Doboj (RS) - Usora (FBiH) 16. Donji Vakuf (FBiH) 17. Fo~a: - Fo~a (FBH) - Fo~a / Srbinje (RS) 18. Gacko (RS) 19. Gora`de: - Gora`de (FBiH) - Gora`de / Srpsko Gora`de (RS) 20. Kalinovik (RS) 21. Klju~: - Klju~ (FBiH) - Klju~ / Ribnik (RS) 22. Kotor Varo{ (RS) 23. Nevesinje (RS)
971
972
Prevod
Prilog A4. Ostali
Tabela 4O. nastavak
222 71 56 10 236 15 631 199 716 32 208 1.400 1 1.280 1 70 270 0 3,8 0,2 1,1 7,3 0,0 6,7 0,0 0,4 1,4 0,0 1,2 0,1 3,3 1,0
1,2 0,4 0,3 0,1
4 2 14 2 38 0 40 5 47 22 32 109 5 103 0 5 19 1
0,3 0,1 0,9 0,1 2,4 0,0 2,6 0,3 3,0 1,4 2,0 7,0 0,3 6,6 0,0 0,3 1,2 0,1
Prevod
Prilog A4. Ostali
Tabela 4O. nastavak
6 16 290 17 79 8 26 188 9 64 47 40 15 16 113 0,0 0,3 0,2 0,2 0,1 0,1 0,6
0,0 0,1 1,5 0,1 0,4 0,0 0,1 1,0
0 9 21 0 10 5 5 14 4 5 15 9 0 3 31
0,0 0,6 1,3 0,0 0,6 0,3 0,3 0,9 0,3 0,3 1,0 0,6 0,0 0,2 2,0
973
974
Prevod
Prilog A5
PRILOG A5. Tabela 5.
PREGLED REZULTATA NA OPTINSKOM NIVOU Demografska promena stanovnitva na podrujima nekih optina u predmetu MILOEVI 1991, 1993. i 1995. godine na osnovu izvora RS-a
1991. broj % 14,6 54,6 14,8 1993. iseljeno broj nema podataka nema podataka nema podataka nema podataka 1995. broj (priblino) 10.000 125.000 10.500 % (priblino) 6,4 80,6 6,8 1997-98. (RS, 18+) % (priblino) 2,1 83,3 2,6
Optina Banja Luka
Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno Optina BihaRipa
28.558 106.826 29.026
31.282 195.692
16,0 100,0
10.000 155.500
6,4 100,2
12,0 100,0
1991. broj % 66,1 17,9 7,9 8,1 100,0
1993. iseljeno broj 8.000 200 0 nema podataka
1995. broj (priblino) 4.000
Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupan broj stanovnika
46.737 12.689 5.580 5.726 70.732
1997-98. (RS, 18+) % % (priblino) (priblino) np* 100,0 np np np np
4.000
100,0
____________________________ * np - neprimenjivo
Optina Bosanska Dubica broj Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno
1991.
1993. iseljeno % 20,4 68,7 1,5 9,4 100,0 broj 4.500 nema podataka 400 nema podataka
1995.
1997-98. (RS, 18+) % (priblino) 1,6 98,0 0,6 % (priblino) 1,2 90,5 0,9 7,5 100,1
6.440 21.728 488 2.950 31.606
broj (priblino) 400 24.500 140
25.040
100,2
Optina Bosanska Gradika broj Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno 15.851 35.753 3.417 4.953 59.974 1991. 1993. iseljeno % 26,4 59,6 5,7 8,2 97,9 broj 9.500-10.000 1.000 1.000 nema podataka 1995.
Prevod
975
Prilog A5
1997-98. (RS, 18+) % (priblino) 7,0 90,4 1,0 1,6 100,0 % (priblino) 3,7 88,5 1,5 6,3 100,0
broj (priblino) 3.500 45.000 500 800 49.800
Optina Bosanska Krupa broj Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno
1991. % 73,9 23,7 0,2 2,1 98,9
1993. iseljeno broj 43.300 4.760 143 256
1995. broj (priblino) 9.000
43.104 13.841 139 1.236 58.320
1997-98. (RS, 18+) % % (priblino) (priblino) 0,1 100,0 99,5 0 0,4 100,0
9.000
100,0
Optina Bosanski Novi broj Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno
1991. % 33,7 60,2 1,0 5,1 99,0
1993. iseljeno broj 13.000 nema podataka 40 nema podataka
1995. broj (priblino) 1.513 29.040 245 521 31.319
14.040 25.101 403 2.121 41.665
1997-98. (RS, 18+) % % (priblino) (priblino) 4,8 2,4 92,8 92,4 0,8 1,7 100,1 0,7 4,5 100,0
Optina Bosanski Petrovac broj Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno Optina elinac broj
1991.
1993. iseljeno % 21,0 74,9 0,3 3,7 98,9 1993. iseljeno broj broj 3.200 100 0
1995.
1997-98. (RS, 18+) % (priblino) 0,0 99,9 0,0 1,0 100,0 1997-98. (RS, 18+) %
3.288 11.694 48 591 15.621 1991.
broj (priblino) 50 14.550
% (priblino) 0,3 99,7
14.600 1995. broj
100,0
976

(priblino) 190 17.500 15 (priblino) 1,1 98,9 0,1
Prevod
Prilog A5
Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno 1.446 16.554 76 7,7 88,5 0,4 nema podataka nema podataka nema podataka nema podataka (priblino) 0,8 96,1 0,3
637 18.713
3,4 100,0
17.705
100,1
2,8 100,0
Optina Donji Vakuf broj Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno Optina Klju broj Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno
1991. % 55,0 38,8 2,8 3,4 100,0
1995. broj (priblino) 81 8.884 32 3 9.000
13.509 9.533 682 820 24.544
1997-98. (RS, 18+) % % (priblino) (priblino) 0,9 np 98,7 np 0,4 0 100,0 np np np
1991. % 47,3 49,5 0,9 2,2 99,9
1993. iseljeno broj 14-15.000 1.000 200 nema podataka
1995. broj (priblino) 1.211 18.882 424 % (priblino) 6,0 93,9 2,1
17.696 18.506 330 859 37.391
1997-98. (RS, 18+) % (priblino) 0,1 99,0 0,1 0,8 100,0
20.120
102,0
Optina Kotor Varo broj Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno
1991. % 30,1 38,1 29,0
1993. iseljeno broj nema podataka nema podataka nema podataka nema podataka
1995. broj (priblino) 1.800 14.000 1.000 % (priblino) 10,7 83,3 6,0
11.090 14.056 10.695
1997-98. (RS, 18+) % (priblino) 5,4 89,8 1,4
1.012 36.853
2,7 99,9
16.800
100,0
3,4 100,0
Optina Prijedor broj Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno Optina Prnjavor broj Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno Optina Sanski Most broj Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno Optina ipovo broj Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno 2.965 12.333 31 28.136 25.363 4.322 7.143 33.508 1.721 4.683 47.055 1991. % 46,7 42,1 7,2 49.351 47.581 6.316 9.295 112.543 1991. % 15,2 71,2 3,7 9,9 100,0 1991. % 43,9 42,3 5,6 8,2 100,0 1993. iseljeno broj 42.000 nema podataka 2.000 nema podataka 1995. broj (priblino) 3.600 61.000 1.000 500 66.100 1995. broj (priblino) 2.500 39.040 460 4.000 46.000 1995. broj (priblino) 3.350 33.600 1.050 % (priblino) 8,8 88,4 2,8 % (priblino) 5,4 84,9 1,0 8,7 100,0 % (priblino) 5,4 92,3 1,5 0,8 100,0
Prevod
977
Prilog A5
1997-98. (RS, 18+) % (priblino) 1,0 89,0 2,5 7,5 100,0 1997-98. (RS, 18+) % (priblino) 1,1 90,1 1,1 7,7 100,0 1997-98. (RS, 18+) % (priblino) 0,2 94,8 2,6
1993. iseljeno broj nema podataka nema podataka nema podataka nema podataka
2.486 60.307 1991.
4,2 100,2
38.000 1993. iseljeno broj 2.400 nema podataka nema podataka nema podataka 1995. broj (priblino) 350 12.663 30
100,0
2,4 100,0 1997-98. (RS, 18+) % (priblino) 0,1 98,7 0,2
% 19,0 79,2 0,2
% (priblino) 2,7 97,4 0,2
250 15.579
1,6 100,0
19 13.062
0,1 100,4
1,0 100,0
978

Optina Tesli broj Muslimani Srbi Hrvati Jugosloveni i ostali Ukupno 12.802 32.962 9.525 1991. % 21,4 55,1 15,9 1993. iseljeno broj nema podataka nema podataka nema podataka nema podataka 1995. broj (priblino) 3.765 35.500 1.294 % (priblino) 9,3 87,4 3,2
Prevod
Prilog A5
1997-98. (RS, 18+) % (priblino) 3,2 88,4 2,2
4.565 59.854
7,6 100,0
70 40.629
0,2 100,1
6,2 100,0
Izvori:
Popis stanovnitva 1991. godine: Stanovnitvo Bosne i Hercegovine, Narodnosni sastav po naseljima. 2 Spisak graana koji su se iselili sa podruja koje obuhvata sektor ili su se uselili na njega banjoluki sektor narodne bezbednosti /SNB/, Banja Luka, maj 1993. godine. ERN: B009-8148-B009-8153. 3 Pregled podataka o broju i nacionalnoj strukturi stanovnitva prema optinama na podruju banjolukog centra RDB-a /Resor dravne bezbednosti/ za 1991. i 1995. godinu, Banja Luka, februar 1995. godine. ERN: B003-1169-B003-1183. 4 Statistiki podaci za 1997-98. potiu iz Tabele 1 u Prilogu 1 ovog izvetaja, koji su dobijeni iz OEBS-ovog birakog spiska za 1997-98. i Popisa stanovnitva 1991. godine.
1
Prevod
979
Prilog A6
PRILOG A6. PREGLED REZULTATA ZA OPTINE KOJE PRIPADAJU PODRUJU 7 U PREDMETU MILOEVI Sadraj:
PRILOG A6.1 BIJELJINA (RS) PRILOG A6.2 BRATUNAC (RS) PRILOG A6.3 BRKO - RAHI (FBiH) PRILOG A6.3 BRKO (RS) PRILOG A6.4 FOA (FBiH) PRILOG A6.4 FOA (RS) PRILOG A6.5 SREBRENICA (RS) PRILOG A6.6 VIEGRAD (RS) PRILOG A6.7 ZVORNIK - SAPNA (FBiH) PRILOG A6.7 ZVORNIK (RS)
980
Prevod
981
Prilog A6.1 Bijeljina (RS) PRILOG A6.1 BIJELJINA (RS)

U periodu 1991-97, uee Srba u populaciji Bijeljine (RS) poraslo je sa 60,8% na 91,11%, to jest za 49,8 procenata. U istom periodu, uee Muslimana smanjeno je sa 29,8% na 2,6%, to jest za 91,4 procenata, a uee Ostalih smanjeno je sa 8,9% na 5,7%, to jest za 36,1 procenata. Uee Hrvata u populaciji Bijeljine (RS) poraslo je sa 0,5% na 0,7%, to jest za 22,5 procenata. Gornji rezultati dobijeni su korienjem podataka o licima roenim pre 1980. godine. Korieni su podaci o stvarnoj populaciji, to jest o svima koji su 1997. godine iveli u Bijeljini (RS). Populacija 1991. godine data je u celosti, a populacija 1997. predstavljena je znaajnim uzorkom (biraki spisak).
A6.1 Tabela 1. Nacionalni sastav Bijeljine (RS), 1991. godina u odnosu na 1997, iskljuivo lica roena pre 1980. godine, stvarna populacija Svi
Broj 1991. 1997. Procenti 1991. 1997. 1991-1997. Promena
*)
Srbi
Muslimani
Ostali
Hrvati
81.650 55.807
49.654 50.843
24.314 1.429
7.234 3.160
448 375
100,0 100,0 np
*)
60,8 91,1 +49,8
29,8 2,6 -91,4
8,9 5,7 -36,1
0,5 0,7 +22,5
np - neprimenjivo
Popis stanovnitva 1991. za Bosnu i Hercegovinu i OEBS-ov biraki spisak iz 1997/98. Kompjuterska obrada: Demografska sekcija, Tuilatvo.
Izvor:
A6.1 Slika 1. Nacionalni sastav Bijeljine (RS), 1991. u odnosu na 1997, stvarna populacija.
(%) 100 80 60 40 20 0 1991. 1997.

Izvor: Popis stanovnitva 1991. za Bosnu i Hercegovinu i OEBS-ov biraki spisak iz 1997/98. Kompjuterska obrada: Demografska sekcija, Tuilatvo.
Srbi Muslimani Ostali Hrvati
982
Prevod
Prilog A6.1 Bijeljina (RS)

Tabela 2 sadri brojke koje se odnose na lica roena pre 1980. godine, koja su imala boravite u Bijeljini (RS) 1991. godine, bila su ukljuena u popis stanovnitva 1991. godine, a takoe su registrovana za glasanje na izborima 1997. godine. Pojedinci su mogli da se registruju u Bijeljini (RS) ili drugde, te stoga Tabela 2 pokazuje domau populaciju koja se registrovala u Bijeljini (RS), kao i populaciju registrovanu izvan domicilne optine, to jest lica koja se prema optim kriterijumima smatraju raseljenim iz Bijeljine (RS). Kod tih lica, razlikujemo interno raseljena lica (ona koja su ivela drugde u Bosni i Hercegovini 1997. godine) i izbeglice (lica koja su 1997. godine ivela u inostranstvu). Od celokupne posleratne populacije poreklom iz Bijeljine (RS) (to jest populacije koja je u Bijeljini imala mesto boravka 1991. godine), najmanje 14.151 lica (29,4% od svih identifikovanih preivelih) jo uvek su bili raseljena lica ili izbeglice 1997. godine. Od tog ukupnog broja, priblino 395 su bili Srbi, 12.725 Muslimani, 31 Hrvati, a 1.000 Ostali. Prema tome, od svih izbeglica i raseljenih lica iz Bijeljine 2,8% su bili Srbi, 89,9% Muslimani, 0,2% Hrvati i 7,1% Ostali. Iz Tabele 2 takoe vidimo da je 1997. godine bilo 1,3% izbeglica i interno raseljenih lica (IRL) meu srpskom populacijom iz Bijeljine (RS), 90,1% izbeglica i IRL-a meu muslimanskom populacijom, 14,4% izbeglica i IRL-a meu hrvatskom populacijom i 35,3% izbeglica i IRL-a meu Ostalim.
A6.1 Tabela 2. Birai poreklom iz Bijeljine (RS) po mestu registrovanja za glasanje 1997. godine
Svi Broj U mestu boravka iz 1991. Van mesta boravka iz 1991. Ukupno: Procenti U mestu boravka iz 1991. Van mesta boravka iz 1991. Ukupno:
*)
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
34.029 14.151 48.180 70,6 29,4 100,0
30.617 395 31.012 98,7 1,3 100,0
1.392 12.725 14.117 9,9 90,1 100,0
185 31 216 85,6 14,4 100,0
1.835 1.000 2.835 64,7 35,3 100,0
np - neprimenjivo
Izvor:
Prevod
983
Prilog A6.1 Bijeljina (RS) A6.1 Slika 2a.

Proporcija biraa poreklom iz Bijeljine (RS) na osnovu mesta registrovanja za glasanje na izborima 1997. godine
Van mesta boravka 1991.
U mestu boravka 1991.
A6.1 Slika 2b. Nacionalni sastav biraa poreklom iz Bijeljine (RS) na osnovu mesta registrovanja
za glasanje na izborima 1997. godine
U mestu boravka 1991. Van mesta boravka 1991.
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
A6.1 Slika 2c.
Proporcija IRL-a i izbeglica poreklom iz Bijeljine (RS), stanje 1997. godine na osnovu nacionalne pripadnosti
Srbi Muslimani
neraseljeni Hrvati
IRL-i i izbeglice
neraseljeni
IRL-i i izbeglice Ostali
neraseljeni
IRL-i i izbeglice
neraseljeni
IRL-i i izbeglice
984
Prevod
Prilog A6.1 Bijeljina (RS)

Tabela 3 (a, b) pokazuje, na osnovu mesta registrovanja za glasanje 1997. godine, distribuciju populacije glasaa 1997. godine koji su i 1991. godine iveli u Bijeljini (RS). Tabela pravi razliku izmeu domicilne populacije (neraseljeni), interno raseljenih lica (IRL) i izbeglica. Veina biraa poreklom iz Bijeljine (RS) bili su neraseljena lica i registrovani su u domicilnoj optini 1997. godine (70,6% od ukupnog broja; tj. 34.029 od 48.180). Za Srbe je taj procenat vei i iznosi 98,7% (30.617 lica). Otprilike 20,0% biraa iz 1997. godine, poreklom iz Bijeljine (RS), imalo je boravite u inostranstvu 1997. godine (9.646; preteno Muslimani). Priblino 9,4% jo uvek je 1997. godine imalo boravite u optinama izvan domicilne (4.505; preteno Muslimani).
A6.1 Tabela 3a.
Birai iz 1997. godine poreklom iz Bijeljine (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine. Apsolutni brojevi
Neraseljeni 30.617 1.392 185 1.835 34.029
IRL 177 4.187 4 137 4.505
Izbeglice 218 8.538 27 863 9.646
Ukupno 31.012 14.117 216 2.835 48.180
A6.1 Tabela 3b.
Birai iz 1997. godine poreklom iz Bijeljine (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine, u procentima
Neraseljeni 98,7 9,9 85,6 64,7 70,6
IRL 0,6 29,7 1,9 4,8 9,4
Izbeglice 0,7 60,5 12,5 30,4 20,0
Ukupno 100,0 100,0 100,0 100,0 1000
A6.1 Tabela 3c.
Izbeglice poreklom iz Bijeljine (RS) po zemalji registrovanja i nacionalnoj pripadnosti, stanje od 1997. godine

Izvor:
Hrvatska Broj Procent 1 23 10 2 36 0,5 0,3 37,0 0,2 np
SRJ Broj 74 82 0 29 185 Procent 33,9 1,0 0,0 3,4 np
Druge zemlje Broj Procent 143 8.433 17 832 9.425 65,6 98,8 63,0 96,4 np
Broj
Ukupno Procent 100,00 100,00 100,00 100,00 np
218 8.538 27 863 9.646
Prevod
985
Prilog A6.1 Bijeljina (RS) A6.1 Slika 3. Birai iz 1997. poreklom iz Bijeljina (RS) na osnovu nacionalnosti i mesta
registrovanja za glasanje
(%) 100 80 60 40 20 0 Neraseljeni (%) 100 80 60 40 20 0 Neraseljeni IRL Izbeglice IRL Hrvati 100 80 60 40 20 0 Neraseljeni IRL Izbeglice Izbeglice (%) Srbi 100 80 60 40 20 0 Neraseljeni IRL Ostali Izbeglice (%) Muslimani
Izvor:
986
Prevod
Prilog A6.2 Bratunac (RS) PRILOG A6.2 BRATUNAC (RS)

U periodu 1991-97, uee Muslimana u populaciji Bratunca (RS) opalo je sa 61,8% na 0,1%, to jest za 99,9 odsto. U istom periodu uee Srba poraslo je sa 36,4% na 97,0%, to jest za 166,8 odsto, a uee Ostalih poraslo je sa 1,7% na 2,5%, to jest za 43,5 odsto. Uee Hrvata u populaciji Bratunca (RS) poraslo je sa 0,1% na 0,4%, to jest za 168,6 odsto. Gornji rezultati dobijeni su korienjem podataka o licima roenim pre 1980. godine. Korieni su podaci o stvarnoj populaciji, to jest o svima koji su 1997. godine iveli u Bratuncu (RS). Populacija 1991. godine data je u celosti, a populacija 1997. predstavljena je znaajnim uzorkom (biraki spisak).
A6.2 Tabela 1. Nacionalni sastav Bratunca (RS), 1991. godina u odnosu na 1997, iskljuivo lica roena pre 1980. godine, stvarna populacija
Svi Brojevi 1991. 1997. % 1991. 1997. 1991-1997. Promena

*)
Muslimani
Srbi
Ostali
Hrvati
26.369 10.852
16.284 10
9.588 10.529
459 271
38 42
100,0 100,0 n/p

*)
61,8 0,1 -99,9
36,4 97,0 +166,8
1,7 2,5 +43,5
0,1 0,4 +168,6
n/p - nije primenljivo
Izvor:
Popis stanovnitva 1991. za Bosnu i Hercegovinu i OEBS-ovog birakog spiska iz 1997/98. Kompjuterska obrada: Demografska sekcija, Tuilatvo.
A6.2 Slika 1.
Nacionalni sastav Bratunca (RS), 1991. U odnosu na 1997, stvarna populacija
(%) 100 80 60 40 20 0 1991. 1997. Hrvati Srbi Ostali Muslimani
Prevod
987
Prilog A6.2 Bratunac (RS)

Tabela 2 sadri brojke koje se odnose na lica roena pre 1980. godine, koja su imala boravite u Bratuncu (RS) 1991. godine, bila su ukljuena u popis stanovnitva 1991. godine, a takoe su registrovana za glasanje na izborima 1997. godine. Pojedinci su mogli da se registruju u Bratuncu (RS) ili drugde, te stoga Tabela 2 pokazuje domau populaciju koja se registrovala u Bratuncu (RS), kao i populaciju registrovanu izvan domicilne optine, to jest lica koja se prema optim kriterijumima smatraju raseljenim iz Bratuncu (RS). Kod tih lica, razlikujemo interno raseljena lica (ona koja su ivela drugde u Bosni i Hercegovini 1997. godine) i izbeglice (lica koja su 1997. godine ivela u inostranstvu). Od celokupne posleratne populacije poreklom iz Bratunca (RS) (to jest populacije koja je u Bratuncu imala mesto boravka 1991. godine), najmanje 8.964 lica (65,1% od svih identifikovanih preivelih) jo uvek su bili raseljena lica ili izbeglice 1997. godine. Od tog ukupnog broja, 415 su bili Srbi, 8.434 su bili Muslimani, 9 su bili Hrvati, a 106 su bili Ostali. Prema tome, od svih izbeglica i raseljenih lica iz Bratunca (RS) 4,6% su bili Srbi, 94,1% Muslimani, 0,1% Hrvati, a 1,2% Ostali. Iz Tabele 2 isto tako vidimo da je 1997. godine bilo 8,1% izbeglica i IRL-a meu srpskom populacijom iz Bratunca (RS), 100,0% izbeglica i IRL-a meu muslimanskom populacijom, 42,9% izbeglica i IRL-a meu hrvatskom populacijom i 62,0% izbeglica i IRL-a meu Ostalima.
A6.2 Tabela 2. Birai poreklom iz Bratunca (RS) po mestu registrovanja za glasanje 1997. godine
Svi Brojevi - U mestu boravka 1991. - Van mesta boravka 1991. Ukupno: % - U mestu boravka 1991. - Van mesta boravka 1991. Ukupno:
*)
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
4.796 8.964 13.760 34,9 65,1 100,0
4.715 415 5.130 91,9 8,1 100,0
4 8.434 8.438 0,0 100,0 100,0
12 9 21 57,1 42,9 100,0
65 106 171 38,0 62,0 100,0

Izvor:
988
Prevod
Prilog A6.2 Bratunac (RS) A6.2 Slika 2a. Proporcija biraa poreklom iz Bratunca (RS) na osnovu mesta registrovanja za glasanje na izborima 1997. godine
A6.2 Slika 2b. Nacionalni sastav biraa poreklom iz Bratunca (RS) na osnovu mesta registrovanja za glasanje u 1997. godini
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
A6.2 Slika 2c. Proporcija IRL-a i izbeglica poreklom iz Bratunca (RS), stanje 1997. godine na osnovu nacionalne pripadnosti
Srbi Muslimani
NL /neraseljena lica/ Hrvati
IRL i izbeglice
NL
NL
IRL i izbeglice
NL
IRL i izbeglice
Prevod
989

Izvor: Popis stanovnitva za Bosnu i Hercegovinu 1991. godine i OEBS-ov biraki spisak 1997/98. Kompjuterska obrada Demografska sekcija Tuilatva.
Tabela 3 (a, b) pokazuje, na osnovu mesta registrovanja za glasanje 1997. godine, distribuciju populacije glasaa 1997. godine koji su i 1991. godine iveli u Bratuncu (RS). Tabela pravi razliku izmeu domicilne populacije (neraseljeni), interno raseljenh lica (IRL) i izbeglica. Veina biraa poreklom iz Bratunca (RS) bili su interno raseljena lica i registrovani su u Bosni i Hercegovini u optini razliitoj od domicilne (49,2% od ukupnog broja; to jest 6.767 od 13.760). Za Muslimane je taj procenat vei i iznosi 77,6 odsto (6.550 lica). Priblino 34,9% biraa jo uvek je boravilo u domicilnoj optini 1997. godine (4.796; uglavnom Srbi). Priblino 16,0% biraa poreklom iz Bratunca (RS) 1997. godine prebivalo je u inostranstvu (2.197; uglavnom Muslimani).
A6.2 Tabela 3a. Birai iz 1997. godine poreklom iz Bratunca (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine. Apsolutni brojevi
NL 4.715 4 12 65 4.796
IRL 171 6.550 2 44 6.767
Izbeglice 244 1.884 7 62 2.197
Ukupno 5.130 8.438 21 171 13.760
A6.2 Tabela 3b. Birai iz 1997. godine poreklom iz Bratunca (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine, procenti
NL 91,9 0,0 57,1 38,0 34,9
IRL 3,3 77,6 9,5 25,7 49,2
Izbeglice 4,8 22,3 33,3 36,3 16,0
Ukupno 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
A6.2 Tabela 3c. Izbeglice poreklom iz Bratunca (RS) po zemlji registrovanja i nacionalnoj pripadnosti, stanje od 1997. godine

Izvor:
Hrvatska Broj % 0 13 0 2 15 0,0 0,7 0,0 3,2 n/p
SRJ Broj 240 14 3 10 267 % 98,4 0,7 42,9 16,1 n/p
Ostale dràve Broj % 4 1.857 4 50 1.915 1,6 98,6 57,1 80,6 n/p
Broj
Ukupno % 100,00 100,00 100,00 100,00 n/p
244 1.884 7 62 2.197
Popis stanovnitva za Bosnu i Hercegovinu 1991. godine i OEBS-ov biraki spisak 1997/98. Kompjuterska obrada Demografska sekcija Tuilatva.
990
Prevod

A6.2 Slika 3. Birai iz 1997. godine poreklom iz Bratunca (RS) na osnovu nacionalne pripadnosti i mesta registrovanja za glasanje
Srbi 100 80 60 40 20 0 NL (%) 100 80 60 40 20 0 NL IRL Izbeglice IRL Hrvati 100 80 60 40 20 0 NL IRL Izbeglice Izbeglice (%) NL IRL Ostali Izbeglice (%) Muslimani
(%) 100 80 60 40 20 0
Izvor:
Popis stanovnitva za Bosnu i Hercegovinu 1991. godine i OEBS-ov biraki spisak 1997/98. Kompjuterska obrada: Demografska sekcija, Tuilatvo.
Prevod
991
Prilog A6.3 Br~ko Rahi} (FBiH) PRILOG A6.3 BRKO - RAHI (FBiH)
U periodu 1991-97, uee Muslimana u populaciji Rahia (FBiH) poraslo je sa 42,4% na 77,87%, to jest za 83,5 odsto. U istom periodu, uee Hrvata smanjeno je sa 41,9% na 17,5%, to jest za 58,1 odsto, a uee Srba opalo je sa 13,0% na 0,3%, to jest za 97,8 odsto. Uee Ostalih u populaciji Rahia (FBiH) poraslo je sa 2,7% na 4,3%, to jest za 58,4 odsto.
Gornji rezultati dobijeni su korienjem podataka o licima roenim pre 1980. godine. Korieni su podaci o stvarnoj populaciji, to jest o svima koji su 1997. godine iveli u Rahiu (FBiH). Populacija 1991. godine data je u celosti, a populacija 1997. predstavljena je znaajnim uzorkom (biraki spisak).
A6.3 Tabela 1. Nacionalni sastav Rahia (FBiH), 1991. godine u odnosu na 1997, iskljuivo lica roena pre 1980. godine, stvarna populacija
Svi Broj 1991. 1997. % 1991. 1997. 1991-1997. Promena
*)
Muslimani
Hrvati
Srbi
Ostali
25.632 12.871
10.877 10.023
10.727 2.256
3.329 36
699 556
100,0 100,0 n/p

*)
42,4 77,9 +83,5
41,9 17,5 -58,1
13,0 0,3 -97,8
2,7 4,3 +58,4
n/p -nije primenljivo
Izvor:
Popis stanovnitva 1991. za Bosnu i Hercegovinu i OEBS-ov biraki spisak iz 1997/98. Kompjuterska obrada: Demografska sekcija, Tuilatvo. Nacionalni sastav Rahia (FBiH), 1991 u odnosu na 1997, stvarna populacija
A6.3 Slika 1.
(%) 80 60 40 20 0 1991. 1997. Ostali Srbi Muslimani Hrvati
992
Prevod
Prilog A6.3 Br~ko Rahi} (FBiH)

Tabela 2 sadri brojke koje se odnose na lica roena pre 1980. godine, koja su imala boravite u Rahiu (FBiH) 1991. godine, bila su ukljuena u popis stanovnitva 1991. godine, a takoe su registrovana i za glasanje na izborima 1997. godine. Pojedinci su mogli da se registruju u Rahiu (FBiH) ili drugde, te stoga Tabela 2 pokazuje domau populaciju koja se registrovala u Rahiu (FBiH), kao i populaciju registrovanu izvan domicilne optine, to jest lica koja se prema optim kriterijumima smatraju raseljenim iz Rahia (FBiH). Kod tih lica, razlikujemo interno raseljena lica (ona koja su ivela drugde u Bosni i Hercegovini 1997. godine) i izbeglice (lica koja su 1997. godine ivela u inostranstvu). Od celokupne posleratne populacije poreklom iz Rahia (FBiH) (to jest populacije koja je u Rahiu imala mesto boravka 1991. godine), najmanje 3.094 lica (38,1% svih identifikovanih preivelih) jo uvek su bili raseljena lica ili izbeglice 1997. godine. Od tog ukupnog broja, priblino 1.518 su bili Srbi, 875 Muslimani, 628 Hrvati, a 73 Ostali. Prema tome, od svih izbeglica i raseljenih lica iz Rahia (FBiH), 49,1% su bili Srbi, 28,3% su bili Muslimani, 20,3% Hrvati, a 2,4% Ostali. Iz Tabele 2 takoe vidimo da je 1997. godine bilo 99,0% izbeglica i IRL-a meu srpskom populacijom iz Rahia (FBiH), 20,0% izbeglica i IRL-a meu muslimanskom populacijom, 30,0% izbeglica i IRL-a meu hrvatskom populacijom i 63,5% izbeglica i IRL-a meu Ostalima.
A6.3 Tabela 2. Birai poreklom iz Rahia (FBiH) po mestu registrovanja za glasanje 1997. godine
*)
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
5.026 3.094 8.120 61,9 38,1 100,0
15 1.518 1.533 1,0 99,0 100,0
3.504 875 4.379 80,0 20,0 100,0
1.465 628 2.093 70,0 30,0 100,0
42 73 115 36,5 63,5 100,0

Izvor:
Prevod
993

A6.3 Slika 2a. Proporcija biraa poreklom iz Rahia (FBiH) na osnovu mesta registrovanja za glasanje na izborima 1997. godine
A6.3 Slika 2b.
Nacionalni sastav biraa poreklom iz Rahia (FBiH) na osnovu mesta registrovanja za glasanje 1997. godine
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
A6.3 Slika 2c.
Proporcija IRL-a i izbeglica iz Rahia (FBiH), stanje od 1997. godine na osnovu nacionalne pripadnosti
Srbi Muslimani
NL Hrvati
IRL i izbeglice
NL
NL
IRL i izbeglice
NL
IRL i izbeglice
Izvor:
994
Prevod

Tabela 3 (a, b) pokazuje, na osnovu mesta registrovanja za glasanje 1997. godine, distribuciju populacije glasaa 1997. godine koji su i 1991. godine iveli u Rahiu (FBiH). Tabela pravi razliku izmeu domicilne populacije (neraseljeni), interno raseljenih lica (IRL) i izbeglica. Veina biraa poreklom iz Rahia (FBiH) bili su neraseljena lica i registrovani su u domicilnoj optini 1997. godine (61,9% od ukupnog broja; to jest 5.026 od 8.120). Za Muslimane je taj proceant vei i iznosi 80 odsto (3.504 lica). Priblino 19,9% od biraa iz 1997. godine jo uvek je boravilo u optinama razliitim od domicilne (1.617; uglavnom Srbi). Priblino 18,2% od biraa iz 1997. godine poreklom iz Rahia (FBiH) boravilo je u inostranstvu 1997. godine (1.477; uglavnom Muslimani).
A6.3 Tabela 3a.
Birai iz 1997. godine poreklom iz Rahia (FBiH) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine. Apsolutni brojevi
NL 15 3.504 1.465 42 5.026 IRL 1.433 98 26 60 1.617 Izbeglice 85 777 602 13 1.477 Ukupno 1.533 4.379 2.093 115 8.120
A6.3 Tabela 3b.
Birai iz 1997. godine poreklom iz Rahia (FBiH) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine, procenti
NL 1,0 80,0 70,0 36,5 61,9 IRL 93,5 2,2 1,2 52,2 19,9 Izbeglice 5,5 17,7 28,8 11,3 18,2 Ukupno 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
A6.3 Tabela 3c.
Izbeglice poreklom iz Rahia (FBiH) po zemlji registrovanja i nacionalnoj pripadnosti, stanje od 1997. godine
Hrvatska % 1 17 102 4 124 1,2 2,2 16,9 30,8 n/p SRJ Broj 62 13 2 1 78 % 72,9 1,7 0,3 7,7 n/p Ostale dràve Broj % 22 747 498 8 1.275 25,9 96,1 82,7 61,5 n/p Broj Ukupno % 85 777 602 13 1.477 100,00 100,00 100,00 100,00 n/p
Nacionalnost Broj
Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ostali

Izvor:
Prevod
995
Prilog A6.3 Br~ko Rahi} (FBiH) A6.3 Slika 3. Birai iz 1997. godine poreklom iz Rahia (FBiH) na osnovu nacionalnosti i mesta registrovanja za glasanje
(%) 100 80 60 40 20 0 NL (%) 100 80 60 40 20 0 NL IRL Izbeglice IRL Hrvati 100 80 60 40 20 0 NL IRL Izbeglice Izbeglice (%) Srbi 100 80 60 40 20 0 NL IRL Ostali Izbeglice (%) Muslimani
Izvor:
996
Prevod
Prilog A6.3 Br~ko (RS) PRILOG A6.3 BRKO (RS)

U periodu od 1991-97. uee Muslimana u stanovnitvu Brkog (RS) smanjilo se sa 42,9% na 2,6%, tj. za 93,9 posto. U istom periodu uee Srba se povealo od 25,8% na 87,5%, tj. za 239,2 posto, a uee Hrvata se smanjilo sa 17,6% na 1,9%, tj. za 89,2 posto. Uee ostalih u stanovnitvu Brkog (RS) smanjilo se sa 13,6% na 8,0%, tj. za 41,6 posto. Gornji rezultati dobiveni su ukljuivanjem podataka o licima roenim pre 1980. Koritena je stvarna populacija tj. svi oni koji su iveli u Brkom (RS) 1997. godine. Broj stanovnika za 1991. godinu bio je potpun, a broj stanovnika za 1997. godinu zastupljen je velikim uzorkom (spisak biraa).
A6.3 Tabela 1. Nacionalni sastav Brkog (RS), 1991. godine u odnosu na 1997, na iskljuivo lica roena pre 1980. godine, stvarna populacija

*)
Muslimani
Srbi
Hrvati
Ostali
47.294 20.752
20.309 546
12.199 18.159
8.337 394
6.449 1.653
100,0 100,0 n/p

*)
42,9 2,6 -93,9
25,8 87,5 +239,2
17,6 1,9 -89,2
13,6 8,0 -41,6
Izvor:
A6.3 Slika 1. Etniki sastav u Brkom (RS), 1991. odnosno 1997, stvarna populacija
(%) 100 80 60 40 20 0 1991. 1997.

Muslimani Srbi Hrvati Ostali
Prevod
997
Prilog A6.3 Br~ko (RS)

Tabela 2 sadri brojeve koji se odnose na pojedince roene pre 1980. godine koji su imali prebivalite u Brkom (RS) 1991. godine, uneti su u popis stanovnitva za 1991. godinu i registrovani za glasanje na izborima 1997. godine. Pojedinci su se mogli registrovati u Brkom (RS) ili drugde, prema tome, Tabela 2 prikazuje domau populaciju registrovanu u Brkom (RS) i populaciju registrovanu van te optine, tj. lica za koja se smatra da su prema optim kriterijima raseljena iz Brkog (RS). Meu tim licima, razlikujemo interno raseljena lica (koja su 1997. ivela u drugim delovima Bosne i Hercegovine) i izbeglice (koje su 1997. godine ivele u inostranstvu). Od ukupnog posleratnog stanovnitva koje potie iz Brkog (RS) (tj. stanovnitvo koje je tamo ivelo 1991. godine), najmanje 15.765 lica (63,9% svih identifikovanih preivelih) je 1997. godine jo uvek bilo raseljeno ili se nalazilo u izbeglitvu. U tom ukupnom broju, Srba je bilo oko 479, Muslimana 11.792, Hrvata 1.851, a Ostalih 1.643. Prema tome, od ukupnog broja svih izbeglica i interno raseljenih lica iz Brkog (RS), 3,0% su bili Srbi, 74,8% Muslimani, 11,7% Hrvati i 10,4% Ostali. Iz Tabele 2 vidimo i da je 1997. godine u srpskoj populaciji iz Brkog (RS) bilo 6,4% izbeglica i interno raseljenih lica, u muslimanskoj populaciji 96,2% izbeglica i interno raseljenih lica, u hrvatskoj populaciji 85,5% izbeglica i interno raseljenih lica, u populaciji Ostalih 59,7% izbeglica i interno raseljenih lica.
A6.3 Tabela 2. Birai 1997. godine koji potiu iz Brkog (RS) 1997. po mestu registrovanja
*)
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
8.911 15.765 24.676 36,1 63,9 100,0
7.025 479 7.504 93,6 6,4 100,0
463 11.792 12.255 3,8 96,2 100,0
313 1.851 2.164 14,5 85,5 100,0
1.110 1.643 2.753 40,3 59,7 100,0

Izvor:
998
Prevod
Prilog A6.3 Br~ko (RS) A6.3 Slika 2a. Proporcija biraa 1997. godine koji potiu iz Brkog (RS) po mestu registrovanja za glasanje 1997. godine
A6.3 Slika 2b. Nacionalni sastav biraa 1997. godine koji potiu iz Brkog (RS) po mestu registrovanja za glasanje 1997. godine.
Srbi
Muslimani Hrvati
Ostali
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
A6.3 Slika 2c. Proporcija interno raseljenih lica i izbeglica koji potiu iz Brkog (RS), situacija 1997. godine po nacionalnoj pripadnosti.
Srbi Muslimani
NL Hrvati
IRL i izbeglice
NL
NL
IRL i izbeglice
NL
IRL i izbeglice
Izvor:
Prevod
999

Tabela 3 (a, b) prikazuje distribuciju populacije glasaa za 1997. godinu koji su u Brkom (RS) iveli i 1991. Godine, i to na osnovu mesta registrovanja za glasanje 1997. godine. U tabeli su odvojeno prikazani domae stanovnitvo (neraseljena lica), interno raseljena lica (IRL) i izbeglice. Najvei broj glasaa koji potiu iz Brkog (RS) su neraseljena lica registrovana u toj optini 1997. godine (36,1% od ukupnog broja; tj. 8.911 od 24.676). Za Srbe je taj procenat vei i iznosi 93,6 posto (7.025 lica). Oko 34,4% je 1997. godine jo uvek imalo prebivalite u drugim optinama, a ne u svojoj domicilnoj optini (8.492; uglavnom Muslimani). Oko 29,5% glasaa 1997. godine koji potiu iz Brkog (RS) imali su 1997. godine prebivalite u inostranstvu (7.273; uglavnom Muslimani).
A6.3 Tabela 3a. Birai 1997. godine koji potiu iz Brkog (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine, apsolutni brojevi
Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno NL 7.025 463 313 1.110 8.911 IRL 148 7.424 221 699 8.492 Izbeglice 331 4.368 1.630 944 7.273 Ukupno 7.504 12.255 2.164 2.753 24.676
A6.3 Tabela 3b. Birai 1997. godine koji potiu iz Brkog (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine, procenti.
Nacionalnost Srbi Muslimani Hrvati Ostali Ukupno NL 93,6 3,8 14,5 40,3 36,1 IRL 2,0 60,6 10,2 25,4 34,4 Izbeglice 4,4 35,6 75,3 34,3 29,5 Ukupno 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
A6.3 Tabela 3c. Izbeglice koje potiu iz Brkog (RS) po zemlji registrovanja i nacionalnoj pripadnosti, stanje 1997. godine.
Izvor:
Hrvatska Broj 8 260 827 90 1.185
% 2,4 6,0 50,7 9,5 n/p
SRJ Broj 195 45 7 97 344
% 58,9 1,0 0,4 10,3 n/p
Ostale dràve Broj 128 4.063 796 757 5.744
% 38,7 93,0 48,8 80,2 n/p
Ukupno Broj 331 4.368 1.630 944 7.273
100,00 100,00 100,00 100,00 n/p
Popis stanovnitva 1991. za Bosnu i Hercegovinu i OEBS-ov biraki spisak iz 1997/98. Kompjuterska obrada: Demografska sekcija, Tuilatvo. Birai 1997. godine koji potiu iz Brkog (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje.
A6.3 Slika 3.
1000
Prevod

Izvor:
Prevod
1001
Prilog A6.4 A6.4 Fo~a (FBiH) PRILOG A6.4 FOA (FBiH)

U periodu 1991-97, uee Muslimana u populaciji Foe (FBiH) poraslo je sa 68,8% na 99,34%, to jest za 44,4 odsto. U istom periodu, uee Srba smanjilo se sa 30,0% na 0,0%, to jest za 100,0 odsto, a uee Ostalih opalo je sa 1,1% na 0,7%, to jest za 42,9 odsto. Uee Hrvata u populaciji Foe (FBiH) bilo je 0,0% i ostalo je nepromenjeno. Gornji rezultati dobijeni su korienjem podataka o licima roenim pre 1980. godine. Korieni su podaci o stvarnoj populaciji, to jest o svima koji su 1997. godine iveli u Foi (FBiH). Populacija 1991. godine data je u celosti, a populacija 1997. predstavljena je znaajnim uzorkom (biraki spisak). A6.4 Tabela 1. Nacionalni sastav Foe (FBiH), 1991. godina u odnosu na 1997, iskljuivo lica roena pre 1980. godine, stvarna populacija

*)
Muslimani
Srbi
Ostali
Hrvati
4.261 457
2.932 454
1.280 0
49 3
0 0
100,0 100,0 n/p

*)
68,8 99,3 +44,4
30,0 0,0 -100,0
1,1 0,7 -42,9
0,0 0,0 n/p
Izvor:
Popis stanovnitva 1991. za Bosnu i Hercegovinu i OEBS-ov biraki spisak iz 1997/98. Kompjuterska obrada: Demografska sekcija, Tuilatvo. Nacionalni sastav Foe (FBiH), 1991. u odnosu na 1997, stvarna populacija
A6.4 Slika 1.
(%) 100 80 60 40 20 0 1991. 1997.

1002
Prevod
Prilog A6.4 A6.4 Fo~a (FBiH)

Tabela 2 sadri brojke koje se odnose na lica roena pre 1980. godine, koja su imala boravite u Foi (FBiH) 1991. godine, bila su ukljuena u popis stanovnitva 1991. godine, a takoe su registrovana za glasanje na izborima 1997. godine. Pojedinci su mogli da se registruju u Foi (FBiH) ili drugde, te stoga Tabela 2 pokazuje domau populaciju koja se registrovala u Foi (FBiH), kao i populaciju registrovanu izvan domicilne optine, to jest lica koja se prema optim kriterijumima smatraju raseljenim iz Foe (FBiH). Kod tih lica, razlikujemo interno raseljena lica (ona koja su ivela drugde u Bosni i Hercegovini 1997. godine) i izbeglice (lica koja su 1997. godine ivela u inostranstvu). Od celokupne posleratne populacije poreklom iz Foe (FBiH) (to jest populacije koja je u Foi imala mesto boravka 1991. godine), najmanje 1.731 lica (84,1% od svih identifikovanih preivelih) bili su jo uvek raseljeni ili izbeglice 1997. godine. Od tog ukupnog broja, priblino 628 su bili Srbi, 1.088 Muslimani, Hrvati /kao u originalu/, a 15 Ostali. Prema tome, od svih izbeglica i raseljenih lica iz Foe (FBiH) 36,3% su bili Srbi, 62,9% Muslimani, 0,0% Hrvati, a 0,9% Ostali. Iz Tabele 2 takoe vidimo da je 1997. godine bilo 100,0% izbeglica i IRL-a meu srpskom populacijom iz Foe (FBiH), 77,0% izbeglica i IRL-a meu muslimanskom populacijom, nije poznat procenat izbeglica i IRL-a meu hrvatskom populacijom i 88,2% izbeglica i IRL-a meu Ostalima.
A6.4 Tabela 2. Birai poreklom iz Foe (FBiH) po mestu registrovanja za glasanje 1997.
Svi Brojevi - U mestu boravka 1991. - Van mesta boravka 1991. Ukupno: % - U mestu boravka 1991 - Van mesta boravka 1991 Ukupno:
*)
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
327 1.731 2.058 15,9 84,1 100,0
0 628 628 0,0 100,0 100,0
325 1.088 1.413 23,0 77,0 100,0
0 0 0 n/p n/p n/p
2 15 17 11,8 88,2 100,0

Izvor:
Prevod
1003

A6.4 Slika 2a. Proporcija biraa 1997. poreklom iz Foe (FBiH) na osnovu mesta registrovanja za glasanje 1997. godine
U mjestu boravka 1991.
A6.4 Slika 2b.
Nacionalni sastav biraa poreklom iz Foe (FBiH) na osnovu mesta registrovanja za glasanje 1997. godine
U mestu boravka 1991. Nije na mestu boravka 1991.
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
A6.4 Slika 2c.
Proporcija IRL-a i izbeglica iz Foe (FBiH), stanje od 1997. godine na osnovu nacionalne pripadnosti
Srbi Muslimani
NL Hrvati
IRL i izbeglice
NL
NL
IRL i izbeglice
NL
IRL i izbeglice
Izvor:
1004
Prevod

Tabela 3 (a, b) pokazuje, na osnovu mesta registrovanja za glasanje 1997. godine, distribuciju populacije glasaa 1997. godine koji su i 1991. godine iveli u Foi (FBiH). Tabela pravi razliku izmeu domicilne populacije (neraseljeni), interno raseljenih lica (IRL) i izbeglica. Veina biraa poreklom iz Foe (FBiH) bili su interno raseljena lica i registrovani su u Bosni i Hercegovini u optini koja nije bila domicilna (74,8% od ukupnog broja; to jest, 1.540 od 2.058). Za Hrvate je taj procenat vei i iznosi nije poznato odsto ( lica) /kao u originalu/. Priblino 15,9% biraa jo uvek je boravilo u optinama razliitim od domicilne 1997. godine (327; uglavnom Muslimani). Priblino 9,3% biraa 1997. godine poreklom iz Foe (FBiH) prebivalo je 1997. godine u inostranstvu (191; uglavnom Muslimani).
A6.4 Tabela 3a.
Birai iz 1997. godine poreklom iz Foe (FBiH) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine. Apsolutni brojevi
NL 0 325 0 2 327 IRL 613 914 0 13 1.540 Izbeglice 15 174 0 2 191 Ukupno 628 1.413 0 17 2.058
A6.4 Tabela 3b.
Birai iz 1997. godine poreklom iz Foe (FBiH) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine, procenti
NL 0,0 23,0 n/p 11,8 15,9 IRL 97,6 64,7 n/p 76,5 74,8 Izbeglice 2,4 12,3 n/p 11,8 9,3 Ukupno 100,0 100,0 n/p 100,0 100,0
A6.4 Tabela 3c.
Izbeglice poreklom iz Foe (FBiH) po zemlji registrovanja i nacionalnoj pripadnosti, stanje od 1997. godine
Hrvatska Broj 0 5 0 0 5 % 0,0 2,9 n/p 0,0 n/p SRJ Broj 15 1 0 0 16 % 100,0 0,6 n/p 0,0 n/p Druge dràve Broj 0 168 0 2 170 % Ukupno Broj 15 174 0 2 191 % 100,0 100,0 n/p 100,0 n/p

Izvor:
0,0 96,6 n/p 100,0 n/p
Prevod
1005
Prilog A6.4 A6.4 Fo~a (FBiH) A6.4 Slika 3. Birai iz 1997. godine poreklom iz Foe (FBiH) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje
Izvor:
1006
Prevod
Prilog A6.4 Fo~a (RS) PRILOG A6.4 FOA (RS)

U periodu od 1991. do 1997. godine uee Muslimana u populaciji Foe (RS) opalo je sa 48,1% na 0.0%, to jest za 99,9 odsto. U istom periodu uee Srba poraslo je sa 48,1% na 96,1%, to jest za 99,7 odsto, a uee Ostalih poraslo je sa 3,5% na 3,5%, to jest za 0,7 odsto. Uee Hrvata u populaciji Foe (RS) poraslo je sa 0,3% na 0,3%, to jest za 22,1 odsto. Gornji rezultati dobijeni su korienjem podataka o licima roenim pre 1980. godine. Korieni su podaci o stvarnoj populaciji, to jest o svima koji su 1997. godine iveli u Foi (RS). Populacija 1991. godine data je u celosti, a populacija 1997. predstavljena je znaajnim uzorkom (biraki spisak).
Nacionalni sastav Foe (RS), 1991. godina u odnosu na 1997, iskljuivo lica roena pre 1980. godine, stvarna populacija
A6.4 Tabela 1.

*)
Muslimani
Srbi
Ostali
Hrvati
30.247 12.091
14.559 6
14.558 11.623
1.046 421
84 41
100,0 100,0 n/a

*)
48,1 0,0 -99,9
48,1 96,1 +99,7
3,5 3,5 +0,7
0,3 0,3 +22,1
Izvor:
Popis stanovnitva za Bosnu i Hercegovinu 1991. godine i OEBS-ov biraki spisak 1997/98. Kompjuterska obrada Demografska sekcija Tuilatva.
A6.4 Slika 1.
Nacionalni sastav Foe (RS), 1991. u odnosu na 1997. godinu, stvarna populacija
Prevod
1007
Prilog A6.4 Fo~a (RS)

Izvor: Popis stanovnitva za Bosnu i Hercegovinu 1991. godine i OEBS-ov biraki spisak 1997/98. Kompjuterska obrada: Demografska sekcija, Tuilatvo.
Tabela 2 sadri brojke koje se odnose na lica roena pre 1980. godine, koja su imala boravite u Foi (RS) 1991. godine, bila su ukljuena u popis stanovnitva 1991. godine, a takoe su registrovana za glasanje na izborima 1997. godine. Pojedinci su mogli da se registruju u Foi (RS) ili drugde, te stoga Tabela 2 pokazuje domau populaciju koja se registrovala u Foi (RS), kao i populaciju registrovanu izvan domicilne optine, to jest lica koja se prema optim kriterijumima smatraju raseljenim iz Foe (RS). Kod tih lica, razlikujemo interno raseljena lica (ona koja su ivela drugde u Bosni i Hercegovini 1997. godine) i izbeglice (lica koja su 1997. godine ivela u inostranstvu). Od celokupne posleratne populacije poreklom iz Foe (RS) (to jest od populacije koja je onde boravila 1991. godine), najmanje 8.985 lica (48,2% od svih identifikovanih preivelih) bili su jo uvek raseljeni ili izbeglice 1997. godine. Od tog ukupnog broja, 294 su bili Srbi, 8.512 su bili Muslimani, 15 su bili Hrvati, a 164 su bili Ostali. Prema tome, od svih izbeglica i interno raseljenih lica iz Foe (RS) 3,3% su bili Srbi, 94,7% Muslimani, 0,2% Hrvati, a 1,8% Ostali. Iz Tabele 2 isto tako vidimo da je 1997. godine bilo 3,1% izbeglica i IRL-a meu srpskom populacijom iz Foe (RS), 100,0% izbeglica i IRL-a meu muslimanskom populacijom, 34,1% izbeglica i IRL-a meu hrvatskom populacijom i 32,5% izbeglica i IRL-a meu Ostalima.
A6.4 Tabela 2. Birai 1997. poreklom iz Foe (RS) po mestu registrovanja

Svi Brojevi - U mestu boravka 1991. - Van mesta boravka 1991. Ukupno: % - U mestu boravka 1991. - Van mesta boravka 1991. Ostali:
*)
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
9.638 8.985 18.623 51,8 48,2 100,0
9.265 294 9.559 96,9 3,1 100,0
4 8.512 8.516 0,0 100,0 100,0
29 15 44 65,9 34,1 100,0
340 164 504 67,5 32,5 100,0

Izvor:
1008
Prevod
Prilog A6.4 Fo~a (RS) A6.4 Slika 2a.

Proporcija biraa poreklom iz Foe (RS) 1997. godine po mestu registrovanja za izbore 1997. godine
A6.4 Slika 2b.
Nacionalni sastav biraa poreklom iz Foe (RS) 1997. godine po mestu registrovanja za izbore 1997. godine
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
A6.4 Slika 2c.
Proporcija IRL-a i izbeglica poreklom iz Foe (RS), stanje od 1997. godine po nacionalnoj pripadnosti
Srbi Muslimani
RL Hrvati
IRL i izbeglice
RL
NL
IRL i izbeglice
NL
IRL i izbeglice
Prevod
1009
Prilog A6.4 Fo~a (RS)

Tabela 3 (a, b) pokazuje, na osnovu mesta registrovanja za glasanje 1997. godine, distribuciju populacije glasaa 1997. godine koji su i 1991. godine iveli u Foi (RS). Tabela pravi razliku izmeu domicilne populacije (neraseljeni), interno raseljenh lica (IRL) i izbeglica. Veina biraa poreklom iz Foe (RS) bili su neraseljena lica i registrovani su u domicilnoj optini 1997. godine (51,8% od ukupnog broja; to jest 9.638 od 18.623). Za Srbe je taj procenat vei i iznosi 96,9 odsto (9.265 lica). Priblino 36,3% jo uvek je 1997. godine boravilo u optinama koje nisu bile domicilne (6.755; uglavnom Muslimani). Priblino 12,0% biraa 1997. godine poreklom iz Foe (RS) boravilo je 1997. godine u inostranstvu (2.230; uglavnom Muslimani).
A6.4 Tabela 3a.
Birai 1997. godine poreklom iz Foe (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine. Apsolutni brojevi Nacionalnost NL IRL Izbeglice Ukupno
9.265 4 29 340 9.638
96 6.580 8 71 6.755
198 1.932 7 93 2.230
9.559 8.516 44 504 18.623
A6.4 Tabela 3b.
Birai 1997. godine poreklom iz Foe (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine, u procentima Nacionalnost NL IRL Izbeglice Ukupno
96,9 0,0 65,9 67,5 51,8
1,0 77,3 18,2 14,1 36,3
2,1 22,7 15,9 18,5 12,0
100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
A6.4 Tabela 3c.

Izvor:
Izbeglice poreklom iz Foe (RS) po zemlji registrovanja za glasanje i nacionalnoj pripadnosti, stanje od 1997. godine Hrvatska SRJ Ostale dràve Ukupno Broj % Broj % Broj % Broj
0 23 0 1 24
0.0 1,2 0,0 1.1 n/p
170 38 0 18 226
85,9 2,0 0,0 19,4 n/p
28 1,871 7 74 1.980
14,1 96,8 100,0 79,6 n/p
198 1.932 7 93 2.230
100,00 100,00 100,00 100,00 n/p
1010
Prevod
Prilog A6.4 Fo~a (RS) A6.4 Slika 3. Birai 1997. godine poreklom iz Foe (RS) po nacionalnosti i mestu registrovanja za
glasanje
Izvor:
Prevod
1011
Prilog A6.5 Srebrenica (RS) PRILOG A6. 5 SREBRENICA (RS)

U periodu od 1991. do 1997. godine uee Muslimana u populaciji Srebrenice (RS) opalo je sa 73,2% na 0,1%, to jest za 99,9 odsto. U istom periodu uee Srba poraslo je sa 24,7% na 96,3%, to jest za 290,4 odsto, a uee Ostalih poraslo je sa 2,0% na 3,1%, to jest za 52,5 odsto. Uee Hrvata u populaciji Srebrenice (RS) poraslo je sa 0,1% na 0,5%, to jest za 281,1 odsto. Gornji rezultati dobijeni su korienjem podataka o roenima pre 1980. godine. Korieni su podaci o stvarnoj populaciji, to jest o svima koji su iveli u Srebrenici (RS) 1997. godine. Populacija 1991. godine data je u celosti, a populacija 1997. predstavljena je znaajnim uzorkom (biraki spisak).
Nacionalni sastav Srebrenice (RS), 1991. godina u odnosu na 1997, iskljuivo lica roena pre 1980. godine, stvarna populacija
A6.5 Tabela 1.

*)
Muslimani
Srbi
Ostali
Hrvati
29.198 7.442
21.361 7
7.205 7.169
597 232
35 34
100,0 100,0 n/p

*)
73,2 0,1 -99,9
24,7 96,3 +290,4
2,0 3,1 +52,5
0,1 0,5 +281,1
Izvor:
A6.5 Slika 1.
Nacionalni sastav Srebrenice (RS), 1991. U odnosu na 1997. godinu, stvarna populacija
1012
Prevod
Prilog A6.5 Srebrenica (RS)

Tabela 2 sadri brojke koje se odnose na lica roena pre 1980. godine, koja su imala boravite u Srebrenici (RS) 1991. godine, bila su ukljuena u popis stanovnitva 1991. godine, a takoe su registrovana za glasanje na izborima 1997. godine. Pojedinci su mogli da se registruju u Srebrenici (RS) ili drugde, te stoga Tabela 2 pokazuje domau populaciju koja se registrovala u Srebrenici (RS), kao i populaciju registrovanu izvan domicilne optine, to jest lica koja se prema optim kriterijumima smatraju raseljenim iz Srebrenice (RS). Kod tih lica, razlikujemo interno raseljena lica (ona koja su ivela drugde u Bosni i Hercegovini 1997. godine) i izbeglice (lica koja su 1997. godine ivela u inostranstvu). Od celokupne posleratne populacije poreklom iz Srebrenice (RS) (to jest od populacije koja je onde boravila 1991. godine), najmanje 10.654 lica (76,7% od svih identifikovanih preivelih) bili su jo uvek raseljeni ili izbeglice 1997. godine. Od tog ukupnog broja, 771 su bili Srbi, 9.726 su bili Muslimani, 8 su bili Hrvati, a 149 su bili Ostali. Prema tome, od svih izbeglica i interno raseljenih lica iz Srebrenice (RS), 7,2% su bili Srbi, 91,3% Muslimani, 0,1% Hrvati, a 1,4% Ostali. Iz Tabele 2 isto tako vidimo da je 1997. godine bilo 19,7% izbeglica i IRL-a meu srpskom populacijom iz Srebrenice (RS), 100,0% izbeglica i IRL-a meu muslimanskom populacijom, 47,1% izbeglica i IRL-a meu hrvatskom populacijom i 67,4% izbeglica i IRL-a meu Ostalima.
A6.5 Tabela 2. Birai 1997. poreklom iz Srebrenice (RS) po mestu registrovanja
Svi Brojevi - U mestu boravka 1991. - Van mesta boravka 1991. Ukupno: % - U mestu boravka 1991 - Van mesta boravka 1991 Ukupno:
*)
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
3.237 10.654 13.891 23,3 76,7 100,0
3.152 771 3.923 80,3 19,7 100,0
4 9.726 9.730 0,0 100,0 100,0
9 8 17 52,9 47,1 100,0
72 149 221 32,6 67,4 100,0

Izvor:
Prevod
1013
Prilog A6.5 Srebrenica (RS) A6.5 Slika 2a. Proporcija biraa poreklom iz Srebrenice (RS) 1997. godine po mestu registrovanja za izbore 1997. godine
A6.5 Slika 2b. Etniki sastav biraa poreklom iz Srebrenice (RS) 1997. godine po mestu registrovanja za izbore 1997. godine
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
A6.5 Slika 2c. Proporcija IRL-a i izbeglica poreklom iz Srebrenice (RS), stanje 1997. godine po nacionalnoj pripadnosti
Srbi Muslimani
NL
IRL i izbeglice Croats
NL
IRL i izbeglice Others
NL
IRL i izbeglice
NL
IRL i izbeglice
Izvor:
1014
Prevod

Tabela 3 (a, b) pokazuje distribuciju birake populacije 1997. godine koja je ivela u Srebrenici (RS) i 1991. Godine, po mestu registrovanja za glasanje 1997. godine. Tabela pravi razliku izmeu domae populacije (neraseljena lica, NL), interno raseljenih lica (IRL) i izbeglica. Veina biraa poreklom iz Srebrenice (RS) bila su interno raseljena lica i registrovana su u Bosni i Hercegovini u optini koja nije bila domicilna (60,2% od ukupnog broja; to jest 8.360 od 13.891). Za Muslimane je taj procenat vei i iznosi 82,2 odsto (8.002 lica). Priblino 23,3% biraa jo uvek je 1997. godine boravilo u domicilnoj optini (3.237; uglavnom Srbi). NETANO /kao u originalu/ Priblino 16,5% biraa 1997. godine poreklom iz Srebrenice (RS) boravilo je 1997. godine u inostranstvu (2.294; uglavnom Muslimani).
A6.5 Tabela 3a. Birai 1997. godine poreklom iz Srebrenice (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine. Apsolutni brojevi
NL 3.152 4 9 72 3.237
IRL 273 8.002 6 79 8.360
Izbeglice 498 1.724 2 70 2.294
Ukupno 3.923 9.730 17 221 13.891
A6.5 Tabela 3b. Birai 1997. godine poreklom iz Srebrenice (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine, u procentima
NL 80,3 0,0 52,9 32,6 23,3
IRL 7,0 82,2 35,3 35,7 60,2
Izbeglice 12,7 17,7 11,8 31,7 16,5
Ukupno 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
A6.5 Tabela 3c. Izbeglice poreklom iz Srebrenice (RS) po zemlji registrovanja za glasanje i nacionalnoj pripadnosti, stanje 1997. godine

Izvor:
Hrvatska Broj 0 14 0 0 14
% 0,0 0,8 0,0 0,0 n/p
SRJ Broj 491 36 1 14 542
% 98,6 2,1 50,0 20,0 n/p
Druge dràve Broj 7 1.674 1 56 1.738
% 1,4 97,1 50,0 80,0 n/p
Ukupno Broj 498 1.724 2 70 2.294
100,00 100,00 100,00 100,00 n/p
Prevod
1015

A6.5 Slika 3. Birai 1997. godine poreklom iz Srebrenice (RS) po nacionalnosti i mestu registrovanja za glasanje
(%) 100 80 60 40 20 0
Izvor:
1016
Prevod
Prilog A6.6 Vi{egrad (RS) PRILOG A6.6 VIEGRAD (RS)

U periodu od 1991. do 1997. godine uee Muslimana u populaciji Viegrada (RS) opalo je sa 62,5% na 0,0%, to jest 99,9 odsto. U istom periodu uee Srba poraslo je sa 32,6% na 95,9%, to jest za 193,8 odsto, a uee Ostalih opalo je sa 4,7% na 3,4%, to jest za 26,8 odsto. Uee Hrvata u populaciji Viegrada (RS) poraslo je sa 0,2% na 0,6%, to jest za 287,0 odsto. Gornji rezultati dobijeni su korienjem podataka o licima roenim pre 1980. godine. Korieni su podaci o stvarnoj populaciji, to jest o svima koji su 1997. godine iveli u Viegradu (RS). Populacija 1991. godine data je u celosti, a populacija 1997. predstavljena je znaajnim uzorkom (biraki spisak).
A6.6 Tabela 1. Nacionalni sastav Viegrada (RS), 1991. godina u odnosu na 1997, iskljuivo lica roena pre 1980. godine, stvarna populacija

*)
Muslimani
Srbi
Ostali
Hrvati
17.883 9.241
11.178 3
5.837 8.861
838 317
30 60
100,0 100,0 n/p

*)
62,5 0,0 -99,9
32,6 95,9 +193,8
4,7 3,4 -26,8
0,2 0,6 +287,0
n/a - nije primenljivo
Izvor:
Popis stanovnitva za Bosnu i Hercegovinu 1991. godine i OEBS-ov biraki spisak 1997/98. Kompjuterska obrada: Demografska sekcija, Tuilatvo Nacionalni sastav Viegrada (RS), 1991. u odnosu na 1997. godinu, stvarna populacija
A6.5 Slika 1.
(%) 100 80 60 40 20 0 1991. 1997.

Izvor: Popis stanovnitva za Bosnu i Hercegovinu 1991. godine i OEBS-ov biraki spisak 1997/98. Kompjuterska obrada: Demografska sekcija, Tuilatvo
Prevod
1017
Prilog A6.6 Vi{egrad (RS)

Tabela 2 sadri brojke koje se odnose na lica roena pre 1980. godine, koja su imala boravite u Viegradu (RS) 1991. godine, bila su ukljuena u popis stanovnitva 1991. godine, a takoe su registrovana za glasanje na izborima 1997. godine. Pojedinci su mogli da se registruju u Viegradu (RS) ili drugde, te stoga Tabela 2 pokazuje domau populaciju koja se registrovala u Viegradu (RS), kao i populaciju registrovanu izvan domicilne optine, to jest lica koja se prema optim kriterijumima smatraju raseljenim iz Viegrada (RS). Kod tih lica, razlikujemo interno raseljena lica (ona koja su ivela drugde u Bosni i Hercegovini 1997. godine) i izbeglice (lica koja su 1997. godine ivela u inostranstvu). Od celokupne posleratne populacije poreklom iz Viegrada (RS) (to jest od populacije koja je onde boravila 1991. godine), najmanje 7.053 lica (65,0% od svih identifikovanih preivelih) bili su jo uvek raseljeni ili izbeglice 1997. godine. Od tog ukupnog broja, 118 su bili Srbi, 6.798 su bili Muslimani, 3 su bili Hrvati, a 134 su bili Ostali. Prema tome, od svih izbeglica i interno raseljenih lica iz Viegrada 1,7% su bili Srbi, 96,4% Muslimani, 0,0% Hrvati, a 1,9% Ostali. Iz Tabele 2 isto tako vidimo da je 1997. godine bilo 3,1% izbeglica i IRL-a meu srpskom populacijom iz Viegrada (RS), 100,0% izbeglica i IRL-a meu muslimanskom populacijom, 18,8% izbeglica i IRL-a meu hrvatskom populacijom i 62,9% izbeglica i IRL-a meu Ostalima.
A6.5 Tabela 2. Birai 1997. poreklom iz Viegrada (RS) po mestu registrovanja
*)
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
3.797 7.053 10.850 35,0 65,0 100,0
3.704 118 3.822 96,9 3,1 100,0
1 6.798 6.799 0,0 100,0 100,0
13 3 16 81,3 18,8 100,0
79 134 213 37,1 62,9 100,0

Izvor:
1018
Prevod
Prilog A6.6 Vi{egrad (RS) A6.6 Slika 2a. Proporcija biraa poreklom iz Viegrada (RS) 1997. godine po mestu registrovanja za izbore 1997. godine
A6.6 Slika 2b. Nacionalni sastav biraa poreklom iz Viegrada (RS) 1997. godine po mestu registrovanja za izbore 1997. godine
Srbi
Muslimani Hrvati
Ostali
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
A6.6 Slika 2c. Proporcija IRL-a i izbeglica poreklom iz Viegrada (RS), stanje 1997. godine po nacionalnoj pripadnosti
Srbi Muslimani
NL Hrvati
IRL i izbeglice
NL
NL
IRL i izbeglice
NL
IRL i izbeglice
Izvor:
Prevod
1019

Tabela 3 (a, b) pokazuje distribuciju birake populacije 1997. godine koja je ivela u Viegradu (RS) i 1991. Godine, po mestu registrovanja za glasanje 1997. godine. Tabela pravi razliku izmeu domae populacije (neraseljena lica, NL), interno raseljenih lica (IRL) i izbeglica. Veina biraa poreklom iz Viegrada (RS) bila su interno raseljena lica i registrovana su u Bosni i Hercegovini u optini koja nije bila domicilna (44,2% od ukupnog broja; to jest 4.798 od 10.850). Za Muslimane je to uee vie i iznosi 69,4 odsto (4.717 lica). Priblino 35,0% biraa jo uvek je 1977. godine boravilo u domicilnoj optini (3.797; uglavnom Srbi). NETANO /kao u originalu/ Priblino 20,8% biraa 1997. godine poreklom iz Viegrada (RS) boravilo je 1997. godine u inostranstvu (2.255; uglavnom Muslimani).
A6.6 Tabela 3a.
Birai 1997. godine poreklom iz Viegrada (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine. Apsolutni brojevi
NL 3.704 1 13 79 3.797 IRL 34 4.717 0 47 4.798 Izbeglice 84 2.081 3 87 2.255 Ukupno 3.822 6.799 16 213 10.850
A6.6 Tabela 3b.
Birai 1997. godine poreklom iz Viegrada (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine, u procentima
NL 96,9 0,0 81,3 37,1 35,0 IRL 0,9 69,4 0,0 22,1 44,2 Izbjeglice 2,2 30,6 18,8 40,8 20,8 Ukupno 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
A6.6 Tabela 3c.
Izbeglice poreklom iz Viegrada (RS) po zemlji registrovanja za glasanje i nacionalnoj pripadnosti, stanje 1997. godine
Hrvatska Broj 0 1 0 0 1 % 0,0 0,0 0,0 0,0 n/p SRJ Broj 73 19 0 15 107 % 86,9 0,9 0,0 17,2 n/p Ostale dràve Broj 11 2.061 3 72 2.147 % Ukupno Broj 84 2.081 3 87 2.255 %

Izvor:
13,1 99,0 100,0 82,8 n/p
100,00 100,00 100,00 100,00 n/p
1020
Prevod

A6.6 Slika 3.
(%) 100 80 60 40 20 0 NL (%) 100 80 60 40 20 0 NL IRL Izbeglice IRL Hrvati 100 80 60 40 20 0 NL IRL Izbeglice Izbeglice (%)
Birai 1997. godine poreklom iz Viegrada (RS) po nacionalnosti i mestu registrovanja za glasanje
Srbi 100 80 60 40 20 0 NL IRL Ostali Izbeglice (%) Muslimani
Izvor:
Prevod
1021
Prilog A6.7 Zvornik (FBiH) PRILOG A6.7 ZVORNIK - SAPNA (FBiH)

U periodu 1991-97, uee Muslimana u populaciji Sapne (FBiH) poraslo je sa 70,4% na 99,58%, to jest za 41,5 odsto. U istom periodu, uee Srba opalo je sa 28,5% na 0,0%, to jest za 99,9 odsto, a uee Ostalih opalo je s 1,0% na 0,4%, to jest za 61,0 odsto. Uee Hrvata u populaciji Sapne (FBiH) opalo je sa 0,1% na 0,0%, to jest za 100,0 odsto. Gornji rezultati dobijeni su korienjem podataka o licima roenim pre 1980. godine. Korieni su podaci o stvarnoj populaciji, to jest o svima koji su 1997. godine iveli u Sapni (FBiH). Populacija 1991. godine data je u celosti, a populacija 1997. predstavljena je znaajnim uzorkom (biraki spisak).
Nacionalni sastav Sapne (FBiH), 1991. godina u odnosu na 1997, iskljuivo lica roena pre 1980. godine, stvarna populacija
A6.7 Tabela 1.

*)
Muslimani
Srbi
Ostali
Hrvati
11.255 3.346
7.923 3.332
3.209 1
112 13
11 0
100,0 100,0 n/p

*)
70,4 99,6 +41,5
28,5 0,0 -99,9
1,0 0,4 -61,0
0,1 0,0 -100,0
Izvor:
Popis stanovnitva 1991. za Bosnu i Hercegovinu i OEBS-ov biraki spisak iz 1997/98. Kompjuterska obrada: Demografska sekcija, Tuilatvo. Etniki sastav Sapne (FBiH), 1991. u odnosu na 1997, stvarna populacija
A6.7 Slika 1.
1022
Prevod
Prilog A6.7 Zvornik (FBiH)

Tabela 2 sadri brojke koje se odnose na lica roena pre 1980. godine, koja su imala boravite u Sapni (FBiH) 1991. godine, bila su ukljuena u popis stanovnitva 1991. godine, a takoe su registrovana za glasanje na izborima 1997. godine. Pojedinci su mogli da se registruju u Sapni (FBiH) ili drugde, te stoga Tabela 2 pokazuje domau populaciju koja se registrovala u Sapni (FBiH), kao i populaciju registrovanu izvan domicilne optine, to jest lica koja se prema optim kriterijumima smatraju raseljenim iz Sapne (FBiH). Kod tih lica, razlikujemo interno raseljena lica (ona koja su ivela drugde u Bosni i Hercegovini 1997. godine) i izbeglice (lica koja su 1997. godine ivela u inostranstvu). Od celokupne posleratne populacije poreklom iz Sapne (FBiH) (to jest populacije koja je u Sapni imala mesto boravka 1991. godine), najmanje 2.555 lica (47,1% od svih identifikovanih preivelih) jo uvek su bili raseljena lica ili izbeglice 1997. godine. Od tog ukupnog broja, priblino 1.145 su bili Srbi, 1.388 Muslimani, Hrvati /kao u originalu/, a 22 su bili Ostali. Prema tome, od svih izbeglica i raseljenih lica iz Sapne (FBiH) 44,8% su bili Srbi, 54,3% Muslimani, 0,0% Hrvati i 0,9% Ostali. Iz Tabele 2 isto tako vidimo da je u 1997. godini bilo 100,0% izbeglica i IRL-a meu srpskom populacijom iz Sapne (FBiH), 32,7% izbeglica i IRL-a meu muslimanskom populacijom, nije poznat procenat izbeglica i IRL-a meu hrvatskom populacijom i 75,9% izbeglica i IRL-a meu Ostalima.
A6.7 Tabela 2. Birai poreklom iz Sapne (FBiH) po mestu registrovanja za glasanje 1997. godine
*)
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
2.864 2.555 5.419 52,9 47,1 100,0
0 1.145 1.145 0,0 100,0 100,0
2.857 1.388 4.245 67,3 32,7 100,0
0 0 0 n/p n/p n/p
7 22 29 24,1 75,9 100,0

Izvor:
Prevod
1023
Prilog A6.7 Zvornik (FBiH) A6.7 Slika 2a. Proporcija biraa poreklom iz Sapne (FBiH) na osnovu mesta registrovanja za glasanje na izborima 1997. godine
A6.7 Slika 2b. Nacionalni sastav biraa poreklom iz Sapne (FBiH) na osnovu mesta registrovanja za glasanje na izborima 1997. godine
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
A6.7 Slika 2c. Proporcija IRL-a i izbeglica iz Sapne (FBiH), stanje 1997. godine na osnovu nacionalne pripadnosti
Srbi Muslimani
NL Hrvati
IRL i izbeglice
NL
NL
IRL i izbeglice
NL
IRL i izbeglice
Izvor:
1024
Prevod

Tabela 3 (a, b) pokazuje, na osnovu mesta registrovanja za glasanje 1997. godine, distribuciju populacije glasaa 1997. godine koji su i 1991. godine iveli u Sapni (FBiH). Tabela pravi razliku izmeu domicilne populacije (neraseljeni), interno raseljenih lica (IRL) i izbeglica. Veina biraa poreklom iz Sapne (FBiH) bili su neraseljena lica i registrovani u domicilnoj optini 1997. godine (52,9% od ukupnog broja; to jest, 2.864 od 5.419). Za Hrvate je taj procenat vei i iznosi nije poznato koliko procenata ( lica). Priblino 24,1% od biraa iz 1997. godine, poreklom iz Sapne (FBiH), boravilo je u optini razliitoj od domicilne (1.305; uglavnom Srbi). Priblino 23,1% biraa 1997. godine poreklom iz Sapne (FBiH) boravilo je u inostranstvu 1997. godine (1.250; uglavnom Muslimani).
A6.7 Tabela 3a. Birai iz 1997. godine poreklom iz Sapne (FBiH) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine, apsolutni brojevi
NL 0 2.857 0 7 2.864
IRL 996 293 0 16 1.305
Izbeglice 149 1.095 0 6 1.250
Ukupno 1.145 4.245 0 29 5.419
A6.7 Tabela 3b. Birai iz 1997. godine poreklom iz Sapne (FBiH) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine, u procentima
NL 0,0 67,3 n/p 24,1 52,9
IRL 87,0 6,9 n/p 55,2 24,1
Izbeglice 13,0 25,8 n/p 20,7 23,1
Ukupno 100,0 100,0 n/p 100,0 100,0
A6.7 Tabela 3c. Izbeglice poreklom iz Sapne (FBiH) po zemlji registrovanja i nacionalnoj pripadnosti, stanje od 1997. godine

Izvor:
SRJ
% n/p n/p n/p n/p n/p Broj 142 1 0 0 143 % 95,3 0,1 n/p 0,0 n/p
Druge dràve Broj 7 1.080 0 6 1.093
Ukupno Broj
4,7 98,6 n/p 100,0 n/p
149 1.095 Vrijednost 0 n/p 6 Vrijednost 1.250 n/p
Vrednost /kao u originalu/
Prevod
1025

A6.7 Slika 3. Birai iz 1997. poreklom iz Sapne (FBiH) na osnovu nacionalne pripadnosti i mesta registrovanja za glasanje
(%) 100 80 60 40 20 0
Izvor:
1026
Prevod
Prilog A6.7 Zvornik (RS) PRILOG A6.7 ZVORNIK (RS)

U periodu od 1991. do 1997. godine uee Muslimana u populaciji Zvornika (RS) opalo je sa 54,8% na 0,6%, to jest za 99,0 odsto. U istom periodu uee Srba poraslo je sa 41,9% na 96,7%, to jest za 130,6 odsto, a uee Ostalih opalo je sa 3,1% na 2,4%, to jest za 22,9 odsto. Uee Hrvata u populaciji Zvornika (RS) poraslo je sa 0,2% na 0,4%, to jest za 98,4 odsto. Gornji rezultati dobijeni su korienjem podataka o licima roenim pre 1980. godine. Korieni su podaci o stvarnoj populaciji, to jest o svima koji su 1997. godine iveli u Zvorniku (RS). Populacija 1991. godine data je u celosti, a populacija 1997. predstavljena je znaajnim uzorkom (biraki spisak).
Nacionalni sastav Zvornika (RS), 1991. godina u odnosu na 1997, iskljuivo lica roena pre 1980. godine, stvarna populacija
A6.7 Tabela 1.

*)
Muslimani
Srbi
Ostali
Hrvati
53.760 22.582
29.452 129
22.535 21.830
1.677 543
96 80
100,0 100,0 n/p

*)
54,8 0,6 -99,0
41,9 96,7 +130,6
3,1 2,4 -22,9
0,2 0,4 +98,4
Izvor:
A6.7 Slika 1.
Nacionalni sastav Zvornika (RS), 1991. prema 1997. godini, stvarna populacija
Prevod
1027
Prilog A6.7 Zvornik (RS)

Tabela 2 sadri brojke koje se odnose na lica roena pre 1980. godine, koja su imala boravite u Zvorniku (RS) 1991. godine, bila su ukljuena u popis stanovnitva 1991. godine, a takoe su registrovana za glasanje na izborima 1997. godine. Pojedinci su mogli da se registruju u Zvorniku (RS) ili drugde, te stoga Tabela 2 pokazuje domau populaciju koja se registrovala u Zvorniku (RS), kao i populaciju registrovanu izvan domicilne optine, to jest lica koja se prema optim kriterijumima smatraju raseljenim iz Zvornika (RS). Kod tih lica, razlikujemo interno raseljena lica (ona koja su ivela drugde u Bosni i Hercegovini 1997. godine) i izbeglice (lica koja su 1997. godine ivela u inostranstvu). Od celokupne posleratne populacije poreklom iz Zvornika (RS) (to jest od populacije koja je onde boravila 1991. godine), najmanje 16.951 lice (57,7% od svih identifikovanih preivelih) bili su jo uvek raseljeni ili izbeglice 1997. godine. Od tog ukupnog broja, 409 su bili Srbi, 16.105 su bili Muslimani, 12 su bili Hrvati, a 425 Ostali. Prema tome, od svih izbeglica i interno raseljenih lica iz Zvornika (RS) 2,4% su bili Srbi, 95,0% Muslimani, 0,1% Hrvati, a 2,5% Ostali. Iz Tabele 2 takoe vidimo da je 1997. godine bilo 3,3% izbeglica i IRL-a meu srpskom populacijom iz Zvornika (RS), 99,3% izbeglica i IRL-a meu muslimanskom populacijom, 32,4% izbeglica i IRL-a meu hrvatskom populacijom i 65,3% izbeglica i IRL-a meu Ostalima.
A6.7 Tabela 2. Birai 1997. poreklom iz Zvornika (RS) po mestu registrovanja
*)
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
12.427 16.951 29.378 42,3 57,7 100,0
12.062 409 12.471 96,7 3,3 100,0
114 16.105 16.219 0,7 99,3 100,0
25 12 37 67,6 32,4 100,0
226 425 651 34,7 65,3 100,0

Izvor:
1028
Prevod
Prilog A6.7 Zvornik (RS) A6.7 Slika 2a. Proporcija biraa poreklom iz Zvornika (RS) 1997. godine po mestu registrovanja za izbore 1997. godine
A6.7 Slika 2b. Nacionalni sastav biraa poreklom iz Zvornika (RS) 1997. godine po mestu registrovanja za izbore 1997. godine
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
Srbi
Muslimani
Hrvati
Ostali
A6.7 Slika 2c. Proporcija IRL-a i izbeglica poreklom iz Zvornika (RS), stanje 1997. godine po nacionalnoj pripadnosti
Srbi Muslimani
NL Hrvati
IRL i izbeglice
NL
NL
IRL i izbeglice
NL
IRL i izbeglice
Izvor:
Popis stanovnitva za Bosnu i Hercegovinu 1991. godine i OEBS-ov biraki spisak 1997/98. Kompjuterska obrada: Demografsk sekcija, Tuilatvo.
Prevod
1029
Prilog A6.7 Zvornik (RS)

Tabela 3 (a, b) pokazuje distribuciju birake populacije 1997. godine koja je ivela u Zvorniku (RS) i 1991. godine, po mestu registrovanja za glasanje 1997. godine. Tabela pravi razliku izmeu domae populacije (neraseljena lice, NL), interno raseljenih lica (IRL) i izbeglica. Veina biraa poreklom iz Zvornika (RS) bila su neraseljena lica i registrovana su u domicilnoj optini 1997. godine (42,3% od ukupnog broja; to jest 12.427 od 29.378). Za Srbe je taj procenat vei i iznosi 96,7 odsto (12.062 lica). Priblino 31,4% jo uvek je 1997. godine boravilo u optinama koje nisu bile domicilne (9.239; uglavnom Muslimani). Priblino 26,3% biraa iz 1997. godine poreklom iz Zvornika (RS) prebivalo je 1997. godine u inostranstvu (7.712; uglavnom Muslimani).
A6.7 Tabela 3a. Birai 1997. godine poreklom iz Zvornika (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine. Apsolutni brojevi
NL 12.062 114 25 226 12.427
IRL 191 8.932 3 113 9.239
Izbeglice 218 7.173 9 312 7.712
Ukupno 12.471 16.219 37 651 29.378
A6.7 Tabela 3b. Birai 1997. godine poreklom iz Zvornika (RS) po nacionalnoj pripadnosti i mestu registrovanja za glasanje 1997. godine, u procentima
NL 96,7 0,7 67,6 34,7 42,3
IRL 1,5 55,1 8,1 17,4 31,4
Izbeglice 1,7 44,2 24,3 47,9 26,3
Ukupno 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0
A6.7 Tabela 3c. Izbeglice poreklom iz Zvornika (RS) po zemlji registrovanja za glasanje i nacionalnoj pripadnosti, stanje 1997. godine

Izvor:
% 0,0 0,7 11,1 1,0 n/p
SRJ Broj 159 88 0 48 295
% 72,9 1,2 0,0 15,4 n/p
Ostale dràve Broj 59 7,037 8 261 7.365
% 27,1 98,1 88,9 83,7 n/p
Ukupno Broj 218 7,173 9 312 7.712
100,00 100,00 100,00 100,00 n/p
1030
Prevod
Prilog A6.7 Zvornik (RS) A6.7 Slika 3. Birai 1997. godine poreklom iz Zvornika (RS) po nacionalnosti i mestu registrovanja za glasanje
Izvor:
Prevod
1031
Prilog B. Pregled izvora
PRILOG B. PREGLED IZVORA Sadraj:

B1. Podruje u predmetu MILOEVI: referentna mapa i OEBS-ove ifre za optine B2. Popis stanovnitva 1991. godine za Bosnu i Hercegovinu: opti opis B3. Popis stanovnitva 1991. godine za Bosnu i Hercegovinu: metodoloke pripreme, organizacija i sprovoenje B4. Popis stanovnitva za Bosnu i Hercegovinu 1991. godine: pregled stanovnitva B5. OEBS-ov spisak biraa za 1997-98. godinu: opti opis B6. Interno raseljena lica i izbeglice u Bosni i Hercegovini koje su prijavili UNHCR i izvori Vlade BiH (DDPR), stanje 2000. godine
1032
Prevod
Prilog B1
PRILOG B. PREGLED IZVORA PRILOG B1. PODRUJE U PREDMETU MILOEVI: REFERENTNA MAPA I OEBS-OVE IFRE ZA OPTINE
Slika 1(B1). Referentna mapa Bosne i Hercegovine i podruje u predmetu MILOEVI
184 008 005 007 009 003 004 032 030 031 061 101 088 089 118 121 135 136 138 133 131 140 132 144 143 142 141 167 165 142 103 104 185 105 033 059 034 035 074 082 083 013 183 038 036 027 028 029 010 021 020
070
130
146 168 169
147 170
163 161 164
166
180 181 182
Napomena:
Brojevi na Slici 1(B1) predstavljaju OEBS-ove ifre za optine. Imena optina iz predmeta MILOEVI ukljuena su u emu 1(B1) koja sledi
Prevod
1033
ema 1(B1).
[ifra Naziv
Prilog B1 Imena i OEBS-ove ifre postdejtonskih optina u Bosni i Hercegovini

Entitet [ifra Naziv Entitet
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 16 17 18 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 42 44 45 47 49 50 52 54 55 56 57 58 59 61 64 65
Velika Kladu{a Cazin Biha} Bosanska Krupa Buìm Bosanska Krupa / Krupa na Uni Bosanski Novi / Novi Grad Bosanska Dubica / Kozarska Dubica Prijedor BosanskaGradi{ka / Gradi{ka Lakta{i Srbac Prnjavor Derventa Bosanski Brod / Srpski Brod Odàk Odàk / Vukosavlje Domaljevac - [amac Bosanski [amac / [amac Ora{je Ora{je / Srpsko Ora{je Modri~a Grada~ac Grada~ac / Pelagi}evo Rahi} / Ravne (Br~ko Federation) Br~ko Bijeljina Bosanski Petrovac Bosanski Petrovac / Petrovac Sanski Most Sanski Most / Srpski Sanski Most Banja Luka êlinac Doboj - Istok Doboj - Jug Doboj Te{anj Maglaj Gra~anica Gra~anica / Petrovo Lukavac Srebrenik Tuzla êli} Lopare Teo~ak Ugljevik Drvar Drvar / Srpski Drvar Klju~ Klju~ / Ribnik Mrkonji} Grad Jajce
FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS RS RS RS RS RS RS RS RS FBiH RS FBiH RS FBiH RS RS FBiH RS FBiH RS RS FBiH RS FBiH RS RS RS FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH FBiH RS FBiH RS FBiH RS FBiH RS RS FBiH
66 67 68 70 74 75 77 78 79 80 81 82 83 84 85 88 89 91 93 94 95 96 98 101 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 121 123 124 125 126 127 129 130 131 132 133 135 136
Jajce / Jezero Dobreti}i Skender Vakuf / Kneèvo Kotor Varo{ Tesli} @ep~e Zavidovi}i Banovi}i @ivinice Kalesija Kalesija / Osmaci Sapna Zvornik Bosansko Grahovo / Grahovo Glamo~ [ipovo Donji Vakuf Travnik Zenica Kakanj Vare{ Olovo Kladanj [ekovi}i Vlasenica Bratunac Srebrenica Livno Kupres Kupres / Srpski Kupres Bugojno Gornji Vakuf Novi Travnik Vitez Busova~a Fojnica Kiseljak Visoko Breza Ilija{ Sokolac Han Pijesak Tomislavgrad Prozor / Prozor-Rama Jablanica Konjic Kre{evo Hadì}i Ilidà Ilidà / Srpska Ilidà Novi Grad Sarajevo Vogo{}a Centar Sarajevo
RS FBiH RS RS RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS FBiH RS FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS RS RS FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS FBiH FBiH FBiH
1034
Prevod
Prilog B1 ema 1(B1) nastavak

[ifra Naziv Entitet
137 Stari Grad 138 Stari Grad Sarajevo/Srpski Stari Grad 139 Novo Sarajevo 140 Novo Sarajevo/Srpsko Novo 141 Trnovo ( FBiH) 142 Trnovo ( RS ) 143 Pale (FBiH) 144 Pale (RS) 146 Rogatica 147 Vi{egrad 148 Posu{je 149 Grude 150 [iroki Brijeg 151 Mostar Jug 152 Mostar Jugoistok 153 Mostar Jugozapad 154 Mostar Sjever 155 Mostar Stari grad 156 Mostar Zapad 157 Mostar centralni distrikt 158 Mostar / Srpski Mostar 161 Nevesinje 163 Kalinovik 164 Gacko 165 Fo~a 166 Fo~a / Srbinje 167 Gora`de 168 Gora`de / Srpsko Gora`de 169 âjni~e 170 Rudo 171 Ljubu{ki 172 îtluk 173 âpljina 174 Neum 176 Stolac 177 Stolac / Berkovi}i 179 Ljubinje 180 Bile}a 181 Ravno 182 Trebinje 183 Usora 184 Kostajnica 185 Mili}i
FBiH RS FBiH RS FBiH RS FBiH RS RS RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS RS RS FBiH RS FBiH RS RS RS FBiH FBiH FBiH FBiH FBiH RS RS RS FBiH RS FBiH RS RS
Prevod
1035
Prilog B2
PRILOG B. PREGLED IZVORA PRILOG B2. POPIS STANOVNITVA 1991. GODINE ZA BOSNU I HERCEGOVINU
Na izvor informacija o predratnoj populaciji na PODRUJU U PREDMETU MILOEVI je popis stanovnitva iz 1991. godine za Bosnu i Hercegovinu. Popis je izvren od 1. do 30. aprila 1991. godine (s tim to je 31. mart bio zvanini dan za popis), neposredno pred poetak izbijanja sukoba u zemlji, i obuhvatio je celokupno stanovnitvo zemlje. Dokumenti o popisu sadre po jedan zapis za svako popisano lice. Ti zapisi obuhvataju informacije o velikom broju varijabli, kao to su optina i mesto boravka, ime i prezime, oevo ime, redni broj domainstva, broj line karte, datum roenja, pol, zanimanje, nacionalnost, maternji jezik, veroisposvest, stepen obrazovanja, i broj roene dece (samo za ene). Kvalitet ukupnih podataka je dobar, osim to se javljaju este greke u linim imenima. Te greke su uglavnom posledica loeg optikog skeniranja originalnih formulara (na primer, pogreno itanje slova U kao V, kao u MVSI) i toga to nije bilo naknadnog proveravanja i ispravki. Da bismo isporavili greke u skeniranju, primenili smo nekoliko strategija. Kao prvo, razvijen je i primenjen kompjuterski program koji je otkrivao kombinacije slova koje nisu mogue u B/H/S jeziku. Taj program je koristio sintaksu B/H/S-a kako bi mogao da primeni sve mogue kombinacije. Kombinacije koje nisu mogue ispravljane su eliminisanjem pogreno proitanih slova i ubacivanjem njihovih najverovatnijih ekvivalenata. Zatim, razvili smo tabele za korekciju kako bismo u imenima ispravili greke nastale prilikom skeniranja. Te tabele sadravale su stvarna imena i njihove ispravne verzije, i obe su koriene u kompjuterskom programu za davanje sugestija u vezi sa ispravkama koje je trebalo uneti. Zatim su te ispravke bile podvrgnute manuelnoj kontroli kako bi se odbacile bilo kakve pogrene ispravke koje je izvrio program. Potom su prihvaene ispravke primenjivane na podatke. Pored toga, sve te zadatke obavljali su ljudi iji je maternji jezik B/H/S i kojima je poznata tradicija davanja imena u Bosni i Hercegovini. Pored toga, razradili smo i primenili jedan kompjuterski program koji je primenjivao informacije o domainstvima kako bi ispravio pojedina prezimena unutar domainstava. Taj program proveravao je ispravnost i doslednost prezimena unutar jednog istog domainstva. lanovi domainstva ija su se prezimena razlikovala od (ispravnih) prezimena u tom konkretnom domainstvu dobijali su ispravna prezimena. Na primer, ukoliko je MUSI bilo ispravno prezime u domainstvu, osoba zavedena pod prezimenom MVSI kao lan tog domainstva postajala je MUSI. Drugi problem sa kvalitetom podataka bio je taj to se za znatan broj podataka moe samo delimino dobiti jedinstveni trinaestocifreni matini broj (MB), uveden u bivoj Jugoslaviji 1981. godine. Matini broj se sastoji od datuma roenja (sedam cifara), podruja roenja (dve cifre), rednog broja koji oznaava pol (tri cifre) i cifre za konanu proveru (jedna cifra). Za nae potrebe bitan je datum roenja, a ostale komponente matinog broja su od manje vanosti. Datum roenja nedostaje samo kod nekoliko procenata stanovnitva 1991. godine. U popis su ukljuene varijable koje se odnose na nacionalnu pripadnost popisanih lica. To nam je omoguilo da prouimo populaciju u kontekstu izjava o pripadnosti istoj naciji u obe godine koje smo prouavali, kako 1991, kao i 1997, kod svih lica ije smo podatke povezali u
1036
Prevod
Prilog B2 dva skupa podataka (u popisu stanovnitva iz 1991. godine i u birakom spisku za 1997. godinu). Pitanje nacionalnosti u upitniku za popis stanovnitva ostavljeno je otvoreno, to e rei da su pojedinci mogli da se izjasne kao pripadnici bilo koje nacionalnosti. Veina stanovnitva izjavila je u popisu 1991. godine da pripada jednoj od tri najvee etnike grupe u Bosni i Hercegovini: Srbima, Muslimanima ili Hrvatima. U popisu 1991. godine ostale izjave o nacionalnoj pripadnosti ukljuile su Jugoslovene (relativno esto), kombinacije nacionalnosti, kao Srbin-Hrvat ili Musliman-Srbin (ne tako esto), i druge nacionalnosti (npr. Vlasi ili Cigani) ili strane (npr. Maari) nacionalnosti (manje esto). Oni koji su sebe nazivali Jugoslovenima ili su imenima kombinovali dve nacionalnosti esto su bila deca iz meovitih brakova. Jugosloveni nisu oseali da pripadaju nijednoj konkretnoj nacionalnoj grupi i obino nisu voleli da se nacionalno kategoriu.
Sve analize prikazane u ovom izvetaju napravljene su za etiri nacionalne grupe koje se meusobno razlikuju na osnovu izjava o nacionalnoj pripadnosti tokom popisa stanovnitva 1991. godine: Srbi, Muslimani, Hrvati i Ostali. Poslednja grupa, Ostali, predstavlja rezidualnu kategoriju i obuhvata lica koja su se izjanjavala kao Jugosloveni, kao kombinacija etnikih grupa i kao pripadnici ostalih nacionalnih ili stranih etnikih grupa. Predratna Bosna i Hercegovina bila je podeljena na optine, koje su potom bile podeljene na podjedinice zvane "naselja". Broj predratnih optina bio je 109, dok je broj naselja bio 5.829. Dejtonski mirovni sporazum podelio je neke predratne optine izmeu Federacije i Republike Srpske, a posledica toga je nova podela zemlje na sadanjih 185 postdejtonskih optina. Podaci o mestu boravka za svako lice prema popisu iz 1991. godine omoguili su nam da proverimo postdejtonske optine, a posebno da ponaosob proverimo oba dela podeljenih predratnih optina kako bismo ustanovili promene u populaciji izmeu 1991. and 1997. godine. Konverzionu emu za objedinjavanje naselja u postdejtonske optine dobili smo od OEBSove Kancelarije za registraciju biraa u Sarajevu i njom smo se posluili kako bismo naselja grupisali u optine. Izvestan broj naselja bio je podeljen izmeu optina u Federaciji i Republici Srpskoj. U sluaju kad se radilo o podeljenim naseljima, nismo bili u stanju da utvrdimo njihovu postdejtonsku optinu boravka. Za optine u predmetu MILOEVI taj problem je uglavnom mali, osim kad je re o nekoliko optina kao to su Bosanski amac i Odak. Za te optine primenjena je jednoobrazna podela populacije iz podeljenih naselja (ili pola-pola). Kao to je napred pomenuto, mesto boravka je upisano u popisu stanovnitva 1991. godine, ali se nije moglo dobiti za priblino 2% ispitanika popisa zbog razloga navedenih u daljem tekstu. Dobili smo dva skupa dokumenata o popisu, a svaki je sadravao 109 dokumenata (po jedan dokument za svaku predratnu optinu). Prvi skup podataka ukljuivao je ogranien broj osnovnih varijabli (15), ali nije sadravao drutveno-ekonomske stavke, kao to su nacionalna pripadnost i stepen obrazovanja. Drugi skup je sadravao sve podatke sa upitnika popunjavanog prilikom popisa (46 varijabli), osim dve kljune stavke, mesta (to jest naselja) i adrese boravka iz 1991. godine. Kasnija istraivanja otkrila su da je drugi skup dokumenata praktino isti kao i originalni dokument iz popisa stanovnitva. Prvi skup dokumenata bio je kopija dokumenata iz popisa stanovnitva pripremljen za OEBS u vezi sa prvim posleratnim izborima 1996. godine. U tu svrhu, ukljueno je mesto (to jest naselje) boravka, koje se dobilo iz ifre za podruje popisa.
Prevod
1037
Prilog B2
Morali smo da spojimo dve verzije popisa stanovnitva kako bismo sve varijable ukljuili u jedan skup. U toku tog spajanja otkrili smo da je izmeu dve verzije dolo do promena, ukljuujui brisanje i dodavanje podataka za neka lica. U sluaju dodavanja podataka, prihvatili smo najnoviju verziju promenjenog podatka. Osim toga, donekle smo preistili podatke, konkretno tako to smo premestili ljude koji su bili upisani kao privremeno prisutni u nekom domainstvu. Naposletku, oigledni dvostruki zapisi su uklonjeni. Ti postupci sveli su ukupan broj podataka sa 4.377.032 (drugi skup podataka) na 4.298.896 (prvi skup podataka). Drugi skup sadravao je 46 varijabli, a prvi samo 15. Onih 2% ispitanika bez mesta boravka bila su uglavnom lica ukljuena u samo jedan skup a ne u drugi, te i lica za koja se nisu mogle utvrditi pojedinane veze izmeu dva skupa dokumenata o popisu.
1038
Prevod
Prilog B3
PRILOG B. PREGLED IZVORA PRILOG B3. POPIS STANOVNITVA 1991. GODINE ZA BOSNU I HERCEGOVINU: METODOLOKE PRIPREME, 1 ORGANIZACIJA I SPROVOENJE
ORGANIZACIJA POPISA STANOVNITVA lanovi 13 i 14 Zakona o popisu stanovnitva, domainstava, mesta stanovanja i poljoprivrednih dobara u 1991. ("Slubeni list SFRJ", br. 3/90) utvrdili su organizaciju i zvanina tela koja je trebalo da organizuju i sprovedu popis stanovnitva 1991. godine u bivoj Jugoslaviji. (Savezne organizacije za statistiku, organi savezne uprave i savezne organizacije i organi nadleni za popis stanovnitva u republikama i autonomnim pokrajinama). lan 2 Zakona o popisu stanovnitva, domainstava, mjesta stanovanja i poljoprivrednih dobara u 1991. i finansiranju popisa stanovnitva ("Slubeni list Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine (SRBiH)", br. 22/90) odredio je organe koji su trebali da organizuju i sprovedu popis stanovnitva u Bosni i Hercegovini 1991. godine (Republiki zavod za statistiku, optinske komisije i republiki i optinski organi uprave). lanovi 4, 5, 6 i 7 Saveznog zakona o popisu stanovnitva 1991. godine odredili su koje podatke treba prikupljati tokom popisa. Svakoj republici bive Jugoslavije dozvoljeno je da sakuplja dodatne podatke, osim standardnih podataka iz upitnika, ukoliko je to bilo od posebnog interesa za tu republiku. To se moglo regulisati republikim zakonom o popisu stanovnitva. Bosna i Hercegovina nije ukljuila nikakva dodatna pitanja u upitnik za popis stanovnitva. Skuptina Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) usvojila je Zakon o popisu stanovnitva, domainstava, mesta stanovanja i poljoprivrednih dobara u 1991. na sednici Saveznog vea odranoj 17. januara 1990. godine. Skuptina Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine (SRBiH) usvojila je Zakon o organizovanju i sprovoenju popisa stanovnitva, domainstava, mesta stanovanja i poljoprivrednih dobara u 1991. i utvrdila sredstva za finansiranje popisa na sednici Vea udruenog rada odranoj 30. jula 1990. godine, kao i na sednici Vea optina odranoj 30. jula 1990. godine. lan 20 saveznog zakona o popisu stanovnitva i lan 19 republikog zakona upuivao je organizacije nadlene za statistiku u popisu da, po zavretku poslova i zadataka vezanih za popis, Skuptini dostave izvetaj o popisu, kao i o potronji finansijskih sredstava. To je trebalo da se obavlja godinje, do kraja marta, za prethodnu godinu. Ti izvetaji su se redovno podnosili.
Ovaj deo napisala je Nora Selimovi, struni savetnik za prikupljanje i analizu podataka i razvoj metodologije na polju demografije pri Agenciji za statistiku Bosne i Hercegovine u Sarajevu. Rezime njenih profesionalnih kvalifikacija ukljuen je na kraju Priloga B3.
Prevod
1039
Prilog B3 Republiki zavod za statistiku (RZS) obavio je metodoloke i organizacione pripreme za obavljanje popisa 1991. godine u Bosni i Hercegovini. U tu svrhu, pri Republikom zavodu za statistiku ustanovljeno je Odjeljenje za popis, koje je imalo 15 zaposlenih strunjaka za polja obuhvaena popisom. To odeljenje je koordinisalo svim poslovima vezanim za popis. U njemu je bilo nekoliko grupa, a svaka je bila zaduena za obavljanje konkretnih nienavedenih zadataka:
Grupa 1 bila je zaduena za planiranje podruja popisa po naseljima (i njihovim delovima), mesnim zajednicama i optinama, pripremu formulara P-8, P-9 i P-10, privremenih rezultata za sve teritorijalne jedinice, poevi od pojedinog podruja popisa do nivoa republike. Grupa 2 bila je zaduena za tampanje svih neophodnih materijala (kao to su upitnici) i njihovu distribuciju optinskim komisijama za popis stanovnitva, kao i za pohranjivanje pribavljenog materijala vezanog za popis. Grupa 3 bila je zaduena za promociju popisa i kontakte sa optinskim komisijama za popis stanovnitva tokom priprema popisa. Grupa 4 bila je zaduena za prethodno registrovanje pomonih formulara, za registraciju pojedinaca koji su radili za jugoslovenska preduzea u inostranstvu, za registraciju pojedinaca u kazneno-popravnim institucijama, kao i za zaposlene u Sekretarijatu za unutranje poslove. Grupa 5 bila je zaduena za finansiranje popisa stanovnitva, poevi od predrauna trokova do realizacije trokova predrauna u optinama, pripreme uputstava, kontrole trokova i snabdevanja fondova. Grupa 6 bila je zaduena za pripremu manualne i elektronske obrade popisa stanovnitva, regrutovanja popisivaa i obezbeenja radnih prostorija. Grupa 7 bila je zaduena za program za kontrolu potpunosti dobijenog materijala, logiku kontrolu i dobijanje rezultata. Grupa 8 bila je zaduena za izbor republikih instruktora, voa grupa za manualnu pripremu podataka, automatsko ifrovanje i obradu podataka. Grupa 9 bila je zaduena za metodoloke aspekte popisa stanovnitva: pripremu i primenu metodolokih smernica (ukljuujui i dodatna uputstva), smernica za obuku popisivaa, zahteva za automatsku obradu podataka, izbor uzoraka za kontrolu potpunosti odgovora i tanosti podataka. Optinske komisije za popis stanovnika bile su neposredni organizatori popisa u optinama, dok su popisivai bili neposredni izvoai popisa na terenu. U toku popisa stanovnitva 1991. godine osoblje za popis brojalo je 21.000 neposredno ukljuenih, od kojih su 17.467 bili popisivai, 2.423 optinski instruktori, 1.500 lanovi optinskih komisija za popis, 124 republika instruktora, kao i brojno pomono osoblje. Republiki instruktori bili su zaposleni pri RZS-u, a izabralo ih je Odeljenje za popis, dok su optinske komisije za popis izabrale optinske instruktore i popisivae za svoje optine. Detalji o izbornoj proceduri objanjavaju se na 5. strani Uputstva za optinske komisije za popis stanovnitva.
1040
Prevod
Prilog B3
U vreme popisa stanovnitva 1991. godine u BiH je bilo 109 optina i 17.467 popisnih podruja. U svakoj optini osnovana je optinska komisija za popis, koja se sastojala od predsednika i 8 do 14 lanova, u zavisnosti od veliine odreene optine. U svakoj optini bio je bar po jedan republiki instruktor, dok su u veim optinama bila po dva instruktora (Tuzla, Zenica, Banja Luka, Mostar, Sarajevo Centar, Novi Grad, Novo Sarajevo, Ilida). Sve osobe ukljuene u sprovoenje popisa stanovnitva (lanovi optinskih komisija za popis, republiki instruktori i popisivai) morali su da prou posebnu obuku. Obuka je bila organizovana na nekoliko nivoa (za republike instruktore, lanove optinskih komisija za popis i konano za popisivae). lanovi Odeljenja za popis vrili su obuku republikih instruktora. Republiki instruktori vrili su obuku lanova optinskih komisija za popis i optinskih instruktora, a potom su optinski instruktori obuavali popisivae. Celokupno osoblje za popis dobilo je pismene instrukcije za svoj posao. Republiki instruktori dobili su Metodologiju za pripremu, organizaciju i sprovoenje popisa. Popisivai su dobili Uputstva za popisivae i skice (planove) popisnog podruja na kom je trebalo da vre popis. Optinske komisije za popis dobile su "Metodologiju i dodatna uputstva za rad optinskih komisija za popis stanovnitva.
METODI PRIKUPLJANJA PODATAKA Osnovni metod prikupljanja podataka prilikom popisa stanovnitva 1991. godine bio je takozvani "razgovor licem u lice", to jest metod u kom popisiva postavlja pitanja, a zatim odgovore zapisuje u upitnik iz popisa. Popisivai su proli obuku iz metodologije popisa stanovnitva i objanjenja izvesnih pitanja, kao i iz sistema podnoenja izvetaja o odgovorima. Upitnici za popis stanovnitva bili su pripremljeni za optiko itanje (to jest skeniranje), tako da su popisivai morali da budu posebno paljivi prilikom upisivanja odgovora. Pomoni formular P-1/IN, predvien za graane BiH na privremenom radu u inostranstvu i njihove porodice, popunjavali su sami graani (sluei se metodom samoregistrovanja), dok su popisivai bili zadueni za prepisivanje podataka iz tih formulara u formulare predviene za optiko itanje. Smernice za optinske komisije za popis stanovnitva koje su se odnosile na njihova zaduenja u vezi sa formularima za samoregistrovanje popunjenim pre popisa stanovnitva, mogle su se nai u Uputstvima za rad optinskih komisija za popis tanovnitva na strani 11. Na 30 strani Metodologije za pripremu i sprovoenje popisa stanovnitva detaljno je objanjeno zato je neophodno ispuniti formular za samoregistrovanje pre samog popisa. Za popunjavanje tih formulara bila su pripremljena posebna uputstva. U toku popisa neke stavke morale su da se preciznije utvrde, te su stoga dodatna uputstva (njih pet) bila data u pismenom obliku (ta uputstva takoe su bila priloena u prilogu Metodologiji).
IZVORI PODATAKA U POPISU STANOVNITVA Odgovori zabeleeni u upitniku za popis stanovnitva bili su uglavnom zasnovani na izjavama koje su davala lica koja su popisivaa snabdevala podacima. Nije bilo neophodno priloiti
Prevod
1041
Prilog B3 dokumente prepisivau radi verifikacije odgovora. Meutim, popisiva je imao mogunost da podatke uzima iz dokumenata, posebno kada se radilo o jedinstvenom matinom broju, koji se mogao dobiti iz line karte, pasoa, rodnog lista ili drugih linih dokumenata.
Za zaposlene, podaci u vezi sa jedinstvenim matinim brojem, stepenom obrazovanja, zanimanjem, radnim mestom, kvalifikacijama, kao i podacima o datom preduzeu, ifrom aktivnosti podgrupe i identifikacionim brojem preduzea, uzimali su iz iz evidencije koju je dotino preduzee vodilo za svoje zaposlene. Preduzea su imala obavezu da te stavke dostave svakom zaposlenom na pomonom PL formularu pre popisa. U toku razgovora, zaposleni su formulare PL davali popisivaima.
REGISTRACIJA LICA PRIVREMENO ZAPOSLENIH U INOSTRANSTVU Svrha popisa stanovnitva bila je da se prikupe podaci o svim jugoslovenskim graanima, kako o onima koji su boravili u zemlji u vreme popisa, tako i o onima koji su u to vreme boravili (radei ili na neki drugi nain) u inostranstvu. Informacije o licima koja su boravila u inostranstvu obezbeivali su punoletni lanovi porodice/domainstva. Ukoliko je celo domainstvo bilo u inostranstvu, onda bi lica koja su u vreme popisa boravila u njihovom stanu, roaci ili susedi davali osnovne podatke o odsutnima. Savezni zavod za statistiku, u saradnji sa Saveznim sekretarijatom za inostrane poslove, organizovao je registraciju lica u inostranstvu preko diplomatsko-konzularnih predstavnitava i preko klubova i udruenja jugoslovenskih graana u inostranstvu kako bi bilo obuhvaeno to je mogue vie takvih lica. U tu svrhu odtampano je 500.000 pomonih formulara (P-1/IN) i podeljeno tim telima. Ispunjene formulare P-1/IN slali su sami graani optinskim komisijama za popis u optinu svog stalnog boravka u Jugoslaviji. To je obavljeno do 20. marta 1991. godine. Zbog vanosti registracije lica koja su radila u inostranstvu, Republiki zavod za statistiku BiH odtampao je dodatnih 100.000 pomonih formulara i podelio ih optinskim komisijama za popis stanovnitva u svih 109 optina u Bosni i Hercegovini. Dodatni formulari ispunjeni su prilikom posete tih lica svom mestu stalnog boravka u periodu pre popisa. Precizne smernice o tome kako popunjavati te pomone formulare date su na 11. i 12. strani Uputstva za optinske komisije za popis stanovnitva. Populacija koja je boravila u inostranstvu bila je ukljuena u rezultate popisa i precizan broj tih pojedinaca poznat je za bilo koji period. Prema tome, koncept populacije primenjen prilikom popisa stanovnitva bio je koncept de jure.
RAZGOVOR Popisivai i sve drugo osoblje angaovano na popisu stanovnitva postupali su pridravajui se smernica opisanih u Metodologiji za pripremu, organizaciju i sprovoenje popisa i Uputstvima za popisivae.
1042
Prevod
Prilog B3 Pre razgovora, popisivai (pod nadzorom nekog lana optinske komisije za popis ili optinskog instruktora) su morali da na licu mesta provere granice svog podruja popisivanja sluei se geografskom kartom i opisom granica.
Jedan ili vie podruja popisivanja predstavljaju podruje statistike obrade. Podruja statistike obrade su stalne statistike teritorijalne jedinice koje obuhvataju celokupnu teritoriju bive Jugoslavije, ukljuujui Bosnu i Hercegovinu. Formiranje mree podruja statistike obrade 1959. godine imalo je dva osnovna cilja: prvo, da se obezbedi da celokupna teritorija bude obuhvaena popisom stanovnitva (i drugim velikim popisima) i drugo, ukoliko bude potrebno, da se omogui ponovno proraunavanje podataka od jedne politikoteritorijalne jedinice do druge. Preko podruja statistike obrade definiu se naselja, optine i ostale drutveno-politike zajednice. Kada su utvrena podruja statistike obrade, za svaku od njih napravljena je dokumentacija koja je sadravala mapu sa opisom granica tog podruja. Revizija te dokumentacije vrila se pre svakog popisa stanovnitva (ili drugih velikih popisa) kako bi se utvrdile sve promene do kojih je moglo da doe na tim podrujima u periodu izmeu dva popisa. Nakon to bi se upoznali sa granicama jednog podruja predvienog za popis, popisivai su bili duni da pripreme, zajedno s instruktorima, plan kretanja kroz to podruje kako bi se izbegla mogunost da se previde neke jedinice registrovane na podruju za popis. Popis je izvren u periodu od 1. do 15. aprila 1991. godine, prema situaciji od ponoi 31. marta (takozvani kritini trenutak popisa). Nakon to bi obavio razgovor, popisiva je bio duan da popuni formular za kontrolu popisa stanovnitva (Kontrolnik) u koji je ukljuivao prethodne rezultate za dato podruje popisivanja, koje je, zajedno sa materijalom popisa (upitnicima), predavao optinskim instruktorima. Optinski instruktori pregledali su materijal popisa sa svakim popisivaem ponaosob tokom razgovora, kao i prilikom prijema formulara popisa, a posebnu panju poklanjali su tome da li je razgovor u potpunosti obavljen (pokrivajui celokupno podruje popisa), da li je odgovoreno na sva pitanja i da li su preliminarni rezultati za podruje popisa precizni. Kad bi bilo neophodno, vraali su materijal popisivaima radi dodatnih informacija i ispravki. Nakon to bi dobili materijal od svih popisivaa, optinski instruktori prosleivali su ga optinskim komisijama za popis stanovnitva, koje su, po prijemu materijala od svih instruktora, bile dune da pripreme preliminarne rezultate popisa na podrujima popisa za naselja i optine. Zahvaljujui dobroj organizaciji i svesrdnom angaovanju optinskih komisija za popis stanovnitva, popis je u veini optina obavljen bez veih problema, a neke sitnije potekoe reene su blagovremeno. Stoga moemo da zakljuimo da su poslovi i zadaci vezani za popis stanovnitva obavljeni u skladu sa Zakonom o organizaciji popisa stanovnitva i metodolokim uputstvima. Odravanje dobrih kontakata izmeu republikog Zavoda za statistiku i optinskih komisija za popis stanovnitva bez sumnje je doprineo tome (uspehu), a to je ostvareno pre svega zahvaljujui republikim instruktorima, a potom i organizovanjem danononih deura u republikom Zavodu, iji su radnici odravali svakodnevne kontakte sa svim optinskim komisijama za popis. Na taj nain uspeno su reavani svi problemi kako metodoloke tako i organizacione prirode.
Prevod
1043
Prilog B3
PROBNI POPIS STANOVNITVA Probni popis stanovnitva obavljen je u Bosni i Hercegovini od 1. do 10. aprila 1988. godine na 10 izabranih podruja popisa u est optina (Banja Luka, Bijeljina, Kiseljak, Mostar, Ilida i Zenica). Popisivai su izvrili popis, dok su posmatrai, optinski i republiki instruktori, nadgledali njihov rad. Tri zaposlena u Saveznom zavodu za statistiku uestvovali su u probnom popisu kao posmatrai. lanovi Odeljenja za popis pregledali su sva podruja na kojima je izvren probni popis , kako tokom obuke popisivaa, tako i tokom samog popisa stanovnitva. Iskustva steena tokom probnog popisa stanovnitva posluila su za pripremu i poboljanje upitnika, kao i metodolokih uputstava za popis stanovnitva 1991. godine.
OBRADA I OBJAVLJIVANJE PRIMARNIH REZULTATA POPISA STANOVNITVA Krajnji rok koji su optinske komisije za popis stanovnitva dobile za pripremu preliminarnih rezultata u naseljima bio je 21. april, a ti rezultati su potom morali da se do 22. aprila predaju Republikom zavodu za statistiku. Krajnji rok se uglavnom potovao. Nekoliko velikih optina kasnilo je u dostavljanju svojih materijala, ali to nije znatnije uticalo na rokove koje je utvrdio Republiki zavod za statistiku. Materijal iz optine Kupres nije bio primljen na vreme, tako da se nije mogao ukljuiti u prethodne rezultate. Zatim je Republiki zavod za statistiku poeo sa kontrolom preliminarnih rezultata im su oni stigli iz optina. Zahvaljujui brzom postupku, proieni preliminarni podaci, pripremljeni za optine i naselja, objavljeni su u posebnoj publikaciji 15. maja 1991. godine. U tim publikacijama izneti su podaci o ukupnom broju stanovnika, domainstava, mesta stanovanja i poljoprivrednih dobara, broju lica zaposlenih u inostranstvu, kao i podaci o broju grla stoke u optinama i naseljima. Naveden je i nacionalni sastav stanovnitva u optinama. Sve publikacije objavljene su bez podataka za optinu Kupres, a oni su naknadno objavljeni 10. septembra 1991. godine, nakon obavljene kontrole kvaliteta. U optini Kupres aktivnosti koje su se odnosile na popis stanovnitva nisu bile obavljene do zakonskog roka, pre svega zbog nedovoljnog rada optinske komisije za popis stanovnitva, nedosledne primene metodologije i, posebno, lana 2 Saveznog zakona o popisu stanovnitva, kojim je regulisano koja lica je trebalo da budu ukljuena u popis. Zaposleni u Republikom zavodu za statistiku posetili su Optinu Kupres nekoliko puta i pokuali da ree te probleme kako bi popis stanovnitva mogao da se obavi do zakonskog roka i da se obrade preliminarni podaci. Budui da se ti problemi nisu mogli reiti zbog neslaganja unutar optinske komisije za popis stanovnitva, Republiki zavod za statistiku je obavestio Vladu Socijalistike Republike Bosne i Hercegovine o problemima koji su se javili u toku popisa stanovnitva u toj optini. Predstavnici Republikog zavoda za statistiku preuzeli su od optine Kupres materijal vezan za popis stanovnitva i smestili ga u posebne prostorije u kojima je mogao da se nastavi rad na kontroli kvaliteta materijala vezanih za popis.
1044
Prevod
Prilog B3 U toku pregleda materijala vezanih za popis, otkrivena su odstupanja od metodologije i zakona o popisu, konkretno, izvesna lica bila su registrovana kao stalni stanovnici optine Kupres suprotno metodologiji i zakonu. Da bi se to je mogue objektivnije utvrdili podaci o populaciji u toj optini, Republiki zavod za statistiku predloio je optinskoj komisiji za popis stanovnitva da obavi kontrolni popis, to nije prihvaeno.
Posle toga, Republiki zavod za statistiku poeo je da ispituje mesto boravka i dravljanstvo izvesnog broja lica. Detaljno ispitivanje prijave i odjave mesta boravka, dravljanstva i jedinstvenog matinog broja graana (JMBG), koji su dobijeni od Sekretarijata za unutranje poslove SRBiH, otkrilo je da je izvestan broj lica prijavljenih sa mestom boravka u optini Kupres prethodno odjavio svoje mesto boravka iz te optine. Osim toga, izvestan broj lica nije prijavio boravak u toj optini, neka lica bila su prijavljena dva puta, neka u dva razliita naselja optine Kupres, ili i u optini Kupres i u optini Bugojno. Neka lica koja su promenila prezime, bila su registrovana dva puta, jednom pod starim prezimenom (devojakim prezimenom), a drugi put pod novim. Konano, izvestan broj lica bio je lien svog dravljanstva SFRJ, to jest SRBiH. Kada se gorepomenuto ima u vidu, formulari za popis za 1.071 lice bili su iskljueni iz materijala vezanih za popis za optinu Kupres. Vredi napomenuti da je posebna panja posveena broju stavki sa netanim informacijama, tako da je odluka o iskljuivanju nekih lica iz popisa stanovnika donoena tek nakon to bi se potvrdilo da je izvestan broj stavki s informacijama o nekoj osobi netaan. Broj stanovnika u optini Kupres utvren je nakon to su gorepomenuta lica iskljuena iz materijala vezanih za popis stanovnitva. Nakon toga je veliina populacije u veoj meri odgovarala broju koji je oekivao Republiki zavod za statistiku na osnovu demografskih analiza (strune studije), i uzimajui u obzir podatke o prirodnim i migracionim kretanjima stanovnitva u toj optini.
KVALITET KONTROLE PODATAKA PRIKUPLJENIH U TOKU POPISA STANOVNITVA U skladu sa lanom 1, stav 3, Zakona o popisu stanovnitva (Slubeni list SFRJ, br. 3/90) od 16. do 23. aprila, kontrola kvaliteta statistikih podataka u vezi sa potpunou i preciznou podataka iz popisa izvrena je nasumce, nakon izbora 80 podruja popisa u 49 optina (1991. godine u Bosni i Hercegovini je bilo 109 optina i 17.467 podruja popisa). Ta vrsta kontrole je uobiajen nain za utvrivanje kvaliteta podataka. On se zasniva na naunim metodima koji se koriste za statistike proraune irom sveta. Ta kontrola obuhvatala je ponovno prikupljanje podataka dobijenih od izvesnog broja registrovanih jedinica na izabranim podrujima i ponovno popunjavanje upitnika za popis za nasumce izabrana domainstva na tim podrujima. To je uraeno na osnovu posebnih uputstava za vrenje kontrole kvaliteta podataka. Nakon to je zavrena kontrola statistikih podataka, uporeeni su novoprikupljeni podaci i podaci prikupljeni u toku zvaninog popisa stanovnitva. Tada je utvreno da nema veih odstupanja izmeu ta dva skupa podataka. Na 17. sednici Vlade SR Bosne i Hercegovine, odranoj 25. marta 1991. godine, na predlog Komisije za unutranju politiku, pravosue i upravu, donesena je odluka da u periodu od 14.
Prevod
1045
Prilog B3 do 20. aprila 1991. godine Republiki zavod za statistiku izvri dodatnu kontrolu podataka za sva lica u vezi sa sledeim stavkama: ime i prezime, oevo ime, jedinstveni matini broj, datum roenja, mesto boravka, pol, nacionalnost, maternji jezik i versko opredeljenje.
Nakon te odluke, Republiki zavod za statistiku pripremio je nacrt Amandmana na Zakon o organizaciji i sprovoenju popisa stanovnitva i odtampao posebne smernice za kontrolu popisa i podelio ih svim optinama. Na sednici Vea graana i Vea optina, odranoj 22. aprila 1991. godine, Skuptina SR Bosne i Hercegovine je, u vezi sa predlogom Vlade SR Bosne i Hercegovine o kontroli popisa stanovnitva, donela je sledei zakljuak: Nacrt Amandmana na Zakon Zakona o organizovanju i sprovoenju popisa stanovnitva, domainstava, mesta stanovanja i poljoprivrednih dobara u 1991. godini i sredstvima za finansiranje popisa stanovnitva ne bi trebalo ukljuivati u dnevni red, a Republiki zavod za statistiku trebalo bi da izvri kontrolu popisa stanovnitva samo na onim podrujima, ili u onim optinama gde su utvreni propusti. U skladu sa gorepomenutim zakljukom koji je donela Skuptina SRBiH, Republiki zavod za statistiku primio je devet zahteva za kontrolu popisa stanovnitva. etiri zahteva dobijeni su od optinskih komisija za popis stanovnitva u optinama Grude, Prozor, Novi Grad i Srebrenica, a pet zahteva su dostavile politike stranke. Za optine Nevesinje, ipovo i ajnie, Stranka demokratske akcije podnela je zahtev za kontrolu popisa stanovnitva, dok je za optine Novo Sarajevo i Prijedor zahtev podnela Srpska demokratska stranka. Pri Republikom zavodu za statistiku formirana je struna komisija sastavljena od predstavnika sve tri nacije, sa zadatkom da izvri analizu preliminarnih rezultata i da, na osnovu toga, odlui da li da se u tim optinama izvri kontrola popisa stanovnitva. Nakon pregleda materijala vezanog za popis i strune demografske analize, komisija je zakljuila (a ekspertska grupa pri Republikom zavodu za statistiku prihvatila njihov predlog) da su rezultati u gorepomenutim optinama u skladu sa prirodnim i migracionim kretanjima stanovnitva, te da ponavljanje popisa stanovnitva nije neophodno. Optinske komisije za popis stanovnitva obavetene su o toj odluci i dato im je detaljno obrazloenje.
PRIPREME ZA OBRADU MATERIJALA VEZANOG ZA POPIS Nakon to je materijal vezan za popis stanovnitva sakupljen u Republikom zavodu za statistiku, organizovane su pripreme za njegovu kompjutersku obradu, to je ukljuilo prenoenje podataka sa upitnika na elektronske medije. Unoenje podataka obavljeno je skeniranjem. Pre nego to bi se materijal prosledio za unoenje u kompjuter, vrene su manuelne pripreme upitnika. Manuelne pripreme obavljene su na osnovu Posebnih uputstava za manuelne pripreme materijala vezanog za popis stanovnitva. Pripreme materijala i njegovo unoenje putem optikog itanja zavreno je do 12. decembra 1991. godine, to je bilo u skladu sa predvienim planom. U periodu od maja do decembra, u Republikom zavodu za statistiku priblino 150 saradnika radilo je na pripremama i kompjuterizaciji materijala vezanog za popis stanovnitva. Kako bi se materijal vezan za popis stanovnitva to efikasnije i kvalitetnije pripremio za obradu, po prvi put je u tom popisu stanovnitva primenjen poseban program za ifrovanje
1046
Prevod
Prilog B3 stavki iz upitnika. Ta faza zavrena je krajem januara 1992. godine. Pored zaposlenih u Zavodu za statistiku, na tim zadacima bilo je takoe angaovano 40 pomonih radnika.
KONTROLA PROJEKTA I LOGIKA KONTROLA Nakon to je zavreno unoenje podataka i automatsko ifrovanje, kontrola i ispravljanje materijala vezanih za popis stanovnitva obavljeni su u dve faze kontrola potpunosti i logika kontrola. Kontrola potpunosti zavrena je do kraja februara 1992. godine i Zavod za statistiku objavio je konane rezultate popisa o broju registrovanih jedinica u optinama i naseljenim podrujima, kao i podatke o nacionalnoj strukturi stanovnitva, zatim o verskoj opredeljenosti i maternjem jeziku, kao i podatke o broju lica koja rade u inostranstvu i broju lanova njihovih porodica (Statistiki bilten, br. 233, 234, 236 /verovatno 235/ i 236). Nakon kontrole potpunosti, poela je logika kontrola. Logika kontrola je postupak za ispitivanje uzajamnog logikog (ne)sklada odgovora na pitanja iz upitnika. U to se ukljuuju ispravke. U stvari, to je samo konaan korak u veem broju logikih kontrola odgovora. Bilo je predvieno da se posle te faze objave cifre koje opisuju ostale strukture populacije, kao to su obrazovne karakteristike, drutveno-ekonomski poloaj i tako dalje, kao i podaci o domainstvima, mestu stanovanja i poljoprivrednim dobrima. Zbog agresije na Bosnu i Hercegovinu 1992. godine, obustavljen je postupak obrade podataka iz popisa stanovnitva, tako da Zavod za statistiku nije bio u mogunosti da izradi i objavi sve tabele koje su morale da se pripreme prema programu obrade podataka. Nakon to je vojni sukob zavren, Zavod za statistiku uspeo je da objavi jo neke podatke u vezi sa stanovnitvom i domainstvima (Statistiki bilten, br. 257, 271 i 272). Podaci o mestu stanovanja i poljoprivrednim dobrima nisu objavljeni jer taj materijal nikad nije proao fazu logike kontrole. KONCEPT DE JURE U toku popisa stanovnitva 1991. godine, kao i za vreme svih posleratnih popisa (1948, 1953, 1961, 1971, 1981), populacija je registrovana na osnovu koncepta permanente populacije. Permanentna populacija sastoji se od lica koja stalno borave na odreenoj lokaciji, to jest tu im je stalno mesto boravka, ne uzimajui u obzir da li su u vreme popisa stanovnitva (na dan 31. marta 1991. godine u 24 asa) bili na toj lokaciji ili su iz bilo kog razloga bili odsutni. Lica na privremenom radu u inostranstvu, bilo kod stranih poslodavaca ili privatnici, kao i lanovi njihovih porodica koji sa njima borave u inostranstvu, registrovani su kao stalni stanovnici odgovarajueg naselja u zemlji u kojoj je mesto njihovog stalnog boravka. Zvanini podaci objavljeni o populaciji proli su sve kontrolne faze, ukljuujui i kontrolu za eliminaciju duplikata koja je izvrena na nivou svake optine.
Sarajevo, 23. avgusta 2002.
Prevod
1047
Prilog B3 Ovaj deo napisala je (u originalu na bosanskom/hrvatskom/srpskom /B/H/S) Nora Selimovi, struni savetnik za sakupljanje i analizu podataka i razvoj metodologije na polju demografije u Agenciji za statistiku Bosne i Hercegovine u Sarajevu.
Nora Selimovi (NS) roena je 31. avgusta 1956. godine u Zenici. Diplomirala je na Ekonomskom fakultetu Univerziteta u Sarajevu 30. juna 1979. godine, a poela je da radi 15. avgusta 1979. godine u preduzeu ZPP (Zajednika proizvodnja i promet) u Zenici. Od 12. decembra 1980. godine bila je zaposlena u Republikom zavodu za statistiku u Sarajevu u Odeljenju za statistiku stanovnitva. Godine 1984. NS je postala ef Odeljenja za statistiku stanovnitva. Od 1985. godine radila je na metodolokim pripremama za popis stanovnitva u 1991. godini, kao lan radne grupe za metodologiju popisa stanovnitva u 1991. godini pri Saveznom zavodu za statistiku u Beogradu i lan Ureda za popis stanovnitva pri Republikom zavodu za statistiku u Sarajevu. Bila je ukljuena u sve aktivnosti vezane za popis stanovnitva, poevi od metodolokih i organizacionih priprema do dobijanja rezultata popisa stanovnitva. U oktobru 1998. godine, nakon osnivanja Dravne agencije za statistiku u Bosni i Hercegovini, poela je da radi u toj instituciji, gde jo uvek radi.
1048
Prevod
Prilog B4
PRILOG B. PREGLED IZVORA PRILOG B4. POPIS STANOVNITVA ZA BOSNU I HERCEGOVINU 1991. GODINE: PREGLED STANOVNITVA
U daljem tekstu navedeni su rezimirani rezultati analize uticaja predratnog iseljavanja iz Bosne i Hercegovine na de facto nacionalni sastav u zemlji 1991. godine i na procenjeni minimum broja izbeglica do 1998. godine. Termin predratno iseljavanje u daljem tekstu se koristi da opie pojedince koji su ve pre popisa stanovnitva 1991. godine privremeno boravili u inostranstvu (u zemljama izvan Jugoslavije). Jedno lice se smatra predratnim emigrantom ukoliko njegovi/njeni podaci iz popisa stanovnitva pokazuju vrednost DUI varijable (duina rada/boravka u inostranstvu) drugaiju od 00. Taj uslov je u potpunosti dosledan sa drugim, to jest ukoliko je SDRZ varijabla (strana drava rada/boravka) drugaija od 000 ova dva ograniavajua faktora mogu da se koriste alternativno prilikom vaenja podataka. Podaci upotrebljeni u ovoj studiji izabrani su kako bi se obezbedila doslednost sa objavljenim izvorima koji obuhvataju ovo pitanje2, to jest duplikati koje je dodatno nalo Odeljenje za demografiju (priblino 8.500 ukupno za celi popis) nisu iskljueni iz analize. Sve analize izloene u ovoj studiji napravljene za predratne optine zbog neuspeha u konverziji podeljenih naselja u nekim posleratnim (to jest postdejtonskim) optinama, a posebno u Bosanskom amcu, Mostaru, Odaku, Sarajevu-Ilidi i SarajevuTrnovu. Sve analize koje su ukljuile raseljena lica i izbeglice izvrene su korienjem samo uparenih podataka (biraki spisak iz 1997-98. godine uporeen sa popisom stanovnitva iz 1991. godine). Prosek uea lica koja su boravila u inostranstvu za celu Bosnu i Hercegovinu ukupno je iznosio oko 5.4% (234.213 od 4.377.032), ali bilo je znaajnih razlika izmeu konkretnih optina. Tako je najnii broj iseljenika u odnosu na celokupnu populaciju obuhvaenu popisom stanovnitva zabeleen u Kalinoviku (0,3%) i Srebrenici (0,4%), dok je najvei broj bio u Tomislavgradu (26,4%), Odaku (23,1%) i Livnu (20,4%). Tane brojke za sve predratne optine i etnike grupe navedene su u Tabeli 3(B4) na kraju ovog spisa. Brojke dobijene iz baze podataka za stanovnitvo u potpunosti su u skladu sa publikacijom Dravnog zavoda za statistiku RBiH 1994. godine3 Uticaj na etniki sastav Izgleda da je uticaj iskljuivanja lica koja su radila ili boravila u inostranstvu do 1991. godine iz celokupne populacije obuhvaene predratnim popisom stanovnitva na etniki sastav
2 Pitanja doslednosti odnose se na eliminaciju duplikata, koje su nadleni za statistiku u Bosni samo delimino ostvarili. Kontrolu duplikata treba vriti tako to se uporeuju podaci unutar optina i izmeu optina. Kontrolu unutar optina obavile su bosanske optinske komisije za popis stanovnitva 1991. godine za sve optine i svi pronaeni duplikati su izbrisani. Zvanini dokumenti popisa stanovnitva ne sadre duplikate unutar optina. Kontrolu izmeu optina nadleni za statistiku nisu izvrili zbog izbijanja rata 1992-95. godine. Stoga je Odeljenje za demografiju izvrilo brojne dodatne provere duplikata. Identifikovano je otprilike 17.101 nepouzdanih podataka na osnovu poreenja imena, oevog imena, prezimena i datuma roenja. Od toga su otprilike 8.506 podataka obeleeni kao duplikati. Ti podaci obino se iskljuuju prilikom prouavanja podataka iz popisa stanovnitva. Treba obratiti panju na to da su nadleni za statistiku u Bosni doli do zvaninih statistikih podataka ne proveravajui duplikate na meuoptinskom nivou. Stoga se u ciframa do kojih se dolo na lokalnom nivou u Bosni, i onima do kojih je dolo Tuilatvo obino vide male razlike.
3
Dravni zavod za statistiku Republike Bosne i Hercegovine, Graani R BiH na privremenom radu boravku u inostranstvu, rezultati za republiku po optinama, Statistiki Bilten, br. 235, Sarajevo, juni 1994. godine.
Prevod
1049
Prilog B4 pojedinih optina u celini ogranien. Bila su samo tri izuzetna sluaja predratnih optina u kojima izgleda da je brojnija nacionalna grupa iz 1991. godine bila drugaija za de facto i de jure populaciju, to jest kada je populacija koja je boravila u inostranstvu bila iskljuena (de facto), odnosno ukljuena (de jure) u populaciju obuhvaenu popisom stanovnitva. U etiri druge optine dominantna nacionalna grupa ostala je ista, ali se vrsta te brojnosti promenila, bilo od apsolutne (vie od 50% dominantne grupe) do relativne (manje od 50%) ili od relativne do apsolutne. Navodimo sve gorepomenute optine:
Tabela 1(B4). Optine u kojima su bile najvee razlike u nacionalnom sastavu de facto i de jure populacije Nacionalna veina 1991. de facto stanovnitvo Srbi (relativna veina) Muslimani (relativna veina) Muslimani (relativna veina) Muslimani (apsolutna veina) Hrvati (relativna veina) Srbi (apsolutna veina) Hrvati (relativna veina) Nacionalna veina 1991. de jure stanovnitvo Hrvati (relativna veina) Hrvati (relativna veina) Hrvati (relativna veina) Muslim. (relativna veina) Hrvati (apsolutna veina) Srbi (relativna veina) Hrvati (apsolutna veina)
Optina (ifra + ime)
10138 Bosanski amac 10219 Busovaa 10774 Novi Travnik 10324 Fojnica 10472 Kiseljak 10502 Klju 10707 Odak
Potpun spisak predratnih optina koji prikazuje njihov nacionalni sastav kako za de facto tako i za de jure populaciju (iskljuujui emigrante u prvom sluaju i ukljuujui ih u drugom) dat je u Tabeli 4(B4). U njoj je je sedam gorepomenutih optina oseneno sivom bojom. Uticaj na birae izvan zemlje 1998. godine Zbog postojanja populacije koja je privremeno boravila u inostranstvu 1991. godine, moglo bi se posumnjati da su procene broja izbeglica koje je dalo Odeljenje za demografiju preterane tako to su u statistiku Demografske sekcije ukljueni i oni birai koji su u vreme popisa stanovnitva 1991. godine ve boravili u inostranstvu. Taj deo populacije moe se posmatrati kao predratna emigracija iz Bosne i Hercegovine, te prema tome nema veze sa sukobom 1992-95. godine. Meutim, i to je pod upitnikom jer se, nezavisno od toga kad su ta lica napustila Bosnu, ona nisu vratila do 1998. godine, moda ba zbog sukoba. Da bi se istraio uticaj predratne emigracije iz Bosne i Hercegovine na procenjeni minimalan broj izbeglica do 1998. godine, proverili smo mesto boravka u 1991. godini za birae izvan zemlje prijavljene u birakim spiskovima 1998. godine. Drugim reima, proverili smo koliko je biraa koji su 1998. godine bili izvan zemlje napustilo zemlju pre popisa stanovnika 1991. godine (predpopisna emigracija), a koliko ih je zemlju napustilo posle popisa (postpopisna emigracija). Predpopisna emigracija moe se posmatrati kao nevezana za rat, dok se za postpopisnu emigraciju moe smatrati da ima veze s ratom. Pre nego to smo zavrili celu analizu, istraili smo mesto registracije biraa za vreme izbora 1998. godine: da li su se registrovali u Bosni i Hercegovini, Hrvatskoj ili SRJ ili u drugim zemljama. Kako bi se obezbedila vea verodostojnost rezultata, iz analize je iskljueno 55.341
1050
Prevod
Prilog B4 lice registrovano u Hrvatskoj i 54.624 lica registrovana u SRJ. Razlog za ta iskljuenja je u tome to su ti konkretni birai koji su glasali izvan zemlje u stvari bili u Bosni i Hercegovini 1991. godine, premda je mogue da privremeno rade ili borave u dananjoj Hrvatskoj ili SRJ4. U popisu stanovnitva 1991. godine oni su bili prijavljeni kao da stvarno borave u Bosni i Hercegovini a ne u inostranstvu. Godine 1998. oni su se prijavili za glasanje u inostranstvu, tako da prema naoj definiciji izbeglica oni jesu postpopisna emigracija u Hrvatskoj ili Jugoslaviji. Samo birai iz zemalja izvan republika bive Jugoslavije razmatrani su prilikom utvrivanja kretanja populacije i samo se ta kategorija u daljem tekstu naziva biraima izvan zemlje.
Analiza je pokazala da je za celu zemlju od ukupnog broja biraa izvan zemlje, koji je iznosio 209.440, to je ukupan broj biraa izvan zemlje, bilo 181.273 (to jest 86.6%) postpopisnih izbeglica (oni koji su zemlju napustili posle popisa stanovnitva 1991. godine), a u stvari su 1991. godine boravili u Bosni i Hercegovini. Drugim reima, samo 28.167 od biraa izvan zemlje 1998. godine (to jest 13.4%) su bili oni koji su ve boravili ili radili u inostranstvu 1991. godine. Ta grupa se moe smatrati predpopisnom emigracijom. To navodi na zakljuak da odstupanje na nivou cele zemlje vezano za ukljuivanje predratne emigracije u ukupni broj izbeglica nije znatno. to se tie konkretnih etnikih grupa, moe se videti da 63,8% biraa izvan zemlje srpske nacionalnosti i 68,5% Hrvata spadaju u postpopisne izbeglice, dok su cifre za Muslimane i Ostale znatno vie i iznose ukupno 90,8% za Muslimane i 90,7% za Ostale. Prema tome, izgleda da smo za najveu grupu postpopisnih izbeglica (ili izbeglica za vreme rata), to jest za Muslimane (74,3% od ukupnog broja biraa izvan zemlje), najmanje precenili brojke. Bez obzira na gorepomenute zakljuke, znaajne razlike mogu da se primete na optinskom nivou. Pet najninih skupina postpopisnih izbeglica (manje od 50%) dobijeno je za optine: Grude (18,0%), Posuje (22,0%), Litica/iroki Brijeg (26,3%), Bosansko Grahovo (27,3%) i itluk (35,2%). Precizne brojke za sve predratne optine i nacionalne grupe navedene su u Tabeli 5(B4).
Za birae koji su se registrovali u Hrvatskoj ili SRJ trebalo bi smatrati da pripadaju de facto populaciji iz 1991. godine. Rubrika o VSP varijabli iz popisa stanovnitva (povraci kui tokom rada ili studiranja u bivoj Jugoslaviji izvan mesta stalnog boravka: svakodnevno, nedeljno, ree ili nije poznato) pokazala je sledee: Od onih biraa iz Bosne i Hercegovine koji su bili izvan zemlje, a koji su 1998. godine bili prijavljeni u dananjoj Hrvatskoj (ukupno 55.341), samo 3.117 biraa je 1991. godine sistematski putovalo u druge jugoslovenske republike (2.650 u SR Hrvatsku). Od tih 3.117 putnika, otprilike 1.532 ih nije poseivalo svoje domove svakodnevno ili jednom nedeljno (iskljueno je 115 sluajeva u kojima su podaci bili neupotrebljivi). Tako se ogromna veina od 55.341 biraa moe smatrati de facto populacijom (budui da su se vraali kui svakodnevno ili jednom nedeljno). Od onih biraa iz Bosne i Hercegovine koji su bili izvan zemlje, a koji su 1998. godine bili prijavljeni u dananjoj SRJ (ukupno 54.624), samo 1.265 biraa je 1991. godine sistematski putovalo u druge jugoslovenske republike (308 u Srbiju, 205 u Vojvodinu, 175 u Hrvatsku). Od tih 1.265 putnika, otprilike 784 ih nije poseivalo svoje domove svakodnevno ili jednom nedeljno (iskljueno je 74 sluajeva u kojima su podaci bili neupotrebljivi). Tako se ogromna veina od 54.624 biraa moe smatrati de facto populacijom (budui da su se vraali kui svakodnevno ili jednom nedeljno).
Sve u svemu, iskljuivi birae registrovane 1998. godine u Hrvatskoj i SRJ iz analize o kojoj je re u ovom poglavlju, bitno smo potcenili deo postpopisne emigracije meu svim izbeglicama i time automatski precenili deo predpopisne emigracije.
Prevod
1051
Prilog B4 Treba obratiti panju na to da ukupan broj izbeglica i raseljenih lica obraenih u ovoj studiji, iz cele Bosne i Hercegovine, iznosi 674.350. Ukoliko su neki od 28.167 predpopisnih emigranata ukljueni u ovaj ukupan broj, onda se dovodi u pitanje 4,2% od ukupnog broja, to je manje od obino prihvatljive greke od pet odsto. Ukoliko se ukupan broj od 28.167 lica rasporedi proporcionalno na skupove nacionalnih grupa meu izbeglicama, dobijemo sledee pribline brojeve predpopisnih izbeglica za svaku ethiku grupu4:
Srbi: Muslimani: Hrvati: Ostali: 4.625 14.563 6.944 2.035 (2,1 % svih raseljenih lica i izbeglica) (4,6 %) (6,6 %) (5,3 %)
Sve u svemu, uticaj ukljuivanja predpopisne emigracije u minimalne brojeve raseljenih lica i izbeglica u granicama je prihvatljivih greaka. Meutim, nije nuno ispravno pretpostaviti da sve te emigrante treba iskljuiti iz statistika o izbeglicama. Istraivanjem jednog drugog pitanja u ovoj studiji pokuava se odgovoriti na to koliki se deo predpopisne emigracije vratio u Bosnu i Hercegovinu, ali ne u svoje predratno mesto boravka, te su stoga oni ukljueni u nau statistiku raseljenih lica. Moglo bi se tvrditi e ti konkretni povratnici poveati brojeve raseljenih lica do kojih je dolo Odeljenje za demografiju (oni su bili odsutni iz Bosne i Hercegovine za vreme popisa stanovnitva 1991. godine, ali su bili prisutni - kao raseljena lica - 1997/98. godine). Ovo pitanje odnosi se emigrante iz 1991. godine, koji su se vratili u Bosnu i pronaeni su na birakim spiskovima 1997/98. godine kao registrovani unutar zemlje, to jest u jednoj od 149 novih optina (ne nuno u istoj kao pre rata). Od ukupnog broja od 20.248 takvih podataka koji su identifikovani (to jest podaci iz popisa stanovnitva spareni sa birakim spiskovima koji su imali verodostojne ifre REGMUN /registracija u optini/), izgleda da je samo 1.742 (8,6%) bilo interno raseljenih, to jest registrovanih u predratnim optinama razliitim od onih u kojima su bili registrovani tokom popisa stanovnitva 1991. godine. Drugih 17.476 (86,2%) lica bilo je registrovano na istom podruju na kom su registrovani 1991. godine, dok za preostalih 1.066 (5,3%) nema podataka o predratnom mestu boravka u smislu posleratnih optina, budui da oni vode poreklo iz podeljenih optina. Sledi podela ovih brojki po etnikoj pripadnosti: Tabela 2(B4). Povratak predpopisnih emigranata u Bosnu i Hercegovinu na osnovu nacionalne pripadnosti i statusa raseljenosti 1998. godine
4
Tabela u ovoj fusnoti objanjava kalkulacije za celu Bosnu:

Raseljena lica i izbeglice Od ~ega izbeglica Nacionalnost izbeglica (%) Odstupanje Odstupanje od aps. veli~ine u procentima
Nacionalnost
217.283 314.382 104.579 38.106 674.350
48.350 152.224 72.591 21.267 294.432
0,164 0,517 0,247 0,072 1,000
4.625 14.563 6.944 2.035 28.167
0,021 0,046 0,066 0,053 np
1052
Prevod
Prilog B4
Povratak emigranata u SVI BiH UKUPNO, od ega: - neraseljeni - raseljeni - nepoznato Srbi Muslimani Hrvati Ostali
20.284 17.476 (86,2%) 1.742 (8,6%) 1.066 (5,3%)
7.936 6.655 (83,9%) 729 (9,2%) 552 (7,0%)
5.113 4.383 (85,7%) 554 (10,8%) 176 (3,4%)
6.468 5.829 (90,1%) 365 (5,6%) 274 (4,2%)
767 609 (79,4%) 94 (12,3%) 64 (8,3%)
Glavni zakljuak je da, poto velika veina povratnika u Bosnu i Hercegovinu koji su bili predratni emigranti nisu raseljena lica, broj interno raseljenih lica prikazanih u naem demografskom izvetaju, to jest bez uzimanja u obzir predratnog boravka u inostranstvu, uopte nije u velikoj meri subjektivan, posebno na nivou cele zemlje. Ovaj zakljuak vai za sve etnike grupe (Srbe, Muslimane, Hrvate i Ostale). tavie, broj ovih konkretnih povratnika je uopte mali i to je jo jedan razlog to njihov uticaj ne moe biti znaajniji.
Prevod
1053
Prilog B4 Tabela 3(B4). Populacija koja je privremeno boravila u inostranstvu u vreme popisa 1991. i njen udeo u ukupnoj populaciji obuhvaenoj popisom, po etnikom sastavu i po optinama
Op{tina Ime op{tine Pop. U Pop. VAN % VAN % Srbi VAN % Muslim. VAN % Hrvati VAN % Ostali VAN
10014 10022 10049 10057 10065 10073 10081 10090 10103 10111 10120 10138 10146 10154 10162 10189 10197 10219 10227 10235 10243 10251 10260 10278 10286 10294 10308 10316 10324 10332 10359 10367 10375 10383 10391 10405 10413 10421 10430 10448 10456 10464 10472 10499 10502 10529 10537 10545 10553 10561 10570 10588 10596 10600 10618 10626 10634 10642 10669 10677 10685 10693 10707 10715 10723 10731 10740 10758 10766 10774 10782 10804 10812
BANOVI]I BANJA LUKA BIHA] BIJELJINA BILE]A BOSANSKA DUBICA BOSANSKA GRADI[KA BOSANSKA KRUPA BOSANSKI BROD BOSANSKI NOVI BOSANSKI PETROVAC BOSANSKI [AMAC BOSANSKO GRAHOVO BRATUNAC BR^KO BREZA BUGOJNO BUSOVAÂ CAZIN ÂJNIÊ ÂPLJINA ÊLINAC ÎTLUK DERVENTA DOBOJ DONJI VAKUF TOMISLAVGRAD FOÂ FOJNICA GACKO GLAMO^ GORAZDE GORNJI VAKUF GRAÂNICA GRADAÂC GRUDE HAN PIJESAK JABLANICA JAJCE KAKANJ KALESIJA KALINOVIK KISELJAK KLADANJ KLJU^ KONJIC KOTOR VARO[ KRE[EVO KUPRES LAKTA[I LI[TICA LIVNO LOPARE LUKAVAC LJUBINJE LJUBU[KI MAGLAJ MODRIÂ MOSTAR MRKONJI] GRAD NEUM NEVESINJE OD@AK OLOVO ORA[JE POSU[JE PRIJEDOR PRNJAVOR PROZOR NOVI TRAVNIK ROGATICA RUDO SANSKI MOST
26268 186709 66308 89789 13140 28566 55887 54869 32088 40518 15005 28743 7859 33073 76121 16969 43808 17604 58724 8874 26889 17652 13168 52344 98096 24124 22083 39821 15121 10668 12205 36712 22452 57289 51707 14080 6250 12306 43542 53196 38833 4655 21477 15542 35823 42206 34379 6209 8416 27917 23413 32307 28536 55457 4126 23720 41626 31304 122071 25680 3974 13886 23106 16652 24683 14131 106968 42377 18040 29570 21597 11426 55702
322 8983 4424 7199 144 3040 4087 3451 2050 1147 616 4217 452 546 11506 348 3081 1275 4685 82 993 1061 1915 4145 4453 420 7926 692 1174 120 388 861 2729 1845 4874 2278 98 385 1465 2754 2976 12 2687 528 1568 1672 2474 522 1202 1915 3747 8293 4001 1613 46 4620 1762 4309 4557 1715 351 562 6950 304 3684 3003 5575 4678 1720 1143 381 145 4605
1.2% 4.6% 6.3% 7.4% 1.1% 9.6% 6.8% 5.9% 6.0% 2.8% 3.9% 12.8% 5.4% 1.6% 13.1% 2.0% 6.6% 6.8% 7.4% 0.9% 3.6% 5.7% 12.7% 7.3% 4.3% 1.7% 26.4% 1.7% 7.2% 1.1% 3.1% 2.3% 10.8% 3.1% 8.6% 13.9% 1.5% 3.0% 3.3% 4.9% 7.1% 0.3% 11.1% 3.3% 4.2% 3.8% 6.7% 7.8% 12.5% 6.4% 13.8% 20.4% 12.3% 2.8% 1.1% 16.3% 4.1% 12.1% 3.6% 6.3% 8.1% 3.9% 23.1% 1.8% 13.0% 17.5% 5.0% 9.9% 8.7% 3.7% 1.7% 1.3% 7.6%
1.8% 5.3% 1.7% 7.8% 1.2% 7.9% 6.3% 4.1% 5.1% 1.7% 2.3% 8.0% 5.3% 1.2% 9.9% 2.1% 3.6% 2.6% 6.9% 1.0% 1.0% 5.5% 0.0% 8.5% 4.4% 1.4% 1.6% 1.4% 4.5% 1.1% 2.5% 1.7% 4.5% 3.0% 8.0% 22.2% 1.7% 0.2% 1.8% 1.5% 9.5% 0.1% 1.9% 2.6% 3.1% 0.5% 3.7% 5.9% 10.2% 5.5% 3.4% 3.7% 15.4% 2.6% 1.0% 4.6% 2.7% 12.9% 1.2% 6.4% 0.0% 3.2% 24.5% 1.7% 4.8% 11.1% 4.2% 10.5% 0.0% 0.9% 1.7% 1.2% 3.7%
0.6% 1.7% 7.1% 3.6% 1.0% 7.0% 5.3% 6.3% 4.4% 4.4% 5.8% 1.7% 0.0% 1.8% 4.7% 1.4% 4.0% 2.3% 7.3% 0.7% 0.8% 3.3% 0.0% 1.8% 1.7% 1.4% 5.7% 1.6% 2.1% 1.0% 4.3% 2.3% 5.7% 1.9% 2.6% 0.0% 1.2% 1.7% 2.0% 1.7% 6.4% 0.5% 5.7% 3.1% 5.3% 2.3% 3.6% 2.0% 3.9% 2.0% 11.1% 4.0% 5.1% 1.9% 1.5% 1.0% 2.9% 2.3% 2.1% 4.0% 0.0% 5.2% 2.5% 1.2% 1.2% 33.3% 5.3% 5.4% 4.3% 1.0% 1.6% 0.9% 9.6%
2.2% 4.7% 7.5% 10.2% 0.0% 6.6% 10.3% 12.9% 6.8% 7.7% 8.3% 18.4% 8.4% 5.0% 28.6% 4.9% 9.7% 11.3% 13.0% 0.0% 5.4% 7.9% 12.4% 8.2% 8.1% 5.9% 29.4% 5.4% 14.5% 0.0% 8.2% 3.8% 17.4% 5.3% 25.4% 13.6% 14.3% 4.5% 5.3% 10.6% 17.1% 0.0% 15.0% 0.0% 5.2% 8.4% 13.9% 9.1% 17.0% 6.0% 13.7% 26.3% 20.6% 5.8% 2.6% 17.0% 6.3% 20.1% 6.6% 5.8% 9.0% 10.0% 29.9% 7.4% 15.8% 17.3% 5.4% 5.4% 11.2% 7.0% 10.5% 0.0% 6.7%
4.6% 4.6% 8.3% 17.7% 0.1% 28.1% 13.0% 12.7% 7.3% 3.6% 25.3% 16.5% 6.5% 2.3% 17.8% 6.2% 16.9% 5.5% 13.0% 2.2% 5.0% 16.2% 60.8% 6.0% 11.3% 7.4% 31.7% 6.6% 2.4% 2.4% 12.9% 5.7% 18.4% 21.7% 29.8% 55.6% 3.2% 15.9% 3.7% 10.3% 12.9% 0.0% 20.9% 13.3% 5.1% 6.1% 6.0% 13.3% 18.0% 15.5% 41.0% 13.2% 30.5% 9.5% 1.9% 27.5% 14.0% 16.9% 3.3% 11.8% 5.9% 11.9% 27.9% 11.7% 10.0% 39.1% 6.5% 14.1% 14.9% 4.8% 7.3% 6.6% 26.9%
Napomena: Populacija U oznaava lica ija je DUI varijabla 00 (ili je, isto tako, SDRZ varijabla 000), populacija VAN ostale primere, to jest emigrante (one koji privremeno borave u inostranstvu).
1054
Prevod
Prilog B4
Op{tina Ime op{tine Pop. U Pop. VAN % VAN % Srbi VAN % Muslim. VAN % Hrvati VAN % Ostali VAN
10839 10847 10855 10863 10871 10880 10898 10901 10910 10928 10936 10944 10952 10979 10987 10995 11002 11029 11037 11045 11053 11061 11070 11088 11096 11100 11118 11126 11134 11142 11169 11177 11185 11193 11207 11215
SARAJEVO-CENTAR SARAJEVO-HAD@I]I SARAJEVO-ILID@A SARAJEVO-ILIJA[ SARAJEVO-NOVI GRAD SARAJEVO-NOVO SARAJEVO SARAJEVO-PALE SARAJEVO-STARI GRAD SARAJEVO-TRNOVO VOGO[]A SKENDER VAKUF SOKOLAC SRBAC SREBRENICA SREBRENIK STOLAC [EKOVICI [IPOVO TESLI] TE[ANJ TITOV DRVAR TRAVNIK TREBINJE TUZLA UGLJEVIK VARE[ VELIKA KLADU[A VISOKO VI[EGRAD VITEZ VLASENICA ZAVIDOVI]I ZENICA ZVORNIK @EPÊ @IVINICE Ukupno Bosna i Hercegovina
77749 23850 66295 24623 134860 93638 16021 49779 6927 24034 18722 14570 19328 36518 38373 18070 9408 14986 56412 46311 16944 66512 30739 127833 23948 21789 50601 45178 20636 26463 33161 55879 143080 78048 21827 53271 4142819
1537 350 1642 561 1756 1451 334 965 64 613 696 313 2512 148 2523 611 221 593 3442 2169 182 4235 257 3785 1639 414 2307 982 563 1396 781 1285 2437 3247 1139 1512 234213
1.9% 1.4% 2.4% 2.2% 1.3% 1.5% 2.0% 1.9% 0.9% 2.5% 3.6% 2.1% 11.5% 0.4% 6.2% 3.3% 2.3% 3.8% 5.8% 4.5% 1.1% 6.0% 0.8% 2.9% 6.4% 1.9% 4.4% 2.1% 2.7% 5.0% 2.3% 2.2% 1.7% 4.0% 5.0% 2.8% 5.4%
1.1% 0.6% 1.2% 1.8% 0.9% 1.1% 1.7% 1.3% 0.8% 1.7% 4.0% 1.8% 11.1% 0.5% 11.3% 0.7% 1.7% 3.5% 5.3% 3.6% 1.0% 1.0% 0.7% 2.5% 8.0% 1.0% 1.3% 1.0% 2.6% 1.9% 1.7% 1.5% 1.3% 5.2% 5.7% 4.2% 4.4%
1.5% 1.4% 2.4% 1.5% 1.2% 1.6% 2.0% 1.7% 0.7% 1.8% 0.6% 2.4% 8.8% 0.4% 2.8% 1.5% 0.9% 4.6% 2.1% 2.5% 0.0% 2.1% 1.1% 1.1% 3.3% 0.7% 4.2% 1.5% 2.4% 0.9% 2.1% 1.5% 1.1% 3.1% 2.4% 1.7% 2.9%
2.5% 5.4% 4.9% 5.7% 1.9% 2.2% 3.1% 2.7% 6.3% 5.6% 2.7% 0.0% 15.1% 0.0% 16.1% 6.8% 12.5% 9.7% 10.5% 11.4% 0.0% 12.2% 2.8% 4.4% 10.7% 2.6% 8.1% 7.1% 3.1% 8.3% 0.0% 4.9% 3.1% 13.9% 7.6% 3.3% 12.0%
3.5% 3.6% 4.3% 6.4% 2.0% 1.9% 9.7% 3.8% 8.8% 7.8% 8.3% 11.0% 18.5% 1.1% 27.1% 7.8% 21.6% 7.3% 9.5% 9.9% 2.4% 6.0% 0.7% 5.9% 13.8% 3.4% 10.7% 10.4% 6.6% 9.8% 17.9% 6.1% 2.7% 5.0% 7.3% 14.4% 7.9%
Napomena: Populacija U oznaava lica ija je DUI varijabla 00 (ili je, isto tako, SDRZ varijabla 000), populacija VAN ostale primere, to jest de facto emigrante (one koji privremeno borave u inostranstvu).
Prevod
1055
Prilog B4 Tabela 4(B4). Nacionalni sastav u predratnim optinama u Bosni i Hercegovini procenjen za de jure i de facto populaciju prema popisu stanovnitva 1991. godine
Op{tina 10014 10022 10049 10057 10065 10073 10081 10090 10103 10111 10120 10138 10146 10154 10162 10189 10197 10219 10227 10235 10243 10251 10260 10278 10286 10294 10308 10316 10324 10332 10359 10367 10375 10383 10391 10405 10413 10421 10430 10448 10456 10464 10472 10499 10502 10529 10537 10545 10553 10561 10570 10588 10596 10600 10618 10626 10634 10642 10669 10677 10685 10693 10707 10715 10723 10731 10740 10758 10766 10774 10782 10804 10812 Ime op{tine BANOVI]I BANJA LUKA BIHA] BIJELJINA BILE]A BOSANSKA DUBICA BOSANSKA GRADI[KA BOSANSKA KRUPA BOSANSKI BROD BOSANSKI NOVI BOSANSKI PETROVAC BOSANSKI [AMAC BOSANSKO GRAHOVO BRATUNAC BR^KO BREZA BUGOJNO BUSOVAÂ CAZIN ÂJNIÊ ÂPLJINA ÊLINAC ÎTLUK DERVENTA DOBOJ DONJI VAKUF TOMISLAVGRAD FOÂ FOJNICA GACKO GLAMO^ GORA@DE GORNJI VAKUF GRAÂNICA GRADAÂC GRUDE HAN PIJESAK JABLANICA JAJCE KAKANJ KALESIJA KALINOVIK KISELJAK KLADANJ KLJU^ KONJIC KOTOR VARO[ KRE[EVO KUPRES LAKTA[I LI[TICA LIVNO LOPARE LUKAVAC LJUBINJE LJUBU[KI MAGLAJ MODRIÂ MOSTAR MRKONJI] GRAD NEUM NEVESINJE OD@AK OLOVO ORA[JE POSU[JE PRIJEDOR PRNJAVOR PROZOR NOVI TRAVNIK ROGATICA RUDO SANSKI MOST Svi Srbi 17.0% 54.5% 17.9% 59.1% 80.0% 68.7% 59.6% 23.7% 33.3% 60.2% 74.8% 41.3% 94.9% 34.1% 20.7% 12.2% 18.5% 3.3% 1.2% 52.6% 13.5% 88.5% 0.1% 40.6% 38.8% 38.8% 1.9% 45.2% 1.0% 61.7% 79.0% 26.2% 0.4% 22.9% 19.8% 0.1% 57.9% 4.0% 19.2% 8.8% 18.3% 60.6% 3.0% 24.6% 49.5% 15.1% 38.1% 0.5% 50.6% 81.0% 0.5% 9.6% 56.1% 21.3% 89.8% 0.2% 30.7% 35.2% 18.8% 76.8% 4.8% 74.1% 18.9% 18.8% 14.9% 0.1% 42.2% 71.2% 0.2% 13.3% 38.2% 70.4% 42.1% Svi Muslim. 72.0% 14.5% 66.0% 31.1% 14.6% 20.3% 26.4% 73.9% 12.0% 33.6% 21.0% 6.8% 0.1% 64.0% 44.0% 75.5% 41.9% 44.7% 97.2% 44.8% 27.2% 7.7% 0.7% 12.5% 40.1% 55.0% 10.5% 51.2% 49.2% 35.6% 17.9% 69.9% 55.8% 71.9% 59.6% 0.0% 40.1% 71.6% 38.6% 54.4% 79.2% 36.7% 40.4% 72.2% 47.2% 54.2% 30.1% 22.7% 8.3% 1.4% 0.0% 14.2% 36.8% 66.6% 8.0% 5.6% 45.0% 29.1% 34.5% 11.9% 4.4% 22.9% 20.7% 74.9% 6.7% 0.0% 43.8% 15.2% 36.5% 37.8% 60.0% 27.1% 46.6% Svi Hrvati 2.1% 14.8% 7.9% 0.5% 0.3% 1.5% 5.7% 0.2% 41.0% 1.0% 0.3% 44.7% 2.7% 0.1% 25.4% 4.9% 34.2% 48.1% 0.2% 0.1% 53.7% 0.4% 98.3% 38.8% 12.9% 2.8% 86.6% 0.2% 40.6% 0.3% 1.5% 0.2% 42.5% 0.2% 15.2% 99.1% 0.1% 18.1% 35.1% 29.6% 0.1% 0.4% 51.8% 0.2% 0.9% 26.2% 29.0% 69.8% 39.6% 8.6% 98.9% 72.2% 3.9% 3.7% 0.9% 92.2% 19.3% 27.5% 34.0% 7.8% 87.7% 1.5% 54.3% 3.8% 75.1% 99.0% 5.6% 3.7% 62.0% 39.6% 0.1% 0.0% 7.2% Svi Ostali 9.0% 16.1% 8.2% 9.3% 5.1% 9.5% 8.3% 2.2% 13.7% 5.2% 3.9% 7.2% 2.2% 1.8% 10.0% 7.3% 5.4% 3.9% 1.3% 2.6% 5.6% 3.5% 0.9% 8.1% 8.2% 3.4% 1.0% 3.4% 9.2% 2.3% 1.7% 3.7% 1.3% 5.0% 5.4% 0.8% 2.0% 6.3% 7.1% 7.3% 2.4% 2.3% 4.8% 3.0% 2.4% 4.4% 2.8% 6.9% 1.4% 9.0% 0.5% 3.9% 3.2% 8.4% 1.3% 2.0% 5.0% 8.2% 12.7% 3.4% 3.1% 1.5% 6.1% 2.5% 3.4% 0.9% 8.3% 10.0% 1.2% 9.3% 1.7% 2.5% 4.2% Srbi u BH 16.9% 54.1% 18.8% 58.9% 79.9% 69.9% 59.9% 24.2% 33.7% 60.9% 76.1% 43.6% 95.0% 34.3% 21.4% 12.2% 19.1% 3.4% 1.2% 52.5% 13.8% 88.7% 0.1% 40.1% 38.8% 39.0% 2.6% 45.3% 1.0% 61.7% 79.4% 26.3% 0.5% 23.0% 19.9% 0.0% 57.8% 4.1% 19.5% 9.1% 17.8% 60.6% 3.3% 24.8% 50.1% 15.6% 39.4% 0.5% 51.9% 81.8% 0.6% 11.7% 54.1% 21.4% 89.9% 0.3% 31.1% 34.9% 19.3% 76.7% 5.2% 74.7% 18.5% 18.9% 16.3% 0.1% 42.6% 70.7% 0.2% 13.7% 38.2% 70.4% 43.8% Muslim. u BH Hrvati u BH 72.4% 15.0% 65.4% 32.3% 14.6% 20.9% 26.8% 73.6% 12.2% 33.1% 20.6% 7.6% 0.2% 63.9% 48.3% 76.0% 43.1% 46.9% 97.3% 44.9% 28.0% 7.9% 0.8% 13.3% 41.2% 55.2% 13.4% 51.2% 51.9% 35.7% 17.7% 69.9% 59.0% 72.8% 63.5% 0.0% 40.2% 72.6% 39.1% 56.2% 79.9% 36.7% 42.9% 72.3% 46.7% 55.1% 31.1% 24.2% 9.2% 1.4% 0.0% 17.1% 39.9% 67.2% 7.9% 6.6% 45.6% 32.4% 35.1% 12.2% 4.8% 22.6% 26.2% 75.3% 7.6% 0.0% 43.6% 15.9% 38.3% 38.9% 60.1% 27.2% 45.6% 2.0% 14.8% 7.8% 0.5% 0.3% 1.6% 5.5% 0.2% 40.6% 0.9% 0.3% 41.8% 2.6% 0.1% 20.9% 4.8% 33.0% 45.7% 0.2% 0.1% 52.6% 0.4% 98.6% 38.5% 12.4% 2.7% 83.0% 0.2% 37.4% 0.3% 1.4% 0.2% 39.4% 0.2% 12.4% 99.5% 0.1% 17.8% 34.4% 27.8% 0.1% 0.4% 49.5% 0.2% 0.9% 25.0% 26.8% 68.8% 37.6% 8.6% 99.0% 66.9% 3.5% 3.6% 0.9% 91.4% 18.8% 25.0% 32.9% 7.8% 86.8% 1.4% 49.5% 3.6% 72.6% 99.2% 5.6% 3.8% 60.3% 38.2% 0.1% 0.0% 7.2% Ostali u BH 8.7% 16.1% 8.0% 8.2% 5.2% 7.5% 7.8% 2.0% 13.5% 5.1% 3.0% 6.9% 2.2% 1.8% 9.4% 7.0% 4.8% 3.9% 1.3% 2.6% 5.5% 3.1% 0.4% 8.2% 7.6% 3.2% 1.0% 3.2% 9.7% 2.3% 1.5% 3.5% 1.2% 4.0% 4.1% 0.4% 1.9% 5.5% 7.0% 6.8% 2.2% 2.3% 4.3% 2.7% 2.4% 4.3% 2.8% 6.5% 1.4% 8.1% 0.4% 4.3% 2.5% 7.8% 1.3% 1.7% 4.5% 7.7% 12.7% 3.2% 3.2% 1.4% 5.7% 2.3% 3.5% 0.7% 8.2% 9.5% 1.1% 9.2% 1.6% 2.4% 3.3%
Napomena: Populacija u BH oznaava lica ija je DUI varijabla 00 (ili je, isto tako SDRZ varijabla 000), to jest oni koji su de facto boravili u BiH 1991. godine, dok Svi (de jure) populacija ukljuuje i lica koja su privremeno boravila (bila zaposlena ili ne) u inostranstvu.
1056
Prevod
Prilog B4
Tabela 4(B4). Nastavak
Op{tina 10839 10847 10855 10863 10871 10880 10898 10901 10910 10928 10936 10944 10952 10979 10987 10995 11002 11029 11037 11045 11053 11061 11070 11088 11096 11100 11118 11126 11134 11142 11169 11177 11185 11193 11207 11215 Ime op{tine SARAJEVO-CENTAR SARAJEVO-HAD@ICI SARAJEVO-ILID@A SARAJEVO-ILIJA[ SARAJEVO-NOVI GRAD SARAJEVO-NOVO SARAJEVO SARAJEVO-PALE SARAJEVO-STARI GRAD SARAJEVO-TRNOVO VOGO[]A SKENDER VAKUF SOKOLAC SRBAC SREBRENICA SREBRENIK STOLAC [EKOVI]I [IPOVO TESLI] TE[ANJ TITOV DRVAR TRAVNIK TREBINJE TUZLA UGLJEVIK VARE[ VELIKA KLADU[A VISOKO VI[EGRAD VITEZ VLASENICA ZAVIDOVICI ZENICA ZVORNIK @EPÊ @IVINICE Ukupno Bosna i Hercegovina Svi Srbi 20.9% 26.3% 36.8% 45.0% 27.5% 34.5% 69.0% 10.1% 29.5% 35.7% 68.3% 68.4% 88.7% 22.7% 13.0% 21.0% 93.6% 79.1% 55.1% 6.3% 97.0% 11.0% 68.9% 15.4% 56.5% 16.4% 4.3% 16.2% 31.8% 5.4% 42.3% 20.4% 15.4% 38.0% 9.9% 6.4% 31.2% Svi Muslim. 49.8% 63.4% 43.1% 42.0% 50.6% 35.4% 26.7% 77.4% 68.2% 50.7% 5.5% 30.2% 4.3% 75.2% 74.6% 43.1% 3.4% 19.0% 21.3% 72.0% 0.2% 44.9% 17.8% 47.4% 39.5% 30.2% 91.0% 74.4% 63.5% 41.3% 55.1% 59.7% 55.2% 59.1% 47.0% 80.2% 43.4% Svi Hrvati 6.8% 3.1% 10.2% 6.9% 6.5% 9.2% 0.8% 2.2% 0.2% 4.3% 24.6% 0.1% 0.6% 0.1% 6.7% 33.1% 0.1% 0.2% 15.9% 18.4% 0.2% 36.9% 4.0% 15.3% 0.2% 40.4% 1.4% 4.1% 0.2% 45.4% 0.1% 13.2% 15.4% 0.2% 39.6% 7.2% 17.4% Svi Ostali 22.5% 7.2% 9.9% 6.1% 15.4% 20.8% 3.5% 10.3% 2.1% 9.2% 1.6% 1.3% 6.4% 2.1% 5.8% 2.8% 2.9% 1.7% 7.7% 3.3% 2.7% 7.2% 9.3% 22.0% 3.7% 13.1% 3.3% 5.4% 4.5% 7.9% 2.4% 6.7% 14.0% 2.8% 3.5% 6.2% 8.1% Srbi u BH 21.1% 26.5% 37.3% 45.1% 27.6% 34.7% 69.3% 10.2% 29.5% 36.0% 68.0% 68.6% 89.1% 22.7% 12.3% 21.5% 94.1% 79.4% 55.3% 6.4% 97.0% 11.6% 69.0% 15.4% 55.6% 16.5% 4.4% 16.3% 31.8% 5.5% 42.6% 20.5% 15.4% 37.5% 9.8% 6.3% 31.5% Muslim. u BH Hrvati u BH 50.0% 63.4% 43.1% 42.4% 50.6% 35.4% 26.7% 77.5% 68.4% 51.1% 5.7% 30.1% 4.4% 75.2% 77.3% 43.9% 3.4% 18.8% 22.2% 73.4% 0.2% 46.8% 17.7% 48.2% 40.8% 30.6% 91.1% 74.9% 63.7% 43.1% 55.3% 60.2% 55.5% 59.6% 48.2% 81.1% 44.5% 6.8% 3.0% 9.9% 6.6% 6.4% 9.2% 0.8% 2.2% 0.2% 4.2% 24.8% 0.1% 0.6% 0.1% 6.0% 31.9% 0.1% 0.2% 15.1% 17.1% 0.2% 34.4% 3.9% 15.1% 0.2% 40.1% 1.3% 3.9% 0.2% 43.9% 0.1% 12.9% 15.2% 0.1% 38.5% 7.1% 16.1% Ostali u BH 22.1% 7.1% 9.7% 5.9% 15.3% 20.7% 3.3% 10.1% 1.9% 8.7% 1.5% 1.2% 5.9% 2.1% 4.5% 2.7% 2.4% 1.6% 7.4% 3.1% 2.6% 7.2% 9.3% 21.3% 3.4% 12.9% 3.1% 5.0% 4.3% 7.5% 2.0% 6.4% 13.9% 2.8% 3.4% 5.5% 7.8%
Napomena: Populacija u BH oznaava lica ija je DUI varijabla 00 (ili je, isto tako SDRZ varijabla 000), to jest oni koji su de facto boravili u BiH 1991. godine, dok Svi (de jure) populacija ukljuuje i lica koja su privremeno boravila (bila zaposlena ili ne) u inostranstvu.
Prevod
1057
Prilog B4 Tabela 5(B4). Deo izbeglica koji su napustili Bosnu i Hercegovinu posle popisa 1991. meu biraima izvan zemlje 1998. godine, po optinama i nacinalnoj pripadnosti
Op{tina 10014 10022 10049 10057 10065 10073 10081 10090 10103 10111 10120 10138 10146 10154 10162 10189 10197 10219 10227 10235 10243 10251 10260 10278 10286 10294 10308 10316 10324 10332 10359 10367 10375 10383 10391 10405 10413 10421 10430 10448 10456 10464 10472 10499 10502 10529 10537 10545 10553 10561 10570 10588 10596 10600 10618 10626 10634 10642 10669 10677 10685 10693 10707 10715 10723 10731 10740 10758 10766 10774 10782 10804 10812 Ime op{tine BANOVI]I BANJA LUKA BIHA] BIJELJINA BILE]A BOSANSKA DUBICA BOSANSKA GRADI[KA BOSANSKA KRUPA BOSANSKI BROD BOSANSKI NOVI BOSANSKI PETROVAC BOSANSKI [AMAC BOSANSKO GRAHOVO BRATUNAC BR^KO BREZA BUGOJNO BUSOVAÂ CAZIN ÂJNIÊ ÂPLJINA ÊLINAC ÎTLUK DERVENTA DOBOJ DONJI VAKUF TOMISLAVGRAD FOÂ FOJNICA GACKO GLAMO^ GORA@DE GORNJI VAKUF GRAÂNICA GRADAÂC GRUDE HAN PIJESAK JABLANICA JAJCE KAKANJ KALESIJA KALINOVIK KISELJAK KLADANJ KLJU^ KONJIC KOTOR VARO[ KRE[EVO KUPRES LAKTA[I LI[TICA LIVNO LOPARE LUKAVAC LJUBINJE LJUBU[KI MAGLAJ MODRIÂ MOSTAR MRKONJI] GRAD NEUM NEVESINJE OD@AK OLOVO ORASJE POSU[JE PRIJEDOR PRNJAVOR PROZOR NOVI TRAVNIK ROGATICA RUDO SANSKI MOST OC bira~i '98 316 10476 1669 9428 733 2691 6115 1338 2345 4491 576 1644 11 1918 7783 305 3555 782 2225 529 1163 463 250 3791 6791 972 1534 2214 540 512 643 1520 2026 1246 1650 172 71 323 4121 2104 2370 27 1019 454 3731 1209 3307 239 475 205 429 1586 919 1095 43 875 1375 5040 7169 666 50 267 3037 332 754 182 14987 1996 1298 862 792 741 6181 Izbeglice 270 10093 1081 9068 727 2443 5681 961 2158 4256 531 1302 3 1780 6514 249 2744 467 1359 513 1091 407 88 3364 6234 896 778 2100 390 500 586 1341 1321 987 1099 31 67 264 3731 1684 1734 25 692 346 3321 840 2806 149 338 153 113 973 625 872 39 619 1050 4514 6477 571 31 201 2173 279 435 40 14027 1638 1028 663 746 730 5226 % Izbeglica 85.4% 96.3% 64.8% 96.2% 99.2% 90.8% 92.9% 71.8% 92.0% 94.8% 92.2% 79.2% 27.3% 92.8% 83.7% 81.6% 77.2% 59.7% 61.1% 97.0% 93.8% 87.9% 35.2% 88.7% 91.8% 92.2% 50.7% 94.9% 72.2% 97.7% 91.1% 88.2% 65.2% 79.2% 66.6% 18.0% 94.4% 81.7% 90.5% 80.0% 73.2% 92.6% 67.9% 76.2% 89.0% 69.5% 84.9% 62.3% 71.2% 74.6% 26.3% 61.3% 68.0% 79.6% 90.7% 70.7% 76.4% 89.6% 90.3% 85.7% 62.0% 75.3% 71.6% 84.0% 57.7% 22.0% 93.6% 82.1% 79.2% 76.9% 94.2% 98.5% 84.5% % izb. Srbi 64.0% 58.6% 80.0% 58.0% 80.0% 40.5% 39.5% 60.7% 82.0% 70.0% 34.8% 43.8% 0.0% 50.0% 66.0% 93.3% 87.7% 100.0% 80.0% 75.0% 90.9% 51.2% 47.5% 62.9% 72.7% 100.0% 78.6% 100.0% 47.8% 76.0% 100.0% 66.7% 50.0% 75.0% 89.8% 86.4% 46.7% 66.7% 52.4% 53.1% 100.0% 62.5% 72.0% 53.2% 92.9% 39.3% 79.5% 66.7% 100.0% 70.0% 48.6% 92.7% 34.4% 100.0% 20.0% 38.0% 66.7% 76.9% 61.0% 43.9% 100.0% 94.1% 100.0% 80.0% 50.9% % izb. Muslim. 89.1% 98.9% 64.6% 96.8% 99.3% 93.3% 94.8% 71.5% 97.3% 94.9% 94.7% 97.6% 92.7% 91.4% 80.8% 76.5% 67.8% 61.2% 97.1% 97.3% 96.0% 100.0% 98.4% 94.8% 92.9% 90.9% 95.3% 61.2% 97.6% 93.8% 88.3% 66.9% 83.1% 76.9% 94.3% 83.6% 91.6% 75.1% 72.2% 92.6% 75.6% 77.4% 89.5% 66.7% 90.4% 68.6% 93.8% 94.1% 91.4% 74.2% 80.8% 92.3% 100.0% 80.2% 98.2% 94.6% 89.0% 100.0% 78.6% 97.4% 85.5% 93.3% 94.1% 90.7% 89.7% 83.9% 94.1% 98.8% 86.2% % izb. Hrvati 63.6% 90.3% 51.1% 88.2% 100.0% 93.3% 80.3% 75.0% 83.6% 100.0% 100.0% 71.6% 100.0% 100.0% 61.0% 83.9% 77.4% 56.7% 50.0% 56.8% 100.0% 27.1% 84.0% 81.2% 86.2% 16.9% 85.7% 74.7% 100.0% 40.0% 33.3% 63.7% 100.0% 56.4% 18.2% 76.9% 88.2% 81.3% 100.0% 61.5% 75.0% 69.5% 71.6% 59.7% 56.1% 79.3% 26.5% 27.4% 62.5% 89.7% 20.6% 64.0% 68.0% 61.9% 81.0% 17.4% 48.5% 78.1% 51.0% 22.1% 82.6% 85.0% 48.5% 73.8% 100.0% 77.5% % izb. Ostali 83.3% 96.7% 72.7% 96.3% 100.0% 80.1% 89.2% 91.2% 95.6% 97.1% 92.0% 92.1% 100.0% 100.0% 92.6% 80.0% 75.8% 68.4% 50.0% 100.0% 95.8% 93.1% 83.3% 95.7% 91.0% 92.1% 45.5% 89.6% 100.0% 100.0% 83.3% 97.8% 43.8% 52.6% 58.4% 0.0% 100.0% 70.8% 95.2% 83.3% 96.1% 53.3% 77.3% 90.3% 88.5% 83.1% 100.0% 100.0% 76.5% 0.0% 84.6% 55.9% 70.8% 100.0% 87.5% 73.1% 93.0% 96.6% 89.7% 100.0% 75.0% 85.5% 84.6% 82.1% 0.0% 93.6% 76.6% 100.0% 81.2% 95.8% 85.7% 60.3%
Napomena: Izbeglice su lica ija je DUI varijabla 00 (ili je, isto tako, SDRZ varijabla 000), to jest oni koji su de facto boravili u Bosni i Hercegovini 1991. godine, ali su zemlju napustili posle popisa stanovnitva 1991. godine, a registrovani su kao birai izvan zemlje (OC) za izbore 1998. godine, to jest radi se o postpopisnim izbeglicama.
1058
Prevod
Prilog B4
Op{tina 10839 10847 10855 10863 10871 10880 10898 10901 10910 10928 10936 10944 10952 10979 10987 10995 11002 11029 11037 11045 11053 11061 11070 11088 11096 11100 11118 11126 11134 11142 11169 11177 11185 11193 11207 11215 Ime op{tine SARAJEVO-CENTAR SARAJEVO-HAD@ICI SARAJEVO-ILID@A SARAJEVO-ILIJA[ SARAJEVO-NOVI GRAD SARAJEVO-NOVO SARAJEVO SARAJEVO-PALE SARAJEVO-STARI GRAD SARAJEVO-TRNOVO VOGO[]A SKENDER VAKUF SOKOLAC SRBAC SREBRENICA SREBRENIK STOLAC [EKOVICI [IPOVO TESLI] TE[ANJ TITOV DRVAR TRAVNIK TREBINJE TUZLA UGLJEVIK VARE[ VELIKA KLADU[A VISOKO VI[EGRAD VITEZ VLASENICA ZAVIDOVI]I ZENICA ZVORNIK @EPÊ @IVINICE Ukupno Bosna i Hercegovina OC bira~i '98 2539 595 2693 464 3517 2414 131 1420 96 873 277 138 238 1745 842 931 65 532 2894 1618 44 2099 2686 1904 1099 753 2043 831 2154 896 1703 1525 2643 8469 789 1032 209440 Izbeglice 2369 522 2523 419 3286 2253 106 1262 86 792 219 101 157 1714 586 864 55 476 2564 1275 35 1512 2660 1651 978 702 1677 648 2007 612 1544 1325 2275 7946 551 888 181273 % izbeglica 93.3% 87.7% 93.7% 90.3% 93.4% 93.3% 80.9% 88.9% 89.6% 90.7% 79.1% 73.2% 66.0% 98.2% 69.6% 92.8% 84.6% 89.5% 88.6% 78.8% 79.5% 72.0% 99.0% 86.7% 89.0% 93.2% 82.1% 78.0% 93.2% 68.3% 90.7% 86.9% 86.1% 93.8% 69.8% 86.0% 86.6% % izb. Srbi 96.7% 90.9% 96.9% 65.0% 91.8% 92.9% 52.4% 84.4% 100.0% 81.3% 52.1% 11.1% 31.6% 85.7% 61.0% 100.0% 33.3% 60.0% 62.7% 82.4% 75.0% 88.9% 75.0% 87.9% 60.0% 88.2% 83.3% 92.0% 63.6% 71.4% 71.4% 93.8% 89.3% 64.2% 84.2% 82.6% 63.8% % izb. Muslim. 92.7% 86.5% 93.6% 90.8% 92.7% 92.4% 84.7% 88.9% 87.8% 91.7% 100.0% 78.4% 92.5% 98.2% 76.5% 96.8% 98.1% 90.6% 94.1% 81.7% 100.0% 72.7% 99.2% 86.8% 90.3% 90.8% 82.4% 77.3% 93.2% 84.3% 91.0% 89.4% 81.3% 93.9% 74.6% 85.4% 90.8% % izb. Hrvati 94.8% 90.0% 92.4% 91.3% 94.5% 92.9% 100.0% 91.3% 100.0% 86.4% 83.4% 100.0% 100.0% 43.9% 49.4% 100.0% 81.6% 70.7% 69.7% 92.9% 83.9% 100.0% 93.0% 80.0% 80.0% 100.0% 61.0% 100.0% 69.5% 92.2% 100.0% 62.0% 95.8% 68.5% % izb. Ostali 94.1% 100.0% 95.9% 95.6% 97.2% 96.5% 100.0% 89.3% 100.0% 91.0% 41.7% 50.0% 70.6% 100.0% 31.3% 100.0% 0.0% 82.4% 94.4% 82.5% 100.0% 89.4% 99.0% 89.3% 83.5% 97.7% 75.3% 74.5% 97.2% 78.5% 81.5% 83.3% 86.7% 98.9% 75.0% 75.6% 90.7%
Napomena: Izbeglice su lica ija je DUI varijabla 00 (ili je, isto tako, SDRZ varijabla 000), to jest oni koji su de facto boravili u Bosni i Hercegovini 1991. godine, ali su zemlju napustili posle popisa stanovnitva 1991. godine, a registrovani su kao birai izvan zemlje (OC) za izbore 1998. godine, to jest radi se o postpopisnim izbeglicama.
Prevod
1059
Prilog B5
PRILOG B. IZVORI PODATAKA I KORIENI METODI PRILOG B5. OEBS-ov SPISAK BIRAA ZA 1997. GODINU
Svi postdejtonski izbori u Bosni i Hercegovini, ukljuujui i one 1997. i 1998. godine, odrani su pod nadzorom Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS). Za potrebe izbora, OEBS je uspostavio spisak osoba koje mogu da glasaju, takozvani OEBS-ov spisak biraa. Razrada spiska biraa i unoenje podataka izvreni su pod rukovodstvom OEBS-ve kancelarije u Sarajevu. O pravu na glasanje raspravlja IV lan Aneksa 3 Dejtonskog mirovnog sporazuma: Svaki dravljanin Bosne i Hercegovine s navrenih 18 godina, ije se ime nalazi na popisu stanovnitva Bosne i Hercegovine iz 1991. ima prema izbornim pravilima i propisima pravo glasanja. Mesta za registraciju biraa ustanovljena su u svim optinama u Bosni i Hercegovini i u mnogim stranim zemljama. Poto je pravo glasanja 1997. (i 1998) godine bilo zasnovano na prisustvu dotine osobe tokom popisa stanovnitva 1991. godine, biraki spisak je podskup popisa stanovnitva iz 1991. godine. Prema tome, sva lica iz birakog spiska trebalo bi da su isto tako ukljuena u popis stanovnitva. Meutim, neki ljudi mogli su da budu u inostranstvu za vreme popisa stanovnitva ili iz drugih razloga nisu obuhvaeni popisom. Ukoliko je takvih lica stvarno bilo, radilo se samo o neznatnom procentu populacije. tavie, takva lica mogla su da ponude dokaz o tome da imaju pravo glasanja, pa su ipak imala mogunost da glasaju. Lica koja su elela da glasaju na lokalnim izborima 1997. (i 1998.) godine morala su prvo da se upiu u birake spiskove. Elektronski formular za glasanje beleio je sledee osnovne podatke: prezime, ime, pol, datum roenja i jedinstveni matini broj. Biraki spisak za 1997. (1998) godinu sadravao je i etiri stavke koje su se odnosile na lokaciju biraa 1997. (1998), kao i 1991. godine. Optina boravka 1991, kako je prijavljena u popisu stanovnika 1991. godine; Optina boravka 1997. (1998), samoprijavljeno; Optina ili drava u kojoj je izvrena registracija 1997. (1998); Optina za izbore u kojoj je lice elelo da glasa 1997. (1998).
Bilo je dozvoljeno registrovanje i glasanje i u odsustvu. Optina registrovanja smatra se dobrim indikatorom podruja na kom su ljudi u stvari iveli kad su se registrovali. Stoga se ta varijabla moe uzeti kao znaajan izvor statistikih podataka o de facto populaciji koja je ivela u Bosni i Hercegovini 1997. (1998) godine. Razliite stavke o optinama u kojima su ljudi iveli i registrovali se da glasaju 1997. (1998) godine mogu se upotrebiti za prouavanje promena boravita od 1991. do 1997. (1998) godine. Da bismo bili sigurni kad je re o tome gde su 1991. godine boravili oni koji su glasali 1997. (1998), primenili smo pojedinano uparivanje kako bismo podatke za 1991. godinu povezali sa podacima za 1997. (1998). godinu. Informacije sadrane u birakim spiskovima za 1997. (1998) godine stavio nam je na raspolaganje OEBS. Podaci iz birakih spiskova pokazuju neke od istih problema s kvalitetom kao i popis stanovnitva. Premda su greke uopteno govorei ree u birakim
1060
Prevod
Prilog B5 spiskovima iz 1997. (1998) godine nego u popisu stanovnitva iz 1991, manjkavosti kod imena do kojih je dolo usled optikog skeniranja formulara esto stvaraju probleme pri utvrivanju identiteta. Imena sa birakih spiskova, kao i ona iz popisa stanovnitva, sva su proverena i ispravljena pomou razliitih kompjuterskih programa, kao i manuelnim postupkom. Sve to obavljeno je uz pomo ljudi kojima je maternji jezik B/H/S i kojima je bliska tradicija nadevanja imena u Bosni i Hercegovini.
Registracija za glasanje bila je dobrovoljna, to podrazumeva da je biraki spisak samo jedan od uzoraka posleratne populacije, jer iskljuuje one koji se nisu registrovali za glasanje zato to ih to nije zanimalo ili zato to su bili bolesni, premladi ili prestari. Broj lica koja su se registrovala za glasanje na izborima 1997. godine bio je 2,56 miliona, a priblino 150.000 novih biraa registrovalo se dodatno 1998. godine. Tako je preklapanje ta dva biraka spiska bilo znatno. Spojili smo pojedinane podatke iz ta dva spiska i uspostavili jedinstvenu bazu od 2.674.506 zapisa. Od 2,67 miliona zapisa priblino 2,13 miliona (to jest 2.125.999) biraa upareno je u naem projektu s populacijom iz popisa stanovnitva 1991. godine. To je dalo stopu uparivanja od 79,5 odsto. Od ukupno 2,13 miliona zapisa, za 319.405 biraa prijavljeno je da su izvan zemlje, dok ih je 1.805.419 bilo u zemlji. Nekih 1.175 zapisa imalo je neitljivu ifru lokacije, tako da su iskljueni iz analize. Takoe smo proverili duplikate i uporedili spojene birake spiskove sa spiskovima umrlih u Bosni i Hercegovini koje imamo na raspolaganju u Tuilatvu. Dodatno je iskljueno 864 zapisa zbog mogunosti da se pojave u izvorima podataka o mortalitetu, a 730 zapisa iskljueno je iz analize zbog mogunosti da su duplikati. Treba obratiti panju na to da bi se iskljueni zapisi mogli sa izvesnou verifikovati ukoliko vie informacija o dotinim licima bude stajalo na raspolaganju. Ukupan broj stanovnika Bosne i Hercegovine 1991. godine iznosio je priblino 4,3 miliona, dok je procena od 3,4 miliona za 1995. godinu uzeta iz Predvianjima o razvoju svetske populacije u 1998. godini /1998 World Population Prospects/ (Ujedinjene nacije, 1999). Jasno je da 2,13 miliona biraa predstavlja velik i pouzdan uzorak za populaciju stariju od 18 godina. Taj broj je dovoljno velik da se izbegnu greke vezane za lica koja nisu registrovana za glasanje. Bilo je tvrdnji da su se neki ljudi lano registrovali za glasanje, posebno za izbore 1997. godine. Pretpostavlja se da su tu navodnu prevaru izvrila lica koja su se iz politikih razloga registrovala pod lanim imenima. To je detaljno istraeno u sluaju Srebrenice i nije pronaen nikakav dokaz o masovnoj prevari u registraciji biraa 1997. godine.1 Sledei problem karakteristian za birake spiskove iz 1997-98. godine jeste povratak izbeglica i raseljenih lica. Konkretno, biraki spiskovi iz 1997-98. godine potcenili su broj lica koja su pobegla iz svojih domova ukoliko se vei broj ljudi pre 1997-98. godine vratio u svoje predratno mesto boravka. Dejtonski mirovni sporazum jasno odreuje da treba omoguiti povratak izbeglica i interno raseljenih lica iz Bosne i Hercegovine. Poto su nai posleratni podaci prikupljeni tokom 1997-98. godine, mogue je da su se neke izbeglice ili interno raseljena lica ve vratila u svoju predratnu optinu boravka. Veruje se da je uticaj tog problema neznatan za 1996-1997.
Od 7.490 lica za koja se veruje da su nestala posle pada srebrenike enklave, samo devet lica naeno je kako na spiskovima nestalih lica, tako i u registrima biraa za 1997. i 1998. godinu. Videti Report on the Number of Missing and Dead from Srebrenica /Izvetaj o broju nestalih i mrtvih iz Srebrenice/, Helge Brunborg i Henrik Urdal, Tuilatvo, MKSJ, 12. februar 2000.
1
Prevod
1061
Prilog B5 godinu, budui da, prema zvaninim statistikim pokazateljima (videti u daljem tekstu), povratak izbeglica i interno raseljenih lica u njihove predratne domove u periodu do 1997. godine nije bio ni blizu kraja. Konano, ukoliko je bilo izbeglica ili raseljenih lica koji su se vratili u svoja predratna mesta boravka, to bi samo smanjilo broj raseljenih lica i izbeglica.
Prema procenama iz 1998. godine koje je dao Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za izbeglice (UNHCR, UNHCR (1998)), u Bosni i Hercegovini je sredinom 1998. godine priblino 820.000 ljudi ostalo raseljeno iz svojih predratnih domova, od ega je 450.000 bilo u Federaciji Bosne i Hercegovine, a 366.000 u Republici Srpskoj. Osim toga, sredinom 1998. godine, za vie od 550.000 izbeglica iz Bosne i Hercegovine bilo je jo uvek nuno nai trajno reenje. Najvei broj izbeglica iz Bosne i Hercegovine naao je smetaj u Jugoslaviji (to jest u Srbiji i Crnoj Gori, 226.000) i u Hrvatskoj (34.500), dok je manji broj bio u Bivoj Jugoslovenskoj Republici Makedoniji (3.000) i Sloveniji (4.500). Izvan bive Jugoslavije, Nemaka i vajcarska pruili su utoite najveem broju izbeglica (ukupno 254.000). Prema kancelariji UNHCR-a u Sarajevu (http://www.unhcr.ba i linim komunikacijama sa Slubom za odnose s javnou), 1996-97. godine ukupan broj izbeglica i raseljenih lica koja su se vratila u Republiku Srpsku bio je 83.518. Od tog broja, u 1996-97. godini samo 966 Muslimana i 159 Hrvata vratilo se u RS (1,2% Muslimana i 0,2% Hrvata u odnosu na ukupan broj povratnika). Gotovo svi koji su se u tom periodu vraali u RS bili su Srbi, 82.306 (98,5%). U veini sluajeva vraala su se samo interno raseljena lica, a ne izbeglice. U drugu ruku, 1996-97. godine ukupan broj povratnika u Federaciju iznosnio je 347.837, od ega su 291.024 (83,7%) bili bosanski Muslimani (to jest Bonjaci), 47.249 (13,6%) Hrvati, a samo 1.013 (0,3%) Srbi. Sve u svemu, 1996-97. godine kui se vratilo nekoliko stotina hiljada izbeglica. Meutim, poredei brojeve povratnika u 1996-97. godini s ukupnim brojem izbeglica i raseljenih lica kojima je 1998. godine jo uvek bilo potrebno nai trajno reenje, moe se videti da je obim povratka 1996-97. godine bio relativno nizak. tavie, entitet Republike Srpske oigledno se 1996-97. godine jo uvek smatrao nesigurnim za Muslimane i Hrvate, budui da su se u tom periodu u RS preteno vraali Srbi. Situacija u Federaciji bila je suprotna situaciji u RS-u. Nacionalna struktura povratnika predstavlja dodatni razlog to povraci 1996-97. godine ne menjaju u znaajnijoj meri optu sliku etnikih promena do kojih je dolo u ratnom periodu. Meutim, zbog gorepomenutog problema, rezultati izneseni u ovom izvetaju mogu se smatrati samo procenom broja raseljenih lica i izbeglica kako su oni vieni 1997. godine, a ne procenom ukupnih etnikih promena do kojih je dolo od 1991. do 1997. godine.
1062
Prevod
Prilog B6
PRILOG B. IZVORI PODATAKA I PRIMENJENI METODI PRILOG B6. RASELJENA LICA I IZBEGLICE U BOSNI I HERCEGOVINI KOJE SU PRIJAVILI UNHCR I IZVORI VLADE BiH (DDPR)
Baza podataka o raseljenim licima i izbeglicama (Database of Displaced Persons and Refugees /DDPR/) je zvanini izvor informacija koje dolaze od Vlade Bosne i Hercegovine i UNHCR-a. Ona pokriva celokupnu teritoriju zemlje i moe da poslui za zvaninu statistiku interno raseljenih lica (IRL) i izbeglica u Bosni i Hercegovini za optine, naselja i bilo kakva druga podruja (npr. gradove ili sela). Tu bazu podataka su zajedniki uspostavili UNHCR i lokalne vlasti. Pojedinani podaci s informacijama o raseljenim licima i izbeglicama sakupljeni su u optinama u Bosni i Hercegovini jo tokom sukoba. Nakon to je rat zavren, ti podaci su objedinjeni i ugraeni u bazu podataka. Proces centralizacije i razvoj baze podataka koordinisao je UNHCR, dok su optinske vlasti obezbedile ulazne informacije za bazu podataka. Dve najoiglednije koriene verzije baze podataka su one iz 1998. i 2000. godine. Verzija iz 2000. godine predstavlja poboljanu i auriranu verziju zbirke iz 1998. godine i zasniva se na podacima dobijenim unutar takozvanog projekta ponovnog registrovanja, koji su zajedniki vodili UNHCR i optinske i dravne vlasti. U tom projektu proveren je i, ukoliko je bilo potrebno, revidiran status svih raseljenih lica i izbeglica u Bosni i Hercegovini. Verzija iz 2000. godine, koja stoji na raspolaganju u Demografskoj sekciji, sadri podatke o licima koja su 2000. godine jo uvek bila registrovana kao raseljena iz svojih predratnih domova i kojima je bilo potrebno trajno reenje. Jedna kopija DDPR-a dobijena je od Ministarstva za ljudska prava i izbeglice u Sarajevu sredinom avgusta 2002. godine. Baza podataka sadri informacije o priblino 583.816 lica. Meu njima je priblino 60.000 lica roenih posle 1. aprila 1991. godine, koja se ne mogu porediti s popisom stanovnitva. Za priblino jednu treinu lica registrovanih u DDPR-u raspoloive informacije su veoma potpune (jedna treina je u stvari podnela zahtev: 191.954 lica). Za preostale dve treine (to jest porodice podnosilaca zahteva: 391.862 lica), informacije su ogranienije, tako da su potrebne pretpostavke ili povezane informacije da bi se podaci o njima mogli obraivati (npr. nacionalna pripadnost podnosioca zahteva koristi se za sve lanove porodice). Opti kvalitet podataka izgleda prilino dobar, premda ima nekih problema, kao to je, konkretno taj da je jedinstveni matini broj (JMB) bio nepotpun ili neupotrebljiv u etvrtini svih sluajeva. Najznaajniji nedostatak baze podataka je u tome to su informacije o lanovima porodica ograniene na ime, datum roenja, pol, srodstvo s podnosiocem zahteva i jedinstveni matini broj. Ne postoje podaci o mestu roenja ili nacionalnoj pripadnosti lanova porodice. Jedine dodatne informacije su zaposlenje ili zanimanje branog druga podnosioca zahteva i informacija o trenutnom prebivalitu koja se podrazumevala. U zavisnosti od stope sparivanja i svrhe, informacije o predratnom mestu boravka mogle su se lananim putem izvui iz popisa stanovnika.
Prevod
1063
Prilog B6 Isto tako, nacionalna pripadnost mogla se lananim putem izvui iz popisa stanovnika, premda bi to ograniilo raspoloive informacije na one podatke koji se u stvari slau. Uopteno govorei, nacionalna pripadnost mogla se zakljuiti na osnovu porodinih odnosa, to jest deca dobijaju istu nacionalnost kao i glava porodice, dok za brane drugove i njihovu rodbinu jedino pretpostavka da se ne radi o meovitom braku obezbeuje bilo kakvu dodatnu informaciju.
Sve u svemu, za priblino 190.000 zapisa, DDPR sadri prilino veliki broj informacija. Za preostalih priblino 390.000 zapisa raspoloive informacije su ogranienije, tako da smo prisiljeni da pretpostavljamo i/ili da ih povezujemo sa informacijama iz drugih izvora. U svrhu prikupljanja informacija svi podaci koji se odnose na podnosioce zahteva i lanove njihovih porodica spojene su u jednu tabelu s podacima. Na osnovu te kombinovane tabele, kao i pretpostavke da su sve porodice iste nacionalnosti kao i glava porodice, dobili smo sledei nacionalni sastav raseljenih lica i izbeglica (ne uzimajui u obzir duplikate): Tabela 1(B6). Apsolutni i relativni broj interno raseljenih lica i izbeglica u Bosni i Hercegovini po nacionalnoj pripadnosti, stanje u 2000. godini
Nacion. Muslim. Hrvati Srbi Ostali Ukupno IRL Procent 44,3 7,5 47,8 0,4 100,0 Izbeglice Broj Procent 27 73 24.571 224 24.895 0,1 0,3 98,7 0,9 100,0 Ukupno Procent 42,4 7,2 50,0 0,4 100,0
Broj
Broj
247.378 41.913 267.350 2.280 558.921
247.405 41.986 291.921 2.504 583.816
Ogromna veina registrovanih lica su IRL-i unutar BiH, ali priblino 25.000 lica su izbeglice iz Hrvatske, oigledno hrvatski Srbi, koji trenutno borave u Bosni. Te izbeglice su iskljuene iz razloga koji se tiu Bosne i Hercegovine, a posebno dela predmeta MILOEVI koji se odnosi na Bosnu i Hercegovinu. Treba obratiti panju na to da je etniki sastav izbeglica iz Bosne i Hercegovine drugaiji problem koji je u ovom izvetaju procenjen na osnovu biraa izvan zemlje prijavljenih u birakim spiskovima 1997-98. godine (videti Tabelu 2(B6) u daljem tekstu). Birai izvan zemlje napustili su Bosnu i iselili u inostranstvo gde su jo uvek boravili u vreme izbora 1997. i 1998. godine. Treba isto tako obratiti panju na to da se nacionalni sastav interno raseljenih lica u Bosni i Hercegovini i izbeglica iz te zemlje koji borave u inostranstvu takoe u znatnoj meri razlikuje, to se samo delimino moe pripisati razlikama izmeu izvora. Izgleda da ta dva procesa utiu na razliite etnike grupe. Dok su Muslimani predstavljali apsolutnu veinu meu izbeglicama u inostranstvu, meu interno raseljenim licima i Muslimani i Srbi sainjavali su dve najvee grupe. Tabela 2(B6). Nacionalni sastav lica raseljenih unutar Bosne i Hercegovine i izbeglice iz zemlje, stanje 2000. (IRL) i 1997-98. godine (izbeglice)
1064
Prevod
Prilog B6
Nacion. Muslim. Hrvati Srbi Ostali Ukupno Izbeglice iz BiH 1997-98. 51,0 24,8 16,7 7,5 100,0 RL u BiH 2000. 44,3 7,5 47,8 0,4 100,0
Ispostavilo se da je uparivanje podataka s podacima iz popisa stanovnitva, kao i kod veine izvora, mogue. Test sa Prijedorom i razliitim kriterijumima za uparivanje pokazao je da je stopa uparivanja gotovo 80%. Neposredno uparivanje s podacima iz birakih spiskova 1997/98. godine moe se isto tako pokazati kao korisno i probnim strogim kriterijumom za uparivanje odmah je upareno 65% svih onih koji su bili roeni 1980. godine ili pre toga. U bazi podataka ima neto duplikata, ali taj problem je prilino ogranien. Na osnovu probnog testiranja, izmeu 1,5% i 3% svih podataka su duplikati. Isto tako ima drugih relativno neznatnih problema, kao to su pogreno napisana imena, nevaei datumi roenja, i nepoklapanja izmeu jedinstvenog matinog broja i prijavljenog pola i/ili datuma roenja. Neki od tih problema mogli su se, barem delimino, obraditi i ispraviti, ostali se ne mogu popraviti. Meutim, razmere tih problema su veoma ograniene. Poto je ukupan kvalitet DDPR-a ocenjen kao relativno zadovoljavajui, u ovom izvetaju smo predstavili neispravljene statistike podatke koje smo dobili pretraivanjem baze podataka. Uvereni smo da nikakvo poboljavanje podataka ne bi u znaajnijoj meri promenilo ukupne brojeve poput onih o kojima je re u Odeljku 3.5.
Prevod
1065
Prilog C
PRILOG C. Sadraj:
C1. C2.
PREGLED METODA ANALIZE
Povezivanje podataka Procena ukupnog broja interno raseljenih lica i izbeglica
1066
Prevod
Prilog C1
PRILOG C. PREGLED METODA ANALIZE PRILOG C1. POVEZIVANJE PODATAKA

Naa analiza promena etnikog sastava podruja iz predmeta MILOEVI zasniva se na tri varijable sa vrednostima specifikovanim za svakog pojedinca: prebivalite pre rata, prebivalite posle rata i nacionalna pripadnost. Popis stanovnitva iz 1991. godine sadri informacije o nacionalnoj pripadnosti i prebivalitu pre rata, ali ne o prebivalitu konkretnog lica posle rata. U drugu ruku, biraki spisak iz 1997. godine sadri prebivalite tog lica posle rata, ali ne sadri predratno prebivalite niti nacionalnu pripadnost, poto su te dve varijable bile raspoloive samo u popisu stanovnitva 1991. godine. Kombinujui ta dva skupa podataka u jedan, bili smo u mogunosti da napravimo ukupnu analizu predratnih i posleratnih promena u populaciji. U ovoj studiji upotrebljena je kombinacija skupova podataka u meusobnoj vezi putem pojedinanog povezivanja kao metod rekonstrukcije podataka. Da bismo povezali nae skupove podataka, posluili smo se postupkom viestrukih koraka. Svaki korak sastojao se od nekoliko poreenja izmeu dva skupa meusobno povezanih podataka na individualnom nivou. Jedan podatak uvek opisuje jednog pojedinca i predstavlja zbirku njegovih/njenih karakteristika u brojnim kategorijama, kao to su, na primer, ime, prezime, oevo ime, datum roenja, itd. Svi koraci slede jednaku logiku (videti dalje u tekstu). Razlike izmeu koraka bile su kriterijumi koji su se donekle razlikovali, a upotrebljeni su da bi se sparili podaci, kao i injenica da se populacija raspoloiva za sledee mogue uparivanje smanjivala posle svakog koraka. Drugim reima, nakon to bi izvestan broj podataka bio uparen u dva meusobno povezana skupa podataka, ti podaci bivali su iskljueni iz sledeeg niza sparivanja. U novom koraku, primenjeni kriterijum uparivanja modifikovan je u poreenju s prethodnima kako bi obuhvatio nova uparivanja. Svaki korak sastojao se od tri zasebna niza. U prvom nizu trebalo je identifikovati podatke u birakim spiskovima koji su odgovarali podacima u popisu stanovnitva, a onda smestiti uzastopne brojeve tih podataka u tabele. Informacija zajednika za oba skupa podataka upotrebljena je kako bi se identifikovali odgovarajui podaci. Polja koriena prilikom sparivanja bila su sledea: ime, prezime, broj line karte, datum roenja i optina boravka. Ta polja u podacima iz birakih spiskova uporeivana su s odgovarajuim poljima u popisu stanovnitva. Za svaki podatak u birakom spisku koji je odgovarao jednom podatku u popisu stanovnitva zapisani su uzastopni brojevi iz svakog skupa podataka (npr. izvor) u posebnu tabelu. Te kombinacije brojeva uzastopnih podataka zovu se uparivanjima. Drugi korak usredsredio se na proveru kvaliteta i doslednosti dobijenih uparivanja. Sva uparivanja proverena su zbog mogunosti dupliciranja kako bi se obezbedilo da svaki podatak iz birakog spiska ima jedan i samo jedan odgovarajui podatak u popisu stanovnitva, i obratno. Duplikati su izbrisani1. Nakon proveravanja duplikata i drugih mera za kontrolu kvaliteta, kao to je vizuelna provera uzoraka uparenih podataka, oni su registrovani u bazama podataka kao konana uparivanja.
1
Treba obratiti panju na to da su duplikati viestruka sparivanja a ne viestruki podaci. Brisanje duplikata znai brisanje viestrukih veza a ne podataka koji i dalje stoje na raspolaganju za sledei niz sparivanja.
Prevod
1067
Prilog C1 Trei korak bio je da se dozvoljena uparivanja zabelee u skupovima podataka kao veze izmeu podataka u birakom spisku i podataka u popisu stanovnitva. Rezultat tog procesa bio je da je vie od dva miliona podataka od ukupno 2,56 miliona u birakom spisku bilo povezano s odgovarajuim podacima iz popisa stanovnitva 1991. godine.
Skup povezanih podataka ini osnovu naih prorauna koji se odnose na posleratnu populaciju. Znaenje neke veze koja se uspostavlja izmeu birakog spiska i popisa stanovnitva je u tome to se lice iji su podaci povezani identifikuje kao preiveli2. Za nekog identifikovanog preivelog se zna da je iv posle rata zato to se to lice registrovalo za glasanje 1997. godine. Svako pominjanje posleratne populacije preivelih odnosi se na skup pojedinanih podataka uspeno povezanih u naem postupku. Zbog injenica da se za glasanje registrovalo po slobodnoj volji, bilo koji apsolutni broj ponuen u ovom izvetaju u stvari je minimalna procena populacije iz 1997. godine, na primer, minimalna veliina neke nacionalne grupe, raseljenost stanovnitva, godine starosti i podeljenost po polu, i tako dalje. Stvarne apsolutne cifre vee su zbog injenice da se jedan deo stanovnitva nije registrovao za glasanje. Meutim, ukoliko populaciju registrovanih biraa uzmemo kao uzorak stvarne populacije, onda se taj uzorak moe posmatrati kao izuzetno velik i pouzdan. Zbog ovoga su relativne cifre (to jest, uee ili procenti) dobar nain merenja stvarnih distribucija i mogu se bezbedno koristiti. Biraki spisak je upotrebljen kao izvor statistikih informacija o stvarnoj populaciji u zemlji 1997. godine. Za registrovane birae njihova optina boravka 1997. godine nije izriito navedena u spisku biraa. Meutim, mesto registrovanja je specifikovano za svakog registrovanog biraa sa svim neophodnim pojedinostima. U analizi koja se odnosila na populaciju 1997. godine, pretpostavili smo da mesto u kome se neko lice registrovalo za glasanje (to jest, mesto registrovanja) predstavlja dobru priblinu vrednost utvrivanja mesta gde je to lice stvarno ivelo kada se registrovalo. Stoga se optina u kojoj su se registrovali za glasanje navodi kao biraeva optina boravka. Lica koja su imala pravo glasa na izborima 1997. godine morala su biti roena pre 1980. godine. Prema tome, sva poreenja koja su ukljuivala birae iz 1997. godine s jedne strane i populaciju na osnovu popisa stanovnitva iz 1991. godine s druge strane moraju se ograniiti na lica roena najkasnije 1979. godine. Sva poreenja navedena u ovom izvetaju ograniena su na ona lica koja su 1997. godine bila stara 18 ili vie godina. Kohorte roenja3 roenih posle 1979. godine u naoj analizi su iskljuene iz podataka popisa stanovnitva (nijedno takvo lice ne bi trebalo da bude registrovano u birakim spiskovima). Konaan skup podataka populacije iz popisa stanovnitva (18+) koja je pre rata ivela na podruju iz predmeta MILOEVI, ukljuuje i 1.346.942 pojedinaca (videti Tabelu 1a u Dodatku C). Priblino 645,872 pojedinca identifikovani su kao birai koji su se registrovali za glasanje u optinama sa podruja u predmetu MILOEVI. Povezivanje individualnih podataka uobiajeno je u demografiji i statistici. Skandinavske zemlje primenjuju taj pristup priblino 30-40 godina. Operativni sistem jedinstvenih identifikacionih brojeva preduslov je za takvo povezivanje. Ukoliko takav sistem ne postoji ili
2
Treba obratiti panju na to da je preiveli standardan termin koji se koristi u u analizi ivotne tabele u demografiji kako bi oznaio neko lice koje nije umrlo do starosti od x godina. Taj termin nema nikakve negativne konotatcije. 3 Kohorta roenja je podgrupa ljudi koji su roeni iste godine
1068
Prevod
Prilog C1 ukoliko postojei sistem nije u potpunosti operativan, kao u zemljama bive Jugoslavije, mogu se koristiti drugi nizovi podataka, posebno lino ime i prezime i datum roenja. Slini nizovi podataka isto tako esto se koriste u istorijskoj demografiji za povezivanje optinske dokumentacije, podataka iz popisa stanovnitva i drugih individualnih podataka u takozvanim studijama ponovnog uspostavljanja porodinih veza.
Pristup povezivanja, premda vrsto zasnovan i poznat demografima, ne koristi se u celom svetu. Brojna populacija, nepostojanje doslednih identifikacionih brojeva i kruta pravila koja reguliu zatitu privatnosti doprinose tome da se individualno povezivanje retko koristi u brojnim zemljama s visokim prihodima. Taj metod se retko primenjuje u zemljama s niskim prihodima poto one ne mogu da priute cenu visoko strunog osoblja i skupe opreme koja je neophodna za pristup individualnog povezivanja. Osim toga, zemlje s niskim primanjima ne mogu da priute ili nisu u stanju da sistematski odravaju visok kvalitet voenja podataka o stanovnitvu. Poreenja populacije u celoj dravi izmeu razliitih perioda ili geografskih lokacija obino se obavljaju bez povezivanja na individualnom nivou, ve korienjem sabranih (ili makro) podataka koji daju zbirni presek. Pristup na makro nivou, na primer, obino primenjuju zvanine dravne ili meunarodne slube kako bi dobile i uporedile osnovne demografske statistike kao to su mortalitet i natalitet, broj sklopljenih brakova i statistike o migracijama, kao i druge. Korist makro pristupa jo uvek je velika utoliko to brojnost populacije i veliki broj demografskih zbivanja obuhvaen njima garantuju prilian stepen pouzdanosti dobijenih rezultata. Verujemo da je za nau svrhu pristup individualnog povezivanja bolji od makro pristupa, ali ne samo u pogledu preciznosti statistika sabranih podataka koje pokazuju relativnu distribuciju stanovnitva. Tu prednost moe biti manja. Prava prednost pristupa individualnih povezivanja je u tome to moemo da pratimo ista lica izmeu dve posmatrane godine. To je najbolji pristup za rekonstrukciju onoga ta se dogaa sa stanovnitvom. tavie, opte je uverenje da pristup individualnog povezivanja nudi rezultate na koje se u velikoj meri moe osloniti. Jedini problemi s tim metodom lee u manjkavosti kvaliteta podataka, ali oni se uveliko prevazilaze u naem projektu proveravanjem kvaliteta i opsenom primenom postupaka za uparivanje podataka.
Prevod
1069
Prilog C2
PRILOG C. PREGLED METODA KORITENIH U ANALIZI PRILOG C2. PROCENA BROJA RASELJENIH LICA I IZBEGLICA
Procena ukupnog broja raseljenih lica i izbeglica dobivena je klasinom statistikom metodom proporcija uzorkovanja (W.G. Cochran, 1977). Tom se metodom primenjuje teorema prema kojoj je proporcija uzorka p (p=a/n; proporcija (p) raseljenih lica i izbeglica (a) u populaciji glasaa 1997-98. godine (n)) nepristrana procena proporcije stanovnitva P (P=A/N; proporcija (P) raseljenih lica i izbeglica (A) u popisu stanovnitva iz 1991. godine (N)). U ovom sluaju, procena nepoznatog ukupnog broja raseljenih lica i izbeglica (A) dobiva se mnoenjem proporcije uzorka (p) s brojem stanovnitva ukljuenog u popis (N). Intervali pouzdanosti se izraunavaju primenom formula objanjenih u nastavku, pri samom kraju ovog Priloga. Vano je napomenuti da je procena izvrena na optinskom nivou i za svaku nacionalnu grupu posebno, a u drugoj fazi je koriten sistem ponderiranja da bi se dobile konzistentne procene za vea podruja. Sledee varijable slue za procenu broja interno raseljenih lica i izbeglica iz izabranih optina Bosne i Hercegovine: Nij Nj Wij broj stanovnika1991. godine za etniku grupu i (i Srbi, Muslimani, Hrvati, ostali iz optine j, ukupan broj stanovnika 1991. godine u optini j (zbir svih Nij vrednosti za i), udeo (ponder) nacionalne grupe i iz optine j u ukupnoj populaciji Bosne i Hercegovine (N), izraunat na sledei nain: Wij = N ij / N = N ij / j N j = N ij / i j N ij
Wj nij dij pij

ij p
ij
udeo (ponder) ukupne populacije optine j u ukupnom broju stanovnika Bosne i Hercegovine (N), izraunat kao Wj = Nj / N (zbir svih Wij vrednosti za i), broj identifikovanih preivelih pripadnika nacionalne grupe i iz optine j za 1997. godinu (veliina uzorka posleratne populacije), od kojih: broj identifikovanih, preivelih raseljenih lica koja pripadaju nacionalnoj grupi i iz optine j za 1997. godinu (ukljuujui izbeglice) , tj. broj lica registrovanih za glasanje u drugim optinama ili u inostranstvu (uoena vrednost). postotak raseljenih lica iz optine j koja pripadaju datoj etnikoj grupi i (sluajna varijabla), procena diskretne vrednosti /point estimate/ pij, izraunata kao p ij = dij / nij. broj lica date nacionalne grupe i raseljenih iz optine, j ij = pij Nij (sluajna varijabla): pretpostavlja se da su se raseljavanja pripadnika nacionalnih grupa iz raznih optina deavala neovisno, procena diskretne vrednosti ij, izraunata kao ij = p ij Nij.
ij
Prema tome, za svaku optinu j, brojevi dSrbi,j , dMuslimani,j , dHrvati,j , dOstali,j , predstavljaju minimalne procene o broju lica raseljenih iz te konkretne optine i to Srba, Muslimana, Hrvata i ostalih. Minimalna procena ukupnog broja raseljenih lica iz te optine (dj) dobiva se kao jednostavan zbir: dj = dSrbi,j + dMuslimani,j + dHrvati,j + dOstali,j.
1070
Prevod
Prilog C2 Procena diskretne vrednosti ukupnog broja izbeglica i raseljenih lica etnike grupe i (i Srbi, Muslimani, Hrvati i ostali ) iz optine j ( ij ) izraunava se na sledei nain1:
(1)
ij =
d ij nij N ij ,
standardna pogreka procene jednaka je:

(2)
ij ) = N ij SE (ij ) = N ij SE ( p d ij d ij 1 n ij n ij n ij 1 ( N ij n ij ) = N ij d ij d ij 1 n ij n ij n ij 1 (N n ) N ij ij ij
Preciznost procene izraunava se na osnovu koncepta intervala pouzdanosti. Interval pouzdanosti ukljuuje nepoznatu vrednost procenjenog broja izbeglica i raseljenih lica koja pripadaju etnikoj grupi i iz optine j, s odreenim stepenom verovatnoe, recimo (1 )Drugim reima, moemo biti sigurni (1- )100% da je taan broj izbeglica i raseljenih lica pokriven tim intervalom. Prema tome, to je manji interval pouzdanosti, to je bolja procena. Kod velikih uzoraka, interval pouzdanosti (1- ) za ij dobiva se normalnom distribucijom koja se protee od ij u SE (ij ) to ij + u SE (ij ) , u kojoj je u kvantila reda 1
/ 2 u standardnoj distribuciji. Procena diskretne vrednosti ukupnog broja izbeglica i raseljenih lica iz optine j ( j )
izraunava se na sledei nain: Wij N j Wij 1 (3) j = N j p ij j = N j p = ij = N ij = ij ,

i
Wj
Wj
N ij
gde je p j procena dela raseljenih lica iz optine j (koja je ponderirana prosena vrednost procenjenih delova za konkretne etnike grupe, sa udelom tih etnikih grupa u ukupnom popisu stanovnitva koji se koristi kao ponder), a zbir u pogledu i ukljuuje Srbe, Muslimane, Hrvate i ostale. Standardna pogreka procene j jednaka je (ako sledimo pretpostavku o neovisnom raseljavanju raznih etnikih grupa):
(4)
SE ( j ) = = Nj Wj
ij
)) (SE ( p
ij i
Wij2 =
Nj Wj
(SE ( ))
ij
2 ij
Wij2 = N
(SE ( ) )
ij i
1 = N2
(SE ( ))
i
gde zbir u odnosu na i ukljuuje Srbe, Muslimane, Hrvate i ostale. I ovde, kod velikih uzoraka, interval pouzdanosti (1- ) za j dobiva se iz normalne distribucije koja se protee od j u SE ( j ) do j + u SE ( j ) . Slina analiza se moe provesti za meanu etniku grupu, npr. nesrbe. U tom sluaju, zbir u odnosu na i ukljuuje samo Muslimane, Hrvate i ostale. Da bi se dobio ukupan broj izbeglica i raseljenih lica( A ) iz bilo koje optine u odreenom skupu optina A (gde A moe biti na primer regija, politiki entitet, itava zemlja ili moe biti bude proizvoljno odabran), potreban je zbir u odnosu na j (tj. za sve optine jA): (5) A = j .
jA
1 Sve jednaine su iz knjige Williama G. Cochrana (1977), Sampling Techniques /Tehnike uzorkovanja/, 3. izdanje. John Wiley & Sons, New York, Chichester, Brisbane, Toronto, Singapore. Vidi glavu 3., str. 50-53.
Prevod
1071
Prilog C2
Slino tome, moe se dokazati da je standardna pogreka procene A jednaka (pod pretpostavkom da se radi o neovisnim raseljavanjima iz raznih optina): 2 (6) SE ( A ) = (SE ( j ) )
j A
Ista procedura se moe primeniti i na dobivanje procena broja izbeglica i raseljenih lica iz bilo koje optine iz grupe A, za svaku konkretnu etniku grupu (i), a u jednainama (5) i (6) j treba zameniti sa ij .
1072
Prevod
Prilog D
PRILOG D. PROFESIONALNE KVALIFIKACIJE AUTORA
Sadraj:
D1. D2. D3. D4.
Profesionalne kvalifikacije Ewe Tabeau, demografa, voe projekta Profesionalne kvalifikacije Jakuba Bijaka, demografa Profesionalne kvalifikacije Arvea Hetlanda, demografa Profesionalne kvalifikacije Marcina tkowskog, demografa asistenta
1073
Dodatak D1 do D4
PRILOG D. KVALIFIKACIJE I ISKUSTVO AUTORA
Izvetaj Nacionalni sastav i raseljena lica i izbeglice u 47 optina Bosne i Hercegovine, 1991. i 1997 (u daljem tekstu: izvetaj MILOEVI) proizvod je udruenog rada etiri istraivaa: Ewe Tabeau (ET) voe projekta, te (abecednim redom) Jakuba Bijaka, Arvea Hetlanda i Marcina tkowskog (MZ), koji su ovaj izvetaj sastavili kao deo delatnosti Demografske sekcije LRT, Tuilatva, MKSJ. Delatnosti koje se pominju u izvetaju obavljene su 2001. i 2002. godine. ET je vii istraiva s obimnim iskustvom u demografiji i statistici, diplomirala je statistiku i ekonometriju, i ima doktorat iz matematike demografije. JB je mladi profesionalac, specijalizovao je kvantitativne metode statistike i ekonometrije, nedavno je uspeno diplomirao matematiku demografiju i poseduje iroko zanimanje i ve znatno iskustvo u statistikim metodima i njihovoj primeni u demografiji. AH je vii kompjuterski strunjak i matematiar sa obimnim iskustvom na irokom polju obraivanja individualnih podataka, programiranja kompjutera i uopte demografije. MZ je kvantitativni istraiva i talentovani programer kompjutera, statistiar i ekonomist, koji jo uvek studira matematiku i specijalizira teoriju vjerovatnoe. ET je bila ukljuena u sve faze privoenja izvetaja kraju (kontrola kvaliteta podataka i obrada podataka, vizuelni prikaz analize, izbor metoda, tumaenje rezultata i pisanje izvetaja); ona je odgovorna za analitike aspekte izvetaja MILOEVI. JB, AH i MZ bili su ukljueni u obradu podataka, kontrolu kvaliteta, razvoj baze podataka, pisanje kompjuterskih programa, kao i analizu. Svi autori doprineli su pisanju teksta. Izvetaj MILOEVI nadograuje se na rad koji su priveli kraju drugi demografi iz Demografske sekcije, kao to su Helge Brunborg, Torkild Lyngstad i Henrik Urdal, koji su bili ukljueni u projekt Tuilatva o populaciji u godinama 1998-2000. Do sada najznaajniji struni i istraivaki izvetaji pripremljeni u Demografskoj sekciji i svedoenja sudskih vetaka demografa iz Demografske sekcije navedeni su u daljem tekstu:
ANALITIKI IZVETAJI KOJE JE URADILA DEMOGRAFSKA SEKCIJA
E. Tabeau i M. tkowski, 2002, Demografske posledice sukoba u optini Vlasenica, maj-septembar 1992. Struni izvetaj napravljen za predmet NIKOLI (IT-94-2-PT). E. Tabeau, 2002, Osnovne demografske karakteristike i drutveno-ekonomski status nestalih i ubijenih lica iz optine Prijedor, od 30. 04. 1992. do 30. 09. 1992. godine. Struni izvetaj napravljen za predmet STAKI (IT-97-24). E. Tabeau, M., tkowski, 2002, Etniki sastav i raseljana lica i izbeglice u 37 optina Bosne i Hercegovine, 1991. i 1997. godine. Struni izvetaj napravljen za predmet KRAJINIK-PLAVI (IT-00-39&40). E. Tabeau, M. tkowski i J. Bijak, 2002, Gubici u populaciji u toku opsade Sarajeva, od 10. septembra 1992. do 10. avgusta 1994. godine. Struni izvetaj napravljen za predmet GALI (IT-98-29-I), LRT/ET/100-02. E. Tabeau, J. Bijak, M. Duncker i M. tkowski, 2002, Demografska analiza - Projekt Sarajevo (DAPS), Pregled izvetaja i statistika izvetaja. Istraivaki izvetaj Tuilatva napravljen za predmet GALI (IT-98-29-I), LRT/ET/043-02. E. Tabeau i J. Bijak, 2001, Promene u etnikom sastavu Bosanskog amca i Odaka,1991. i 1997. godine. Struni izvetaj napravljen za predmet SIMI i drugi (IT-95-9), LRT/ET/208A01. E. Tabeau i J. Bijak, 2001, Promene u etnikom sastavu u optini Viegrad, 1991. i 1997. godine. Struni izvetaj napravljen za predmet LUKI i drugi (IT-98-32-1), LRT/ET/22901.
1074
Dodatak D1 do D4
E. Tabeau i J. Bijak, 2001, Nestala i ubijena lica u Autonomnoj Regiji Krajina u 1992. godini: Osnovne demografske karakteristike, utvrivanje vremena i mesta incidenata. Struni izvetaj napravljen za predmet BRANIN i TALI (IT-99-36), LRT/ET/077-02. E. Tabeau i J. Bijak, 2001, Stopa smrtnosti u Bosni i Hercegovini 1992-95. godine. Istraivaki izvetaj Tuilatva, LRT/ET/332-01. J. Bijak i E. Tabeau, 2001, Razlike u fertilitetu izmeu etnikih grupa u Bosni i Hercegovini i simuliranje razvoja stanovnitva zasnovano na fertilitetu, 1991-2010. godine. Istraivaki izvetaj Tuilatva, LRT/JB/139-01. E. Tabeau, T. Lyngstad i H. Brunborg, 2001, Promene u etnikom sastavu stanovnitva u Autonomnoj Regiji Krajina od 1991. do 1997. godine. Istraivaki izvetaj napravljen za predmet BRANIN i TALI (IT-99-36). MKSJ, Hag. H. Brunborg, T. Lyngstad i E. Tabeau, 2001, Promene stanovnitva u Prijedoru od 1991. do 1997. godine. Istraivaki izvetaj napravljen za predmet LOGOR KERATERM (IT95-8). mksj, Hag. H. Brunborg I H. Urdal, 2000, Izvetaj o broju nestalih i mrtvih iz Srebrenice. Struni izvetaj napravljen za predmet KRSTI (IT-98-33). MKSJ, Hag.
VETAENJA DEMOGRAFA TUILATVA
E. Tabeau, u: STAKI (IT-97-24, Prijedor), 23. 09. 2002. E. Tabeau, u: GALI (IT-98-29-I, Sarajevo), 30. 07. 2002. E. Tabeau, u: STAKI (IT-97-24, Prijedor), 24-25. 07. 2002. E. Tabeau, u: GALI (IT-98-29-I, Sarajevo), 22-23. 07. 2002. E. Tabeau, u: SIMI i drugi (IT-95-9, Bosanski amac, Odak), 10. 07. 2002. E. Tabeau, u: LUKI i drugi (IT-98-32-1, Viegrad), 19. 09. 2001. H. Brunborg, u: KRIST (IT-98-33), 15. 06. 2000.
1075
Dodatak D1 do D4
REZIME PROFESIONALNIH KVALIFIKACIJA AUTORA (Prvo je naveden voa projekta, a zatim slede ostali autori abecednim redom) D1. PROFESIONALNE KVALIFIKACIJE EWE TABEAU (ET) DEMOGRAFA, VOE PROJEKTA
ET diplomirala je ekonometriju i statistiku (titula magistra, s najviim ocenama, 1981. godine), a doktorat je odbranila (s najviim ocenama, 1991. godine) iz matematike demografije na Ekonomskom fakultetu Varavskog univerziteta. Radila je kao akademski predava 1983-1991. godine na Ekonomskom fakultetu Varavskog univerziteta, gde je predavala deskriptivnu i matematiku statistiku i demografiju studentima fakulteta. Posle toga, preselila je u Holandiju, gde i sada ivi i radi. U Holandiji je radila skoro deset godina na Holandskom nacionalnom institutu za demografiju, gde je bila odgovorna za istraivanje stope smrtnosti u Holandiji i drugim evropskim zemljama (videti dalje u tekstu). Od septembra 2000. godine poela je da radi kao demograf i voa projekta pri Demografskoj sekciji Tuilatva, MKSJ. Za vreme zaposlenja u Tuilatvu, ET je napravila dvanaest strunih izvetaja i svedoila est puta kao vetak pred Meunarodnim sudom za bivu Jugoslaviju. ET je radila pri Holandskom interdisciplinarnom demografskom institutu (NIDI) u Hagu (Holandskom nacionalnom institutu za demografiju) od jula 1991. do septembra 2000. godine, uglavnom kao stariji istraiva i voa projekta. Njene odgovornosti na NIDI-ju ukljuivale su voenje i predlaganje demografskih istraivanja u vezi s kompjuterskim modeliranjem i predvianjem stope smrtnosti i obradu podataka o stanju zdravlja u Holandiji i drugim evropskim zemljama. Kompjutersko modeliranje uzroka smrti postalo je prevashodna oblast kojom se ET bavi, a rezultat je bio nekoliko meunarodnih publikacija koje su doivele priznanja u strunim krugovima. ET je u svojstvu strunjaka dobijala pozive od dravnih i meunarodnih organizacija (na primer, Eurostat Statistika agencija Evropske Unije; ING Group - Life Insurance NL /holandsko osiguravajue drutvo/, Goldman & Sachs - Life Insurance USA /ameriko osiguravajue drutvo/, Statistics Netherlands, British Government Actuarys Department /Odeljenje za statistiku pri britanskoj Vladi/) za konsultacije povodom njihovih projekata koji su ukljuivali pitanja stope smrtnosti i razvoja zdravlja i statistika predvianja. Bila je mentor mladim istraivaima koji su zavravali svoje teze za magistarsku i doktorsku titulu. Nacionalni i meunarodni demografski asopisi pozivali su je da bude recenzent priloenih tekstova. ET je dobijala stipendije za nauni rad u francuskom (1995. godine) i nemakom (1990. godine) nacionalnom institutu za demografiju. Ona odrava kontakte sa demografima irom Evrope, a posebno sa onima iz Belgije, eke Republike, Finske, Francuske, Nemake, Marske, Italije, Holandije, Norveke, Poljske i Velike Britanije. ET izvrsno poznaje nekoliko tipova kompjuterskih programa. Govori i pie poljski (maternji jezik), engleski, holandski i, neto slabije, ruski i nemaki. ET je napisala vie od 90 autorskih istraivakih tekstova. Spisak izabranih tekstova koje je ona nedavno objavila ukljuuje: tri monografije objavljene u meunarodnim publicistikim izdanjima, 24 lanka objavljena u nacionalnim i meunarodnim asopisima, 14 referata proitanih na meunarodnim konferencijama, kao i 52 istraivaka izvetaja i radna materijala.
1076
Dodatak D1 do D4
PRILOG D2. PROFESIONAL KVALIFIKACIJE JAKUBA BIJAKA (JB) DEMOGRAFA
JB je diplomirao kvantitativne metode i informacione sisteme Ekonomskom fakultetu Varavskog univerziteta (dalje u tekstu WSE), gde je, uz najbolje ocene, stekao titulu magistra za tezu u polju matematike demografije. Pozvan je da rezultate svoje disertacije prezentira na Evropskoj konferenciji o populaciji u avgustu 2003. godine, a isti e biti objavljeni i u naunom asopisu poljskih demografa. Godine 1999. on je bio mladi istraiva na tromesenoj stipendiji pri Holandskom interdisciplinarnom demografskom institutu (NIDI) u Hagu. JB je 1999-2000. godine radio kao student asistent na Institutu za naunu demografiju, WSE, gde je studentima drao predavanja iz statistike i naprednih statistikih metoda. Tokom 2001. godine bio je asistent istraiva pri Demografskoj sekciji Tuilatva, MKSJ. Od oktobra 2002. godine ponovo radi kao mladi profesionalac pri Demografskoj sekciji. U toku svog zaposlenja pri Tuilatvu bio je autor saradnik u izradi sedam strunih i istraivakih izvetaja. U toku svog univerzitetskog obrazovanja, JB je bio autor brojnih izvrsnih studija i istraivakih tekstova. Kao student, uestvovao je na nekoliko konferencija za mlade istraivae, gde je izlagao brojne zanimljive referate. Bio je na elu Istraivake grupe za vetaku inteligenciju na WSE. Osim toga, uestvovao je na nekoliko (poljskih i meunarodnih) istraivakih projekata u vezi s demografskim i ekonomskim aspektima drutva i napisao je nekoliko izvetaja. JB poseduje izvanredno znanje kompjuterskih programa (izmeu ostalog: MS Access, MS Excel, MapInfo, ArcView GIS, Statgraphics, SPSS, Statistica) i programskih jezika (Turbo Pascal, Visual Basic). Govori i pie nekoliko jezika (poljski, engleski, nemaki i u manjoj meri srpskohrvatski i holandski).
1077
Dodatak D1 do D4
PRILOG D3. PROFESIONALNE KVALIFIKACIJE ARVEA HETLANDA (AH) - DEMOGRAFA
AH je zavrio univerzitetski program predavanja iz matematike i informatike i dobio diplomu kao cand. mag. na Univerzitetu u Oslu 1993. godine. Kao dio svog programa za magistra nauka (M.Sc.), koji jo uvek traje, pohaao je kurseve iz logike, sistema ponovnog pisanja /Rewriting systems/ i kompilacijskog dizajna. Osim toga, 1997. godine pohaao je i Sedmu meunarodnu letnju kolu u Jyvskyli, u Finskoj, gde je prof. Juha Alho predavao o Projekcijama stohastike populacije. AH je od februara 1994. do avgusta 1999. godine bio zaposlen u firmi Statistics Norway (prvo u IT sekciji, a posle toga u Odeljenju za drutvena i demografska istraivanja), gde je bio nadlean za razvoj kompjuterskih programa za jedan mikro simulacijski projekt za domainstva , kao i za zvanine projekcije norveke populacije. Pomogao je pri produkciji i objavljivanju zvaninih projekcija populacije 1996. i 1999. godine. Od 1998. do 2001. godine radio je na jednom istrivakom projektu koji je finansirao Norveki savet za istraivanja, u kom je primenio probabilistike metode na projekcije populacije. U tom projektu AH je bio nadlean za razvoj kompjuterskih programa, a bio je i autor saradnik u nekoliko naunih referata vezanih za taj projekt. Od avgusta 1999. do avgusta 2000. godine AH je bio angaovan kao spoljni saradnik SafetyCable AS, norveke kompanije specijalizovane za reenja u spreavanju krae kompjutera. Na tom poloaju nadgledao je projekte razvoja kompjuterskih programa u kompaniji, odravao je mreu firme i davao svoj doprinos njenoj upravi. Osim toga, od maja 2001. godine, pa sve dok se nije zaposlio u MKSJ-u, bio je i lan Upravnog odbora firme SafetyCable. AH je od avgusta 2001. godine zaposlen kao demograf u Demografskoj sekciji Tuilatva, MKSJ, Hag, i radi na analizama novih izvora podataka koje treba ukljuiti u projekat baze podataka pri Sekciji. AH je strunjak za kompjutersko programiranje s iskustvom u programima C, C++, Java, Simula i SAS,a posjeduje praktino znanje programa Pascal, SML, VB, Lisp, Perl, HTML, kao i nekoliko kompjuterskih jezika za pisanje programa. AH se isto tako razume u brojne kompjuterske programe (MS Word, MS Excel, MS PowerPoint, MS Access, OpenOffice, ArcView, SAS, LaTe), operativne sisteme (sve MS Windows platforme, Linux /poseduje profesionalni certifikat/, BSD-derivative), kao i u hardver za PC-je i uspostavljanje i odravanje kompjuterskih mrea. AH govori i pie norveki (maternji jezik) i engleski, a donekle govori i nemaki.
1078
Dodatak D1 do D4
PRILOG D4. PROFESIONALNE KVALIFIKACIJE MARCINA TKOWSKOG (MZ) DEMOGRAFSKOG ASISTENTA
MZ je diplomirao 2001. godine bankarstvo i finansije na Ekonomskom fakultetu Varavskog univerziteta u Poljskoj (WSE, titula magistra iz bankarstva i finansija, s odlinim, najviom ocenom), a zavrio je i program za magistra iz kvantitativnih metoda i informacionih sistema na WSE-u. Sada zavrava matematiku na Varavskom univerzitetu (etvrta godina; u 2002. godini je uzeo dopust zbog svog zaposlenja u Tuilatvu), gde radi na specijalizaciji iz teorije verovatnoe. MZ se 2001. godine ukljuio u program za doktorat iz finansijske matematike na WSE-u. MZ je 2000-2001. godine radio kao student asistent pri Institututu za ekonometriju, WSE, gde je studentima predavao ekonometriju i stohastike procese. Tokom 2001-2002. godine predavao je Kapital i monetarna trita na postdiplomskom programu pri Meunarodnom studiju za menadere u Varavi. Od februara 2002. godine radi kao asistent istraiva u Demografskoj sekciji Tuilatva, MKSJ, Hag. U toku svog rada u Demografskoj sekciji Tuilatva, bio je jedan od autora pri pravljenju etiri struna izvetaja i istraivaka izvetaja i razvijao je kompjuterske programe za analizu demografskih podataka. MZ je 1998-99. godine bio aktivan lan Istraivake grupe za vetaku inteligenciju na WSE, organizovao je konferencije o vetakoj inteligenciji i uestvovao na njima. MZ je strunjak za kompjutersko programiranje (C/C++, Delphi, Pascal, VB, HTML i tako dalje), za kompjuterske programe (MS Access, MS Excel, MS Word, GIS i ArcView, SPSS, Statistica, Mathematica, Matlab, Maple, LaTeX i tako dalje), hardver i operativne sisteme (Windows, Linux). MZ govori i pie poljski (maternji jezik), engleski, nemaki i ruski.
1080
Ubistva i kretanje izbeglica na Kosovu od marta do juna 1999.

Izvetaj Meunarodnom krivinom sudu za bivu Jugoslaviju 3. januar 2002. Patrick Ball, Wendy Betts, Fritz Sheuren, Jana Dudukovich i Jana Asher
AMERIKO UDRUENJE ZA NAUNI NAPREDAK Amerika advokatska komora Srednjoevropska i istonoevropska pravna inicijativa
1082
Ubistva i kretanja izbeglica na Kosovu od marta do juna 1999.
1083
Ovde sadrani materijali pretstavljaju miljenja autora i urednika i ne mogu se smatrati stavom Programa za nauku i ljudska prava Amerikog udruenja za nauni napredak (American Association for the Advancement in Science AAAS) ili Srednjoevropske i istonoevropske pravne inicijative Amerike advokatske komore (American Bar Association Central and East European Law Initiative ABA/CEELI) ili neke od organizacija uesnica. AAAS-ov Komitet za naunu slobodu i odgovornost (Committee on Scientific Freedom and Responsibility CSFR), u skladu sa svojim mandatom i politikom Udruenja, podrava izdavanje ovog izvetaja kao naunog doprinosa ljudskim pravima. Interpretacije i zakljuci pripadaju autorima i ne pretstavljaju stanovita Odbora AAAS-a, Vea, CSFR-a ili lanova Udruenja. Isto tako, ovde izneta stanovita nisu odobrili Poslaniki dom ili Odbor guvernera ABA-e, pa se stoga ne moe smatrati da pretstavljaju politiku ABA-e. Nita sadrano u ovoj publikaciji ne treba smatrati pravnim savetom za konkretne sluajeve, te su itaoci odgovorni za dobijanje takvih saveta od sopstvenih pravnih savetnika. Ova publikacija, kao i sve ovde sadrane formulacije i stavovi namenjeni su iskljuivo za obrazovne i informativne svrhe. Autorsko pravo 2002 Ameriko udruenje za nauni napredak 1200 New York Avenue, NW Washington, DC 20005 Kontakt: AAAS-ov Program za nauku i ljudska prava 1200 New York Avenue, NW Washington, DC 20005 Telefon: 202 326 6600 Telefaks: 202 289 4950 E-pota: shrpaaas.org URL: http://shr.aaas.org
1084
Saetak
U ovoj studiji pretstavljeni su rezultati analize statistikih obrazaca kretanja izbeglica i ubistava na Kosovu u periodu od marta do juna 1999. Podaci su dobijeni iz evidencije albanske pogranine policije u kojima su registrovana lica koja su ulazila u Albaniju preko sela Morina /Morin/; razgovora koje su obavili Srednjoevropska i istonoevropska pravna inicijativa Amerike advokatske komore (ABA/CEELI) i njeni partneri; razgovora koje je obavio Human Rights Watch (HRW); razgovora koje je obavila Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS); te izvetaja o ekhumacijama koje su sproveli meunarodni timovi u ime Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju (MKSJ). Ove analize se odnose na ukupni procenjeni broj ubistava i ukupni broj izbeglica koje su napustile svoje domove prema vremenu i mestu. Zakljuak ovog izvetaja je da su se ubistva i kretanje izbeglica odvijali po pravilnom obrascu koji karakteriu tri faze. U svakoj fazi, nakon velikog broja ubistava i izbeglica usledio bi znatno manji broj ubistava i izbeglica. Ovi nalazi su potom korieni za procenu tri mogua objanjenja za taj obrazac. Aktivnosti Oslobodilake vojske Kosova (OVK) motivisale su stanovnike Kosova da napuste svoje domove. Vazduni napadi od strane Organizacije severnoatlantskog pakta (Northern Atlantic Treaty Organization NATO) stvorili su lokalne uslove zbog kojih su stanovnici Kosova ubijani i zbog kojih su naputali svoja ognjita. Sistematskom kampanjom jugoslovenskih snaga stanovnici Kosova proterani su iz svojih domova.
U ovoj studiji zakljueno je sledee: Obrasci, kako kretanja izbeglica tako i ubistava, imaju karakteristike koje ukazuju na postojanje spoljanjeg uzroka. Kretanje izbeglica i ubistva dogaali su se na istim mestima i u isto vreme, to implicira da su obe pojave imale zajedniki uzrok. Dve od hipoteza predloenih da bi se objasnili obrasci ubistava i migracije, aktivnosti OVK i NATO-a, ne odgovaraju uoenim obrascima kretanja izbeglica i ubistava. Statistiki dokazi potvruju hipotezu da su jugoslovenske snage sprovodile sistematsku kampanju ubijanja i proterivanja.
1085
Ubistva i kretanje izbeglica na Kosovu od marta do juna 1999: analiza i zakljuci

Svrha izvetaja
1.
U ovoj studiji pretstavljeni su rezultati analize statistikih obrazaca kretanja izbeglica i ubistava na Kosovu u periodu od marta do juna 1999. Ova analiza podataka opisuje procenjeni ukupni broj ubijenih, te ukupni broj izbeglica koje su napustile svoje domove prema vremenu i mestu. Cilj analize je da se uporede tri hipoteze o moguim uzrocima ubistava i kretanja izbeglica da bi se utvrdilo koje hipoteze analiza pobija, a koje potvruje. 1.1. Hipoteze U studiji se prvo ispituje da li je postojala pravilna struktura ubijanja i kretanja izbeglica. Stoga je naa prva hipoteza Hipoteza 1: Ubistva i kretanje izbeglica odvijali su se prema jasnim obrascima koji ukazuju na postojanje zajednikog uzroka obe ove pojave.
Ako analiza podataka podrava Hipotezu 1, postoje tri mogua objanjenja za obrazac. Hipoteza 2.1: Aktivnosti Oslobodilake vojske Kosova (OVK) motivisale su stanovnike Kosova da napuste svoje domove, bilo direktno, jer je OVK naredila ljudima da odu, bilo indirektno, jer su stanovnici Kosova pobegli od borbi izmeu OVK i jugoslovenskih snaga. Hipoteza 2.2: Vazduni udari Organizacije severnoatlantskog pakta (NATO) stvorili su lokalne uslove koji su doveli do toga da stanovnike Kosova ubijaju i da oni napuste svoje domove. Upliv NATO-a je mogao da bude direktan, pri emu su neki ljudi poginuli od vazdunih udara, a drugi pobegli ili, pak, indirektan, pri emu su lokalne jugoslovenske vlasti odgovorile na vazdune udare ubijajui stanovnike Kosova i proterujui ih iz njihovih domova. Hipoteza 2.3: Sistematska kampanja jugoslovenskih snaga isterala je stanovnike Kosova iz njihovih domova. Ubistva su koriena bilo zato da se ljudi podstaknu na odlazak ili su bila rezultat kampanje.
Iako mogu postojati i druga objanjenja za pravilne obrasce ubijanja i kretanja izbeglica, smatram da su ova tri najverovatnija. Hipoteze su jasno razdvojene. Iako se nuno meusobno ne iskljuuju, svaka od hipoteza u odeljcima 2.1-2.3 implicira drukiju odgovornost. Statistikom analizom nije mogue dokazati da je ijedna od ovih hipoteza definitivan uzrok obrazaca vidljivih u dva oblika nasilja. Meutim, kao to e se videti, mogue je pronai podatke koji pobijaju neke hipoteze, a podupiru druge hipoteze. 1.2. Podaci i analiza Podaci za ovaj projekat doli su iz nekoliko izvora.
1086
Kretanje izbeglica: za analizu kretanja izbeglica koriena je evidencija albanske pogranine policije gde su registrovana lica koja su ulazila u Albaniju preko sela Morina. Dodatni izvori korieni su da bi se statistiki obrasci za ljude koji su ulazili u Albaniju transformisali u analizu njihovog naputanja domova i odlaska u izbeglitvo.1 Ubistva: podaci o ubistvima dobijeni su iz etiri izvora: razgovora koje su obavili Srednjoevropska i istonoevropska pravna inicijativa Amerike advokatske komore (ABA/CEELI) i njeni partneri; razgovora koje je obavio Human Rights Watch (HRW); razgovora koje je obavila Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS); te izvetaja o ekhumacijama koje su sproveli meunarodni timovi u ime Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju (MKSJ).
Statistika analiza ubistava objedinjuje informacije iz vie od 15.000 razgovora i izvetaja o ekshumaciji.2 Analiza ukljuuje statistiku procenu ubistava o kojima nije obaveen nijedan od etiri izvora.3 1.3. Glavni nalazi Ovim izvetajem utvreno je sledee: Ubistva i kretanje izbeglica odvijali su se po pravilnom obrascu koji karakteriu tri faze. U svakoj fazi, posle velikog broja ubistava i izbeglica sledilo je znatno smanjenje broja ubistava i izbeglica. Ubistva i kretanje izbeglica po pravilu su se deavali u isto vreme i na istim mestima. Zakljuujemo da je ovaj obrazac u skladu sa Hipotezom 1; Procenjuje se da je ubijeno 10.356 kosovskih Albanaca4; Opaeni i procenjeni obrasci ne odgovaraju Hipotezama 2.1 i 2.2, odnosno aktivnostima OVK i vazdunim udarima NATO-a. Obrasci se podudaraju sa Hipotezom 2.3, odnosno aktivnostima jugoslovenskih snaga.
Svaki od ovih nalaza objanjen je u narednim poglavljima. 2. Identifikovanje obrasca
Struktura obrazaca kretanja izbeglica i ubistava tokom vremenskog perioda o kome se ovde radi pretstavlja kljunu komponentu za nalaze ove studije. U ovom kontekstu, obrazac znai niz jasno odreenih kretanja sa tendencijom rasta ili pada broja izbeglica i ubijenih, za koja je
1 Podaci o kretanju izbeglica prvenstveno su zasnovani na evidenciji koju je vodila pogranina policija albanske Vlade. Dodatni administrativni arhivi Visokog komesarijata za izbeglice UN i albanske Vlade, kao i podaci iz pregleda nekoliko organizacija za ljudska prava upotpunili su analizu pogranine evidencije. Valja istaknuti da ova analiza ne ukljuuje podatke o raseljenim licima unutar zemlje, koja nisu nikad prela granicu. Stoga ove procene ne pretstavljaju ukupan broj ljudi koji su napustili domove. Vidi Ball (2000). 2 Direktni rezultati prikazani su u Dodatku 2. 3 U nastojanju da se osigura kvalitet, celokupno kodiranje podataka koje ukljuuje poreenja izvora podataka nezavisno su izvrila dva lica; njihovi su rezultati uporeeni, a sve razlike pregledao je i uskladio jedan od autora studije. 4 Celokupno statistiko programiranje vezano za procenu rezultata nezavisno su izvrila dva analitiara, koji su koristili razliite raunare i razliit softver, a njihovi rezultati bili su istovetni.
1087
jasno da nisu sluajna,. Dva ili vie obrazaca smatraju se slinim ako pokazuju iste visoke i niske take u istim (ili skoro istim) vremenskim periodima. Statistiki je neuverljiva pretpostavka da su obrasci na kakve ukazuju ovi nalazi rezultat ad hoc odluivanja ili nasuminih spoljnih uzroka. Povezane, gotovo istovremene varijacije drutvenih pojava koje su merene (ubistava i kretanja izbeglica) prema vremenu i mestu izrazito ukazuju na postojanje zajednikog, sistematskog uzroka iji su rezultat ovi obrasci. Identifikovanje obrasca samo po sebi niti potvruje niti pobija Hipoteze 2.1, 2.2. ili 2.3. Meutim, ono ne ide u prilog tvrdnji da su ubistva i kretanje izbeglica bili sluajni. To znai da postojanje obrasca izrazito ukazuje na to da je postojao zajedniki uzrok, te da se ubistva i kretanje izbeglica nisu odvijali nezavisno. 3. Statistika analiza kretanja izbeglica
U ovom odeljku opisuje se odlazak etnikih Albanaca sa Kosova od kraja marta do maja 1999.5 Priblino 95% izbeglih kosovskih Albanaca ulo je u Albaniju izmeu 24. marta i 11. maja (Ball 2000, str. 5). Analiza kretanja ovih izbeglica tokom ovog perioda pokazuje obrazac naglih uspona nakon kojih bi usledili nagli padovi. Jedna ranija analiza odlaska izbeglica iz njihovih domova pokazala je da su od kraja marta do kraja maja 1999. etniki Albanci naputali svoje domove na Kosovu tokom tri odvojena perioda ili faze (vidi sliku 1). Te faze su bile sledee: od 24. marta do 6. aprila; od 7. aprila do 23. aprila; i od 24. aprila do 11. maja.6 Bitna karakteristika ove fazne strukture jeste prisutsvo niskih urednosti u broju izbeglica koje su naputale svoje domove od 6. do 8. aprila i od 23. do 25. aprila, odnosno datumi prelaska iz jedne faze u drugu.7 Te niske take su znaajne jer ne traju due vreme, a prethode im i slede ih izraziti skokovi. Drugim reima, tokom ova dva prelazna intervala, pojava naputanja domova gotovo nestaje, za razliku od visokih brojki koje su opaene za vreme dotinih faza.
5 Iako analiza ubistava pokriva period od 20. marta do 22. juna, analiza kretanja izbeglica zavrava se krajem maja, i to iz dva razloga. Kao prvo, evidenciji koju je vodila albanska pogranina policija zavrena je u to vreme. Kao drugo, prie govore da je bilo vrlo malo kretanja preko granice nakon tog vremena; to je kasnije potvreno istraivanjima koja su sprovedena meu stanovnicima izbeglikih logora od sredine do kraja juna. 6 Vidi Ball 2000. Tri faze odraavaju obrazac prema kojem su izbeglice naputale svoje domove, a ne obrazac prelaska granice. Za bilo koji dan vredi da je neto vie od polovine izbeglica koji su preli granicu napustilo svoje domove ranije toga dana. Meutim, ostale izbeglice koje su tog dana prele granicu putovale su due. Analiza podataka objasnie uzroke kasnijeg prelaska. 7 Period od marta do juna za svrhu ove analize saet je u dvodnevne intervale. Saimanje vremena do ovog nivoa pruilo je dovoljno podataka za svaki interval da se statistika analiza stabilizuje; vidi Dodatak 2. Vrednost procenjenog broja ubistava ili izbeglica projektovana za dati vremenski trenutak na vodoravnoj osi grafikona pretstavlja broj za dotini dvodnevni period.
1088
Slika 1: Procenjeno ukupno kretanje izbeglica tokom vremena Faza 1 Faza 2 Faza 3 52 043 ljudi koji su napustili domove 16 158 0 11. maj
3. 24. mart 6. april 24. april
Figure 1: Estimated total refugee ow over time

Phase 1 Phase 2 Phase 3 52 043
People leaving their homes
16 158
0 24 March 6 April 24 April 11 May
Kao to pokazuje Slika 1, tokom prelaznog intervala izmeu dve faze, od 6. do 8. aprila, broj izbeglica pada na priblino 6.000, u odnosu na svoju najviu vrednost iz prve faze kada je iznosio neto preko 52.000. Tokom prelaznog intervala izmeu faza, od 23. do 25. aprila, broj izbeglica pada na priblino 1.000, dok je na vrhuncu druge faze iznosio vie od 16.000. U treoj fazi javljaju se dve najvee vrednosti od priblino 8.000 i 6.000 poetkom maja, koje pretstavljaju poslednje talase izbeglica. Kretanje izbeglica opada na manje od 100 ljudi po dvodnevnom intervalu nakon 11. maja. Ova ekstremna fluktuacija izmeu visokih i niskih vrednosti ini obrazac kretanja izbeglica. Migracija koja je rezultat disperzivnih, decentralizovanih uzroka ne bi pokazivala jasne razlike izmeu momenata kretanja visokog i niskog intenziteta. Da je pojava naputanja domova bila nesistematina, distribucija brojeva u tom vremenskom periodu bila bi ujednaenija, uz eventualne manje skokove. Ekstremni, jasno definisani skokovi koji su opaeni u ovoj analizi ne mogu se desiti sluajno. Masovni egzodus kosovskih Albanaca ovih razmera i sa ovakvim obrascem mogao je biti podstaknut jedino zajednikim uzrokom. 4.
1089
4.
Statistika analiza ubistava
4.
U ovom odeljku se opisuje broj i obrazac ubistava koja su se desila na Kosovu od kraja marta do sredine juna 1999. Analiza podataka o ubistvima pokazuje da je, prema procenama, 4. ubijeno 10.356 civila kosovskih Albanaca, te da su obrasci ubijanja slini obrascima kretanja izbeglica. Kao i kod kretanja izbeglica, zakljuujemo da statistiki obrasci ubistava ukazuju na postojanje zajednikog uzroka. 4.1. Procena ukupnog broja ubistava Pre nego to razmotrimo gde i kada su se desila ubistva, potrebno je najpre proceniti ukupan broj ubistava koja su se desila tokom ovog vremenskog perioda. Nekoliko koraka preduzeto je kako bi se izvrila ova procena. Kao prvo, ukupan broj pojedinanih rtava, sa dokumentovanim imenima, uvrten je u tabele. Popisane su sve rtve koje su u jednom ili vie izvora podataka identifikovane imenom; uporeene su deskriptivne informacije o rtvama kako bi se uklonili duplikati, a ukupan broj pojedinaca se poklapao.8 Od oko 10.000 rtava 4. evidentiranih poimence, ovim postupkom identifikovano je 4.400 pojedinaca. Broj od 4.400 nije procena, nego stvaran broj individualno prijavljenih rtava. Slika 2. Procena ukupne migracije izbeglica i ubistava tokom vremena
Figure 2: Estimated total refugee migration and killings over time

Phase 1 Phase 2 Phase 3 52 043
52 043
People leaving ljudi their homes
koji napustili domove
su
1316 ubijenih People

1 316
killed
0 24 March 6 April 24 April 11 May 22 June
Drugo, budui da rtve navedene u izvorima podataka nisu bile jedine rtve ubistava, bilo je potrebno proceniti broj nedokumentovanih rtava kako bi se izvrila opta procena ukupnog broja poginulih. Ovaj broj, 10.356, dobijen je pomou mnogo koriene demografske statistike tehnike poznate pod imenom "procena viestrukih sistema", koja se
8
Za puni opis ovog procesa vidi Dodatak 1.
1090
Figure 3: Regions of Kosovo
North
Leposavic
Kosovska Zvecan Mitrovica Zubin Potok Podujevo Vucitrn Istok Srbica Pec Klina Decani Lipljan Gnjilane Orahovac Djakovica Suva Reka Urosevac Vitina Stimlje Glogovac Obilic Kosovo Polje Pristina Kosovska Kamenica
East
West
Nova Brdo
Strpce Prizren
Kacanik
Gora
South
1091
oslanja na uzorke populacije.9 Budui da je opta procena od 10.356 poginulih dobijena iz uzoraka a ne iz (nepoznate) savrene liste poginulih potrebno je izraunati marginu greke. Naa procena je da taj interval iznosi od 9.002 do 12.122. Valja primetiti da su procena i margina greke u skladu sa procenama rtava ubijanja na Kosovu iz ranijih radova ABA-e i AAAS-a, kao i sa procenama koje se navode u drugim, nezavisnim studijama.10 Slika 3: Regioni Kosova Sever Leposavi /Leposaviq/ Zvean Kosovska Mitrovica /Mitrovic/ Zubin Potok Vuitrn /Vushtrri/ Srbica /Skenderaj/ Obili /Obiliq/ Glogovac /Gllogoc/ Zapad Istok /Istog/ Pe /Pej/ Klina /Kline/ Deani /Decar/ Orahovac /Rahovec/ akovica /Gjakov/ Jug Suva Reka /Suharek/ Prizren /Przeren/ trpce /Shterpce/ Gora /Dragashi/ Istok Kosovo Polje /Fush Kosov/ Pritina /Prishtin/ Kosovska Kamenica /Kamenica/ Novo Brdo /Novobrd/ Lipljan /Lipjan/ Gnjilane /Gjilan/ timlje /Shtirme/ Uroevac /Ferizaj/ Vitina /Viti/ Kaanik /Kaanik/
9 10
Za puni opis ove procedure vidi Dodatak 2. Vidi ABA/AAAS (2000), PHR (1999), Spiegel i Salama (2000).
1092
4.2. Obrasci ubistava tokom vremena Kada se razmotri procenjeni broj rtava tokom vremena, koristei iste dvodnevne intervale koji su upotrebljeni za podatke o izbeglicama, opaeni obrazac ubistava veoma lii na obrazac kretanja izbeglica. Analiza je pretstavljena na Slici 2. Podaci pokazuju vrhunac u broju ubistava krajem marta, a drugi vrhunac sredinom aprila. Najvanije je primetiti da, kao i kod podataka o kretanju izbeglica, pojava ubistava opada gotovo na nulu u periodu od 6. do 7. aprila i ponovo od 22. do 24. aprila. Prema tome, ne samo da broj ubijenih pokazuje iste ekstremne kontraste izmeu visokih i niskih vrednosti kao to je sluaj sa kretanjem izbeglica, nego se te visoke i niske vrednosti javljaju gotovo u isto vreme kao i kod kretanja izbeglica. Ovi skokovi ne bi se javili sluajno, pa stoga zakljuujemo da su posledica zajednikog uzroka. 4.3. Kretanje izbeglica i ubistava prema geografskoj lokaciji Uz ispitivanje vremena kada su se deavala kretanja izbeglica i ubistva, vano je razmotriti gde se to dogaalo. Analiza mesta odakle je poteklo kretanje izbeglica i gde su se dogodila ubistva pokazuje iroko rasprostranjen obrazac koji odgovara nasilju koje je povezano sa raseljavanjem. Kad se broj ljudi koji su napustili svoje domove i broj ubijenih analizira na regionalnom nivou, mogu da se identifikuju ekstremni kontrasti izmeu visokih i niskih vrednosti koji slede fazni obrazac slian onome koji je opisan gore, u optoj analizi (vidi Slike 4-7). Relativni obrasci prema vremenu i prostoru su slini. U svim regionima, datumi od 6. do 7. i od 22. do 24. aprila oznaavaju niske vrednosti u kretanju izbeglica i u broju ubijenih ljudi. U jednoj ranijoj analizi kretanja izbeglica opaeno je da je vie od tri etvrtine izbeglica koje su prele u Albaniju tokom Faze 1 poteklo iz junih i zapadnih delova Kosova, dok je za vreme Faze 2, vie od tri etvrtine izbeglica poteklo iz severnih i istonih delova Kosova (Ball 2000). Slike 4-7 pokazuju da ubistva slede slian obrazac. Ubistva u zapadnim i junim delovima desila su se prvenstveno za vreme Faze 1; za vreme docnijih faza, bilo je relativno manje ubistava u ta dva regiona. U severnim i istonim regionima, ubistava je takoe bilo za vreme Faze 1. Meutim, u ovim regionima, za razliku of junih i zapadnih regiona, takoe je ubijan znaajan broj lica za vreme Faze 2.11 Kao to pokazuju ovi grafikoni, ne samo da obrasci kretanja izbeglica i ubistava pokazuju sline karakteristike tokom vremena, nego su obrasci slini i za razliite regione. Iako, kada se gleda izolovano, lokalna kretanja izbeglica i ubistva mogu izgledati kao lokalna reakcija na lokalni uzrok, gledano sa zbirnog aspekta, statistika analiza otkriva obrazac koji podrazumeva zajedniki uzrok. Drugim reima, ubistva i egzodus izbeglica deavali su se na istim mestima i otprilike u isto vreme. Analiza pokazuje da su se ovi dogaaji odvijali prema slinim obrascima u svakom od etiri regiona. Analiza ne dokazuje ta je bio uzrok bilo kojeg od obrazaca, niti da je jedan obrazac izazvao drugog. Meutim, analiza pokazuje da su inovi nasilja ubistva bili vremenski i prostorno povezani sa odlascima izbeglica iz njihovih domova.
11
Postoji jedna vrednost koja predstavlja anomaliju u junom regionu (Slika 5) krajem maja. Procena o vie od 200 ubijenih ljudi u jednom dvodnevnom periodu rezultat je manje od 20 dokumentovanih ubistava. Naravno, ova vrednost takoe ima relativno visok nivo greke, kao to je pokazano u Dodatku 2, Slika 12. Kao to se iz slike vidi, veina vrednosti ima nii nivo greke koji ne umanjuje interpretaciju obrasca. Meutim, ova vrednost ima dovoljno iroku marginu greke pa je mogue da se znaajno ne razlikuje od nule.
1093
5.
Ispitivanje predloenih hipoteza
Kao to je gore navedeno, statistike ne dokazuju da je neki konkretan proces prouzrokovao obrasce kretanja izbeglica ili masovnog ubijanja. Ipak, analiza moe pokazati da li su hipoteze u skladu sa statistikim dokazima ili ih ovi pobijaju. Navedene su tri hipoteze o uzrocima obrazaca kretanja izbeglica i ubistava. Ove tri hipoteze su aktivnost OVK, vazduni udari NATO-a i sistematska kampanja koju su sprovodile jugoslovenske snage. Mogue je upotrebiti statistike metode da bi se ispitao odnos izmeu aktivnosti OVK i vazdunih udara NATO-a i gore opisanih obrazaca. Ako se aktivnost OVK ili vazduni udari dogaaju neposredno pre ili za vreme perioda intenzivnog ubijanja i migracije, ovi dogaaji mogu pretstavljati verovatan uzrok rastueg i opadajueg obrasca. Meutim, ako vazduni udari i aktivnost OVK ne prethode vrhuncu ubistava ili kretanja izbeglica, tada uzronoposledini odnos valja dovesti u pitanje ili odbaciti. Analiza aktivnosti OVK i vazdunih udara NATO-a prema vremenu i mestu pokazuje da se nijedna od njih nije desila u vreme i na mestima gde bi bili primarni uzork kretanja izbeglica i ubistava. Slika 4: Procena ukupne migracije izbeglica i ubistava tokom vremena, severni region
Figure 4: Estimated total refugee migration and killings over time, northern region
Phase 1 Phase 2 Phase 3
7 958
5.
526 0 People killed
Faza 1
Faza 2
Faza 3 7958 ljudi koji napustili domove 0 su 526 Ubijenih 0 22. jun
24. mart
6. april
24. april
11. maj
1094
5. Slika 5: Procena ukupne migracije izbeglica i ubistava tokom vremena, juni region
Figure 5: Estimated total refugee migration and killings over time, southern region
24 103 People leaving their homes
266 0
See discussion in text.
People killed
Faza 1
Faza 2
Faza 3 24 103 ljudi koji napustili domove su
vidi raspravu u 266 tekstu 0 Ubijenih 0 24. mart 6. april 24. april 11. maj 22. jun
1095
Figure 6: Estimated total refugee migration and killings over time, eastern region
195 0 People killed
Figure 7: Estimated total refugee migration and killings over time, western region
732 0 People killed
Ball, Betts, Scheuren, Dudukovic, and Asher, 3 January 2002
1096
Slika 6: Procena ukupne migracije izbeglica i ubistava tokom vremena, istoni region Faza 1 Faza 2 Faza 3 5042 ljudi koji napustili domove 0 24. mart 6. april 24. april 11. maj 22. jun su 195 Ubijenih 0 Slika 7: Procena ukupne migracije izbeglica i ubistava tokom vremena, zapadni region Faza 1 Faza 2 Faza 3 20 673 ljudi koji napustili domove 0 24. mart 6. april 24. april 11. maj 22. jun su 732 Ubijena 0 Slika 8: Vremensko poreenje napada OVK sa ubistvima i kretanjem izbeglica Vreme Ubistva Procenat 38% 41% 21% Kretanje izbeglica 10 11 8 Procenat 34% 38% 28%
Pre ili 11 istovremeno sa vrhuncem Posle vrhunca 12 Ne moe da se 6 zakljui
Da bi analizirali pojavu aktivnosti OVK ili NATO-a u odnosu na obrazac ubistava i kretanja izbeglica, koristili smo sledeu proceduru. Za svaku optinu na Kosovu hronoloki smo beleili, po dvodnevnim periodima, broj izbeglica koje su napustile domove, broj prijavljenih ubistava i pojavu aktivnosti OVK i NATO-a.12 Za ovu analizu, aktivnost OVK ukljuivala je i borbe, kao i izolovana ubistva Srba. Identifikovani su dvodnevni periodi koji su oznaavali vrhunce kretanja izbeglica i ubistava. Ako je do aktivnosti OVK ili NATO-a dolo u istom periodu ili u periodu od dva dana pre vrhunca, zakljuili smo da se ta dva dogaaja podudaraju. Ako aktivnost OVK ili NATO-a nije zabeleena pre vrhunca, zakljuili smo da je aktivnost OVK ili NATO-a usledila tek posle vrhunca. Ako se aktivnost OVK ili
12
Za ovu analizu koristili smo samo broj prijavljenih ubistava, a ne procenjeni ukupni broj. Podaci nisu prikladni za procenu na optinskom nivou. Vidi Odeljak 5.3 za analizu pri kojoj je korien procenjen broj ubistava na regionalnom nivou.
1097
NATO-a javila vie od dva dana pre vrhunca, raunato je da optina ima obrazac iz kojeg ne moe nita da se zakljui. Da bismo testirali zakljuke izvedene ovom metodom, upotrebili smo drugu statistiku metodu kojom smo ispitali zajednike korelacije izmeu aktivnosti OVK i NATO-a i obrazaca kretanja izbeglica i ubistava. Svrha korienja druge statisike tehnike je da se kontrolie korelacija izmeu aktivnosti OVK i vazdunih udara NATO-a, te broja ubistava i kretanja izbeglica na prostornom i vremenskom planu. 5.1. Aktivnost Oslobodilake vojske Kosova Podaci o aktivnosti OVK dobijeni su putem razgovora i niza nevladinih izvetaja koje je MKSJ saeo i dostavio za ovaj projekat.13 Koristei ove informacije, pri istraivanju je izraunat broj zabeleenih borbi izmeu OVK i jugoslovenskih snaga koje su se tokom vremena odvijale u svakoj optini. Nije raunat intenzitet pojedinih borbi, ali su odvojeni vatreni okraji brojani posebno. Izolovani napadi OVK koji su za posledicu imali ranjavanje, nestanak ili smrt etnikih Srba takoe su uvrteni u tabelu prema broju rtava. To su brojke o prijavljenim srpskim rtvama, a ne procene. Podaci su bili nedovoljni za procenu ukupnog broja nestalih. Slika 9: Vremensko poreenje vazdunih udara NATO-a sa ubistvima i kretanjem izbeglica Vreme Pre ili istovremeno sa vrhuncem Posle vrhunca Ne moe da se zakljui Ubistva 3 20 6 Procenat 10% 69% 21% Kretanje izbeglica 9 13 7 Procenat 31% 45% 24%
Kako zahteva testiranje hipoteza, prijavljena aktivnost OVK poreena je sa ubistvima i kretanjem izbeglica za svaku od 29 optina na Kosovu. Rezultat ove analize vremenskih podudaranja prikazan je na Slici 8, koja pokazuje da se u 11 od 29 optina, odnosno 38%, aktivnost OVK podudarala sa optim vrhuncem u broju ubistava, ili da se odvijala unutar dvodnevnog intervala pre vrhunca. U 12 optina, odnosno 41%, aktivnost OVK usledila je ili posle vrhunca u broju ubistava ili se uopte nije javila. U est optina, odnosno 21%, nije bilo mogue izvesti zakljuke iz obrasca. Kretanje izbeglica ima slian obrazac. U 10 optina, odnosno 34%, aktivnost OVK podudarala se sa optim vrhuncem kretanja izbeglica, ili se odvijala unutar dvodnevnog intervala pre vrhunca. U 11 optina, odnosno 38%, aktivnost OVK usledila je ili posle vrhunca kretanja izbeglica ili se uopte nije javila. U preostalih osam optina, odnosno 28%, aktivnost OVK javila se u vremenskim takama koje se podudaraju s ostalim visokim, niskim ili prelaznim takama u broju ubistava ili kretanju izbeglica. Da bi aktivnost OVK uzrokovala obrazac koji je opaen kod ubistava i kretanja izbeglica, pojava aktivnosti morala bi prethoditi visokim vrednostima. Meutim, ova analiza pokazuje da je aktivnost OVK sledila nakon vrhunaca broja ubistava i izbeglica na vie mesta nego to im je prethodila. Stoga nema jasnog uzrono-posledinog odnosa izmeu aktivnosti OVK i ovde opisanog obrasca.
13
Saetak izvora naveden je u Dodatku 3.
1098
5.2. Vazduni udari NATO-a U ovoj analizi razmatra se broj vazdunih udara NATO-a kako su izvestili jugoslovenski dravni izvori.14 Nije se nastojalo da se utvrdi jaina svakog vazdunog napada, nego su izvetaji o razliitim vazdunim napadima raunati odvojeno. Kao i kod aktivnosti OVK, prijavljeni vazduni udari poreeni su sa ubistvima i kretanjem izbeglica za svaku od 29 optina na Kosovu. U samo tri optine, odnosno 10%, vazduni udari NATO-a poklopili su se sa pojavom najviih vrednosti u broju ubistava, ili su se odvijali unutar dvodnevnog intervala pre tog vrhunca. U 20 optina, odnosno 69%, vazduni udari NATO-a javili su se ili posle vrhunca u broju ubistava ili se uopte nisu javili, a u est optina, odnosno 21%, obrazac ne upuuje ni na kakav zakljuak. Obrazac kretanja izbeglica nije tako neujednaen, ali upuuje na iste zakljuke. U devet optina, odnosno 31%, vazduni udari NATO-a podudarali su se sa najviim vrednostima broja izbeglica, ili su se odvijali unutar dvodnevnog intervala pre tog vrhunca. U 13 optina, odnosno 45%, vazduni udari izvedeni su ili poto su brojke koje se odnose na kretanje izbeglica dostigle vrhunac ili se uopte nisu javili. U preostalih sedam optina, odnosno 24%, vazduni udari NATO-a javili su se u drugo vreme i podudarali se s ostalim visokim, niskim ili prelaznim takama u broju ubistava ili kretanju izbeglica. Jo jedna injenica koju valja naglasiti u vezi s vazdunim napadima NATO-a jeste da su od 2. do 4. aprila napadi bili uveliko smanjeni zbog loeg vremena.15 Uprkos tome, u ovom periodu u kome je bilo relativno malo vazdunih udara NATO-a, prisutne su izrazito visoke vrednosti u broju ubistava i kretanju izbeglica irom Kosova. Kao i kod nalaza zasnovanih na podacima o OVK, analiza podataka o NATO-u pokazuje da su vazduni udari ee sledili nakon to bi broj ubistava i izbeglica dostigao vrhunac nego to su im prethodili. Stoga hipoteza da su vazduni udari NATO-a direktno ili indirektno prouzrokovali obrasce ubistava i kretanja izbeglica treba da se odbaci. Slika 10: Procena ukupnog broja ubistava i ostataka tokom vremena 1316 0 Ostaci -788 24. mart 6. april 24. april 11. maj 22.jun 5.3. Dejstvo aktivnosti OVK i vazdunih udara NATO-a Uz prethodnu analizu, podaci su takoe sabrani na regionalnim nivoima, a obrasci tokom vremena za svaki od etiri regiona analizirani su zajedno s obrascima ubistava i kretanja izbeglica. Cilj je bio da se ispita obrazac ubistava nakon to se ukloni statistika korelacija s aktivnou OVK i vazdunim udarima NATO-a. Drugim reima, ova analiza razmatra zajedniko dejstvo aktivnosti OVK i NATO-a pomou procene broja ubistava predskazanog statistikom interakcijom podataka o OVK i
Jugoslovenska vlada bila je glavni zagovornik teze da su vazduni udari NATO-a odgovorni za ubistva i kretanje izbeglica na Kosovu. Stoga, najjai test ove hipoteze je korienje podataka same jugoslovenske vlade o tome kada i gde su napadi izvedeni. 15 Brifing Ministarstva odbrane Velike Britanije, zamenik naelnika taba odbrane, Sir John Day; dostupno na Internet stranici: http://www.kosovo.mod.uk/brief040499.htm od 3. januara 2001.
14
Faza 1
Faza 2
Faza 3 Ubijeni
1099
Figure 10: Estimated total killings and residuals over time

Phase 1 1316 Phase 2 Phase 3
People killed
0
Residuals
-788 24 March 6 April 24 April 11 May 22 June
1100
NATO-u, te oduzimanjem te procene od originalnog obrasca. Rezultat tog oduzimanja naziva se "ostatak" i on daje obrazac ubistava i kretanja izbeglica koji ostaje posle uklanjanja dejstva kontrolnih promenljivih veliina (aktivnost OVK i NATO-a). Rezultat ove analize prikazan je na Slici 10. Na Slici 10, gornja linija pretstavlja ukupan procenjeni broj rtava tokom vremena kao to je pokazano na Slici 2. Nia linija na Slici 10 je isti obrazac, uz kontrolisanje statistikog uticaja obrazaca OVK i NATO-a.16 Kada se poniti uticaj korelacija s vazdunim udarima NATO-a i aktivnou OVK, obrazac ubistava tokom vremena ostaje sutinski nepromenjen. Sve vrhunske vrednosti su iste, iako su neke od niih vrednosti neto vee na donjoj liniji. Slika 11: Procena ukupnog kretanja izbeglica i ostataka tokom vremena 52 043 Faza 1 Faza 2 Faza 3 Ljudi koji napustili domove 0 Ostaci -14 529 24. mart 6. april 24. april 11. maj 25. maj Ista analiza moe se primeniti na kretanje izbeglica. Rezultati su prikazani na Slici 11. Kao i kod ubistava, obrazac kretanja izbeglica, uz kontrolisanje statistikog uticaja obrazaca OVK i NATO-a, veoma je slian originalnom obrascu. Meutim, statistika merenja ukazuju na to da aktivnost OVK (ali ne i vazduni udari NATO-a) imaju slabu, ali primetnu vezu sa obrascem kretanja izbeglica.17 Ta veza je posebno vidljiva na dvema takama u vremenskom nizu: tokom Faze 1 u severnom regionu i tokom prelaza iz Faze 1 u Fazu 2 u istonom regionu. U ova dva regiona u te dve vremenske take, ostatak obrasca odstupa od obrasca procenjenog kretanja izbeglica. Osim ovih dvaju izuzetaka, aktivnost OVK i NATO-a imaju malo uticaja na obrazac kretanja izbeglica. Analiza obrazaca ubistava i kretanja izbeglica, uz kontrolisanje uticaja aktivnosti OVK i vazdunih udara NATO-a pokazuje da, iako mogu postojati povremene podudarnosti, opte dejstvo aktivnosti OVK i vazdunih udara NATO-a znatno ne menja obrasce ubistava i kretanja izbeglica. To prua dalje dokaze za odbacivanje hipoteze da su aktivnost OVK ili vazduni udari NATO-a prouzrokovali ubistva ili kretanje izbeglica. 5.4. Jugoslovenske snage Sada emo da razmotrimo treu hipotezu da su jugoslovenske snage organizovale i sprovele sistematsku kampanju nasilja koja je za posledicu imala ubistva i kretanje izbeglica: statistika analiza korelacija ne moe da dokae da su jugoslovenske snage bile onaj spoljanji uticaj koji je bio odgovoran za opaene obrasce. Meutim, nalazi ove studije u saglasnosti su s hipotezom da je akcija jugoslovenskih snaga bila uzrok ubistava i kretanje izbeglica. Posebno jedan od nalaza ove studije ukazuje na vezu izmeu aktivnosti Jugoslovenske vojske i opaenog obrasca ubistava i kretanja izbeglica. Ekstremno opadanje broja ubistava i izbeglica zapaeno u periodu od 6. do 7. aprila podudara se s jednostranim prekidom vatre su
16 17
Vidi Dodatak 2 za detaljniju raspravu, ukljuujui analizu regresije. Za detaljniju raspravu vidi Dodatak 2, Sliku 21. Ostale take gde procene i ostaci odstupaju javljaju se kada je kretanje blizu nule te stoga nisu znaajne.
1101
Figure 11: Estimated total refugee ow and residuals over times
Phase 1 52 043
Phase 2
Phase 3
Residuals
-14 529 24 March 6 April 24 April 11 May 25 May
1102
koje su jugoslovenske vlasti objavile povodom pravoslavnog Uskrsa.18 Tokom perioda kada su jugoslovenske snage prekinule neprijateljstva, broj ubistava i izbeglica koje su naputale domove drastino je opao. Dalje veze mogu se povui ako se pokae da je do pokreta jugoslovenskih trupa dolazilo prema istim obrascima kao i u sluaju ubistva i kretanja izbeglica. Meutim, takva analiza prelazi okvire ove studije. 6. Saetak zakljuaka
U skladu s ranijim analizama, nalazi ove studije pokazuju da su se ubistva i kretanje izbeglica odvijali u talasima. Tokom vremena, kretanje izbeglica koje su naputale domove javljalo se u razliitim regionima Kosova, i odvijalo se u intenzivnim periodima, koji su meusobno razgranieni periodima mnogo nieg stepena kretanja. Kao to pokazuje Slika 2, obrasci ubistava kroz vreme slede obrasce kretanja izbeglica. Tako obrasci ubistava i kretanja izbeglica pokazuju karakteristike koje upuuju na postojanje spoljanjeg uzroka. Taj nalaz podupire opaanje da su se ova dva procesa odvijala zajedno. U ovoj studiji takoe su analizirani obrasci ova dva niza tokom vremena i prema regionu. Kada se ukupne procene uporede na regionalnom nivou, ostaje jasan odnos izmeu obrazaca kretanja izbeglica i ubistava. Tako su se kretanje izbeglica i ubistva deavali na istim mestima i u isto vreme, to ukazuje na zajedniki uzrok obe ove pojave. Analiza takoe pokazuje da dve hipoteze koje su predloene da bi se objasnili obrasci ubistava i migracija, odnosno aktivnost OVK i NATO-a, nisu u saglasnosti s opaenim obrascima kretanja izbeglica i ubistava. I aktivnost OVK i vazduni udari NATO-a ee su se deavali nakon najveeg broja ubistava i najveeg nivoa kretanja izbeglica nego pre tih kulminacija. Uz kontrolisanje statistikog dejstva aktivnosti OVK i vazdunih udara NATO-a, obrasci ubistava i kretanja izbeglica tokom vremena ostali su sutinski nepromenjeni. Analiza je u saglasnosti sa hipotezom da su jugoslovenske vlasti sprovodile kampanju ubistava i proterivanja. Prekid vatre povodom Uskrsa koji je proglasila jugoslovenska vlada potpuno se podudara sa drastinim smanjenjem broja ubistava i kretanja izbeglica, a taj nalaz pojaava saglasnost analize s ovom hipotezom. Svaki od ovih nalaza u saglasnosti je s narativnim saoptenjima o situaciji na Kosovu tokom ovog perioda koje su davale brojne nevladine organizacije. Koherentnost faza, blizak odnos izmeu procenjenog broja ubistava i kretanja izbeglica, te njihova pojava irom Kosova idu u prilog tvrdnji da je postojao koordiniran uzrok nasilja nad etnikim Albancima u periodu od marta do juna 1999.
ABC News preneo je izjavu jugoslovenske vlade u kojoj se navodi "[u] ast najveeg hrianskog praznika, Uskrsa, sve aktivnosti vojske i policije na Kosovu usmerene protiv teroristike organizacije Oslobodilake vojske Kosova (OVK) prekinue se 6. aprila u 20 asova [15 h po istonom vremenu]". Pravoslavni Uskrs bio je u nedelju, 11. aprila 1999. Vidi http://abcnews.go.com/sections/world/DailyNews/kosovo_bombing990406.html od 3. januara 2002.
18
1103
Dodatak 1: Podaci i sravnjivanje

1. Uvod
Ova studija se zasniva na zbiru vie od 62.000 prijavljenih smrtnih sluajeva, od kojih je priblino 52.000 bilo anonimno.19 Imena 9.569 ljudi bila su prijavljena jednoj ili vie organizacija koje su prikupljale informacije o ubistvima na Kosovu u periodu od marta do juna 1999. U Dodatku 1 opisuje se kako smo obraivali izvetaje o anonimnim i imenovanim smrtnim sluajevima. Kao to e se videti, ova dva tipa podataka pretstavljaju sasvim razliite izazove. Ovaj Dodatak podeljen je u odeljke, poevi od Uvoda (koji predstavlja Odeljak 1). U Odeljku 2 opisujemo procedure prikupljanja podataka koje su obezbedile osnovne ulazne podatke za na rad. U Odeljku 3 detaljno se razmatraju koraci pri poetnom ureivanju podataka kada se podaci proiavaju i pripremaju za analizu. U sledeem odeljku (Odeljak 4) opisuju se nai poetni pokuaji da identifikujemo viestruke izvetaje o istom smrtnom sluaju. U Odeljku 5 opisujemo kako smo u drugom krugu preispitali podudarnost podataka. Konani podaci rezimirani su u poslednjem odeljku Dodatka 1 (Odeljak 6). 2. Izvori podataka
Podaci koji su analizirani u ovoj studiji prikupljeni su iz etiri izvora: razgovora koje su obavili Srednjoevropska i istonoevropska pravna inicijativa Amerike advokatske komore (ABA/CEELI), Human Rights Watch (HRW) i Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS), kao i izvetaja o ekhumacijama koje su sastavili meunarodni timovi u ime Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju (EXH). Opti saeci projekata prikazani su na Slici 1. Prvi red rezimira rad na prikupljanju podataka od strane ABA/CEELI. Oni su obavili 1.674 razgovora u kojima je prijavljeno o 5.089 ubistava. Svoje prikupljanje podataka su obavili u pet zemalja. Posljednji stubac tabele ukljuuje oznaku "Da" koja znai da su svi koji su prikupljali podatke za ABA/CEELI koristili standardizovan anketni formular. Slika 1: Saetak izvora podataka Projekat ABA/CEELI Razgovori 1674 Incidenti 5089 Gde Albanija Makedonija SAD Poljska Jugoslavija Kosovo Albanija Makedonija Kosovo Albanija Makedonija Kada Maj-jun 1999 Maj-jun 1999 Maj-jun 1999 Maj-jun 1999 Avg 99 avg 00 Jun 1999 apr 2001 Mar-jun 1999 Mar-jun 1999 Jun-dec 1999 Mar-jun 1999 Mar-jun 1999 Formular Da Da Da Da Da Ne Ne Ne Da Da
Ekshumacije HRW OEBS
337 1837
1767 1717 6686
19
Bili su dostupni podaci o dodatnih 18.000 anonimnih smrtnih sluajeva, ali nisu uvrteni usled nedostatka vremena.
1104
S uoptenijeg aspekta, za svaki izvor, oznaka "incident" moe da ukljui informacije o smrti vie od jednog lica. U jednom razgovoru, svedok moe da opie jedan ili vie takvih incidenata. Prema tome, incident jeste izvetaj jednog lica identifikovanog po imenu ili jednog anonimnog lica ili grupe ljudi koji nisu posebno identifikovani. Kod ubistava prijavljenih od jedinstvenog izvora, razliiti svedoci esto su prijavljivali smrt istih rtava. Neki svedoci identifikovali su rtve poimence, navodei za svaku rtvu njegovo ili njeno puno ime i prezime20, starost i pol, kao i datum i mesto smrti. Druge rtve identifikovane su iskljuivo anonimno. Postoje izvetaji o pojedinanim rtvama, no bez imena ("Video sam le starca"). Druge rtve identifikovane su kao lanovi neke grupe ("Video sam deset leeva na hrpi pored druma"). Tela koja su ekshumirana ali nikad nisu identifikovana, takoe su uvrtena u ovu kategoriju. Te se rtve nazivaju grupama (ak i ako je u "grupi" samo jedna rtva). 2.1. Srednjoevropska i istonoevropska pravna inicijativa Amerike advokatske komore (ABA/CEELI) Izvori 1.674 razgovora koji sainjavaju podatke ABA/CEELI razlikovali su se prema zemlji gde su podaci prikupljeni, sa razliitim partnerima u svakoj zemlji. Zemlje gde su obavljani razgovori ukljuivale su Albaniju, Makedoniju, Sjedinjene Amerike Drave, Poljsku i Kosovo u Jugoslaviji. Albanija: ABA/CEELI obavio je 35% razgovora u Albaniji, gde su saraivali sa koalicijom lokalnih albanskih nevladinih organizacija pod nazivom Centar za mir putem pravde. Zajedno s ovim Centrom, ABA/CEELI je obavljao razgovore u izbeglikim logorima i meu izbeglicama smetenim u privatnim kuama irom Albanije. Prikupljanje podataka u Albaniji poelo je u maju 1999. a dovreno je u avgustu 1999. U logorima su lica koja su vodila razgovore traila ispitanike od atora do atora. Makedonija: ABA/CEELI je oko 16% razgovora obavio u Makedoniji. Meu ispitanicima su bili Kosovski Albanci smeteni kod porodica-domaina irom Makedonije, ali su razgovori prvenstveno voeni u izbeglikim logorima. Pri tome je ABA/CEELI radio s timom etnikih Albanaca, graana Makedonije. ABA/CEELI je ostvarivao kontakte za razgovore putem preporuka humanitarnih organizacija, usmenih saoptenja i oglasa u lokalnim novinama. U logorima su traili ispitanike od atora do atora. Prikupljanje podataka u Makedoniji poelo je u maju 1999. i zavrilo se u avgustu 1999. SAD i Poljska: Ameriki advokati su uz pomo prevodilaca razgovarali s izbeglicama smetenim u vojnoj bazi Fort Dix u New Jerseyju. ABA/CEELI je 10% svojih razgovore obavio u Fort Dixu, a ispitanici su pronaeni putem oglasa i usmenih informacija u logoru. Prikupljanje podataka u SAD zapoelo je u maju 1999. i zavrilo se u julu 1999. CEELI je takoe obavio broj razgovora (4) u jednom izbeglikom logoru u Poljskoj i dobio manji broj informacija iz razgovora koje je obavila Kosovska diplomatska posmatraka misija u Poljskoj. Jugoslavija: ABA/CEELI saraivao je s dvema organizacijama na Kosovu na prikupljanju informacija nakon jugoslovenskog povlaenja u junu 1999. godine; razgovori voeni na Kosovu sainjavaju 38% ukupnih razgovora koje je obavio ABA/CEELI. Centar za mir putem pravde poeo je sa prikupljanjem podataka u avgustu 1999, a zavrio u novembru 1999, i to u sledeim optinama: akovici, Glogovcu, Klini, Mitrovici, Pei, Podujevu /Podujev/, Pritini, Prizrenu, Orahovcu, Suvoj Reci, Vuitrnu, te u nekolicini drugde na Kosovu. Dodatne podatke prikupilo je Vee za odbranu ljudskih prava i sloboda. Njihovi su intervjui zapoeti u julu 2000. a zavreni u avgustu 2000. Razgovori su voeni u optim
20
Engleski termini "last name" i "surname" korieni su u znaenju "prezimena".
1105
centrima za prikupljanje informacija u sreditima sledeih gradova: Gnjilane, Vuitrn, Kaanik, Uroevac i timlje. Svi razgovori voeni su uz pomo standardizovanog formulara koji je dozvoljavao i narativan opis dogaaja. Informacije iz formulara unoene su u bazu podataka. Tim za kodiranje posebnu je panju poklanjao preciznosti datuma koji su navodili ispitanici. Neki datumi su tano identifikovani, dok su drugi identifikovani relativno ("dve nedelje pre nego to smo napustili dom") ili priblino ("neko vreme pre nego to su doli Srbi"). Kodiranje preciznosti datuma docnije je korieno za analizu osetljivosti nalaza na pogreke u saoptavanju datuma.21 Za statistike svrhe ove studije, svi podaci su prekategorisani iz originalne baze podataka u nove strukture podataka. Svi su podaci ponovo kodirani iz svojih orginalnih formata u standardne geografske klasifikacije i kodove preciznosti datuma. Podaci ABA/CEELI obraivani su u dva dela: prvi deo podataka ukljuivao je 634 razgovora obavljena provedena na Kosovu. Ovi su podaci poreeni i potpuno nezavisno integrisani s podacima HRW-a, OEBS-a i ekshumacionim podacima kako je opisano u Odeljku 4. Drugi skup podataka ABA/CEELI (koji je ukljuivao razgovore obavljene izvan Kosova) iskorien je u jednoj ranijoj publikaciji koju su izdali ABA/CEELI i AAAS (2000). Ovih 1.040 razgovora su sravnjeni sami sa sobom, a zatim integrisani sa celim skupom podataka (koji je ukljuivao podatke OEBS-a, HRW-a, ekshumacije i ABA/CEELI podatke iz prvog skupa). Druga faza rada ABA/CEELI sprovedena je na kraju procesa intersistemskog sravnjivanja (vidi Odeljak 4 i Odeljak 5). 2.2. Ekshumacije (EXH)
Ekshumacije su vrene na mestima gde se smatralo da postoje grobnice kosovskih Albanaca ubijenih u mesecima pre povlaenja jugoslovenskih snaga. Iako ekshumacije nisu bile ravnomerno rasporeene po Kosovu, sprovedene su u 24 od 29 kosovskih optina. Ukupan broj ekshumiranih tela i broj identifikovanih za svaku optinu navedeni su na Slici 2. Podaci o ekshumacijama nisu ukljuivali datum kada je rtva ubijena, pa ovi podaci imaju beleku o datumu samo ako odgovaraju rtvama iz nekog drugog sistema podataka (vidi Odeljak 5). Mesto ekshumacije moe, ali ne mora da bude mesto gde je rtva ubijena. Identifikacije su paljivo vrene, pa su ekshumacioni podaci posebno vaan izvor za proveru da li se isto ime ponavlja. Mnogi ljudi na Kosovu imaju slina prezimena, pa stoga moe da bude teko razlikovati ljude samo prema prezimenu.22
21
Rezultati analize osetljivosti navedeni su u Dodatku 2. Zakljuili smo da je sutinska interpretacija podataka robusna u odnosu na preostalu nepreciznost u datumima nastalu usled pogreke u saoptavanju ili nedostajuih podataka. 22 Ekshumacioni podaci pruili su osnovni rani referentni okvir za probleme sravnjivanja na koje emo docnije naii. U poetku smo smatrali da su imena u ekshumacionim podacima jedinstvena. Na kraju, iako se to pokazalo netanim, ekshumacioni podaci jo uvek su bili najbolji registar za identifikaciju rtava po imenu.
1106
Slika 2: Ukupan broj ekshumiranih i procenat identifikovanih tela po optinima Optina Mesto nije navedeno Deani akovica Glogovac Gnjilane Draga Istok Kaanik Klina Kosovo Polje Kamenica Mitrovica Lipljan Obili Orahovac Pe Podujevo Pritina Prizren Srbica timlje Suva Reka Uroevac Vitina Vuitrn Ukupno Ukupan broj ekhumiranih tela 4 54 388 421 54 1 208 142 24 11 8 149 91 5 368 312 90 357 510 343 24 371 22 8 246 4211 Procenat identifikovanih tela 0,0% 9,3% 33,5% 39,4% 83,3% 0,0% 40,4% 69,0% 41,7% 54,5% 100,0% 50,3% 92,3% 100,0% 40,8% 62,5% 72,2% 21,0% 21,6% 64,1% 75,0% 50,1% 77,3% 100,0% 61,0% 45,4%
2.3. Human Rights Watch (HRW) Od marta do juna 1999, HRW je razgovarao s izbeglicama po naputanju Kosova. Od svih ispitanika koji su dali izjave HRW-u, sa 25% je razgovor obavljen kad su preli granicu sa Albanijom ili kad su se smestili u izbeglikim logorima ili privatnim kuama; sa 11% je razgovarano u Makedoniji, a sa 3% u Crnoj Gori.23 Od juna do decembra 1999. HRW je vodio razgovore na Kosovu; 60% razgovora HRW-a voeno je na Kosovu. Geografski regioni unutar Kosova izabrani su na osnovu izbeglikih izvetaja o masovnim krenjima ljudskih prava i izvetaja o masovnim krenjima koji su potekli iz drugih izvora. Ispitanici su birani na osnovu onoga to im je bilo poznato o konkretnim zloupotrebama unutar pokrajine. Razgovori su voeni u optinama Deani, akovica, Glogovac, Gnjilane, Istok, Kaanik, Kamenica, Klina, Kosovo Polje, Lipljan, Mitrovica, Orahovac, Pe, Podujevo, Pritina, Prizren, Orahovac, Suva Reka, Srbica i Vuitrn. Svi razgovori voeni su tako da se dobiju otvoreni narativni iskazi o tome ta je ispitanik video. Nisu korieni standardizovani anketni formulari (HRW 2001). Iako nisu korieni standardizovani anketni formulari, razgovori su pretstavljali bogat izvor informacija o ubistvima. Kodirani su i uneseni u bazu podataka. Kodiranje za ovu studiju vrilo se
23
Procenti ukupno ne iznose 100% zbog zaokruivanja.
1107
nezavisno od originalne baze podataka HRW-a i prethodnog statistikog rada u HRW-u (2001). 2.4. Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS) Verifikaciona misija OEBS-a za Kosovo (OSCE Kosovo Verification Mission VMK) prikupila je 1.837 razgovora u kojima se pominje jedno ili vie ubistava. Izjave su uzimane od marta do juna 1999. Razgovori su voeni na vie od 90 pojedinanih lokacija u Albaniji (37% razgovora) i na barem est lokacija u Makedoniji (61% razgovora). Obavljen je i manji broj razgovora (22) za koje mesto nije navedeno. Na samom Kosovu nisu prikupljene nikakve informacije. Lica koja su vodila razgovore iz OEBS-a/VMK-a otvorila su kancelarije na centralnim lokacijama blizu mesta okupljanja izbeglica (uglavnom logora), a ispitanici su dolazili da daju izjave. OEBS je informisao potencijalne ispitanike o projektu preko lokalnih nevladinih organizacija, oglasa u tampi i kontakata s lokalnim klinikama i bolnicama. Veina razgovora (preko 80%) obavljena je u izbeglikim logorima; ostali razgovori obavljeni su na javnim okupljalitima ili u privatnim kuama. OEBS/VMK je koristio standardizovane formulare za razgovore sline onima koje je koristio ABA/CEELI. Informacije su zatim unoene u bazu podataka, takoe slinu onoj koju je koristila ABA. Za nau studiju, podaci su nezavisno zabeleeni kao to je bio sluaj i s HRW-om. Polustrukturirani razgovori OEBS-a preformatizovani su da bi bili kompatibilni sa formatom koji smo izradili za korienje sa podacima ABA/CEELI. 3. Poetno ureivanje podataka
Iako su sve organizacije paljivo prikupljale skupove podataka, bio je potreban znaajan napor da se podaci standardizuju na formate koji su nam omoguivali da utvrdimo u kojim zapisima su identifikovane iste rtve. Izvrena su dva kruga ureivanja podataka. U prvom krugu, pripremili smo podatke za sravnjivanje. U drugom krugu, dodatnim ureivanjem, podaci su proieni, sravnjivanje je finalizovano. U ovom odeljku opisuje se poetno ureivanje podataka. U Odeljku 5 opisuje se konano ureivanje podataka. 3.1. Geografsko kodiranje Sva mesta koja su u razgovorima identifikovana kodirana su prema pojedinanim geografskim lokacijama. Pre sravnjivanja, nekoliko geografskih sistema usaglaeno je s jedinstvenom kodnom emom. Kodna ema koristi listu imena mesta. Budui da mnogo mesta ima isto ime, lista mesta nije jedinstveno identifikovana imenima. Umesto toga, svakom pojedinom mestu dodeljen je kod. Kodovi su dodati geografskoj irini i duini mesta na koje se odnose. Zapoeli smo sa geografskom strukturom koja je opisana u Ball (2000) i ABA/AAAS (2000), koja koristi 29 optina. Ove strukture isputale su mnogo mesta koja su pomenuta u novim podacima prikupljenim za ovu studiju. Lista mesta dostupna preko on-line Informativnog centra humanitarne zajednice (Humanitarian Community Information Centre HCIC) povezivala je imena mesta s koordinatama na mrei na detaljnom atlasu. Lista HCIC-a koriena je za standardizovanje imena mesta.24 Sva su mesta kodirana prema geografskoj irini i duini. U prvoj fazi korieni su Popis lokacija naseljenih mesta amerike Nacionalne agencije za kartografske projekcije i
Vidi www.reliefweb.int/hcic/ od 10. oktobra 2001. Valja primetiti da lista HCIC-a ukljuuje optinu Malievo /Malishev/ koja nije postojala tokom prve tre etvrtine 1999. Tokom konflikta, Malievo je bilo deo druge etiri optine.
24
1108
izradu karata (National Imaging and Mapping Agency - NIMA).25 Lista NIMA-e ukljuuje geografsku irinu i duinu, povezana je sa listom HCIC-a pomou imena mesta. Ako su imena bila dvosmislena, runo smo povezali kodove koristei imena optina i proveravajui mesta na HCIC-ovoj karti i komercijalnoj karti.26 Koristei se listom i kartom HCIC-a, kao i komercijalnom kartom, izradili smo raunarske rutine koje su potvrivale geografsku irinu i duinu svakog mesnog koda u odnosu na mrene koordinate na karti HCIC-a. Lokacije koje se nisu poklapale sa svojom mrenom koordinatom bile su runo ucrtane i ponovo proverene. Nekoliko gradova i sela imaju ista imena kao i optine. Nije uvek bilo mogue utvrditi navodi li se u nekom iskazu optina ili selo. Ponekad se takoe isto ime mesta javljalo u vie od jedne optine (npr. Drenovac je ime grada odnosno sela u etiri optine: Orahovcu, Deanima, Pritini i Klini). Naposletku, bilo je sluajeva kad se mesno kodiranje nije moglo primeniti (npr. "u planinama"). Udaljenosti izmeu lokacija raunate su pomou njihove geografske irine i duine.27 Ove udaljenosti koriene su da bi se utvrdilo da li se protivreni iskazi svedoka o nekoj lokaciji verovatno odnose na isto mesto. Lokacije koje su meusobno udaljene manje od 10 km rutinski su tretirane kao ista lokacija.28 3.2. Ureivanje podataka o imenu i polu Konsultovali smo domae Albance i nekoliko indeksa albanskih imena dostupnih preko interneta kako bismo interpretirali imena navedena u izvorima podataka. Ispravljene su este pogreke u pisanju imena i prezimena. Pre ili za vreme sravnjivanja podataka identifikovani su i ispravljeni sluajevi obrtanja imena i prezimena. Neka su imena zapisana fonetski budui da su ih zabeleili pojedinci koji nisu umeli da govore albanski dok su kod drugih postojale oigledne greke pri unosu podataka. Pol je direktno navodio ispitanik ili je kodiran na osnovu imena (ako je ime bilo navedeno). Imena su unakrsno proveravana da bi bili sigurni da je isto ime uvek dodeljeno istom polu.29 Izvrena je potraga za rtvama Srba koje je bilo mogue utvrditi. Neki sluajevi bili su oiti, npr. odrednica "srpski komandant". Ostali su identifikovani putem provere prema listi uobiajenih srpskih imena i prezimena.30 Ukupan broj od 30 Srba, identifikovanih prema listama imena, isputen je iz procena.31
25
Vidi NIMA GEOnet Names Server (GNS) na Internet-stranici http://gnpswww.nima.mil/geonames/GNS/index.jsp od 3. januara 2002. 26 Interesantno je da smo nali vie od 50 lokacija na listi NIMA-e za koje su geografska irina i duina bile 25 ili vie kilometara udaljene od njihove pozicije na vie karata. U takvom sluaju, naom proverom kvadrata na mrei kojom su uporeivane pozicije geografske irine i duine u odnosu na mrene koordinate na kartama HCIC-a, odbaene koordinate NIMA-e. 27 Koristili smo Haversineovu formulu za raunanje udaljenosti; vidi, npr. http://mathforum.org/dr.math/problems/longandlat.html. 28 I udaljenije lokacije povremeno su tretirane kao iste; to se deavalo kad su veoma udaljena mesta nosila ista imena te su ih moda pobrkali ili svedoci ili kodifikatori podataka. Vidi Odeljak 5.4. za detalje. 29 Jedan recenzent je primetio da se neka imena mogu dati licima obaju polova. Budui da je pol igrao relativno malu ulogu u naem principu utvrivanja podudarnosti, to pravilo ureivanja nije moglo znaajno da utie na sravnjivanje. 30 Za neke od resursa koje smo koristili, vidi http://www.kabalarians.com/male/serb-m.htm i http://toybo.flick.com/onomastikon/Europe-Eastern/Former-Yugoslavia/Serbia/Surnames.htm. 31 Logino, isto tako mala frakcija anonimnih smrtnih sluajeva bili bi Srbi. Ovi brojevi su premali da bi uticali na interpretaciju naih procena. Stoga smo ignorisali njihovo dejstvo.
1109
3.3. Formatiranje datuma smrti Izvreno je ureivanje podataka kako bi se ispravile zabune izazvane razlikama u redosledu prema kojem se dani i meseci konvencionalno zapisuju u Evropi (dan, mesec) i Americi (mesec, dan). U drugim zapisima zabeleene su netane godine smrti (npr. 1990. i 2999; obe su ispravljene na 1999.). Posle ureivanja, svi su datumi standardizovani na ISO format GGGG-MM-DD, gde je G godina, M mesec, a D dan. Iako su nazvani "datumom smrti", izvetaji o razgovorima obino su sadravali meavinu stvarno zapamenih datuma incidenata i datuma kad su tela viena. Stoga je mogue da je navedeni datum docniji od stvarnog datuma smrti. Kad su originalni razgovori uneti u bazu podataka, preciznost informacije o datumu kodirana je kao "tana", "piblina", "nepecizna" ili "nepoznata". Kodiranje preciznosti grubo odgovara stepenu preciznosti definisanom prema danu, nedelji ili mesecu dogaaja, odnosno odsutsvu te preciznosti. Kao rezultat sravnjivanja zapisa s drugim zapisima, ponekad su za svaki zapis postojali viestruki datumi. Kodiranje preciznosti je korieno za izbor "najboljeg" datuma, kako je opisano u pododeljku 5.2.32 4. Poetno sravnjivanje podataka
Naa radna hipoteza bila je da svaki sistem podataka (osim ekshumacionih podataka) moe sadrati mnoge dvostruke izvetaje o smrti iste rtve. Naravno, trebalo je da se ti duplikati pronau pre vrenja bilo kakve analize. Problem dvostrukih zapisa podeljen je na etiri podzadatka: intra- i intersistemsko sravnjivanje za pojedince, te intra- i intersistemsko sravnjivanje za grupe. Svaki pojedinani zapis koji je mogao da se identifikuje najprije je poreen sa ostalim pojedinanim zapisima koji su mogli da se identifikuju u njegovom izvornom skupu podataka. Ovaj se proces naziva "intrasistemsko sravnjivanje" ili samosravnjivanje jer se njime jedan izvor podataka sravnjuje sa samim sobom.33 Nakon to su svi pojedinani zapisi nekog izvora podataka sravnjeni sa samim sobom, izvetaji iz svakog izvora sravnjivani su sa onima iz drugih izvora. Taj smo proces nazvali intersistemsko sravnjivanje. Imenovani pojedinci u svakom sistemu poreeni su s imenovanim pojedincima u svim drugim sistemima, a podudarnosti su beleene. Primarne promenljive veliine za proveru duplikata bile su imena (ime, prezime) i geografska lokacija. Ostale informacije, kao to je datum smrti, starost ili pol, bile su takoe razmatrane da bi se potvrdili ili odbacili potencijalno podudarni podaci. Isti proces intra- i intersistemskog sravnjivanja ponovljen je i kod podataka o anonimnim grupama. Lokacija i vreme bile su dve kljune promenljive veliine koriene za objedinjavanje eventualnih dvostrukih izvetaja o anonimnim ubistvima. U principu, izvetaji o anonimnim smrtnim sluajevima mogli su se odnositi na pojedince koji su u drugim izvetajima identifikovani imenom. Pronali smo nekoliko naina za kombinovanje pojedinanih i grupnih podataka kako je nie opisano. Pristupi koje smo razmatrali daju uverljiv skup donjih granica ukupnog broja ubistava, kako je opisano u Odeljku 6. U Dodatku 2 opisuju se pristupi modelovanja kojima se unapreuju ove donje granice. Iako je proces sravnjivanja bio raunarski potpomognut, odluke su donosili ljudi. Sravnjivanje je vrio mali tim paljivo obuenih kodifikatora koje je nadzirao jedan od autora.
Kao to je ve pomenuto, u Dodatku 2 ispituje se robusnost u odnosu na poznate slabe take izvetavanja o datumima. U ovom krugu nisu proveravani duplikati u ekshumacionih podataka jer se pretpostavljalo da su zapisi jedinstveni. U Odeljku 5 opisujemo kako je ova pretpostavka docnije izmenjena jer je utvreno da su neka imena bila dvostruko zabeleena.
33 32
1110
Tokom drugog kruga sravnjivanja koji je opisan u Odeljku 5, preduzeti su drugi koraci za merenje kvaliteta sravnjivanja. 4.1. Promenljive veliine koriene za intrasistemsko sravnjivanje pojedinanih zapisa Kljuni elementi za identifikovanje dvostrukih izvetaja o istim licima bila su imena i prezimena. Bilo je mnogo uobiajenih greaka u pisanju (ili krivih transkripata) nekih imena, ukljuujui sledee: Hysen, Hyseni, Iseni; Ymeraj, Imeraj; Krasniqi, Krasnici, Krasniki; Kuci, Kuki, Quki, Quci; Cake, Caka, Cakaj; te Loki, Loku. Uopteno je "H" kao prvo slovo esto isputeno u transkriptima intervjua. Prezimena koja poinju odreenim slovom esto su se javljala u razliitim kombinacijama: K je moglo da bude C ili Q; esto su brkani Y i I; Xh je moglo da bude Gj ili Sh. Sve su ove kombinacije rutinski uporeivane. Uz rutinska pravila, traene su manje uobiajene ali oite greke u vezi sa slinim slovima u sredini imena. Tokom vremena, kodifikatori su se upoznali sa raznim nainima pisanja razliitih imena. Kada su zapisi sadravali slina imena, voeni su kao podudarni osim ako se nisu jasno razlikovali prema nekoj drugoj informaciji. Informacije koje su pobijale pretpostavku da su dva zapisa podudarna ukljuivale su starost i pol rtava, kao i datum i mesto smrti. Podaci o starosnoj dobi retko su bili od koristi, jer su esto bili priblini. Meutim, ako je bila re o razlici od 20 ili vie godina, pretpostavili smo da su zapisi razliiti; teorija je bila da su dve rtve istog imena a razliite starosti verovatno bile roaci. Podaci o polu retko su se razlikovali, osim ako su se razlikovala i imena, budui da su u ranijim fazama ureivanja podataka imena koriena za razlikovanje polova. Mesto smrti pretstavljalo je najvaniju dodatnu informaciju za procenu podudarnosti zapisa. Zapisi kod kojih su se imena podudarala a starosna dob razlikovala za manje od 20 godina smatrani su istovetnima ako su mesta bila ista. Posebno, ako su mesta bila u istoj optini ili susednim optinama, smatrana su istovetnim. 4.2. Osnovni pristup intrasistemskom sravnjivanju pojedinanih zapisa Literatura o povezivanju arhivskih zapisa nudi mnogo pristupa sravnjivanju lica na listama.34 Meutim, kompleksnost ovde opisanih podataka, zahtevala je da se koristimo manuelnim metodama. Dok smo se informisali i ureivali podatke, uspeli smo da u veoj meri automatizujemo ovaj proces. Usled ogranienja u resursima, nismo mogli da odredimo kvantitet svih greaka u procesu sravnjivanja kao to je uinjeno u Belin i Rubin (1995). Umesto toga, oslanjali smo se na ponavljanje raunarski potpomognutog sravnjivanja pri kojem je u poslednjim etapama pronaeno veoma malo podudarnosti. Kako bismo minimalizovali dejstvo preostalih greaka u sravnjivanju, u svim nejasnim sluajevima zapise smo pre smatrali podudarnim, to znai da su procene bile manje. Unutar svakog skupa podataka, zapisi su sravnjivani tako da je papirna lista tampana u obliku tablice. Liste su razvrstane prema nekoliko promenljivih veliina: prema mestu, u sledeoj etapi najpre prema prezimenu pa imenu, a u narednoj najpre prema imenu pa zatim prezimenu.35 Iako je mogue da se podudrani zapisi pojave na udaljenim poloajima u jednom tipu razvrstavanja, oni e se pojaviti jedan blizu drugog barem u jednom tipu razvrstavanja. Na primer, dva zapisa sa istovetnim imenima i prezimenima pojavie se zajedno pri razvrstavanju i prema imenu i prema prezimenu. Dva zapisa sa razliito napisanim
34 35
Jedan od autora ove studije koorganizovao je dve konferencije o povezivanju arhivskih zapisa (1985. i 1997. godine) koje daju pristup ovoj bogatoj literaturi. Vidi Scheuren (npr. 1985) za dalje informacije o statistikim svojstvima metoda viestrukog svrstavanja u blokove.
1111
prezimenima, ali istim imenima, pojavie se zajedno pri razvrstavanju prema imenu. Kad se pronau zajedno, prezimena mogu odmah da se identifikuju. Korienjem tehnike viestrukog razvrstavanja (ili svrstavanja u blokove), kodifikatori su identifikovali blokove istovetnih zapisa. Odabran je zapis sa najboljim podacima (odnosno na kojem je ime najbolje zapisano, a vreme i mesto bili najprecizniji). Svi brojevi zapisa grupisani su u "krug" i sauvani za kasniju analizu najverovatnijeg datuma (kao to je opisano u Odeljku 5) za konaan zapis.36 Taj zapis nazvan je "kljunim" zapisom.37 Tehnika se menjala kako su kodifikatori sticali sigurnost. U prvom delu tri kodifikatora su nezavisno sravnjivala sve podatke HRW-a sami sa sobom i deo podataka ABA-e koji su se sastojali od razgovora obavljenih na Kosovu. Nakon to je zavren proces samosravnjivanja za zapise HRW-a i ABA-e, pristup se pokazao dovoljno rutinski, pa je jedan kodifikator mogao da postigne gotovo jednako pouzdane rezultate kao i dvojica ili trojica. Stoga je samo jedan kodifikator samosravnjivao podatke OEBS-a i drugi deo podataka ABAe. Iako je proces bio rutinski, rezultati sravnjivanja bili su kompleksni jer su podrazumevali saimanje jednog neodreenog i nepredvidivog broja zapisa u jedan "kljuni" zapis. Iako greke nisu uvek bile oigledne, unutranja konsistentnost saetih zapisa mogla je da se proceni (vidi nie). Kod intrasistemskog sravnjivanja HRW-a i ABA-e, uoene su pojedinane rtve koje su dva kodifikatora razliito klasifikovala. Kodifikatori su razmotrili razlike i zajedno izradili konsenzusnu listu podudarnosti.38 Saglasnost meu kodifikatorima kretala se od 75% do 90%. Sve razlike pregledao je i razreio jedan od autora studije. Za sve intrasistemske podudarnosti, struktura odluke u procesu sravnjivanja procenjena je prema uverljivosti. Naroito je, za svaki sistem, procenjivan svaki krug koji je sadravao dva ili vie zapisa poreenjem kljunih polja podudarnosti kako bi se postigla saglasnost. Kod svakog izvora i za svaki krug koji je sadravao vie od jednog zapisa, svi zapisi su poreeni sa kljunim zapisom. Za svako od tri polja (prezime, datum, mesto), izbrojano je koliko je zapisa u saglasnosti sa kljunim zapisom. Prezimena: Udeo zapisa unutar krugova koji su bili meusobno podudarni s obzirom na prvih tri ili sedam znakova unesen je u tabelu. Ovo poreenje je vreno samo za zapise sa imenima koja su imala najmanje tri ili sedam znakova. Podudarnosti prezimena bile su veoma bliske: kada se uzmu u obzir tri skupa podataka, izmeu 85% i 95% sravnjenih zapisa imalo je zajednika najmanje prva tri slova. Zapisi ija se prva tri slova ne podudaraju ne moraju se nuno smatrati razliitim. Indeksom slinosti imena moe se meriti nain pisanja ili varijacije u transkripciji kod izvornih zapisivaa. Mi tumaimo visok stepen saglasnosti kao indikaciju da su imena najee identifikovana kao podudarna sa drugim, slinim imenima. Datumi: Takoe je razmotrena vremenska blizina intrasistemskih podudarnih zapisa. Kod procesa samosravnjivanja, izmeu 79% i 84% preciznih datuma u podudarnim zapisima bilo je u razmaku od jedne nedelje. Datumi koji su kodirani kao priblini nisu poreani. Lokacije: Uz primenu preciznih kodova za lokacije, za pojedince u intrasistemskim podudarnim zapisima bili su navedeni identini kodovi u 66% (OEBS) da 99% (HRW) sluajeva; kada je poreenje lokacija proireno na mesta meusobno udaljena do 25 km, kod dodatnih 28% sravnjenih zapisa OEBS-a utvrena je podudranost za mesni kod, ime je stepen podudarnosti mesta porastao na 94%. Slina imena, datumi i mesta koja se tano ne podudaraju mogu da odraavaju razlike u seanju svedoka, odnosno ne pretstavljaju nuno greke u kodiranju. Meutim, visok stepen slaganja u ovim merama ukazuje na to da su zapisi sa slinim imenima, kao i datumima i
36 37 38
Upotreba termina "krug" u Asher i Ball (2001) je razliita, ali su analitiki problemi slini. Vidi Dodatak 2 za upotrebu ove informacije u analizi osetljivosti. Pojedinane odluke kodifikatora sauvane su za analizu osetljivosti.
1112
mestima, pravilno identifikovani kao podudarni ako su vremenski ili prostorno bliski. Zapisi sa razliitim podacima ree su identifikovani kao podudarni. Nai rezultati posle ovog poetnog intrasistemskog sravnjivanja imena pojedinaca smanjili su broj zapisa koji su prosleeni u sledee etape za otprilike jednu treinu. Pronaeni duplikati omoguili su nam da poboljamo izvetaje o datumima i da nauimo vie o varijacijama albanskih imena. Iako u ovoj etapi nisu pronaeni svi duplikati, ona je dala osnovu na kojoj su zapoeto intersistemsko poreenje opisano u pododeljku 4.3. Kao to emo razmotriti u Odeljku 5, docniji koraci u procesu omoguili su otkrivanje veine preostalih duplikata. Meutim, postojao je moda mali broj "preterivanja u podudarnostima", koja nisu mogla da budu otkrivena u docnijim koracima pa stoga mogu da pretstavljaju razlog za zabrinutost. "Preterana podudarnost" moe se javiti kada se pri samosravnjivanju poveu zapisi o dva razliita lica. Nema naina da se docnije u postupku isprave takve greke, jer zapis o jednom od lica vie nije raspoloiv. Preterana podudarnost ima tendenciju da smanjuje broj ubistava te stoga dovodi do potcenjivanja ukupnog broja rtava.39 4.3. Intersistemsko sravnjivanje pojedinanih zapisa Intersistemsko sravnjivanje sastojalo se od poreenja svakog pojedinog zapisa u jednom izvoru podataka ("izvor") sa svim mogunim podudarnim podacima u drugom izvoru podataka ("cilj"). Kao i kod intrasistemskog sravnjivanja, sav je posao obavljen manuelno. Mogui zapisi u ciljnoj bazi podataka ukljuivali su sve pojedince ija su imena poinjala na isto slovo (ili jedno od slova koja se slino izgovaraju, kako je gore opisano). Tablini kalkulatori koji su korieni kod samosravnjivanja zamenjeni su specijalizovanim softverom koji je napravljen sa namerom da olaka proces odluivanja pri sravnjivanju.40 Svaki izvorni skup podataka podeljen je na podskupove. Svaki podskup (nazvan "reanj") bio je proporcionalno stratifikovan (prema datumu smrti i regionu) sluajni uzorak celine. Renjevi su izraeni tako da priblino pretstavljaju posao obavljen za pola dana. Kada bi par kodifikatora zavrio isti reanj, nadleni istraiva bi poredio rezultate i proveravao sva neslaganja sa oba kodifikatora. Na taj nain, objedinjeni su razliiti stilovi kodiranja, a suptilne razlike u kodifikatorskom radu su uoene i uklonjene. Kodifikatori su dobijali jedan ili vie probnih renjeva za obuku, a njihov rad nije prihvatan dok ne bi postigli barem 90% rezultata saglasnih sa standardnim odgovorima za probne renjeve. Identifikovani su kodifikatori iji je rad imao nizak stepen slaganja sa probnim renjevima i oni su proli dodatnu obuku. Jedinstveni "kljuni" zapisi koji su preostali nakon procesa samosravnjivanja pretstavljali su ulazne podatke za intersistemsko sravnjivanje. Poreenje podudarnosti vreno je prema istim pravilima koja su navedena i u pododeljku 4.1. Svaki zapis u svakom izvoru poreen je sa svakim zapisom u ostala tri izvora. Poreenja nisu bila simetrina. To znai, ako je izvor A poreen sa izvorom B, izvor B nije poreen sa izvorom A (iako su povremeno vrena simetrina poreenja za dodatnu redundaciju). Budui da su barem dva (a esto i vie) kodifikatora donosila odluke o podudarnosti za svako poreenje, bilo je preko dvostruko vie odluka nego moguh poreenja. Ukupno su donesene 18.462 odluke o podudarnostima, a grubi udeo ukupne saglasnosti po ovim odlukama iznosio je 94%.
Kao to je drugde reeno, kada su greke bile neizbene, izabrali smo da greimo tako da broj ubistava bude manji. 40 Aplikacija za sravnjivanje bila je klijent HTML-a kojem su kodifikatori pristupali preko internetskih browsera. Sama aplikacija napisana je u PHP-u i MySQL-u na lokalnoj mrei. Podaci su obraivani pomou Pythona i SQL-a, a statistike i grafikoni pravljeni su pomou programa Stata. Grafikoni su ureeni u Adobe Illustratoru i tekstualnom programu za pripremu za tampanje pomou LATEX2.
39
1113
Iako je stepen slaganja izmeu kodifikatora bio prilino visok, bilo je i neslaganja. Jedan od autora ove studije razmotrio je sve sluajeve neslaganja i doneo konanu odluku. Kao to je prethodno pomenuto, razgovori koje je ABA obavila izvan Kosova obraivani su drugaije nego drugi izvori. Dok su postupci samosravnjivanja ovog dela podataka bili istovetni onima koji su opisani u pododeljku 4.2, intersistemsko sravnjivanje je vreno nakon to su ostali sistemi sravnjeni i objedinjeni. No, u ostalim elementima, postupci su bili jedanki. Dva razliita kodifikatora nezavisno su sprovodila postupak sravnjivanja, a njihove su odluke poreene. Udeo slaganja meu kodifikatorima za ovu opciju bio je relativno nii (priblino 80%). Meutim, kao i kod drugih sravnjenih zapisa, sva neslaganja su razmotrena i razreena. Pri poetnom intrasistemskom sravnjivanju podataka primeena su izvesna podruja u podacima koja su zahtevala dodatnu proveru, posebno kod ekshumacionih podataka, ali i na drugim mestima. Zanimljivo je da je, kao i kod etape samosravnjivanja, broj smrtnih sluajeva opet smanjen otprilike za treinu. U Odeljku 5, opisaemo kako smo svoja saznanja iskoristili za donoenje konanih odluka o podudarnosti pojedinanih smrtnih sluajeva. 4.4. Intra- i intersistemska obrada anonimnih grupnih zapisa Pri dosad opisanom sravnjivanju poreene su pojedinane rtve koje su identifikovane po imenu sa drugim takvim rtvama. Meutim, izvori opisuju priblino sedam puta vie rtava u anonimnim grupama nego pojedinanih imenovanih rtava. Po svojoj prirodi, izvetaji o anonimnim grupama sadre manje informacija pomou kojih se moe utvrditi da li su izvetaji o grupama meusobno jedinstveno podudarni. Nakon opsene analize, zakljuili smo da je nemogue sravniti podatke o pojedincima sa podacima o grupama unutar sistema podataka ili sravniti grupe sa drugim grupama izmeu razliitih sistema podataka uz dovoljnu pouzdanost da bi se modelirale informacije koje nedostaju kako je opisano u Dodatku 2. Ipak, sravnjivanje grupa sa drugim grupama i pojedincima donosi nekoliko prednosti. Kao prvo, sravnjivanje bilo kakvih zapisa obezbeuje dodatne informacije o preciznosti (ili eventualnoj nepreciznosti) podataka o datumu i mestu. Ako je najverovatniji parnjak za neki zapis (na osnovu kvalitativnih informacija u poljima za beleke, ili ako se mesta podudaraju, a datumi razlikuju) drugi zapis koji je vremenski ili prostorno udaljen, to implicira da jedan od ta dva zapisa sadri neprecizan podatak o datumu ili mestu. Kao drugo, sravnjivanjem podataka o grupama i pojedincima unutar sistema, mogue je proceniti osnovnu donju granicu broja ubijenih koji nedostaju na listi identifikovanih. Proces sravnjivanja za grupe sproveden je na sledei nain. Kao prvo, sravnili smo izvetaje o grupama same sa sobom u svakom izvoru podataka. Anonimne grupe spojene su po odreenim mestima i datumima. To znai da su grupe ljudi za koje je utvreno da su ubijeni na nekoj konkretnoj lokaciji unutar priblino 10 dana smatrane duplikatima; iri datumski raspon uvrten je ako su dalji datumi bili neprecizni ili ako su narativne informacije iz intervjua ukazivale na to da se radi o istom incidentu. Na gotovo svim seoskim lokacijama bilo je vrlo malo grupa i one su bile okupljene oko odreenih datuma. Nakon to su izvrena sravnjivanja za grupe, procenjene su sve grupe sa vie od jednog podudarnog zapisa. Samo 15 njih imalo je datume koji su bili udaljeni vie od 14 dana. "Najbolji" datum odabran je prema istoj logici kao i kod pojedinaca sravnjivanih unutar istog sistema. Drugo, u svakom sistemu podataka podaci o pojedincima sravnjeni su sa podacima o grupama. Sravnjivanje je vreno prvenstveno prema lokaciji i datumu, iako su u mnogim sluajevima dodatne informacije o grupi pomogle pri sravnjivanju. Neki inae neidentifikovani zapisi obeleeni su kao "brat rtve 27" ili je grupa identifikovana kao "porodica X". Sravnjivanje podataka o pojedincima i grupama je u nekim sluajevima povealo koliinu informacija o pojedinanim ubistvima. Na primer, ako izvetaj o nekom
1114
pojedinanom ubistvu nije nosio specifian datum kada se ubistvo dogodilo, anonimni izvetaj (o grupi) mogao je da prui tu informaciju. ak i ako je pojedinani izvetaj sadrao podatak o datumu, grupni izvetaj je korien kao potvrda originala.41 Tree, podaci o pojedincima sravnjivani su sa grupnim podacima u drugim izvorima podataka. Taj je proces imao iste prednosti to se tie potvrde informacija kao to je gore opisano. etvrto, brojnosti po grupama pretstavlja metodu za ispitivanje broja smrtnih sluajeva koji nisu prijavljeni u sklopu pojedinanih zapisa. Pomou brojnosti jedinstvenih grupa moemo da procenimo da li je obrazac ubistava koja nisu prijavljena kao pojedinana ravnomerno distribuiran po prostoru i vremenu ili to nije sluaj. Ovo pitanje detaljnije je razraeno u Dodatku 2. 4.5. Objedinjavanje podataka o anonimnim grupnim ubistvima izmeu sistema rtava koje su prijavljene tokom razgovora kao lanovi anonimnih grupa bilo je priblino pet puta vie nego imenovanih rtava. 42 U ovom odeljku opisaemo kako smo se ovim informacijama koristili da bismo istraili broj rtava koje nisu identifikovane po imenu. Nakon samosravnjivanja grupa, utvrdili smo da je postojao velik stepen ponavljanja u grupnim podacima: faktor ukupne redukcije prijavljenih podataka na neduplikovane podatke iznosio je vie od pet. Neduplikovani zapisi o grupama nastali kao rezultat sravnjivanja sastojali su se od jednog ili vie zapisa o grupama. Tako je svaki zapis sadrao distribuciju veliine grupa koja je mogla da se iskoristi za procenu "najbolje" veliine te grupe. Za svaku grupu procenjivane su tri veliine. Za procenu minimalne veliine, uzeli smo najmanju prijavljenu veliinu grupe koja je bila vea od broja pojedinaca koji je sravnjivan sa tom grupom (unutar tog sistema podataka). Medijanska veliina bila je medijan svih veliina veih od broja pojedinaca koji je sravnjivan sa grupom. Maksimalna veliina bila je najvea navedena veliina bilo koje grupe u krugu. Sume po grupnim zapisima prema vremenu i prostoru u svakom sistemu podataka nisu duplikovane. Meutim, brojnosti po grupama ne mogu direktno da se sabiraju izmeu sistema podataka jer podaci o grupama nisu bili sravnjeni izmeu sistema. Uklonili smo duplikate iz brojnosti po grupama uporeujui sumu brojnosti po grupama (pomou minimalnih, medijanskih i maksimalnih brojnosti) u tri sistema. Na svakoj taki smo izabrali maksimum triju sistema, pri emu smo pretpostavili da su druga dva sistema potpuno sravnjena sa najveim. To je najkonzervativnije pravilo za objedinjavanje koje se moe upotrebiti. Tako dobijeni podaci pretstavljaju procenu ukupnog broja anonimnih ubistava u vremenu u prostoru, te se koriste za ocenu potpunosti jedinstvenih pojedinanih zapisa (vidi Odeljak 6.3). 5. Proiavanje postupka ureivanja i sravnjivanja
Kad su sve odluke u vezi sa poetnim intra- i intersistemskim sravnjivanjem i ureivanjem primenjene na sirove podatke, kombinovani skup podataka mogao se revidirati, uz korienje informacija prikupljenih tokom prethodnih etapa. Revizija se skoncentrisala na nedoslednosti u sravnjivanju, na biranje najbolje promenljive veliine koja e da pretstavlja ceo skup sravnjenih zapisa, imputovanje nedostajuih datuma, ponovnu procenu ekshumacionih podataka i na opte popravljanje nedoslednosti u zapisivanju, te na druge greke pronaene u naem poetnom radu.
41 42
Dodatni datumi korieni su za procenu preciznosti datuma. Vidi Dodatak 2. Kao to je ranije pomenuto, bili su dostupni zapisi o dodatnih 18.000 grupnih smrtnih sluajeva, ali usled nedostatka resursa nisu obraeni.
1115
5.1. Nedoslednosti u sravnjivanju Zbog naina na koji smo sravnjivali ciljeve sa izvorima u poetnom procesu sravnjivanja, mogue je da su zapisi u razliitim skupovima podataka sravnjivani prema nedoslednim obrascima. Na primer, razmotrimo tri odluke o sravnjivanju parova: A1 B1, C1 A1 i B1C2. U ovom primeru, zapis A1 (iz skupa podataka A) bio je poreen sa skupom podataka B i sravnjen sa zapisom B1. U zasebnom postupku, zapis C1 poreen je sa skupom podataka A i sravnjen sa zapisom A1. U treem sravnjivanju, zapis B1 poreen je sa skupom podataka C i sravnjen sa zapisom C2. Nakon objedinjavanja, ini se da se zapisi A1 i B1 podudaraju i sa C1 i C2. Ako je skup podataka C ispravno samosravnjen, radi se o kontradikciji. Ukupno, bilo je 298 zapisa poput C1 i C2. Reenje je bilo oigledno: u svakom paru pogreno sparenih zapisa, trebalo je da se obrazac sravnjivanja za jedan od zapisa modifikuje. Sve ove kontradikcije bile su revidirane i razreene. Postoje dva naina za njihovo razreavanje: jedna mogunost je da je C1 i C2 trebalo da budu identifikovani kao podudarni u toku intrasistemskog sravnjivanja. U tom sluaju, jedan od dva zapisa moe prosto da se ispusti iz analize.43 Tako je reeno osamdeset zapisa. Druga mogunost je da je identifikovana podudarnost u sluaju C1 ili C2 pogrena pa zapisi treba da budu razdvojeni; preostalih 218 pogreno sparenih zapisa bilo je razreeno razdvajanjem. U nekim sluajevima, ako su zapisi pogreno spareni, mogla je postojati prava podudranost koja je zasenjena pogrenom. Takve potencijalno proputene podudarnosti traene su pri zavrnom ureivanju (vidi Odeljak 5.4.). 5.2. Izbor "najboljih" datuma Svaki zapis u konanom skupu podataka pretstavljao je kombinaciju svih zapisa koji su sa njim bili podudarni. Takav kombinovan zapis potencijalno je sadravao mnogo datuma. Izbor "najboljeg datuma" vrio se na sledei nain. Prvo smo agregovali podudarne zapise prema datumu. Po pravilu je u skupu podudarnih zapisa jedan datum uobiajeniji od drugih. Ako je bilo mogue, najpre smo odabrali taj datum. Meu preostalim datumima, izabrali smo datum sa najviim stepenom preciznosti (koji je definisan prema najpreciznijem zapisu u tom krugu). Ako je postojalo vie od jednog datuma sa tim stepenom preciznosti, izabrali smo datum sa najveim brojem sastavnih zapisa u tom krugu. U sluajevim gde su postojale veze (datumi sa istom preciznou i brojem sastavnih zapisa), izabrali smo raniji datum. Argumenat za takvu odluku jeste da su docniji datumi verovatno bili posledica toga to su ljudi videli tela nakon to je ubistvo izvreno, a ne samo ubistvo. Kod 204 zapisa bez informacija o datumu, primenjena je tzv. hot deck procedura za dodeljivanje sluajnog datuma iz "donatorskog" zapisa koji je geografski najblii lokaciji zapisa kojem nedostaje datum.44 Od potencijalnih donatora nasumino su odabrana tri datuma, te su napravljene kopije originalnog zapisa za svaki od uzorkovanih datuma. Svakom novom zapisu dodeljena je teina od 0,33.45
43
Ispustiti zapis znai dodati ga krugu podudarnih zapisa u samosravnjivanju. Na taj nain, informacije sadrane u "isputenom" zapisu jo su dostupne u "zadranom" zapisu. 44 "Hot decking" (npr. Ford 1983) procedurom unose se nedostajue informacije u neki zapis tako da se pronae drugi zapis "donatorski" zapis koji sadri takve informacije, a koji je u drugim aspektima istovetan ili gotovo istovetan. Ovde smo za izbor donatora koristili geografsku blizinu. Da bismo smanjili Monte Carlo greku koju izaziva imputovanje informacija, najpre smo izradili potencijalne "donatorske" grupe od po 60 zapisa (u 85% sela za koja je utvreno da su bila poprita jednog ili vie ubistava nali smo 60 ili vie valjanih dostupnih zapisa u krugu od 10 km). 45 I ovde su u svrhu smanjivanja pogreke usled imputovanja podataka datumi tri puta imputovani u zapise, pri emu je svakom tako nastalom zapisu pripisana teina od 0.33. Motivacija za ovu upotrebu viestrukog imputovanja je izloena u Oh i Scheuren (1983). Nismo koristili viestruko imputovanje u smislu u kojem ga opisuje Rubin (1987). Posebno, na cilj nije bio da izraunamo varijante. Preostala nesigurnost koja nastaje usled
1116
Neki od datuma imputovanih hot-deck procedurom bili su izvan datumskog raspona interesa za ovu studiju (od 20. marta do 22. juna). Ti zapisi (i njihove parcijalne teine) bili su stoga iskljueni iz analize. Osetljivost procena na "najbolji" izbor datuma i imputovanje analizirani su u Dodatku 2. Kao to pokazuje Dodatak 2, glavni statistiki rezultati robusni su prema nesigurnostima izazvanim nedoslednostima u datumima ili time to je u malom broju sluajeva bilo izvreno imputovanje podataka. 5.3. Podaci o ekshumaciji U poetnim koracima ureivanja i sparivanja opisanim u Odeljcima 2-4, pretpostavili smo da su ekshumacioni podaci po definiciji jedinstveni. To znai da smo pretpostavili da nije bilo sluajeva da su razliiti posmrtni ostaci bili identifikovani kao ista rtva. U ovoj fazi smo kritiki preispitali tu pretpostavku. Sravnjeni su zapisi sa istovetnim imenima kod kojih je kao mesto smrti navedeno isto selo, a starosna dob bila ista (ili nije bila navedena). Meutim, ak i ako su imena bila istovetna, ali su zabeleene starosne dobi bile razliite, zapisi nisu spajani. Ukupno, 232 ekshumaciona zapisa koji su sadrali imena spareni su na ovaj nain. To je rezultiralo neto smanjenjem ukupnog broja pojedinanih ekshumacionih zapisa sa imenima za ovaj broj. Broj anonimnih rtava poveali smo za isti iznos, zakljuujui da su ekhumacioni izvetaji dokumentovali dva tela, ali da su za ta tela sprovedeni drugi oblici indirektne identifikacije, to je dovelo do dvostrukog registrovanja istog lica. 5.4. Ostala ureivanja konano utvrenih podudarnosti Kad je prikupljen ceo skup podataka, jedan od autora pregledao ga je pet dana. Pri tome je pronaao 329 modifikacije pri sparivanju, kao i 400 ispravaka imena, datuma i mesta. Proces je bio jednostavan: lista se sortira prema kljunom polju (prezime, ime ili mesto) i zatim se skeniranjem trae ponavljanja.46 Navedenih 400 ispravaka prvenstveno se odnosilo na ispravljanje razliitih varijanti zapisivanja imena. Na primer, prezime jedne rtve bilo je "Pashi", to je oigledno pogreno napisano "Gashi". Posebna panja je poklonjena imenima i prezimenima koja su se pojavila samo jednom, jer se pretpostavljalo da bi se moglo raditi o grekama u pisanju. U ovoj etapi meusobno su usklaeni imena, datumi i mesta koji su bili oigledno nedosledno voeni u razliitim sistemima podataka. Na primer, bilo je sluajeva kod kojih je cela porodica identifikovana na jednoj lokaciji u ekhumacionim podacima, ali je u drugom izvoru postojao izvetaj koji ih je smetao u neku drugu optinu. Proveravajui lokacije, zakljuili smo da to nije bio prost sluaj pogrenog kodiranja. Verujemo da se radi o sluajevima gde su tela pokopana na lokacijama daleko od mesta ubistva. Jedan od najizrazitijih primera ove vrste odnosi se na tela sedmoro lanova jedne porodice koji su ekhumirani u Donjoj ipanici. ABA/CEELI projekat dobio je izvetaj da je njih petoro ubijeno u 70 km udaljenoj Suici. Preostala dva lana porodice nisu identifikovana ni u jednom od skupova podataka koji su se bazirali na razgovorima. Svih sedam ljudi pripisano je Suici. Kada su zapisi zasnovani na ekshumacijama protivreili zapisima iz ostalih skupova podataka, lokacija navedena u razgovoru koriena je pre nego lokacija ekshumacije.
procesa imputovanja je zacelo mala (vidi, npr. Converse i Scheuren 2001). Ipak, postoji izvesna mogunost preostale pristrasnosti, pa se inilo opravdanim preduzeti analize osetljivosti (Dodatak 2). Stoga smo takoe opisali sva testiranja signifikantnosti i intervale pouzdanosti izraunate u Dodatku 2, te smo ih ukljuili u izvetaj kao "nominalne". 46 Kod uobiajenih greaka u pisanju imena i prezimena, lista je ureena tako da su zapisi sa uobiajenim varijantama bili smeteni jedan pored drugog.
1117
Neke druge provere bile su kompleksnije. Na primer, otkrili smo dodatne podudarne zapise koji su promakli jer su kodirani na meusobno udaljene lokacije. Kodifikatori nisu u poetku sparili zapise budui da je merenje udaljenosti pokazivalo da su mesta smrti meusobno veoma udaljena. Kad smo revidirali listu, otkrili smo da su sela bila u razliitim optinama ali da su nosila isto ime. Na primer, brkana su sela Pograe (u optini Gnjilane) i Pograe (u optini Klina) te su razliiti izvetaji o istoj rtvi kodirani za dve lokacije. Kodifikatori su odbacili mogunost podudarnosti jer su ta dva sela meusobno udaljena 83 km. Nali smo pet sluajeva takvog tipa. Neki su zapisi zahtevali znaajnije modifikacije. Kad su zavrene ispravke imena, pronali smo 153 zapisa koji su trebali biti spareni tokom samosravnjivanja. Konano, 176 novih podudarnosti pronaeno je posle ureivanja. Svaki od ovih zapisa objedinjen je sa svojim novim parnjacima, ime se poveao broj izvora u kojima su naeni. Iako je mogue da jo uvek ima neotkrivenih dvostrukih zapisa, verujemo da ih je veoma malo. Kad smo zavrili konani pregled, proverili smo koliko su nam puta promakli podudarni zapisi koje je trebalo da pronaemo uz pomo naih pravila za poetno sravnjivanje. Otkrili smo 97 novih podudarnih zapisa koji su teoretski mogli da budu pronaeni pomou izvornih pravila za sravnjivanje. To pretstavlja stopu greke u naem poetnom procesu koja iznosi manje od 2%. Tako nizak stepen greke jeste razlog zbog kojeg verujemo da su, nakon zavrne etape sravnjivanja opisane u ovom Odeljku, eventualne preostale greke zanemarljive. 6. Konani saetak rezultata podataka
Da bismo saeli rezultate koraka za obradu podataka, pogledaemo rezultate postignute po izvorima za pojedinane zapise. Drugo, ispitaemo rezultate dobijene povezivanjem razliitih izvora, ponovo za pojedinana ubistva. Tree, ispitaemo naine kombinovanja podataka o anonimnim ubistvima sa podacima o pojedinanim smrtnim sluajevima. 6.1. Obrada podataka prema izvoru za pojedinane zapise Ranije smo na Slici 1 naveli brojnosti ulaznih podataka koje smo dobili iz svakog izvora. Sada moemo sumarno da prikaemo broj ubistava imenovanih pojedinaca koje smo dobili kao rezultat nakon poetnog i zavrnog intrasistemskog sravnjivanja. Ovi rezultati su prikazani na Slici 3. Izvori koji su se zasnivali na razgovorima smanjeni su za 29%-51%, dok su ekshumacioni podaci smanjeni za 11%. Ono to nije prikazano na Slici 3 jeste stepen do kojeg je proces sravnjivanja i ureivanja poboljao kvalitet informacija u svim izvorima podataka putem nadopunjavanja informacija izmeu podudarnih zapisa. 6.2. Obrada podataka meu izvorima za imenovane, pojedinane zapise Drugi nain na koji moemo saeti rezultate nae obrade podataka jeste da pogledamo ukupan broj pojedinanih smrtnih sluajeva iz svih izvora, nakon eliminisanja dvostrukog raunanja. Broj jedinstvenih pojedinanih zapisa pronaenih u svakoj kombinaciji podudarnosti prikazan je na Slici 4. On ukljuuje samo zapise koji su imali valjanu informaciju o datumu, u rasponu od 20. marta do 22. juna. rtve koje su ubijene pre 20. marta i posle 22. juna nisu ukljuene. Tabela ukazuje na to da je od ukupnog broja od 4.400 rtava relativno malo rtava dokumentovano u tri ili etiri projekta, kao to pokazuju elije levo gore. Na primer, samo 27 rtava dokumentovano je u sva etiri izvora podataka. Ova elija nalazi se levo gore na tabeli, na preseku "da-da" reda i "da-da" stupca.
1118
Ako se pomaknemo nie i nadesno, elije pokazuju vrednosti za progresivno manje frekventno dokumentovane rtve. Na primer, 1.131 rtva dokumentovana je samo u ekshumacionim podacima.47 Slika 4 ne ukljuuje procenu za "ne-ne-ne-ne" eliju (koja je oznaena kao "nije primenjivo"), odnosno, broj ljudi koji nisu individualno dokumentovani ni u jednom od etiri projekta. Slika 3. Pojedinane brojnosti iz osnovnih izvora, bruto ukupan iznos i neto neduplikovane brojnosti Skup podataka ABA/CEELI EXH HRW OEBS Bruto pojedinaca 2.800 2.155 966 3.648 Neduplikovani pojedinci 1.528 1.910 685 1.786
Slika 4. Broj pojedinanih rtava ubistava, prema dokumentacionom statusu (ukljuujui i rtve sa imputovanim datumom smrti) ABA EXH OEBS da ne da ne Ukupno 6.3. Procena potpunosti pojedinanih podataka Pojedinane rtve zacelo su potcenjene. "Ne-ne-ne-ne" elija na Slici 4 ne moe da bude prazna. Nekoliko je mogunih metoda kojima se moe proceniti broj ubistava koja nisu pojedinano identifikovana. Podaci o anonimnim grupama pruaju prvu indikaciju da postoji znaajan broj rtava koje nisu dokumentovane meu imenovanim pojedincima. Grupna procena poreena je sa pojedinanom procenom za svaku vremensku ili prostornu taku, kako je opisano u pododeljku 4.5. I ovde smo, drei se najkonzervativnijeg pravila za objedinjavanje, zbir pojedinaca na svakoj vremensko-prostornoj taki oduzeli od grupnog zbira na toj taki. Time se pretpostavlja da je svaki dokumentovani pojedinac takoe dokumentovan i kao lan anonimne grupe. Rezultat oduzimanja je "neto" grupna brojnost, odnosno, broj rtava identifikovan u anonimnim grupama koji preostaje nakon to se uklone svi potpuno identifikovani pojedinci. To se moe interpretirati kao minimalna donja granica broja rtava koje nisu dokumentovane kao pojedinci. Minimalan, medijanski i maksimalan neto grupni zbir iznosi 2.755, 2.889 odnosno 5.859.
rtve sa imputovanim datumima neproporcionalno su prikazane u elijama sa manje podudarnih zapisa. Zapisi koji su imali vie podudarnih parova imali su i vie mogunosti da dobiju informaciju o datumu, dok su zapisi sa manje podudarnosti imali manje mogunosti za dobijanje takve informacije. Zbog naina na koji su imputacije izvedene, neki su zapisi dobili razlomake vrednosti koje su zbrojene na slici. Rezultati su zaokrueni na najblii ceo broj. Na primer, "da-da-ne-ne" elija tako je zaokruena sa 176,66 na 177. Ukupan iznos odraava zaokruenu brojnost.
47
da da 27 18 181 177
da ne 32 31 217 845
ne da 42 106 228 1.131
ne ne Ukupno 123 306 936 nije primenjivo 4.400
HRW da da ne ne
1119
Nakon sabiranja sa 4.400 pojedinanih rtava, brojnosti grupa daju opte procene koje se kreu od 7.155 do 10.259. Ovim vrednostima procenjen je ukupan broj dokumentovanih rtava. Iz ovih procena iskljuene su rtve koje nisu dokumentovane ni u sklopu grupa ni kao pojedinci, pa ti brojevi jo uvek pretstavljaju potcenjen ukupan broj smrtnih sluajeva. Druge metode za procenu ukupnog broja rtava ubistava izloene su u Dodatku 2.
Dodatak 2: Statistika metodologija i analiza

1. Uvod
U Dodatku 1 ove studije detaljno je izloen proces kojim je izraena unakrsna klasifikaciona tablica za broj pojedinanih rtava ubistava na Kosovu u periodu od marta do juna 1999. Ukupan broj identifikovanih rtava naveden u Dodatku 1 iznosi 4.400, a raspon procena ukupnog broja ubistava na osnovu dokumentovanih ubistava neindentifikovanih rtava iznosi izmeu 7.155 i 10.259. Malo je verovatno da su sva ubistva obuhvaena procesom prikupljanja podataka koji predstavlja osnovu ovih grubih brojanih procena. Iz tog razloga, potreban je niz statistikih metodologija da bi se podaci opisani u Dodatku 1 iskoristili za procenu najverovatnijeg broja ubistava na Kosovu u periodu od marta do juna 1999. U Dodatku 2 detaljno je opisana celokupna statistika metodologija koja je potrebna za izvoenje procena korienih u glavnom delu ove studije i logika prema kojoj je izabrana ta metodologija. Organizaciona struktura Dodatka 2 jeste sledea. U Odeljku 1.1, raspravljaju se ogranienja direktnih prebrojavanja kao mere ukupnih ubistava i kretanja ubistava u vremenu i prostoru. Ova ogranienja potakla su korienje metoda za procenu viestrukih sistema kako bi se izradio model broja ubistava u vremenu i prostoru. U Odeljcima 2.1. do 2.3. predoeno je nekoliko metoda modeliranja procene viestrukih sistema, a u Odeljku 2.4. raspravlja se o procedurama za izbor modela. Odeljak 3 zapoinje ispitivanjem valjanosti pretpostavki za ove podatke na kojima su zasnovani modeli opisani u Odeljku 2. Odeljak 3 nastavlja skupom procedura za modeliranje kojim se obrazlau ove pretpostavke i koji rezultira nizom interno konsistentnih procena za razliite nivoe vremenske i prostorne agregacije48. Iako ovaj Dodatak uglavnom dokumentuje nae razmiljanje o nainima procene neprijavljenih rtava, takoe razmatramo druga pitanja u vezi sa modeliranjem koja su vana za hipoteze koje ocenjuje ova studija. U odeljku 4 data je analiza odnosa izmeu broja ubistava i podataka o OVK-u i NATO-u /? podataka o OVK-a i NATO-a/. Ovaj Dodatak se zavrava Odeljkom 5, u kojem je izloena kratka analiza osetljivosti izvetaja o datumima smrti opisanih u Dodatku 1. Slika 1: Dokumentovana ubistva tokom vremena 639 1 24.mart 1.1. Ogranienja direktnih opaanja Direktna procena ubistava dokumentovanih u etiri izvora podataka korienih u ovoj studiji iznosi 4.400, a direktna procena intervala ukupnog broja ubistava jeste 7.155 do 10.259.49
48
Faza 1
Faza 2 6.april 24. april
Faza 3 11.maj 18.jun
Za proveru kvaliteta procesa procene koji je zahtevala ova studija, softverske rutine za sve procedure procene o kojima je raspravljano u Dodatku 1, nezavisno su izradili Jana Asher, koja je koristila Splus 2000 i SAS Version 8, i Patrick Ball, koji je koristio Stata 7. Rezultati su ureeni, a tamo gde su se pojavile razlike, rutine su debagovane, sve dok nisu postignuti podudarni rezultati. 49 Direktni intervali nii su nego to bi bili da smo imali vremena do obradimo 18.000 anonimnih rtava navedenih u razgovorima koje je ABA provela izvan Kosova, a koje nismo mogli da upotrebimo. Da smo mogli
1120
Figure 1: Documented killings over time

Phase 1 639 Phase 2 Phase 3
1121
Postoji dobar razlog za verovanje da ove brojke ne predstavljaju taan broj ubistava na Kosovu u toku navedenog perioda. Ovi podaci su prikupljeni iz niza podataka dobijenih kroz razgovore i u toku ekshumacija. Verovanje da su sva ubistva dokumentovana u ovim izvorima podrazumeva da su sva relevantna tela ekshumirana i identifikovana ili da su kod svih ubistava postojali svedoci i da su ta ubistva naveli u intervjuima, ili pak da su sva ubistva obuhvaena barem jednim od ovih procesa. Takav scenarij je neuverljiv. S obzirom na to da su podaci koji su korieni za izradu ove studije nepotpuni, postavlja se pitanje koliko tano oni odraavaju stvarne obrasce ubistava u prostoru i vremenu. Na Slici 1 prikazana su 4.400 dokumentovana ubistva koja su uvrena u Sliku 4 u Dodatku 1 po dvodnevnim periodima. Valja primetiti da su karakteristike vremenskog sleda procenjene brojnosti predstavljene u glavnom delu ove studije jasno vidljive u vremenskom sledu sirovih brojnosti prikazanih na Slici 1. Najvei broj ubistava desio se u Fazi 1; koliina naglo opada 7. aprila, te se ponovo uzdie do vrhunca sredinom aprila. Nakon to je u periodu od 23. do 25. aprila opao gotovo na nulu, sled se poetkom maja ponovo uzdie do nekoliko malih vrhunaca. Ovaj sled sirovih brojnosti moe da bude dovoljan da podri analizu sadranu u glavnom delu izvetaja ako se pokae da se prostorno-vremenski obrazac "pravih" brojnosti ubistava na Kosovu tokom perioda od marta do juna 1999. pravilno odraava u dokumentovanim ubistvima koja su unakrsno klasifikovana na Slici 4 Dodatka 1. Nemogue je direktno uporediti vremenski sled sirovih brojnosti ubistava sa tim "pravim" brojnostima. Meutim, moemo uporediti grupne brojane podatke opisane u Odeljku 6.3. Dodatka 1 sa pojedinanim brojanim podacima. Kako je pokazala analiza neto grupnih podataka u Dodatku 1, bilo je mnogo rtava koje nisu dokumentovane kao imenovani pojedinci. Ako distribucija podataka o pojedinanim brojnostima u vremenu i prostoru znaajno odstupa od distribucije grupnih podataka, verovatno je da ta distribucija moe znaajno odstupati od distribucije i od stvarnog broja ubistava. Stepen slinosti izmeu distribucija pojedinanih i grupnih podataka izraen je apsolutnom relativnom razlikom izmeu grupnih i pojedinanih brojnosti podataka:
group count individual count individual count
absolute relative difference
(1)
apsolutna relativna razlika = grupna brojnost pojedinana brojnost pojedinani brojnost
(1)
Ako su distribucije u vremenu i prostoru za pojedinane i grupne brojnosti sline, oekivali bismo da apsolutne relativne razlike definisane jednainom (1) budu konstantne i da distribucija tih apsolutnih relativnih razlika ima malu standardnu devijaciju. U stvari, ako se izraunaju apsolutne relativne razlike za dvodnevne regionalne brojnosti, 114 od 192 jednake su nuli, to ukazuje na savreno slaganje izmeu grupnih i pojedinanih podataka.50 Meutim, preostalih 78 apsolutnih relativnih razlika varira od 0,01 do 48, sa medijanom od 0,83, sredinom od 2,67 i standardnom devijacijom od 6,48. Zakljuili smo da apsolutne relativne razlike nisu konstantne, to ukazuje na to da pojedinane i grupne brojnosti po dvodnevnim periodima i regijama ne slede istu distribuciju. Stoga moramo pokuati da procenimo "prave" brojnosti ubistava da bismo potvrdili ili opovrgnuli hipoteze izloene u glavnom delu ove studije o distribuciji ubistava na Kosovu u periodu od marta do juna 1999. U Odeljku 2 navedena je statistika tehnologija koja je za to bila potrebna.
da ukljuimo ove dodatne zapise, direktno primetljive donje granice bi se poveale, to bi ih pribliilo modelskoj proceni koju smo izabrali. 50 Kada je ukupan zbir grupnih podataka bio manji od ukupnog zbira pojedinanih podataka, relativna razlika je definisana kao nula.
1122
2.
Metodoloka pozadina
Procena viestrukih sistema ili procena viestrukog ponovnog obuhvata ima dugu istoriju, iji su zaeci procene brojnosti populacija ivotinja i biljaka u prirodi. Osnovni model obuhvata i ponovnog obuhvata pojavio se najkasnije kod Petersona (1896) i korien je u raznim naunim poljima, ukljuujui epidemiologiju (vidi International Working Group, 1995a, 1995b), brojnosti opte populacije (vidi Sekar i Deming, 1949; takoe Hogan, 1993, te Anderson i Fienberg, 2001a), kao i na podruju ljudskih prava za procenu broja ubistava tokom sukoba u Guatemali izmeu 1960. i 1996. (Ball, 2000b). 2.1. Procena dvojnih sistema Najprostija verzija ove metodologije, procena dvojnih sistema, primenjuje se kada su dostupne dve zasebno prikupljene, ali nepotpune liste lanova neke populacije. Procena dvojnih sistema oslanja se na tri statistike pretpostavke. Prva pretpostavka je da su liste nezavisne, to se statistiki opisuje na sledei nain: Pr(zapis i na listi L1 zapis i na listi L2) = Pr (zapis i na listi L1). Drugim reima, ako su liste nezavisne, prisutstvo nekog lica na jednoj listi ne predvia prisutstvo ili odsutstvo tog lica na drugoj listi. Druga pretpostavka se tie homogenosti obuvaane populacije; drugim reima, da svaki lan populacije ima jednaku verovatnou obuhvata za datu listu. Konana pretpostavka je da nema greaka u sravnjivanju lista. Ako su ova tri opisana uslova ispunjena, tada procena dvojnih sistema predstavlja valjanu metodu procene ukupne brojnosti populacije. Neka xi j, i, j {0,1} predstavlja brojnost u dvosmerno-unakrsnoj klasifikacionoj tabeli brojnosti populacije za dve liste, kako sledi: Lista 2 Ulaz x11 x01 x+1 Izlaz x10 x00 x+0 Ukupno x1+ x0+ x++ = N
Lista 1
Ulaz Izlaz Ukupno
Ovde x00 predstavlja brojnost lanova populacije koji nisu obuhvaeni nijednom listom, a "+" predstavlja sabiranje brojnosti izmeu lista (npr. x1+ = x11 + x10; x+1 = x01 + x11). Cilj je da se proceni N, ukupna brojnost lanova populacije, a tradicionalni procenjiva za N je jednostavno
= x10 + x 01 + x11 + x10 x 01 N x11

(2)
x10 x 01 x10 x 01 ceo broj dobijen zaokruivanjem . Moe da se pokae da je procenjiva gde je x11 x11 dobijen jednainom (2) izveden pod pretpostavkom da je sledei identitet taan: N
x10 x11 = x 00 x 01
1123
(3) Problem se javlja kod procene dvojnih sistema ako osnovne pretpostavke o nezavisnosti lista i homogenosti verovatnoa obuhvata ne vae. U tom sluaju, na raspolaganju je nekoliko alternativnih metoda za procenu, ali sve zahtevaju dodavanje barem jo jedne liste sistemu. 2.2. Procena trojnih sistema Iako u proceni dvojnih sistema postoji u osnovi samo jedna metoda procene, dodavanje jedne liste doputa veu fleksibilnost modeliranja za trojne sisteme. U ovom pododeljku razmotriemo nekoliko metoda za procenu trojnih sistema. Prva, iji su autori Marks, Seltzer i . Druga, Krtki (1974), koristi kombinaciju procenjivaa dvojnih sistema za odreivanje N koja je preuzeta od Bishopa, Fienberga i Hollanda (1975), zasniva se na loglinearnim modelima. Da bi razmatranje bilo potpuno, ukratko emo prikazati procenu trojnih sistema putem modela pune i kvazi-simetrije. Temeljna struktura podataka ista je za sve ove metode; procena trojnih sistema oslanja se na trosmerno unakrsno-klasifikacione tabele brojnosti populacije koje su sastavljene na sledei nain: Lista 3 Ulaz Lista 2 Ulaz Izlaz x111 x101 x1+1 x011 x001 x0+1 x+01 x++1 x+11 Lista 3 Lista Ulaz x110 x010 x+10 Izlaz 2 Izlaz x100 x000 x+00
Lista 1
Ulaz Izlaz
Lista 1
Ulaz Izlaz Ukupno
Ukupno x1+0 x0+0 x++0
Prema ovom nainu beleenja, x000 predstavlja brojnost onih lanova populacije koji nisu ukljueni ni u jednu od triju lista, dok je svaka od sedam preostalih brojnosti pitanje uoljivosti. Ako se tih sedam brojnosti sabere kao n = x111 + x101 + x011 + x001 + x110 + x100 + x010, dobijamo minimalnu brojnost za ukupnu populaciju. Konano, neopaeni ukupni broj iznosi N = n + x000. Marks, Seltzer i Krtki Marks, Seltzer i Krtki (1974) na poetku primeuju da unutar tri sistema postoji est mogunih procenjivaa dvojnih sistema: tri koji nastaju kad se uzmu samo zapisi koji se nalaze unutar dve od tri liste:
000 = m x100 x 010 x110
(4)
1124
000 = m
x100 x 001 x101
(5)
000 = m
x 010 x 001 x 011
(6)
i tri koji nastaju saimanjem preko dve liste, ime su iskorieni svi podaci za procenu dvojnog sistema:
000 = m
x110 x 001 x111
(7)
000 = m
x101 x 010 x111
(8)
000 = m
x 011 x100 x111
(9)
Oni nadalje pokazuju da se opta procena nedostajue elije u problemu trojnih sistema moe dobiti kombinacijom svih est procenjivaa dvojnog sistema (4-6) i (7-9). : Rezultat toga jeste sledea jednaina za N
= n + x100 x 010 + x100 x 001 + x 010 x 001 + x110 x 001 + x101 x 010 + x 011 x100 N x110 + x101 + x 011 + 3x111
(10)
Marks, Seltzer i Krtki zatim napominju da su jednaine (7-9) podlonije zavisnosti od liste nego (4-6), zbog injenice da u svakoj od jednaina (4-6), pretpostavka o nezavisnosti vai jedino za zapise koji su zabeleeni u dva izvora koriena u procenjivau, ali ne i u robusnijom treem. Ta manja relaksacija pretpostavke o nezavisnosti ini sledeu procenu N u pogledu zavisnosti nego jednaina (10):
1125
= n + x100 x 010 + x100 x 001 + x 010 x 001 N x110 + x101 + x 011
(11) Bishop, Fienberg i Holland

kroz loglinearno modeliranje (npr. Alternativni pristup trojnim sistemima jeste procena N Bishop, Fienberg i Holland, 1975). U nekim strukturama prikupljanja podataka, loglinearno modeliranje moe bolje da uzme u obzir zavisnost nego jednaina (11), kao i da dopusti razuman proraun standardne greke u uzorku i statistike prilagoenosti. Stvaranjem loglinearne reprezentacije za oekivane brojnosti, mijk = E(xijk), oblikuje se model za uoljive elije koji se zatim projicira na neuoljive elije. Oblik tog modela je sledei:
log (mijk) = u + u1(i) + u2(j) + u3(k) + u12(ij) + u13(ik) + u23(jk)
(12)
uz ogranienja na u-lanove (npr. da je njihov zbir nula po svim supskriptima). (12) je standardni model bez interakcije drugog reda ili, drugim reima, model koji dozvoljava zavisnost izmeu parova lista, ali ne i trosmernu zavisnost lista. Budui da postoji samo sedam potencijalno uoljivih brojnosti po elijama, to je zasieni model trojnih sistema koji savreno odgovara podacima, tj. procene maksimalne verodostojnosti za oekivane brojnosti ijk = xijk . iznose m Unutar tog okvira, redukovani modeli mogu da se prilagode podacima uklanjanjem parametara iz (12). Obino se ovi parametri paljivo uklanjaju da bi se osiguralo da je dobijeni loglinearni model hijerarhijski. Drugim reima, lanovi vieg reda mogu se ukljuiti samo ako se sa njima povezani lanovi nieg reda takoe ukljue, tako da parametri vieg reda odraavaju samo odnose vieg reda izmeu lista (vidi Fienberg, 1978). Za bilo koji odabrani hijerarhijski loglinearni model, procenjuju se oekivane vrednosti elija prema modelu i dobijeni model se projicira na nedostajuu (0,0,0) eliju. I za , jeste: zasiene i za redukovane modele, procena N, N
111m 100 m 010m 001 = n+ m N 110 m 101m 011 m

(13) Bishop, Fieneberg i Holland (1975) daju asimptotine jednaine varijanci51, izvedene izvedeno putem hijerarhijskih loglinearnih modela za trojne sisteme. -metodom, za svako N Ove jednaine se koriste u ovom dokumentu za stvaranje priblinih nominalnih52 95-postotnih intervala pouzdanosti za procene koje su izvedene iz loglinearnih modela za trosmerne unakrsne klasifikacione tabele.
51
U loglinearnom modeliranju, procena standardnih greaka pretpostavlja da podaci ne nedostaju, nema gomilanja izvetaja niti greaka u sparivanju. Meutim, oekuje se da relativne duine intervala pouzdanosti od procena alternativnih loglineranih modela budu robusne u pogledu malih smetnji koje uzrokuju ovi nedostaci u podacima. Ipak, kako je izraunato prema modelu, sami intervali pouzdanosti su prekratki. Po naem miljenju, to ogranienje nije dovoljno da dovede do pogrenog zakljuka. 52 Ovde je upotrebljena re "nominalan" jer koeficijent pouzdanosti treba da bude ispravljen kod vrenja viestrukih poreenja. Bonferronijeve korekcije, iako uglavnom konzervativne, mogu da budu jedan od pristupa. Nadalje, esto smo vizuelno i verbalno uporeivali dve procene ili dva niza procena bez opaski o eventualnim neizmerenim kovarijantama.
1126
Ostali modeli I model Marksa, Seltzera i Krtkog i loglinearni modeli uzimaju u obzir zavisnosti izmeu lista. Meutim, ne uzimaju u obzir heterogenost verovatnoa obuhvata. Jedna jednostavna metoda za modeliranje ove heterogenosti jeste stratifikacija ciljne populacije po demografskim karakteristikama (vidi Hogan, 1993). Drugi pristup zasnovan na modelu jeste upotreba kvazisimetrijskih modela (vidi Cressie i Holland, 1983, Fienberg i Meyer, 1983, Holland 1900, Daroch et al., 1993, te Fienberg, Johnson i Junker 1999). Detaljno tehniko objanjenje ovih modela za procenu trojnih sistema nalazi se u Asher i Fieneberg (2001). Za svrhe ovog dokumenta dovoljno je konstatovati da kod procene trojnih sistema parcijalni kvazisimetrijski modeli daju istovetne rezultate kao i gore opisani loglinearni modeli od est parametara. Tako je korieno nekoliko kvazisimetrijskih modela u proceduri modeliranja opisanoj u Odeljku 3 ovog dodatka. U ovoj studiji se ne razmatraju puni kvazisimetrijski modeli, budui da ne verujemo da je heterogenost obuhvata istovetna u razliitim listama. 2.3. Procena viestrukih sistema Hijerarhijski loglinearni pristup prirodno se protee na modeliranje sloenijih zavisnosti meu 4 liste. Ako je n suma svih zapisa uoenih u kombinaciji sve 4 liste, onda je
0 dd =n+ m N even m (14)

0 dd produkt procenjenih oekivanih vrednosti po elijama za sve elije iji supskripti gde je m even produkt procenjenih oekivanih vrednosti po daju sumu neparne vrednosti, dok je m elijama za sve elije iji supskripti daju sumu parne vrednosti. Formula (14) je samo generalizacija formule (13) i kao takva predstavlja procenu navjee verodostojnosti za ukupan broj populacije (vidi Fienberg, 1972). Za modele etvorosmerne procene viestrukih sistema koji su ukljueni u ovaj dokumenat, intervalske procene za N raunaju se pomou metoda verodostojnosti profila, iji je autor Cormack (1992), putem programa koji je izradio Matthew Johnson iz Slube za testiranje u obrazovanju. Procena verodostojnosti profila skupa pouzdanosti 1 za N definisana je kao
n) < 2(1),1 , N : G2 (N n) G2( N
(15)
gde je G2 devijanca modela, a 2(1),1 je 1 kvantil 2(1) distribucije. Budui da se Splusovom glm( ) funkcijom procenjuju polinomni model obuhvata i ponovnog obuhvata 2 iz pomou Poissonove verodostojnosti, moramo aproksimovati polinomnu devijancu G Poissonove prilagoenosti. Upotrebili smo aproksimaciju koju je predloio Cormack (1992):
z 2 ( z ) = D( z ) log z (n + z )! G n+ z n z z ( ) ! +
(16)
1127
gde je D(z) devijanca modela za loglinearni Poissonov model za 2J kontingencijsku tabelu sa z u nedostajuoj eliji. 2.4. Izbor modela Uz iznimku modela Marksa, Seltzera i Krtkog, prilagoenost svih modela opisanih u ovoj taki obino se ocenjuje pomou jedne od sledee dve statistike: 2 = ili
Opazeno G 2 = 2 (Opazeno) log Ocekivano
(Uoceno Ocekivano ) 2 Ocekivano
Obe ove statistike, Pearsonov hi-kvadrat (X2) i devijanca (G2) imaju pribline 2 distribucije sa q stepeni slobode, gde je q broj elija u unakrsnoj klasifikacionoj tabeli umanjen za broj parametara koji je ukljuen u model.53 Obe statistike daju sline rezultate; meutim, Pearsonov hi-kvadrat je poznatiji. Stoga e se u ovom dokumentu koristiti Pearsonov hikvadrat za ocenu prilagoenosti probanih modela, a devijanca za stvaranje nekih intervala pouzdanosti putem metoda verodostojnosti profila. Da bi ocenili prilagoenost loglinearnog modela pomou Pearsonovog hi-kvadrata, treba da uspostavimo ravnoteu da podaci ne bi bili ni preterano ni nedovoljno prilagoeni. To se postie tako da se prihvataju samo modeli ija Pearsonova hi-kvadrat statistika, kada se uporedi sa 2 distribucijom prikladnog broja stepeni slobode, daje p-vrednost unutar zadanog raspona. Standardni donji prag za p-vrednost za Pearsonov hi-kvadrat iznosi 0,05; modeli sa p-vrednostima niim od ovog praga ne odgovaraju dovoljno dobro podacima, pa se odbacuju. U kontekstu dostupnih modela treba takoe da se odredi prikladna gornja granica koja je potrebna da bi se spreilo preterano prilagoavanje.
3. Metodologija
Ciljevi statistikih analiza koje su preduzete u okviru ove studije su sledei: 1. Razvoj globalne procene broja ubistava. 2. Procenjivanje broja ubistava unutar svakog od etiri regiona za svaki dvodnevni vremenski period izmeu 20.-21. marta i 22.-23. juna. 3. Analiza odnosa izmeu broja ubistava za svaki dvodnevni vremenski period i aktivnosti OVK-a i NATO-a. Komplikovan je razvoj modela i analiza potrebnih za ostvarenje ovih ciljeva. U ostatku ovog odeljka dae se pregled, prema redosledu, metodolokih koraka preduzetih da bi se dovrile procene potrebne za ostvarivanje ciljeva 1 i 2. U odeljku 4 bie rei o cilju 3.
53
U sluaju procene viestrukih sistema, broj elija u unakrsnoj klasifikacijskoj tabeli iznosi 2J-1, gde je J broj lista; x000 elija se smatra "strukturnom nulom" i stoga nije ukljuena u proraun stepeni slobode.
1128
3.1. Analiza eksploratornih podataka Analiza eksploratornih podataka u kontekstu procene viestrukih sistema javlja se u dva oblika. Prvi oblik analize je istraivanje mogue zavisnosti meu listama i heterogenosti kroz direktnu analizu karakteristika lista. Na primer, analizujui obrasce prikupljanja podataka po listi, vremenu i mestu, moemo da oekujemo izvesni uvid u kompleksnost procedure modeliranja koju zahteva procena. Drugi oblik analize je poreenje nekoliko rezultata zasienih modela procene viestrukih sistema niskog nivoa. Moramo paljivo da razjasnimo da ovi modeli, zbog injenice da su zasieni, ne predstavljaju kandidate za nau proceduru procene. U ovom momentu nas ne interesuje vrednost procena dobijenih tokom nae analize; samo elimo da utvrdimo meusobni odnos ovih procena. Na taj nain su modeli prilagoeni tokom ove procedure samo eksplanatorni, ali ne i konfirmativni. Kad zavrimo analizu eksploratornih podataka, zapoeemo proceduru za procenu. Slika 2: Postotak dokumentovanih ubistava, prema izvoru podataka i optini Regija 1 2 3 4 Direktna analiza liste Da bismo razumeli prostornu i vremensku heterogenost za etiri liste, analiziraemo obrasce prikupljanja podataka. Slika (2) prikazuje obrasce prikupljanja podataka za svaku od etiri liste prema regiji.54 Postoci pretstavljaju udeo dokumentovanih ubistava za datu listu unutar svake optine ili regiona. Treba primetiti da liste imaju veoma razliite obrasce prikupljanja podataka; na primer, HRW pokriva proporcionalno manje regiju 2 i proporcionalno vie regiju 4 nego druge liste. To ukazuje na to da postoji heterogenost lista koja se moe reiti stratifikacijom po regijama. Moe da se izvri slina analiza kako bi se odredili obrasci prikupljanja podataka po listama tokom vremena. Slika (3) prikazuje obrasce prikupljanja podataka za svaku od etiri liste tokom dvodnevnih vremenskih perioda, gde postoci predstavljaju udeo dokumentovanih ubistava za datu listu u svakom vremenskom periodu. Periodi u tabeli predstavljaju vremenske odseke koji su od interesa za glavni deo ove studije. I ovde se ini da HRW sledi drugaiju distribuciju prikupljanja podataka tokom vremena od drugih lista, to ukazuje na heterogenost lista koja se moe reiti stratifikacijom po vremenu. Eksploratorna procena dvojnih i trojnih sistema Zavisnost i heterogenost lista mogu da se istrauju direktno, pomou statistikog aparata za procenu viestrukih sistema. Pomou ( 4 2 ) parova lista moe da se oblikuje est procena ABA 24,6 33,4 11,8 30,3 EXH 32,9 22,1 15,1 30,1 HRW 24,6 3,5 28,2 43,5 OEBS 22,5 45,6 11,9 20,2
54
Ovde je vana struktura podataka, a ne njihova sadrina. Stoga su regije oznaene brojevima. Severna regija je regija 1; istona regija je regija 2; juna regija je oznaena brojem 3, a zapadna brojem 4.
1129
dvojnih sistema za globalni broj ubistava, tako to se utvruje koliko se blisko podudaraju. Tih est procena prikazano je na Slici (4). Slika 3: Postotak dokumentovanih ubistava, prema izvoru podataka i dvodnevnom vremenskom periodu Vremenski period 20. 23. marta 24. marta 5. aprila 7. 23. aprila 25. aprila 9. maja 11. maja 18. juna Slika 4: Procene dvojnih sistema ABA EXH HRW EXH 7.245 HRW 9.689 6.777 OEBS 5.970 7.135 5.461 ABA EXH HRW OEBS 2,1 1,8 1,6 2,9 59,4 57,8 67,1 54,5 21,0 23,0 11,1 27,7 11,0 9,2 10,6 10,3 6,6 8,5 9,4 4,4
Treba primetiti da sve osim dveju ovih procena padaju ispod n = 7.155, to je najnia procena ukupnog broja dokumentovanih ubistava. To upuuje na visok stepen pozitivne zavisnosti izmeu lista, to broj ubistava koja su zabeleena na obe liste (u x11 eliji) ini viim, a opte procene stoga niim. Izuzeci su procena dvojnih sistema pri kojoj su koriene dve liste, ABA i EXH, i procena dvojnih sistema pri kojoj su koriene dve liste, ABA i HRW. Uz to, ini se da postoji izvesna varijabilnost izmeu procena (one se proteu od 5.461 do 9.689), to ukazuje na heterogenost pozadinskih obuhvata verovatnoa. Ako pogledamo ( 4 3 ) zasiene procene trojnih sistema, dobijamo vei uvid u vii stepen zavisnosti izmeu lista. Na Slici 5 navedene su ove procene. Rezultati obeavaju malo vie: nestale su pozitivne zavisnosti izmeu lista koje su bile oigledne na dijagramu procene dvojnih sistema, to ukazuje na to da su zavisnosti izmeu lista dobro modelirane dvosmernim interakcionim lanovima. Meutim, treba istai istaknuti da je procena ABA-e, EXH-a i OEBS-a preterano velika u odnosu na ostale procene, to ukazuje na postojanje nekih negativnih zavisnosti vieg reda za ovaj skup sistema, dok se procena EXH-a, HRW-a i OEBS-a ini donekle niskom, to ukazuje na postojanje pozitivnih zavisnosti vieg reda meu ovim listama. Slika 5: Procene trojnih i etvorosmernih sistema (zasiene) Liste ABA, EXH, HRW ABA, EXH, OEBS ABA, HRW, OEBS EXH, HRW, OEBS ABA, EXH, HRW, OEBS
N 11 818 22 331 12 252 8 014 12 565
1130
I direktna analiza obrazaca prikupljanja podataka i istraivanje obrazaca u procentima dvojnih i trojnih sistema ukazuje na to da izmeu lista postoji visok stepen zavisnosti i heterogenosti. Stoga je prikladno da se za punu unakrsnu klasifikacionu tabelu prikazanu na Slici 4 Dodatka 1 istrai komplikovana procena etvorosmernih viestrukih sistema. U Odeljku 3.2. opisuje se procedura izbora koja je koriena za odreivanje modela najvieg nivoa za globalnu55 brojnost ubistava. 3.2. Prilagoavanje i izbor modela za ukupan broj ubistava Postoji 113 mogunih hijerarhijskih loglinearnih modela za etvorosmernu unakrsnu klasifikacionu tabelu prikazanu na Slici 4 Dodatka 1, ali samo njih devet daje Pearsonov hikvadrat sa p-vrednou veom od 0,05. Radi potpunosti, ovih devet modela prikazano je na Slici 6. Sistem obeleavanja koji je korien za predstavljanje modela je sledei: interakcioni lanovi predstavljeni su kao zajedniki pomnoene liste; npr; ABA*EXH*HRW predstavlja trosmerni interakcioni lan ovih lista. Budui da su izloeni modeli hijerarhijski, svaki izloeni interakcioni lan takoe predstavlja svoje lanove nieg reda; npr; ABA*EXH*HRW predstavlja skup lanova ABA, EXH, HRW, ABA*EXH, ABA*HRW, EXH*HRW i ABA*EXH*HRW. Pet modela (1-4 i 7) imaju p-vrednosti iznad 0,30, dok ostalih etiri ima p-vrednosti izmeu 0,06 i 0,08. S obzirom na ovu injenicu, ini se loginim da se izabere 0,3 kao gornja granica za p-vrednost kako bi se izbeglo preterano prilagoavanje. Nakon toga, ostaje nam zadatak da izaberemo najbolji od preostala etiri modela (5, 6, 8 i 9). Najlake bi bilo prosto uzeti model sa najniim Pearsonovim hi-kvadratom. Meutim, ako tako uradimo, zanemariemo drugu dobru meru za modele ekonominost, koja se meri minimalizacijom broja parametara odnosno maksimalizacijom stepeni slobode. Minimalizacija Pearsonovog X2 teie ka modelima sa najtenjom prilagoenou i stoga najkompleksnijim modelima. Kao mogui kompromis izmeu elje da se izabere najbolje prilagoen model i elje da se stvori najjednostavniji model za na "najbolji" model izabrali smo onaj koji ima minimalno korigovan Pearsonov hi-kvadrat, X2/d, gde je d broj stepeni slobode. Pomou ove statistike, izabran je model (9), koji daje globalnu procenu od 10.356 ubistava, sa 95-postotnim intervalom pouzdanosti (9.002, 12.122). Ovaj model daje konzervativnu procenu, budui da . samo jedan model na Slici 6 daje nii N 3.3. Agregacija unakrsnih klasifikacionih tabela za objanjenje oskudnosti Sledei cilj ove analize jeste procena broja ubistava za svaku od 192 prostorne/vremenske take koje predstavljaju 48 dvodnevnih perioda i etiri geografske regiona. Da bi se to izvrilo, elije na Slici 4 Dodatka 1 moraju da se deagreguju u 192 unakrsne klasifikacione tabele. Nastojanje da se provede ova deagregacija pokazalo se prilino problematinim. U koloni 4 Slike 7 navedene su frekvencije dvodnevnih unakrsnih klasifikacionih tabela sa 0-15 nula elija. Treba primetiti da, prema optem pravilu, maksimalan broj nula elija koji doputa valjano loglinearno modeliranje za procenu etvorosmernih viestrukih sistema iznosi 10; to doputa po jednu brojnost koja nije jednaka nuli za svaki od parametara modela nezavisnosti. Od 192 dvodnevne tabele, njih 122 (64%) sadri vie od 10 nula elija. Uz to, oskudnost tabela koje doputaju procenu viestrukih sistema, a sadre velik broj nula elija, moe dovesti do iskrivljene procene.
55 Termin "globalan" koristie se u nastavku ovog Dodatka, a oznaavae ukupan broj ubistava na Kosovu u periodu od marta do juna 1999.
1131
Slika 6: Rezultati za modele globalne brojnosti ubistava Model Statistika prilagoenosti Pr. X2 d 13.760 0,6 1 0,434
N
Verodostojnost profila 95% C.I. (9.695, 20.752) (18.122, 29.394) (9.030, 21.419) (9.700, 17.979) (16.813, 25.889) (16.708, 25.585) (10.202, 16.742) (8.449, 11.632)
Dev ABA*EXH*HRW+ 0,603 ABA*EXH*OEBS+ EXH*HRW*OEBS 2 ABA*EXH*HRW+ 22.923 0,8 1 0,386 0,755 ABA*HRW*OEBS+ EXH*HRW*OEBS 3 ABA*EXH*OEBS+ 13.467 0,9 1 0,337 0,917 ABA*HRW*OEBS+ EXH*HRW*OEBS 4 ABA*EXH*OEBS+ 12.845 1 2 0,603 1,014 EXH*HRW*OEBS+ ABA*HRW 5 ABA*HRW*OEBS+ 20.734 4,9 2 0,085 4,964 EXH*HRW*OEBS+ ABA*EXH 6 ABA*EXH*HRW+ 20.550 5,4 2 0,068 5,269 EXH*HRW*OEBS+ ABA*OEBS 7 ABA*EXH*OEBS+ 12.741 1,0 3 0,796 1,021 EXH*HRW*OEBS 8 ABA*OEBS*EXH + 9.824 7,2 3 0,065 7,063 HRW*EXH+ HRW*ABA+ HRW*OEBS 9 ABA*OEBS*EXH + 10.356 8,9 4 0,063 9,333 HRW*OEBS+ HRW*EXH X2 = Pearsonov hi-kvadrat, d = stepeni slobode, Pr. = p-vrednost Dev. = preostala devijanca, C.I. = interval pouzdanosti 1
(9.002, 12.122)
1132
Slika 7: Brojevi nula elija za etvorosmerne tabele Broj nula elija 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Po estodnevnom periodu 3 0 5 1 2 5 7 4 4 4 3 3 2 10 5 6 Po etvorodnevnom periodu 1 2 5 2 2 5 4 7 9 7 4 5 5 10 14 14 Po dvodnevnom periodu 0 2 5 3 2 3 4 11 11 16 13 11 11 14 35 51
Saimanje na 24 etvorodnevna perioda u etiri regiona daje 96 unakrsnih klasifikacionih tabela; od toga 48 (50%) sadri vie od 10 nula elija. Saimanje na 16 estodnevnih perioda u etiri regiona daje 64 unakrsne klasifikacione tabele; od toga 26 (41%) sadri vie od 10 nula elija. Daljnje saimanje omelo bi eljenu analizu. Drugu opciju za saimanje preko vremenskih taaka daje saimanje preko lista. Postoji ( 4 3 ) mogunih trosmernih unakrsnih klasifikacionih tabela za svaku etvorosmernu unakrsnu klasifikacionu tabelu. To daje trosmerne unakrsne klasifikacione tabele od kojih svaka predstavlja dvodnevni interval, regiju i "sistem" lista. U ovom sluaju, vie od tri nule spreie loglinearno modeliranje za procenu trojnih sistema. Na slici 8, sistemi se kreu u rasponu od 117 i 142 tabele sa vie od tri nule, to rezultira time da je barem 70% ukupnih tabela izmeu etiri sistema preoskudno za procenu trojnih sistema. Ovaj postotak je donekle zavaravajui, jer je svaka prostorna i vremenska taka predstavljena pomou etiri unakrsne klasifikacione tabele (po jedna za svaku listu). Stvarna pokrivenost prostornih/vremenskih taaka pomou ovih 768 tabela moe da iznosi znatno vie od 30%. ini se da je procena trojnih sistema na nivou dvodnevnih perioda i regija komplikovana, te je potrebna kombinacija smanjivanja unakrsnih klasifikacionih tabela (s etvorosmernih na trosmerne) i saimanja po dvodnevnim periodima. Na Slikama 9 i 10 date su brojnosti nula za unakrsne klasifikacione tabele za etvorodnevne, odnosno estodnevne periode. Saimanje na estodnevne periode unutar trosmernih unakrsnih klasifikacionih tabela ini se kao prihvatljivo reenje za oskudnost podataka. Iako na ovom nivou agregacije jo uvek postoji velik broj oskudnih unakrsnih klasifikacionih tabela, redundantnost etiri trosmerna sistema omoguava da veina estodnevnih vremenskih i regionalnih taaka bude procenjiva. Neprocenjive vremenske i prostorne take uglavnom se javljaju kasnije u vremenskom rasponu od 96 dana, gde postoji manji interes za razumevanje tendencija podataka. Uz to, saimanje dvodnevnih tabela po regiji unutar trosmernih unakrsnih klasifikacionih tabela omoguie modeliranje na istananijem vremenskom nivou, to e
1133
omoguiti bolje razumevanje optih vremenskih tendencija u podacima. U Odeljcima 3.4. i 3.5. ovog Dodatka bie izloena dva skupa procena, koji e se zatim uporeivati u Odeljku 3.6. Slika 8: Brojnosti nula elija za trosmerne tabele (dvodnevni period) Brojnost nula elija 0 1 2 3 4 5 6 7 ABA, EXH i HRW 10 4 16 20 25 26 35 56 ABA, EXH i OEBS 29 14 15 17 17 14 34 52 ABA, HRW i OEBS 7 9 13 22 28 20 39 54 EXH, HRW i OEBS 12 6 13 16 27 17 33 64
Slika 9: Brojnosti nula elija za trosmerne tabele (etvorodnevni period) Brojnost nula elija 0 1 2 3 4 5 6 7 ABA, EXH i HRW 10 3 14 15 10 13 16 15 ABA, EXH i OEBS 28 7 6 11 6 9 15 14 ABA, HRW i OEBS 9 5 13 14 13 9 17 16 EXH, HRW i OEBS 10 8 8 16 6 10 15 23
Slika 10: Brojnosti nula elija za trosmerne tabele (estodnevni period) Brojnost nula elija 0 1 2 3 4 5 6 7 ABA, EXH i HRW 10 3 13 10 4 11 6 7 ABA, EXH i OEBS 23 7 4 7 2 9 6 6 ABA, HRW i OEBS 9 6 10 11 5 7 9 7 EXH, HRW i OEBS 11 8 7 10 2 6 11 9
3.4. Globalno prilagoavanje modela meu svim vremensko-prostornim takama Ova analiza je zapoeta izradom globalne procene broja ubistava, koji je procenjen pomou etvorosmernog modela za procenu viestrukih sistema prilagoenog prema Slici 4 Dodatka
1134
1. Jedna opcija za modeliranje brojnosti na pojedinanim prostornim/vremenskim takama jeste da se izgradi opti linearni model u kojem se procenjuju parametri koji predstavljaju svaku pojedinu vremensku/prostornu taku kao i parametri povezani sa odabranim modelom globalne procene viestrukih sistema, sa modelom 9 na slici 6.. Ovaj opti model projektovae globalni model sve do deagregovanih taaka, to e omoguiti potpunu proceduru modeliranja za ceo sistem procena. Da bi se izvrilo podeavanje zbog oskudnosti, podaci su saeti na estodnevne vremenske take, a ukljueno je samo prvih deset od ovih taaka56. Rezultat je 71parametarski model prilagoen brojnostima ubistava, sa matricom indikatorskih varijabli koje slue kao prediktori, od 70 stubaca. Iako ovi rezultati upuuju na zanimljive trendove, pvrednost za Pearsonovu X2 statistiku je beznaajan. Taj nedostatak prilaenosti moe da se objasni na sledei nain: iako globalni model dobro opisuje deagregovanu tabelu, on ne daje dobar opis svake prostorne/vremenske take. Opti generalizovani linearni model omoguava da jedan model interakcija meu listama opie odnose meu listama za svaku prostornu/vremensku taku; heterogenost prostornih/vremenskih taaka ini ovaj model neuspenim na lokalnom nivou. Reenje je da se omogui da opti generalizovani linearni model sadri parametre lista za svaku prostornu/vremensku regiju; poevi od potpuno zasiene matrice 14 listovnih parametara * 40 prostornih/vremenskih taaka + 40 prostornih/vremenskih indikatora, moe da se primeni stepenasta procedura za izbor 40 modela koji najbolje opisuju 40 prostornih/vremenskih taaka. To je ekvivalentno voenju 40 odvojenih generalizovanih linearnih modela, osim to statistika prilagoenosti za opti model meri prilagoenost celog sistema, dok statistike prilagoenosti za 40 lokalnih modela mere svaku prilagoenost zasebno. Oigledno je jednostavnije voditi odvojene loglinearne modele za svaku vremensku/prostornu taku. Ova procedura za procenu po delovima viestrukih sistema bie detaljnije raspravljena u Odeljku 3.5. 3.5. Modeliranje po delovima meu vremenskim i prostornim takama Usled oskudnosti podataka, primena modela za procenu etvorosmernih viestrukih sistema, ak i sa podacima koji su agregovani u estodnevne periode, dae vrlo malo modela koji su prihvatljivi sa stanovita prilagoenosti. Saimanje na procene dvojnih sistema daje modele za koje ne postoji merenje prilagoenosti, te za koje znamo da pretpostavke o nezavisnosti i homogenosti ne vae. Reenje koje preostaje - procena trojnih sistema na svoj je nain 4 = 4 mogunih trosmernih sistema, a unutar svakog sistema postoji 8 sloeno. Postoji 3 mogunih modela. Rezultat toga su do 32 modela za svaku od 64 vremenske i prostorne take. Potrebno je odrediti pravilo izbora prema kojem se moe odabrati "najbolji" model. Sledei skup pravila - jedan za dvodnevne tabelarne modele i jedan za estorodnevne tabelarne modele prema regiji - odraava proceduru izbora za opti model, uz jednu vanu razliku: izbor gornje granice za p-vrednost Pearsonovog hi-kvadrata. Pomicanje gornje granice previsoko dovee do preterane prilagoenosti modela, ali pomicanjem granice nadole naposletku se odbacuju svi modeli za neku vremensku i/ili prostornu taku. Stoga je odabrano da gornja granica p-vrednosti za svaki od dva skupa modela bude to manja, uz istovremeno to vei broj prostornih/vremenskih taaka koje se procenjuju. Za estodnevne modele prema regionu, p-vrednost iznosi 0,7, a za dvodnevne modele, p-vrednost je 0,5. Pravila izbora modela za dvodnevne procene su sledea:
56
()
Ako se u modeliranje ukljui svih 16 estodnevnih taaka, rezultirajue procene su "ravne" (istovetne) za est poslednjih vremenskih taaka.
1135
Ukloniti sve modele za koje Ukloniti sve modele za koje
< x++++ (zadrano je 1132 od 1402 modela). N > 10.356 (zadrano je 974 od 1132 modela).57 N
Ukloniti sve modele za koje p < 0,05 (zadrano je 657 od 974 modela). Ukloniti sve modele za koje p > 0,5 (zadrano je 247 od 657 modela). Odabrati model sa najniim prilagoenim Pearsonovim hi-kvadratom. < x++++. Ako ne postoji nijedan takav model, onda N
Pravila izbora modela za estodnevne procene su sledea:
< x++++ (zadrano je 1455 od 1856 modela) Ukloniti sve modele za koje N > 10.356 (zadrano je 1235 od 1455 modela) Ukloniti sve modele za koje N
Ukloniti sve modele za koje p < 0,05 (zadrano je 876 od 1235 modela). Ukloniti sve modele za koje p > 0,7 (zadrano je 381 od 856 modela). Odabrati model sa najniim prilagoenim Pearsonovim hi-kvadratom. < x++++. Ako ne postoji nijedan takav model, onda N
3.6. Projekcija dvodnevne serije vremenskih taaka na estodnevnu seriju vremenskih taaka za svaki region Ciljevi izneseni na poetku ovog odeljka ukljuivali su stvaranje procena za svaki dvodnevni vremenski period izmeu 20.-21. marta i 22.-23. juna unutar svakog regiona. Do ove take, napravljene su procene za estodnevne periode unutar regiona, kao i procene za dvodnevne periode agregovane po regionima. Niz dvodnevnih procena za svaki region moe da se izradi iz ovih dvaju odvojenih skupova procena na sledei nain: Svaka estodnevna procena na regionalnom nivou projektuje se na tri dvodnevne procene na globalnom nivou. Neka t (1,16) oznaava estodnevni interval, a t1, t2 i t3 oznaavaju tr oznaava procenu za estodnevni interval t i dvodnevne intervale povezane s t. Neka N * oznaava procenu za dvodnevni interval tj i regiju r. regiju r. Naposletku, neka N tjr
tr, treba napraviti proporciju za svaku od tri dvodnevne procene Za estodnevnu procenu N na sledei nain:
tir = p
* N tjr * N
3 j =3
tjr
(17)
(17)
57
10.356 je golbalna procena broja ubistava; nelogino je verovati da bi bilo koja procena za jednu prostornovremensku taku bila vea od ovog broja.
1136
Treba oblikovati dvodnevnu procenu za ti, region r, kako sledi:

tir = N trp tir N
(18)(18)
Rezultirajue dvodnevne procene za region r predstavljaju meavinu informacija o regionalnom i globalnom trendu u podacima. 3.7. Poreenje rezultata globalnog i pojedinanog modeliranja Na Slikama 11 i 12, zajedno su grafiki prikazane procene pojedinanih i optih modela brojnosti ubistava, uz intervale pouzdanosti za pojedinane procene. Ovi grafiki prikazi imaju dve ohrabrujue karakteristike. Prva je da su procene izvedene iz opteg modela prilino sline procenama izvedenim iz pojedinanih modela; obe sugeriu iste vremenske trendove u obliku talasa ubistava. Druga je da oblik podruja pouzdanosti, formiranih oko procena pojedinanih modela, odrava oblik krivulja dobijenih procenama. Ako se bilo koja taka u intervalima pouzdanosti uzme kao prava brojnost ubistava, time se nee ukloniti ovi trendovi. Jo jedna ohrabrujua karakteristika rezultata viestrukih oblika procedura modeliranja jeste koliko dobro procene slede jedna drugu. Na Slici 13 prikazano je nekoliko verzija agregovanih procena iz etiri razliite provedene procedure modeliranja. Sve opte procene ukupnog broja ubistava su unutar intervala pouzdanosti procene globalnog modela; neke agregovane procene su sasvim blizu broja 10.356. Opti trendovi tokom vremena ine se slinim kako kod procena estodnevnog perioda agregovanih po regionima tako i kod procena dvodnevnog perioda agregovanih po vremenu. ini se da sistem modela dobro funkcionie. Kao konana provera kvaliteta procedure modeliranja napravljene za ovu studiju, procene koje su proizvedene u svakom sistemu modeliranja uporeene su sa procenama proizvedenim uzimanjem proseka etiri procene trojnih sistema Marksa, Seltzera i Krtkog, koje su date jednainom (11). Na Slici 14 navedeno je koliko puta procena Marksa, Seltzera i Krtkog pada unutar intervala pouzdanosti delimine procene. ini se da se dve procene bolje slau na niim nivoima agregacije u prostoru i vremenu. To ne iznenauje; iako model Marksa, Seltzera i Krtkog objanjava odreen stepen zavisnosti izmeu lista, on nije onoliko fleksibilan koliko su fleksibilni hijerarhijski loglinearni modeli. Kao takav, bolje e da funkcionie ako je heterogenost blaga ili je nema. Slika 11: Procena broja ubistava tokom vremena, sa nominalnim intervalom pouzdanosti 1939 Faza 1 Faza 2 Faza 3 Pojedinana procena Opta procena 24. april 11. maj
14 24. mart 6. april
1137
Figure 11: Estimated killings over time, with nominal condence interval
Phase 1 1 939 Phase 2 Phase 3
Piecewise estimate Overall estimate
14 24 March 6 April 24 April 11 May
1138
3.8. Analiza odnosa izmeu originalnih lista, sloenosti modela izabranih pomou pravila selekcije, te vremena i prostora Do ove take u ovom dodatku koncentrisali smo se na izradu procena brojnosti ubistava. Meutim, mogua je interesantna sporedna analiza odnosa odnosa izmeu lista usled prirode procedure izbora modela za pojedinane procene. Vrenjem ove analize i njenim uporeivanjem sa obrascima datim u Odeljku 3.1, dobiemo uvid u to koliko je dobro procedura pojedinanog modeliranja podeena prema obrascima prostorne i vremenske heterogenosti. Na Slici 15 navedeni su izvorni sistemi za svaku od estodnevnih procena po regionima i dvodnevnih procena. Prva kolona brojnosti pokazuje broj procena izvedenih iz svakog od tri sistema lista; drugi stupac brojnosti iskazuje broj procena, kojima je ta lista pridonela. Iako se ini da je svaka lista pridonela otprilike istom broju procena, sistem ABA, EXH i OEBS verovatno daje najvei ukupni broj procena. To je i logino s obzirom na strukturu lista koje su u osnovi procene. HRW je primenjivao drugaiju strategiju prikupljanja podataka, to je dovelo do razlike kako u vremenu tako i u prostoru, ime je poveana heterogenost listovnih sistema koji su je sadravali. Takoe, Human Rights Watch oslanjao se na istraivaku strategiju prikupljanja podataka kojom se stvara drugaiji skup pojedinanih verovatnoa obuhvata nego kod strategije nabrajanja koju su primenjivale druge organizacije58. Slika 12: Procena broja ubistava sa nominalnim intervalom pouzdanosti, prema regionu tokom vremena (estodnevni periodi projektovani na srednji dan perioda) Sever 2708 Pojedinana procena Opta procena 2 24. mart Istok 712 Delimina procena Opta procena 1 24. mart Jug 1084 Pojedinana procena Opta procena 2 24. mart
58
6. april
24. april
11. maj
18. jun
6. april
24. april
11. maj
18. jun
6. april
24. april
11. maj
18. jun
Za daljnje informacije o rezultatima strategije nabrajanjem, nasuprot rezultatima istraivake strategije prikupljanja podataka, vidi Asher i Ball (2001).
1139
Figure 12: Estimated killings with nominal condence interval, by region over time (6-day periods plotted to the middle day of the period)
Piecewise estimate Overall estimate North
2 708 712
East
2 24 March
1 6 April 24 April 11 May 18 June 24 March 6 April 24 April 11 May 18 June
South
1 084 2 511
West
Zapad 2.511 Pojedinana procena Opta procena 2 24. mart 6. april 24. april 11. maj 18. jun
1140
Slika 13: Poreenje procena prema razliitim procedurama modeliranja Pojedinani modeli Podruje Global Region 1 Region 2 Region 3 Region 4 20. marta-25. marta 26. - 31. marta 1. - 6. aprila 7. - 12. aprila 13. - 18. aprila 19. - 24. aprila 25. - 30. aprila 1. - 6. maja 7. - 12. maja 13. - 18. maja 19. - 24. maja 25. - 30. maja 31. maja - 5. juna 6. - 11. juna 12. - 17. juna 18. - 23. juna estodnevni period unutar regiona 10.548 3.925 1.827 1.608 3.188 1.048 3.502 2.426 472 1.144 373 175 542 157 266 64 275 62 13 25 2 Dvodnevni period 9.375 Globalno 10.356 Opti model
Direktni GLM 10.004 2.748 2.863 1.393 3.000 1.538 3.203 1.557 571 1.411 271 322 526 238 178 61 62 23 13 25 2
1.372 2.322 1.735 280 1.312 227 246 479 216 538 124 357 128 13 25 2
1141
Slika 14: Poreenje procena Marksa, Seltzera i Krtkog sa procenama prema drugim procedurama modeliranja Pojedinani modeli Dvodnevni period 6 30 10 12 3 22 10 9
Status procena Marksa, Seltzera i Krtkog ispod 95% intervala pouzdanosti unutar 95% intervala pouzdanosti Iznad 95% intervala pouzdanosti Nedostaje/neprocenjivo
estodnevni period unutar regiona
Global 1
Slika 15: Odnos izmeu kriterijuma izbora modela i lista estodnevni sistem X regiona ABA, EXH, HRW ABA, EXH, OEBS ABA, HRW, OEBS EXH, HRW, OEBS Ukupno Dvodnevni sistem ABA, EXH, HRW ABA, EXH, OEBS ABA, HRW, OEBS EXH, HRW, OEBS Ukupno Izabrani modeli 10 14 9 13 46 Izabrani modeli 7 13 7 8 35 Lista ABA EXH HRW OEBS Izabrani modeli 33 37 32 36 Ukupno od 46 Izabrani modeli 28 27 22 28 Ukupno od 35
Lista ABA EXH HRW OEBS
1142
Slika 16: Odnos izmeu kriterijuma izbora modela i lista po regionu estodnevni sistem X regiona ABA, EXH, HRW ABA, EXH, OEBS ABA, HRW, OEBS EXH, HRW, OEBS Ukupno 1 2 4 2 4 12 2 2 5 3 2 12 Regioni 3 3 3 2 1 9 4 3 2 2 6 13 Ukupno 10 14 9 13 46
Lista ABA EXH HRW OEBS Ukupno
1 8 10 8 10 36
2 10 9 7 10 36
Regioni 3 8 7 6 6 27
4 7 11 11 10 39
Ukupno 33 37 32 36 138
Prostorne i vremenske zavisnosti liste mogu da se primete u obrascima sistema odabranim za procene u pojedinim regionima ili vremenskim intervalima. Sledee dve tabele, prema redosledu, pokazuju brojnosti sistema koje pridonose procenama najprije prema regionu, a zatim vremenu. I ovde su prikazani zbirovi broja procena kojima je pridonela svaka lista, kao i broj procena kojima je pridonela svaka lista. est procena kojima su pridoneli EXH, HRW i OEBS u Regionu 4 posebno su interesantne. Gotovo polovina modela ovih sistema nalaze se u Regiji 4, a polovina modela u Regiji 4 su iz ovog sistema. Takoe je od interesa obrazac dvaju HRW,OEBS sistema tokom vremena; dok je doprinos drugih sistema grubo uzev, vei u poetku nego kasnije, ABA, HRW, OEBS pridonose najvie prema sredini vremenskog okvira. Ovi obrasci odraavaju neke od prostornih i vremenskih zavisnosti izmeu lista i jo vie potvruju potrebu za fleksibilnim i sloenim sistemom modeliranja. Konana mera prostornih i vremenskih zavisnosti izmeu lista data je na Slici 18. Ovaj skup brojnosti prema broju parametara u modelu ukazuje na sloenost modela za procene. Dok su estodnevne procene prema regionu ravnomerno rasporeene izmeu najsloenijih i najjednostavnijih tipova modela, etiri petine dvodnevnih procena izvedene su iz najsloenijeg tipa modela.
1143
Slika 17: Odnos izmeu kriterijuma izbora modela i lista prema vremenskoj taki Sistem (2-dnevni) ABA, EXH, HRW ABA, EXH, OEBS ABA, HRW, OEBS EXH, HRW, OEBS Ukupno 3/20 do 4/6 3 5 1 1 10 4/7 do 4/24 2 2 3 2 9 4/25 do 5/12 1 3 1 3 8 5/13 do 5/30 0 3 2 2 7 5/31 do 6/17 1 0 0 0 1 Ukupno 7 13 7 8 35
Slika 18: Sloenost izabranih modela uporeenih prema nivou agaregacije Parametri u modelu 4 5 6 Ukupno Odabrani 6-dnevni modeli procene po regionu 6 16 24 46 Odabrani 2-dnevni modeli 0 7 28 35
Interpretacija ovih opaanja je relativno jednostavna. estodnevne procene po regionu odraavaju nii stepen geografije; unutar manjih geografskih jedinica odnosi izmeu lista manje su komplikovani nego kod veih geografskih jedinica. Drugim reima, geografskom "stratifikacijom" podruja procene, smanjuju se zavisnosti i heterogenost. Meutim, u sluaju dvodnevnih procena, zavisnosti meu listama nisu bile "stratifikovane" te su sloeniji modeli bolje prilagoeni.
4. Analiza odnosa izmeu rezultata modeliranja procene viestrukih sistema i aktivnosti OVK/NATO-a
Do ove take, sva statistika metodologija i analize koje su opisane u ovom Dodatku bile su direktno povezane sa procenom brojnosti ubistava. Izvrena je jedna dodatna statistika analiza pri kojoj su se koristile ve napravljene procene; o toj analizi e sada biti rei. U glavnom delu ove studije, razmatra se odnos izmeu vazdunih udara NATO-a na Kosovu, aktivnosti OVK-a na Kosovu i obrazaca ubistava i migracije izbeglica. Metoda statistike analize koja omoguava bolje razumevanje ovih odnosa jeste jednostavna linearna regresija pri kojoj se koriste procene ubistava i kretanja migracije unutar odreenog prostornog i vremenskog regiona kao zavisna varijabla. Potencijalne eksplanatorne varijable za model ukljuuju broj bitaka OVK-a unutar prostornog i vremenskog regiona, broj ubistava OVK-a unutar prostornog i vremenskog regiona, broj vazdunih udara NATO-a unutar prostornog i vremenskog regiona, broj bitaka OVK-a unutar prethodnog prostornog i vremenskog regiona, broj ubistava OVK-a unutar prethodnog prostornog i vremenskog regiona i broj vazdunih udara NATO-a unutar prostornog i vremenskog regiona. Kao nezavisne varijable mogu se koristiti i kvazivarijable, da bi se kontrolisala mogunost da aktivnosti u jednom regionu dominiraju analizom.
1144
Regresionom analizom pomou gore opisanih varijabli moe da se proceni veza izmeu aktivnosti NATO-a i OVK-a i migracija i ubistava Albanaca, prema nivoima vanosti modela i svakog pojedinog parametra u modelu. Na Slici (19) prikazani su rezultati za etiri regresiona modela. U prvom i treem varijable predstavljaju dvodnevne periode za celu zemlju, a u drugom i etvrtom estodnevne periode unutar regiona. Nivo vanosti parametara dat je obrascem * = 0,05, ** = 0,01 i *** = 0,001. Za regresione modele kod kojih se ubistva koriste kao zavisna varijabla, jedini znaajni parametri su oni koji oznaavaju regionalne efekte. Drugim reima, veza izmeu varijabli OVK i NATO-a i brojnosti ubistava je slaba. To potvruju i niske vrednosti R2 za ova dva modela, koje iznose 0,253 i 0,147. Meutim, regresioni modeli kod kojih su migracije zavisna varijabla daju drugaiju interpretaciju. U ovom sluaju, ini se da postoji veza izmeu aktivnosti OVK-a i migracije; preciznije, veza izmeu bitaka OVK-a unutar prethodnog vremenskog perioda i migracija u tekuem vremenskom periodu ini se znaajnom. Vrednosti R2 za oba ova modela su visoke, to samo potvruje tu vezu. U ovom momentu regresioni rezultati upuuju na to da obrazac bombardovanja koje je tokom vremena NATO izvrio na Kosovu nije znaajno povezan sa obrascem ubistava ili migracija na Kosovu tokom vremena. Meutim, ini se da je obrazac aktivnosti OVK-a povezan sa obrascem migracije. Daljnji dokaz nedostatka veze izmeu aktivnosti OVK-a, NATO-vih bombardovanja i obrazaca ubistava na Kosovu daje poreenje reziduala iz svake od gore opisanih regresija sa njihovim zavisnim varijablama. Ako regresioni model dobro opisuje svoju zavisnu varijablu, tada e reziduali za taj regresioni model biti nasumini. Meutim, ako regresioni model ne daje dobar opis svoje zavisne varijable, tada e reziduali tokom vremena slediti isti obrazac kao i prvobitna zavisna varijabla. Slike 20 i 21 prikazuju poreenja reziduala za modele za koje ubistva i migracije unutar estodnevnog perioda i regiona predstavljaju zavisne varijable. Na Slici 20, reziduali usko prate procenjene brojnosti ubistava, podravajui jasne trendove u podacima. Na Slici 21, odnos izmeu reziduala i kretanja migracije je oigledan, ali ne tako snaan kao odnos izmeu reziduala i ubistava u prethodnom modelu. To ne iznenauje s obzirom na bolju prilagoenost regresionog modela za kretanje migracije. Meutim, odstupanja izmeu nizova javljaju se tek na nekoliko taaka. U junim i zapadnim regionima reziduali usko prate procenjene vrednosti. Kada nizovi meusobno odstupaju u tim regionima, to je samo zbog toga to reziduali preuveliavaju trend koji je oigledan u nizu kretanja izbeglica; ovaj obrazac je uoljiv u zapadnom regionu na poetku Faze 2. U severnom i istonom regionu, nizovi se jae razlikuju. No ak i u tim regionima, vrhovi sredinom aprila u Fazi 2 pokazuju jasnu slinost kod kretanja izbeglica i nizova reziduala. U severnom i istonom regionu tokom Faze 1 i na prelazu u Fazu 2, nizovi su meusobno protivreni. Nai zakljuci su sledei:
Na osnovu analize ovih podataka, nema dokaza koji bi podravali teoriju da su bombardovanja koje je izvrio NATO ili aktivnost OVK povezani sa obrasicma ubistava na Kosovu. Postoje neki dokazi za vezu izmeu aktivnosti OVK-a i migracionih obrazaca u severnom i istonom regionu, posebno tokom Faze 1. Veza izmeu aktivnosti OVK-a i kretanja migracije ne objanjava u potpunosti obrazac migracije, posebno kada je re o zapadnom i junom regionu.
1145
Slika 19: Koeficijenti regresije Varijable reagovanja Eksplanatorne varijable Ubistva tokom vremena Ubistva tokom vremena i po regionu * -52,3 (20,4) **-57,0 (21,3) -34,4 (25,2) 1,6 (4,1) 13,3 (12,2) 3,3 (3,4) 11,6 (11,9) 11,4 (6,7) -2,5 (4,1) **62,7 (19,9) 0,1 Kretanje izbeglica tokom vremena Kretanje izbeglica tokom vremena i po regionu -721,4 (665,3) **3.017,8 (1048,9) -193,9 (862,5) -184,2 (130,8) **1.879,3 (583,2) 277,9 (167,1) ***2138,4 (633,7) 565,8 (379,7) 29,2 (234,0) -484,8 (608,8) 0,5
Region 2 Region 3 Region 4 OVK (ubistva) OVK (bitka) Pomak-OVK (ubistva) Pomak-OVK (bitka) NATO Pomak-NATO Konstanta
R2
-1,1 (5,2) 34,7 (32,1) 0,2 (4,4) 21,2 (17,7) 10,9 (11,1) -4,8 (6,9) 83,9 (51,1) 0,3
*-634,9 (318,9) 2.728,6 (1.030,5) 491,9 (384,4) **2.794,3 (827,7) 327,6 (390,3) -28,0 (325,5) 122,3 (3.933,2) 0,7
Slika 20: Procena ukupnog broja ubistava i reziduala prema regiji tokom vremena Sever 526 0 -89 24. mart Istok 195 0 -96 24. mart 6. april 24. april 11. maj 22. jun 6. april 24. april 11. maj 22. jun
1146
Jug 266 0 -301 24. mart Zapad 732 0 -129 24. mart 6. april 24. april 11. maj 22. jun 6. april 24. april 11. maj 22. jun
5.
Figure 20: Estimated total killings and residuals by region over time
North
526 195
East
0 0 -89 -96
24 March 6 April
24 April
11 May
22 June
24 March 6 April
24 April
11 May
22 June
South
266 732
West
0 -301 -129
24 March 6 April
24 April
11 May
22 June
24 March 6 April
24 April
11 May
22 June

5. Diskusija
1147
U ovom dodatku su predstavljene glavne metode modeliranja koje smo primenjivali. U ovom zavrnom odeljku, objanjava se metoda analize osetljivosti izvetaja o datumu smrti, te se daje saetak zakljuaka za ovaj dodatak. 5.1. Analiza osetljivosti izvetaja o datumu smrti Kada su zapisi o pojedincima sravnjivani sa drugim pojedincima i grupama, to je rezultiralo nagomilavanjem datuma. Izbor "najboljeg" datuma opisan je u Dodatku 1. Slika 21: Procena kretanja izbeglica i ostataka prema regionu tokom vremena Sever 8718 0 -7285 24. marta Istok 5042 0 -3954 24. marta 6. aprila 24. aprila 11. maja 25. maja 6. aprila 24. aprila 11. maja 25. maja
Figure 21: Estimated refugee ow and residuals by region over time

North
8 718
East
5 042
-7 285
-3 954 24 March 6 April 24 April 11 May 25 May 24 March 6 April 24 April 11 May 25 May
South
24 103
West
20 673
0
0 -5 521
-7 577 24 March 6 April 24 April 11 May 25 May 24 March 6 April 24 April 11 May 25 May
1148
Jug 24.103 0 -5521 24. marta Zapad 20.673 0 -7577 24. marta 6. aprila 24. aprila 11. maja 25. maja 6. aprila 24. aprila 11. maja 25. maja
Slika 22: Procena broja ubistava tokom vremena sa alternativno dodeljenim datumima Faza 1 1495 Originalni datumi 0 1495 Raniji datumi 0 1495 Docniji datumi 0 24. marta 6. aprila 24. aprila 11. maja 22. juna ak i ako je izbor "najboljeg" datuma bio odgovarajui, ipak poneki "najbolji" datumi mogu biti pogreni. Vreme je centralna dimenzija ovde testiranih hipoteza. Stoga je korisno razmotriti da li je sutinska interpretacija rezultata robustna prema razliitim pretpostavkama o kvalitetu informacija o datumima, Za analizu osetljivosti odabrani su verovatni "raniji" i "docniji" datumi kao alternative svakom zapisu. Datumi su akumulirani iz svih grupnih i pojedinanih zapisa koji su se podudarali sa svakim pojedinanim zapisom, kako u procesu samosravnjivanja tako i u intersistemskom sravnjivanju. Za zapise koji su sadravali tri ili vie datuma u svojoj distribuciji uzimani su datumi na 25. i 75. odstotku kao "raniji" odnosno "docniji" datumi. Za zapise sa dva datuma uzimana su ova dva datuma kao raniji odnosno docniji datum. Razlika izmeu ranijih i docnijih datuma definisala je raspon. Zapisima sa 1 ili 0 datuma dodeljen je raspon pomou hotdecking procedure; kao i ranije, imputovani zapisi sravnjivani su prema geografskoj lokaciji. Docniji i raniji datumi za ove zapise bili su poveani ili smanjeni za polovinu imputovanog raspona; vrednosti su zaokruene na sledei ceo broj. Na taj nain su svi zapisi promenjeni barem za jedan dan jer smo pokuavali da to vie pojaamo dejstvo ovog testa. Faza 2 Faza 3
1149
Figure 22: Estimated killings over time with alternative date assignments
1 495
Original dates
0 1 495
Early dates
0 1 495
Late dates
1150
Rezultat toga je distribucija ubistava tokom vremena koja je prikazana na Slici 22. Promena datuma ne utie na oblik krivih. Pomeranjem ubistava na ranije datume ispunjava se period krajem marta i poetkom aprila dok se istovremeno oduzima kvantitet vrhu sredinom aprila. Pomeranje ubistava na docnije datume pomie ih sa vrhova u Fazi 1 na vrhove u Fazi 2 i Fazi 3. Najvaniji nalaz ove analize jeste da ak i ovo znaajno restrukturiranje naina postupanja sa podacima ne menja osnovne karakteristike obrasca tokom vremena. Oba promenjena niza imaju visoke vrhove u poetku i sredini Faze 1. Oba niza pokazuju znatno opadanje tokom prelaza izmeu faza od 5. do 8. aprila, a svaka ima svoj vrh u sredini Faze 2. Promenjeni niz se ne slae u vezi s tim kada je bio taan momenat prelaza iz Faze 2 u Fazu 3: dva dana ranije (u docnijem i sluajnom nizu) ili dva dana docnije u ranijem nizu. Da su vrhovi i dolovi u obrascu ubistava tokom vremena stvoreni pomou naroite tehnike za obradu datuma, onda bi jedna ili vie promena pokazivala sluajni obrazac. Da su prijavljeni datumi bili iroko raspreni, rasponi bi bili dovoljno iroki pa bi promene izgladile obrazac "poetka i prestanka" koji je karakteristian za ubistva i kretanje izbeglica na Kosovu od marta do juna 1999. injenica da se to izglaivanje nije dogodilo jeste dokaz da je procedura procene robustna prema nepreciznim izvetajima o datumu ubistava. 5.2. Saetak zakljuaka modeliranja Ovaj dodatak zapoeli smo dilemom kako da se procene neopaena (ili barem neprijavljena) ubistva u cilju procene ukupnog broja smrtnih sluajeva. Modeliranje predstavljeno u Dodatku 2 uverava nas da je u periodu od 20. marta do 22. juna 1999. verovatno ubijeno neto preko 10.000 kosovskh Albanaca. Najvea direktna procena se moe uporediti sa ovom "najboljom" procenom modela, a razliiti modeli daju sline procene. Verujemo da smo pravilno izloili argumentaciju u vezi sa ukupnim brojem ubistava i obrascem ubistava u navedenom periodu. Na toj osnovi doneli smo zakljuke izloene u glavnom delu izvetaja.
1151
Dodatak 3: Dodatni izvori za aktivnosti OVK i NATO-a

Albanska grupa za ljudska prava Albanski mediji Beogradski centar za ljudska prava Centar za mir i toleranciju Daily Telegraph Danas Egipatska nacionalna zajednica na Kosovu Posmatraka misija Evropske zajednice Evropski centar za prava Roma Ministarstvo odbrane Savezne Republike Jugoslavije (SRJ) Organi civilne zatite SRJ Ministarstvo inostranih poslova SRJ Ministarstvo informisanja SRJ SRJ, Ed memoar o korienju nehumanog oruja u agresiji Organizacije severnoatlantskog pakta protiv Savezne Republike Jugoslavije, Beograd, 15. maj 1999. Fond za humanitarna prava The Guardian Odbor za ljudska prava Sandaka Informativna sluba Crkve i Narodne skuptine (Kosovo) Meunarodni komitet Crvenog krsta Meunarodni krivini sud za bivu Jugoslaviju Koha Ditore Kosovapress Kosovski mediji
1152
Verifikaciona misija za Kosovo Lokalni crkveni odbori (Kosovo) Los Angeles Times Aurirani prikaz operacije Zdruena sila NATO-a Institut "Otvoreno drutvo" Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju Organizacija porodica nestalih Orthodoxy Press Politika Izvetaj vladike Artemija "Spisak ubijenih i otetih Srba", Ministarstvo unutranjih poslova Republike Srbije RTS TV Beograd Srpski mediji Srpska pravoslavna crkva NewsBits Kongresa srpskog jedinstva SVEDOK - beogradski nedeljnik Tanjug Visoki komesarijat Ujedinjenih nacija za izbeglice V.I.P. Daily News Report
1153
Bibliografija
American Bar Association Central and East European Law Initiative and the American Association for the Advancement of Science. 2000. Political Killings in Kosova/Kosovo, March-June 1999. Washington DC: American Bar Association Central and East Euroepan Law Initiative. Anderson, Margo i Stephen E. Fienberg. 2001a. Who Counts? Census-Taking in Contemporary America. Revidirano izdanje u mekom povezu. New York: Russel Sage Foundation. Anderson, Margo i Stephen E. Fienberg. 2001b. Counting and estimation: Methodology for Improving the Quality of Censuses. The U.S. 2000 Census Adjustment Decision. Izlaganje odrano na International Conference on Quality in Official Statistics, Stockholm, vedska, 14.-15. maj, 2001. Asher, Jana i Patrick Ball. 2001. Understanding Human Rights Violation Data through the Analysis of Circuits. Predat za objavljivanje u Proceedings of the American Statistical Association (Government Statistics Section). Asher, Jana i Stephen E. Fieberg. 2001. Statistical Variations on an Administrative Records Census. Predat za objavljivanje u Proceedings of the American Statistical Association (Government Statistics Section). Ball, Patrick. 2000a. Policy or Panic: The Flight of Ethnic Albanians from Kosovo, MarchMay 1999. Washington D.C.: American Association for the Advancement of Science. Ball, Patrick. 2000b. The Guatemalan Commission for Historical Clarification: Intersample Analysis. Poglavlje 11 u Making the Case: Investigating Large Scale Human Rights Violations using Information Systems and Data Analysis, urednici Patrick Ball, Herbert Spirer i Louise Spirer. Washington, DC: American Association for the Advancement of Science. Belin, Thomas R. i Donald B. Rubin. 1995. A Method for Calibrating False-Match Rates in Record Linkage. Journal of the American Statistical Association. Bishop, Yvonne M.M., Stephen E. Fienberg i Paul H. Holland. 1975. Discrete Multivariate Analysis: Theory and Practice. Cambridge, MA: MIT Press. Converse, N. i F. Scheuren. 2001. Workarounds in Survey Data Handling. Predat za objavljivanje u New Journal of Data. Cressie, Noel i Paul W. Holland. 1983. Characterizing the Manifest Probabilities of Latent Trait Models. Psychometrika 48: 129-141. Cormack, R. 1992. Interval Estimates for Mark-Recapture Studies of Closed Population. Biometrics 48: 567-576.
1154
Cowan, Charles Douglas. 1984. The effects of misclassifications on estimates from capturerecapture studies. Doktorska disertacija, George Washington University. Darroch, John N., Stephen E. Fienberg, Gary Glonek, FV. Gary i Brian W. Junker. 1993. A Three-Sample Multiple-Recapture Approach to Census Population Estimation with Heterogeneous Catchability. Journal of the American Statistical Association 88: 11371148. Fienberg, Stephen E. 1972. The multiple recapture census for closed populations and incomplete 2k contingency tables. Biometrika 59: 591-603. Fienberg, Stephen E. 1980. The Analysis of Cross-Classified Categorical Data. Drugo izdanje. Cambridge, MA: MIT Press. Fienberg, Stephen E., Matthew S. Johnson i Brian W. Junker. 1999. Classical multilevel and Bayesian approaches to population size estimation using multiple lists. Journal of the Royal Statistical Society, Series A 162: 383-405. Fienberg, Stephen E. i Michael M. Meyer. 1983. Loglinear models and categorical data analysis with psychometric and econometric applications. Journal of Econometrics 22: 191-214. Ford, B. 1983. Hot Deck Imputation. Pogl. 14. u sv. 2, deo 4, Incomplete Data in Sample Surveys, uredili William G. Madow, Harold Nisselson i Ingram Olkin. New York: Academic Press. Hogan, Howard. 1993. The 1990 Post-Enumeration Survey: Operations and Results. Journal of the American Statistical Association 88: 1047-1060. Holland, Paul W. 1990. On the sampling theory foundations of item response theory models. Psychometrika 55: 577-601. Human Rights Watch. 2001. Under Orders: War Crimes in Kosovo. New York: Human Rights Watch. Independent International Commission on Kosovo. 2000. The Kosovo Report: Conflict*International Response*Lessons Learned. New York: Oxford University Press. International Working Group for Disease Monitoring and Forecasting. 1995a. Capturerecapture and multiple-record systems estimation, I: History and theoretical development. American Journal of Epidemiology 141: 1047-1058. International Working Group for Disease Monitoring and Forecasting. 1995b. Capturerecapture and multiple-record systems estimation, II: Applications in human diseases. American Journal of Epidemiology 141: 1059-1088. Marks, E. S., W. Seltzer i K. J. Krtki. 1974. Population Growth Estimation: A Handbook of Vital Statistics Measurement. New York: The Population Council.
1155
Oh, H. i F. Scheuren. 1983. Weighting Adjustment for Unit Nonresponse. Pogl. 13 u sv. 2, deo 4, Incomplete Data in Sample Surveys, uredili William G. Madow, Harold Nisselson i Ingram Olkin. New York: Academic Press. Organization for Security and Cooperation in Europe. 1999. Kosovo/Kosova As Seen As Told: An Analysis of the Human Rights Findings of the OSCE Kosovo Verification Mission October 1998 to June 1999. Varava, Poljska: OSCE Office for Democratic Institutions and Human Rights. Peterson C. G. J. 1896. The yearly immigration of young plaice into the Limfjord from the German Sea. Report of the Danish Biological Station to the Ministry of Fisheries 6: 148. Physicians for Human Rights. 1999. War Crimes in Kosovo: A Population-Based Assessment of Human Rights Violations of Kosovar Albanians by Serb Forces. Boston: Physicians for Human Rights. Record Linkage Techniques. 1985. Record Linkage Techniques - 1985 Proceedings of the Workshop on Exact Matching Methodologies. Washington, DC: U.S. Internal Revenue Service, Statistics of Income Division. Record Linkage Techniques. 1997. Record Linkage Techniques - 1997 Proceedings of An International Workshop and Exposition. Washington DC: Ernst and Young, LLP. Rubin, Donald B. 1987. Multiple imputation for nonresponse in surveys. New York: Wiley. Scheuren, F. 1985. Methodologic issues in linkage of multiple data bases. Record Linkage Techniques - 1985 Proceedings of the Workshop on Exact Matching Methodologies. Washington, DC: U.S. Internal Revenue Service, Statistics of Income Division. Sekar, C. C. i Deming, W. E. 1949. On a Method of Estimating Birth and Death Rates and the Extent of Registration. Journal of the American Statistical Association. 44:101-115. Spiegel, Paul B. i Peter Salama. 2000. War and Mortality in Kosovo, 1998-1999: An Epidemiological Testimony. Lancet 355: 2206-2211. Splus, Insightful Corporation. 2001. "Generalizing the Linear Model". Pogl. 12 u S-PLUS for Windows Guide to Statistics, Volume 1. Seattle, WA: Insightful Corp. Stata Corporation. 2001. Section on generalized linear models in Stata 7 Reference Manual. Vol 1 A-G. College Station, TX: Stata Corporation.
1156
Izjave zahvalnosti
Ovog izvetaja ne bi bilo bez saradnje mnogih pojedinaca i organizacija. On se zasniva prvenstveno na podacima koje je obezbedila Srednjo- i istonoevropska pravna inicijativa Amerike advokatske komore (ABA/CEELI), Ameriko udruenje za nauni napredak (AAAS), Centar za mir kroz pravdu, Odbor za odbranu ljudskih prava i sloboda, Human Rights Watch, Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju, te Meunarodni krivini sud za bivu Jugoslaviju. Veoma smo zahvalni ovim organizacijama to su bile spremne da meusobno podele rezultate svoga rada. Bez ovog saradnikog duha, ovaj projekat ne bi bio mogu. Scott Carlson, direktor Programa za srednju i istonu Evropu pri ABA/CEELI, 1999. godine okupio je organizacije za ljudska prava kako bi podelili informacije u vezi sa Kosovom i iskoristili njihova prethodna iskustva u dokumentovanju krenja ljudskih prava. ABA/CEELI i AAAS su 2000. objavili izvetaj pod naslovom Politika ubistva na Kosovu/Kosova, mart-jun 1999. U aprilu 1999, Patrick Ball i Fritz Scheuren iz AAAS-a, zajedno sa Fronom Nazijem iz Instituta za istono-zapadni menadment i Instituta za politike i pravne studije zapoeli su istraivanje o statistikim obrascima kretanja izbeglica sa Kosova. Ovaj rad objavljen je pod naslovom Politika ili panika: bekstvo etnikih Albanaca sa Kosova, mart-maj 1999. Meu organizacijama i pojedincima koji su uloili svoje vreme, obezbedili podatke i druge oblike pomoi ovim ranijim projektima su Lekari za ljudska prava, Centar za ljudska prava i Odsek za demografiju, University California-Berkley, Fred Abrahams, Vasian Cepa, Blerina Kashari, Julia Belanger, Andrea Lako, Eric Stover, dr. Sandra Eyster, Ilir Gocaj i mnogi drugi. Pored toga, brojni pojedinci velikoduno su doprineli ovom projektu svojim vremenom, energijom i strunou. Matt Zimmerman izradio je softversku aplikaciju za vrenje intersistemskog sravnjivanja. Takoe je dizajnirao prelom i pruio znaajnu pomo kod grafikog dizajna i tehnikog ureivanja. Patricia Hawkins pomogla je pri poetnim fazama programiranja. Sara Churchill i Maya Goldstein nadgledale su kodiranje podataka ABA-e i OEBS-a. Jason Sanders pomogao je kod kodiranja i administrativnih problema. Jeff Henigson je ponovo kodirao HRW podatke iz prvobitnih razgovora. Biro za demokratiju, ljudska prava i rad amerikog State Departmenta i amerike Agencije za meunarodni razvoj dao je podrku organizaciji ABA/CEELI. Podrka amerike Vlade bila je od sutinske vanosti za projekat, ali valja naglasiti da osoblje amerike Vlade ni u jednom momentu nije pokualo da se mea u nae nezavisno voenje projekta ili da utie na nae samostalno izvetavanje. ABA/CEELI strukturirala je svoje odnose sa amerikom Vladom kao "saradniki sporazum" da bi u tom smislu osigurala svoju nezavisnost. Stoga ovaj izvetaj nije podnet amerikoj Vladi na reviziju i svaka saglasnost sa stavovima amerike Vlade potpuno je sluajna. Pored podrke preko podugovora sa ABA/CEELI, AAAS je dobio podrku od Instituta za graansko drutvo i Fondacije Johna D. i Catherine T. MacArthur.
1157
Autori i urednici
Patrick Ball programirao je bazu podataka, vodio kontrolu kvaliteta i izradio statistiki softver, napisao delove svakog odeljka u izvetaju i dao opti orijentacioni okvir. Wendy Betts napisala je glavni deo izvetaja i koordinirala kodiranje podataka ABA/CEELI i OEBSa. Fritz Scheuren pruio je statistiko vostvo i napisao Dodatak 1. Jana Dudukovic organizovala je radnike koji su obraivali podatke, nadgledala proces sravnjivanja, kodirala podatke o OVK i doprinela Dodatku 1. Jana Asher programirala je statistike rutine i napisala Dodatak 2. Patrick Ball i Jana Asher razvili su procedure modeliranja. Svi autori zajedniki su uredili izvetaj.
Odbor za strunu recenziju

Mnogo je ljudi radilo na recenziji ovog izvetaja. Meunarodnim timom za recenziju predsedavala je dr Helge Brunborg (vii nauni saradnik, Statistics Norway), a tim su inili dr Ronald Lee (redovni profesor ekonomije i demografije, University of California-Berkeley); dr Francoise Seillier-Moiseiwitsch (vanredni profesor statistike, direktor Centra za bioinformatika istraivanja, University of Maryland-Baltimore County i predsednik Komiteta za ljudska prava, Ameriko udruenje za statistiku); dr Jean-Louis Bodin (bivi predsednik Meunarodnog instituta za statistiku); dr Carlo Malaguerra (generalni direktor Saveznog zavoda za statistiku vajcarske - SFSO); dr Philippe Eichenberger (ef Odseka za statistike metode - SFSO); dr Beat Hulliger (zamenik efa Odseka za statistike metode SFSO). Recenzenti su dali opsene komentare na dva preliminarna nacrta izvetaja. Sa nama su radili na manje formalnoj osnovi brojni dodatni recenzenti. Meu njima su bili dr. David Banks (Ministarstvo transporta SAD), Herbert F. Spirer (vanredni profesor, Program za ljudska prava na Columbia University School of International and Public Affairs); Louise Spirer (samostalni istraiva) i dr Denise Albanese (Odsek za engleski jezik, George Mason University). Ovaj je izvetaj usavren zahvaljujui otvorenim kritikim sudovima koje su izrazili recenzenti i smo im stoga zahvalni. Naravno, autori su iskljuivo odgovorni za analize i miljenja izraena u ovoj studiji.
1158
Autorske organizacije
AAAS-ov Program za nauku i ljudska prava
Program za nauku i ljudska prava Amerikog udruenja za nauni napredak (AAAS) nastoji da zatiti ljudska prava naunika i da unese naune metode u rad na podruju ljudskih prava. U sklopu ovog programa razvijaju se i unapreuju metode za dokumentovanje i praenje ljudskih prava, jaa podrka ljudskim pravima meu naunicima i sprovode istraivanja o razliitim pitanjima vezanim za ljudska prava. Rad Programa zasniva se na pretpostavci da je potovanje ljudskih prava od bitne vanosti za nauna istraivanja i primenu nauke. Vie informacija o Programu i njegovim aktivnostima nai ete na stranici: http://shr.aaas.org.
Srednjo- i istonoevropska pravna inicijativa Amerike advokatske komore
Srednjo- i istonoevropska pravna inicijativa je projekat u javnom sektoru Amerike advokatske komore (ABA). Projekat ima za cilj unapreenje vladavine prava kroz podrku procesu pravne reforme koji se sprovodi u srednjoj i istonoj Evropi i novim nezavisnim dravama biveg Sovjetskog Saveza (NND). Kroz razliite programe, CEELI prua strunu pravnu pomo amerikih i evropskih volontera koji pomau demokratijama u nastajanju da modifikuju ili prestrukturiraju svoje zakone i pravne sisteme. ABA/CEELI Projekat za dokumentovanje ratnih zloina (War Crimes Documentation Project - WCDP) poeo je sa radom u maju 1999. uz finansiranje od strane Amerike agencije za meunarodni razvoj i amerikog State Departmenta. WDCP ima dva cilja: 1) pomo naporima u istrazi ratnih zloina i krivinom gonjenju poinilaca i 2) podizanje nivoa javne svesti o ratnim zloinima, njihovom krivinom gonjenju i ulozi Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju (MKSJ) u ovom procesu. U vezi sa pitanjima ratnih zloina, ABA/CEELI blisko je saraivao sa nekoliko drugih nevladinih organizacija, ukljuujui Koaliciju za meunarodnu pravdu (Coalition for International Justice - CIJ), Chicago-Kent College of Law, te Centar za mir kroz pravdu. Dalje informacije o ABA/CEELI i njegovim aktivnostima naiete na stranici http://www.abanet.org/ceeli/.
1159
Beleka o autorima
Dr Patrick Ball je zamenik direktora AAAS-ovog Programa za nauku i ljudska prava. Od 1991. projektovao je sisteme za upravljanje informacijama i sprovodio kvantitativnu analizu za opsene projekte o ljudskim pravima za komisije za utvrivanje istine, nevladine organizacije, tribunale i misije Ujedinjenih nacija u El Salvadoru, Etiopiji, Gvatemali, Haitiju, Junoj Africi, Kosovu i ri Lanci. Mr Wendy Betts je kodirektor ABA/CEELI Projekta za dokumentovanje ratnih zloina. Dala je svoj doprinos brojnim publikacijama o meunarodnim i unutarnjim sukobima i tranziciji posle sukoba. Dr Fritz Scheuren je potpretsednik Odseka za statistiku u Nacionalnom centru za istraivanje javnog mnijenja, istraivakog ogranka Univerziteta u Chicagu. Ima veliko iskustvo na podruju povezivanja zapisa, kako u istraivakom tako i u administrativnom okruenju. Trenutno sve svoje vreme posveuje problemima amerikih Indijanaca. Jana Dudukovic je nezavisni istraiva i studira pod mentorstvom Louise Spirer. Mr Jana Asher ima veliko istraivako iskustvo u procenama malih podruja, administrativnim zapisima, povezivanju zapisa i proceni viestrukih sistema. Trenutno radi doktorat u oblasti statistike na Univerzitetu Carnegie Melon pod vostvom prof. Stephena E. Fienberga.
1160
Osvrt na izvetaj: Ubistva i migracije na Kosovu Odgovori na dodatne informacije i analizu
28. januar 2007.
Ovaj izvetaj navodi i razrauje ideje iznete u izvetaju: "Ubistva i migracije na Kosovu", koji su sastavili Patrick BALL, Wendy BETTS, Fritz SCHEUREN, Jana DUDUKOVI i Jana ASHER. Washington DC: AAAS i ABA/CEELI, 3. januar 2002. Ovaj izvetaj pripremili su Patrick BALL, Meghan LYNCH i Amelia HOOVER iz Programa za ljudska prava Inicijative Benetech.
1162
Osvrt na izvetaj "Ubistva i migracije na Kosovu"
1163
Rezime U izvetaju koji sledi a koji se bavi uzrocima ubistava i kretanja izbeglica na Kosovu u periodu od marta do juna 1999. godine, potvrdili smo i proirili rezultate koje smo izneli u analizi iz 2002. godine. Opisujemo revidiranu i proirenu analizu mogueg kauzalnog odnosa izmeu dejstava OVK /Oslobodilake vojske Kosova/ ili NATO snaga i perioda tokom kojih su ubistva, odnosno kretanja izbeglica dostizala najviu vrednost. Obrazlaemo zato je naa shema obeleavanja bila namerno konzervativna, kako bi se na najbolji mogui nain ispitale tvrdnje da su OVK ili NATO bili glavni uzrok ubistava i kretanja izbeglica. Kao to emo prikazati, uz minimalan broj verovatnih pretpostavki, nai zakljuci bie jo vri. Na zakljuak prikazuje da ukljuivanje kompleta podataka o nestancima, identifikaciji posmrtnih ostataka i migraciji ne menja bitno nae prethodne rezultate. Ovim izvetajem potvrujemo nae zakljuke iz 2002. godine: smatramo da podaci ne idu u prilog tvrdnjama da bi OVK ili NATO mogli biti znaajan uzrok ubistava i migracija na Kosovu u periodu od marta do juna 1999. godine.
Redosled hipotetikih uzroka i efekata Statistika ne pokazuje da je bilo koji konkretan proces prouzrokovao obrazac kretanja izbeglica ili masovnih ubistava. Meutim, analiza moe da pokae da li se odreene hipoteze slau sa ili odudaraju od statistikih dokaza1. U oba izvetaja, kako u onom iz 2002. godine, tako i u ovom, razmatramo tri hipoteze u pogledu uzroka uoenih obrazaca kretanja izbeglica i ubistava. Ova tri hipotetika uzroka su: dejstva OVK, vazduni napadi NATO snaga, ili sistematska kampanja koju su sprovodile jugoslovenske snage. U mogunosti smo da sa raspoloivim podacima razmotrimo samo prva dva.
1 U ovom poglavlju citira se i proiruje Poglavlje 5, strana 8-11, ukljuujui i slike 8 i 9 iz izvetaja od 2002. godine.
1164
Ukoliko dejstva OVK ili vazduni napadi NATO snaga neposredno prethode, ili se pak dogaaju u periodima kada ubistva i migracije dostiu visok nivo, postoji verovatnoa da bi ovi dogaaji mogli biti uzrok obrasca porasta i pada. Meutim, ukoliko vazduni napadi ili dejstva OVK ne prethode periodima kada broj ubistava i kretanje izbeglica dostiu najviu vrednost, onda bi ovaj kauzalni odnos trebalo dovesti u pitanje, ili ga odbaciti. Jedna analiza dejstava OVK i vazdunih napada NATO snaga, /sprovedena/ u odreenom vremenskom periodu i na odreenom prostoru, pokazuje da nije bilo nijedne od tih aktivnosti u datom vremenu i datom prostoru, a koji su neophodni da bi se one mogle smatrati primarnim uzrokom kretanja izbeglica i ubistava. Tokom 2002. godine, primenjivali smo sledeu proceduru kako bismo analizirali uestalost dejstava OVK i NATO snaga u odnosu na obrazac ubistava i kretanja izbeglica. Za svaku optinu na Kosovu, hronoloki smo u dvodnevnim periodima, registrovali broj izbeglica koje su naputale svoje domove, broj zabeleenih ubistava i postojanje dejstava OVK i NATO snaga2. U ovoj analizi, aktivnosti OVK ukljuuju kako borbena dejstva, tako i individualne sluajeve ubijanja Srba. Identifikovani su dvodnevni periodi koji oznaavaju najvie vrednosti kretanja izbeglica i ubistava. Ukoliko se desilo da dejstvo OVK ili NATO snaga pada u istom periodu, ili u dvodnevnom periodu koji prethodi najvioj vrednosti, zakljuili smo da su ova dva dogaaja povezana. Ukoliko dejstva OVK ili NATO snaga nisu zabeleena u bilo kom vremenu pre najvie vrednosti, zakljuili smo da su se dejstva OVK ili NATO snaga odigrala tek nakon najvie vrednosti. Ukoliko se dejstvo OVK ili NATO snaga desilo vie od dva dana pre perioda najvie vrednosti, smatralo se da ta optina ima obrazac iz kojeg nije mogue izvesti zakljuak. irom optina, ova analiza takoe ne pokazuje neku vidljivu kauzalnu povezanost izmeu dejstava OVK ili NATO snaga i najviih vrednosti migracija i potvrenih smrtnih sluajeva. S obzirom na to da je za analizu iz 2007. godine proces obeleavanja podataka raen kompjuterski, ovom analizom dolo se do neto
2 Treba uzeti u obzir da smo prilikom ove analize koristili samo broj zabeleenih ubistava, a ne procenu ukupnog broja. Ovi podaci nisu adekvatni da bi se napravila procena za optinu, na osnovu dvodnevnog nivoa. U Dodatku br. 2 izvetaja iz 2002. godine pokazali smo da je ta procena, sa ciljem nadoknaivanja manjeg broja zabeleenih sluajeva, promenila veliinu i relativnu vanost najviih
1165
drugaijih zakljuaka u pogledu nekolicine najviih vrednosti. Meutim, nijedna od ovih novih kategorizacija ne menja zakljuke. Procedura koja je koriena u ovom izvetaju analogna je onoj korienoj 2002. godine. Meutim, u cilju daljeg poveanja preciznosti, analiza je raena kompjuterski: svi zakljuci u vezi sa odnosom dejstava OVK, odnosno NATO snaga i najviih vrednosti kretanja izbeglica dobijeni su kompjuterskom obradom podataka. Kao i 2002. godine, izvrili smo po etiri analize za svaku od dvadeset devet optina. Istraivali smo sledee faktore: (1) odnos izmeu najviih vrednosti kretanja izbeglica i dejstva OVK; (2) odnos izmeu perioda kada ubistva dostiu najviu vrednost i dejstva OVK; (3) odnos izmeu najviih vrednosti kretanja izbeglica i bombardovanja od strane NATO snaga; (4) odnos izmeu perioda kada ubistva dostiu najviu vrednost i bombardovanja od strane NATO snaga. Prilikom prve analize (1), u svakoj optini smo izraunali dvodnevni period najvie vrednosti kretanja izbeglica, a zatim utvrivali da li je do dejstva OVK (definisana kao u izvetaju iz 2002. godine) dolazilo tokom tog dvodnevnog perioda, ili u dvodnevnom periodu koji mu je neposredno prethodio. Ukoliko bi to bio sluaj, najvia vrednost oznaavana je sa: "koincidira" sa dejstvima OVK. Ukoliko su, pak, dejstva OVK za dva ili vie perioda prethodila najvioj vrednosti kretanja izbeglica, tada su dokazi oznaavani sa "nedovoljno za izvoenje zakljuka" /u daljem tekstu: "nedovoljno"/: podaci niti potkrepljuju, niti odbacuju hipotezu o kauzalnom efektu dejstava OVK na kretanje izbeglica. Najzad, ukoliko periodu najvie vrednosti kretanja izbeglica nisu prethodila dejstva OVK, u tom sluaju dejstva OVK nisu mogla biti uzrok tim najviim vrednostima i dokazni materijal je oznaavan sa "nije prethodilo". U svakoj od optina ponovili smo analizu za svaki hipotetiki kauzalni odnos. Rezultati ove analize prikazani su u Tabeli br. 1. Kao to je gore navedeno, analiza iz 2007. godine slae se sa zakljucima prvobitne analize iz 2002. godine. I u sluaju OVK i u sluaju NATO, dolo je do nove kategorizacije jedne ili nekolicine najviih vrednosti, ali odnos kategorizacija ostaje slian. Na primer, iako su u tri optine periodi najvie vrednosti ubistava
vrednosti. Meutim, ovo prilagoavanje nije bitno promenilo obrazac najviih i najniih vrednosti o kojima je ovde re. Analiza potencijalnog uticaja alternativnih najviih vrednosti prikazana je dole.
1166
obeleeni novom oznakom "koincidira", tj. koincidira sa bombardovanjem od strane NATO snaga, u 19 od 29 optina, periodu najvie vrednosti potvrenih smrtnih sluajeva I dalje ne prethode dejstva NATO snaga. ta vie, jo tri najvie vrednosti dobile su novu oznaku preavi iz "nedovoljno" u "nije prethodilo", odnosno iz "koincidira" u "nedovoljno", to jo vie slabi hipotezu o dejstvima OVK i NATO snaga. Na zakljuak je da dokazni materijal ne potkrepljuje hipotezu da su bilo dejstva OVK, bilo dejstva NATO snaga bila primarni uzrok ubistava ili migracija.
Tabela br.1: Koincidiranje dejtava NATO snaga i snaga OVK sa ubistvima i migracijama /prevod kljunih rei i pojmova korienih u tabeli: municipality optina inconclusive nedovoljno za izvoenje zakljuka /itaj nedovoljno/ coincides koincidira no prior nije prethodilo OVK = > kill uticaj ispoljenih dejstava snaga OVK na ubistva NATO => kill uticaj dejstava NATO snaga na ubistva OVK => migration uticaj dejstava snaga OVK na migracije NATO => migration uticaj dejstava NATO snaga na migracije/
Na grafikonima datim u Prilogu, dejstva OVK, bombardovanje od strane NATO snaga, kretanje izbeglica i ubistva prikazani su po optinama u odreenom vremenskom periodu. Uvid u nekoliko reprezentativnih grafikona ilustruje sistem oznaavanja opisan u prethodnom delu teksta. U sedam od dvadeset devet optina (Gora, Kosovska Kamenica, Leposavi, Novo Brdo, Obili, trpce i Zveane) nije bilo dejstava OVK ili NATO snaga koja su prethodila periodu najvie vrednosti migracija ili ubistava, to ukazuje na injenicu da u ovim optinama najvie vrednosti migracija ili ubistava nisu mogle biti uzrokovane zabeleenim dejstvima OVK ili NATO snaga. U Gori je, na primer, dolo do znaajne migracije iz ove oblasti (8246 izbeglica u danu kada je dostignuta najvia vrednost), a nisu zabeleena nikakva dejstva OVK niti NATO snaga. U Podujevu je tee izvui zakljuke iz obrazaca: najvia vrednost ubistava, na primer, prethodi periodu najintenzivnijih dejstava OVK, ali je efekat OVK na ubistva oznaen sa "nedovoljno", jer je pre perioda najvie vrednosti ubistava ipak bilo nekih dejstava OVK. Najviu vrednost migracije dostiu
1167
neposredno nakon bombardovanja od strane NATO snaga, tako da smo ovu najviu vrednost oznaili sa "koincidira" sa dejstvima NATO snaga. Primetite da /oznaka/ "koincidira" pre meri korelaciju negoli kauzalnu povezanost. Mi ne znamo koji su se drugi dogaaji mogue odigrali u isto vreme, tako da najvie to moemo izvui iz ovih informacija jeste da se bombardovanje od strane NATO snaga odigralo pre migracionog talasa. U Pritini i dejstva OVK i dejstva NATO snaga koincidiraju sa ubistvima i kretanjem izbeglica. Pritina je bombardovana od strane NATO snaga (dvanaest puta) vie od bilo koje druge optine, a dolo je i do mnotva sukoba OVK sa policijom. Ovi rezultati, meutim, ne iznenauju jer Pritina je glavni grad Kosova, mesto gde je smeteno nekoliko vojnih objekata, usled ega je ona bila centar dejstava OVK i NATO snaga.
Reevaluacija efekta pravila oznaavanja I analiza iz 2002. godine i analiza iz 2007. godine koristile su "konzervativna" pravila oznaavanja, kako bi se na najpravedniji nain proverila hipoteza o dejstvima OVK i NATO snaga. Dakle, ukoliko je postojala bilo kakva mogunost da su migracije ili ubistva bili izazvani dejstvima OVK ili NATO snaga, optina je oznaavana sa "nedovoljno" ili "koincidira". Mogue je da je shema oznaavanja, na osnovu koje je nastala kategorizacija koriena u gorenavedenoj tabeli, dala veoma konzervativne rezultate iz tri razloga. Prvi razlog je izbor vremenskog okvira. Najvie vrednosti oznaene su sa "nedovoljno", u pogledu uticaj dejstava NATO ili OVK na ubistva odnosno migracije, ukoliko je bilo koje od dejstava OVK ili NATO snaga bilo uoeno pre perioda najvie vrednosti. Dakle, postoji vea verovatnoa da e pri kraju datog perioda najvie vrednosti biti oznaene sa "nedovoljno", iako dejstva OVK ili NATO snaga vremenski nisu bila u /?direktnoj vezi/ sa periodom najvie vrednosti. Na primer, najvia vrednost ubistava u Deanima pada kasnije tokom datog perioda, dok se veina dejstava OVK deava veoma rano unutar datog vremenskog okvira. Iako dejstva OVK verovatno nisu uticala na ove kasnije registrovane najvie vrednosti, sluaj je ipak oznaen sa "nedovoljno" u odnosu na uticaj dejstava OVK na ubistva. Podaci pokazuju da su pod kategoriju "nedovoljno" potpale i neke optine u kojima se najvia vrednost kretanja izbeglica, ili period najvie vrednosti ubistava javljaju
1168
Table 1: Coincidence of KLA and NATO actions with killing and migration

1169
Figure 1: Percent Coded Inconclusive by Period
No prior
Before 14 April
Inconclusive Coincides
No prior
After 14 April
Inconclusive Coincides
0 NATO > migration NATO > killing
20
40 KLA > migration KLA > killing
60
Figure deaths
439
2: and
ICMP, ICRC, disappearances,
and compared
OMPF to
1226
reported estimates
Killings reported to ICMP/ICRC/OMPF
MSE est.
24 March
7 April
24 April
11 May
Estimated killings by twoday period (2002 report)
ICMP/ICRC/OMPF
1170
mnogo nakon (ak i mesecima kasnije) dejstava OVK i bombardovanja od strane NATO snaga. Da je nae pravilo za davanje kategorije "nedovoljno" ograniilo vremenski razmak izmeu dejstava OVK ili NATO snaga i najvie vrednosti kretanja izbeglica ili ubistava, u tom sluaju bi jo nekoliko optina bilo oznaeno sa "nije prethodilo". Slika 1: Sluajevi sa oznakom nedovoljno dati po vremenskom periodu i izraeni u procentima; Pre 14. aprila; Posle 14. aprila /vidi grafikon i prethodno objanjenje kljunih pojmova/ Uistinu, oznake "nedovoljno" ee se javljaju u drugoj polovini analiziranog perioda3. Kad duina vremenskog perioda izmeu pretpostavljenog uzroka i potencijalnog efekta ne bi imala uticaja na rezultat oznaavanja, oekivali bismo daemo uoiti priblino iste srazmere rezultata oznaenih sa "nedovoljno" tokom prve i druge polovine naeg vremenskog okvira. Meutim, ovo oigledno nije sluaj (vidi sliku br. 1). Do 14. aprila, deo koji otpada na sve najvie vrednosti sa oznakom "nedovoljno" iznosi otprilike 10%, dok za najvie vrednosti koje se javljaju posle 14. aprila on iznosi 40%. Kako je dati period odmicao, bilo je vie vremena da se dejstva OVK i NATO snaga odigraju ranije, to je stvorilo mogui netani nalaz /nadalje/ oznaen sa "nedovoljno". Drugi razlog iz koga je naa shema oznaavanja mogue dala konzervativne rezultate je taj to ona uzima u obzir samo najvie vrednosti ubistava i migracija. Neke sekundarne ili manje bitne najvie vrednosti pruaju jo dokaza o sluajevima gde dejstva OVK ili NATO snaga nisu imala uticaja na ubistva ili migracije. U timlju, na primer, jednoj sekundarnoj najvioj vrednosti migracija i ubistava, do kojih je dolo istovremeno, ne prethode dejstva NATO ili OVK. Iako na ovom grafikonu najvia vrednost migracija koincidira sa bombardovanjem od strane NATO snaga, jedna jasna sekundarna najvia vrednost ne koincidira ni sa dejstvima NATO snaga, ni sa dejstvima OVK. Na slian nain, nakon perioda najvie vrednosti ubistava, u Uroevcu (29 registrovanih ubistava), ubrzo sledi jo jedna, sekundarna
3 Obe analize, i ona iz 2002. i ona iz 2007. godine, uzimaju u obzir 27 uzastopnih dvodnevnih perioda u svakoj od 29 optina. Prva polovina tog perioda poinje 20. marta i zavrava se 13. aprila; druga polovina poinje 14. aprila i zavrava se 11. maja.
1171
najvia vrednost ubistava (22 registrovana ubistva). U periodu koji je prethodio bilo kojoj od ove dve najvie vrednosti, nisu zabeleena dejstva OVK, niti NATO snaga. Meutim, samo jedna od ove dve najvie vrednosti uzeta je u obzir kao dokaz da dejstva OVK i NATO snaga nisu bila primarni uzrok ubistava i migracije. Ova analiza prikazuje sluajeve u kojima su najviim vrednostima migracija i ubistava prethodila dejstva NATO snaga ili OVK, kako bi se videlo da li postoje pozitivni dokazi o efektima dejstava NATO snaga ili OVK na ubistva i migracije. Meutim, moemo se posluiti i negativnim dokazima, posmatrajui ta se nije dogodilo. Pored najviih vrednosti ubistava ili migracija kojima nisu prethodila dejstva OVK ili NATO snaga, takoe moemo posmatrati i periode dejstava OVK ili NATO snaga koji nisu bili praeni ubistvima ili migracijama. Na primer, u Kosovu Polju, gde je u drugoj polovini datog perioda (od 27. aprila do 9. maja) dolo do bombardovanja od strane NATO snaga u dva navrata, nije nakon toga bilo ubistava, a zabeleen je minimalan nivo migracija (od ukupno 11.502 izbeglica iz Kosova Polja, samo devet osoba otilo je dana ili posle 27. aprila). U Leposaviu su zabeleena tri vazduna napada NATO snaga, od kojih nijedan nije bio neposredno praen ubistvima ili migracijama. Najzad, poslednji primer je Uroevac: od 137 ubistava koja su zabeleena u tom vremenskom periodu, samo su etiri osobe (2,9%) ubijene nakon poetka dejstava OVK. Zakljuujemo da se podaci ne slau sa tvrdnjom da su dejstva, bilo OVK, bilo NATO snaga, mogla biti razlog za vreme ili mesto na kojem je dolo do migracija ili ubistava. Obrasci ubistava i migracija su rasprostranjeni i sistematski, ali nisu konzistento povezani sa dejstvima OVK ili NATO snaga, niti su dejstva OVK ili NATO snaga konzistentno povezana sa obrascima ubistava i migracija. Postoje ubistva i migracije koji se ne mogu objasniti dejstvima NATO snaga ili OVK, kao i sluajevi dejstava NATO snaga ili OVK posle kojih nisu usledila ubistva i migracije. Iz tog razloga, potreban je neki drugi faktor kako bi se objasnili obrasci ubistava i migracija na Kosovu u periodu izmeu marta i juna 1999. godine. Dodatni podaci dobijeni od ICMP /Meunarodne komisije za nestala lica, nadalje MKNL/, ICRC /Meunarodnog komiteta Crvenog krsta, nadalje MKCK/ i OMPF /Kancelarije za nestala lica i sudsku medicinu, nadalje KNLSM/
1172
OTP /Tuilatvo/ je pruio na uvid komplete podataka o identifikovanim posmrtnim ostacima i nestalim licima sa Kosova. Raspoloivi resursi nisu bili dovoljni za uporeivanje novih kompleta sa etiri kompleta koriena u prethodnoj obradi, kako bi se dalje sprovela procena /pomou/ viestrukih sistema. Ipak, uporedili smo podatke o ubistvima koje su registvovali MKNL, MKCK i KNLSM sa procenama o ukupnom broju ubistava iznetim u izvetaju iz 2002. godine. Rezultati su prikazani na slici br. 2. Slika br. 2: Smrtni sluajevi i nestanci zabeleeni od strane MKNL-a, MKCK-a i KNLSM-a uporeeni sa procenama. /ERN: K053-7589-K053-7589/
/sledi prevod pojmova upotrebljenih u grafikonu: Killings reported to ICMP/ICRC/OMPF = Ubistva koja su prijavljena MKNL, MKCK i KNLSM; Estimated killings by two-day period (2002 report) = Procena broja ubistava na osnovu dvodnevnog perioda (izvetaj iz 2002. godine)/
Ovaj grafikon predstavlja najvie i najnie vrednosti podataka dobijenih od MKNL-a, MKCK-a i KNLSM-a za svaki dvodnevni period, uporeene sa procenom viestrukih sistema iz izvetaja iz 2002. godine4. U odnosu na procenu, u bilo kojoj od novih serija /podataka/ ima manje ubistava, tako da maksimalan broj zabeleenih ubistava u bilo kom dvodnevnom periodu iznosi 439, nasuprot najvioj vrednosti od 1226 ubistava koja se navodi u proceni. Ipak, smrtni sluajevi koje belee MKNL, MKCK i KNLSM prate veoma slian obrazac onome koji imamo u procenama iz 2002. godine. Karakteristian trofazni ciklus konflikta moe se videti u tri nove serije. U datim novim serijama vidimo da je kasnije nastupio jedan kratkotrajan period visokog nivoa ubistava. U procenama je ova najvia vrednost bila od relativno manjeg znaaja. Kako bi se ocenilo da li je ovaj obrazac znaajan, potrebno bi bilo potpuno uporediti /?spariti/ svih sedam kompleta podataka, a zatim ponovo izvriti procenu
4 "Procena viestrukih sistema" je tehnika koja koristi dva ili vie nezavisnih izvora informacija o nekom procesu, za izraavanje ukupnog broja sluajeva u tom procesu. Dobra strana ovog metoda je ta to se moe proceniti broj sluajeva koji nikada nisu dokumentovani, tako da analiza koja se dobija nije pristrasna usled postojanja izvesnih skrivenih sluajeva. Ovaj metod ima iroku primenu pri korekciji popisa stanovnitva i pri proceni populacija biljaka i ivotinja u prirodi.
1173
ovog obrasca u odreenom vremenskom periodu. Mala razlika uoena poetkom maja meseca, u svakom sluaju, ne utie na nezavisnu interpretaciju obrasca prikazanog u izvetaju iz 2002. godine. Iz tog razloga, smatramo da je malo verovatno da bi ukljuivanje jedne od novih serija ili kompletne nove serije bitno uticalo na procene, odnosno interpretacije do kojih se dolo 2002. godine.
Dodatni podaci dobijeni od UNHCR-a Tuilatvo je pruilo na uvid jedan dosije iz UNHCR-a u enevi, koji sadri broj dnevno zabeleenih izbeglica sa Kosova kojima su susedne zemlje pruile zatitu. Grafikon prikazan dole uporeuje serije podataka UNHCR-a iz eneve o izbeglicama u Albaniji sa jo tri druga izvora: dnevnom evidencijom albanskih graniara; ukupnim brojevima koje je objavio UNHCR u Kuksu i na dnevnim konferencijama za tampu u Tirani; i ukupnim brojevima koje je objavila Grupa za delovanje u kriznim situacijama, osnovana od strane albanske vlade. Ove serije su u sutini identine. Podaci UNHCR-a iz eneve obino se odnose na /?pojedinane/ dogaaje, kao da su im stastical /?statistiki/ izvetaji stizali sa nekoliko dana zakanjenja. Karakteristini obrasci trofaznog rasta i trofaznog pada vrednosti koincidiraju u svim serijama. Zakljuujemo da ukljuivanje podataka dobijenih od UNHCR-a iz eneve u analizu iz 2002. godine ne bi bitno promenilo statistike zakljuke. Slika br. 3: Lica koja naputaju Kosovo; etiri izvora /ERN: K053-7591-K053-7591/
/sledi prevod pojmova upotrebljenih u grafikonu: UNHCR - eneva; Albanski graniari (Morina); Izvetaj EMG /Grupe za delovanje u kriznim situacijama/; UNHCR Kuks/Tirana/
Pilog: Grafikoni koji prikazuju ubistva, migracije i dejstva OVK i NATO snaga, po optinama Grafikoni koji slede prikazuju ukupan dvodnevni zbir zabeleenih ubistava, migracija, dejstava OVK i vazdunih udare NATO snaga za svaku od 29 kosovskih optina. Zabeleena ubistva i migracije prikazani su na grafikonu linijama, a prikazane su
1174
najvie vrednosti svake od serija. Maksimalan broj ubistava i migranata prikazan je na vertikalnim osama. Dejstva OVK prikazana su kruiima na vrhu grafikona, sa brojem u kruiu koji oznaava broj registrovanih incidenata tokom svakog dvodnevnog perioda. Vazduni udari NATO snaga prikazani su trouglovima u kojima se nalazi slovo "B". /Sledi prevod kljunih pojmova korienih u grafikonima (ERN: K053-7592-K0537606). Pojmovi e se ponavljati u svakom od grafikona, s tim to e se podaci po optinama razlikovati. KLA activity = dejstva OVK bombing = bombardovanje killings = ubistva migration = migracije migrants = migranti KLA -> killing = uticaj ispoljenih dejstava snaga OVK na ubistva KLA -> migration = uticaj ispoljenih dejstava snaga OVK na migracije NATO -> killing = uticaj ispoljenih dejstava NATO snaga na ubistva NATO -> migration = uticaj ispoljenih dejstava NATO snaga na migracije Coincides = "koincidira" Inconclusive = "nedovoljno" No prior = "nije prethodilo" Grafikoni pokrivaju sledee optine: Deani i akovica (K053-7592-K053-7592) Glogovac i Gnjilane (K053-7593-K053-7593) Gora i Istok (K053-7594-K053-7594) Kaanik i Klina (K053-7595-K053-7595) Kosovo Polje i Kosovska Kamenica (K053-7596-K053-7596) Kosovska Mitrovica i Leposavi (K053-7597-K053-7597) Lipljan i Novo Brdo (K053-7598-K053-7598) Obili i Orahovac (K053-7599-K053-7599) Pe i Podujevo (K053-7600-K053-7600) Pritina i Prizren (K053-7601-K053-7601) Srbica i timlje (K053-7602-K053-7602) trpce i Suva Reka (K053-7603-K053-7603)
1175
Uroevac i Vitina (K053-7604-K053-7604) Vuitrn i Zubin Potok (K053-7605-K053-7605) Zveane (K053-7606-K053-7606)/
Decani
KLA Activity Bombing 8 Killings
21 4
Migration 1 2 1
1 B B B
5295 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Inconclusive; KLA > migration: Coincides NATO > killing: Coincides; NATO > migration: No prior
Djakovica
1 B
Migration
B
1 B B
1 1 B
B B
2 1 1 2 B B
5782 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Coincides; KLA > migration: Inconclusive NATO > killing: Coincides; NATO > migration: Inconclusive
1176
Glogovac
Migration 1 1 3 1
B
3 B
84 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Inconclusive; KLA > migration: Coincides NATO > killing: No prior; NATO > migration: No prior
Gnjilane
Migration
B B B B B
797 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: No prior; KLA > migration: No prior NATO > killing: Inconclusive; NATO > migration: Coincides
1177
Gora
Migration
8246 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: No prior; KLA > migration: No prior NATO > killing: No prior; NATO > migration: No prior
Istok
4 1 B
1 B B
Migration
1737 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Inconclusive; KLA > migration: Inconclusive NATO > killing: No prior; NATO > migration: Inconclusive
1178
Kacanik
1 1
Migration
B
189 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Inconclusive; KLA > migration: Inconclusive NATO > killing: No prior; NATO > migration: No prior
Klina
Migration 1
B
1 2 B
1762 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Inconclusive; KLA > migration: Coincides NATO > killing: Coincides; NATO > migration: No prior
1179
Kosovo Polje
Migration
B B B
2060 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: No prior; KLA > migration: No prior NATO > killing: No prior; NATO > migration: Inconclusive
Kosovska Kamenica
Migration
B
51 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
1180
Kosovska Mitrovica
1 B B
Migration 1 B
1 3 1 B
5261 Migrants
B B
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Coincides; KLA > migration: Inconclusive NATO > killing: No prior; NATO > migration: Coincides
Leposavic
Migration
B B B
229 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
1181
Lipljan
Migration 3
B B B B B
2420 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Coincides; KLA > migration: Coincides NATO > killing: Inconclusive; NATO > migration: Inconclusive
Novo Brdo
Migration
17 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
1182
Obilic
Migration
B
1 B B B B B
142 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
Orahovac
Migration 4 1 B B
.5
6725 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Coincides; KLA > migration: Coincides NATO > killing: No prior; NATO > migration: Coincides
1183
Pec
Migration 1 5 1 B B
1 B
1 1 1 B
1 6 1 6 B B B
6974 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Coincides; KLA > migration: Coincides NATO > killing: Coincides; NATO > migration: Coincides
Podujevo
1 B
Migration
B B
3 B
73 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Inconclusive; KLA > migration: Inconclusive NATO > killing: Inconclusive; NATO > migration: Coincides
1184
Pristina
Migration 1 1.5 1 2 B B B B Killings
1 B B
1 6 1 B B B B B B B B B B B B B B B B
1929 Migrants
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Coincides; KLA > migration: Coincides NATO > killing: Coincides; NATO > migration: Coincides
Prizren
Migration 2 2 1 2 B Killings
1 B B
1 B
3 B B B
16839 Migrants
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Coincides; KLA > migration: Coincides NATO > killing: No prior; NATO > migration: Coincides
1185
Srbica
1 6
1 B
Migration
2 B
1305 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Coincides; KLA > migration: Inconclusive NATO > killing: No prior; NATO > migration: Inconclusive
Stimlje
Migration 179 Migrants

B B
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: No prior; KLA > migration: No prior NATO > killing: No prior; NATO > migration: Coincides
1186
Strpce
Migration
5 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
Suva Reka
2 1
Migration 1 1 1 1 1 4 B
2 B
1 B
1 B
8030 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Coincides; KLA > migration: Coincides NATO > killing: No prior; NATO > migration: No prior
1187
Urosevac
3 B B B B
Migration 526 Migrants

B B B B
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: No prior; KLA > migration: Inconclusive NATO > killing: No prior; NATO > migration: Coincides
Vitina
Migration
B
12 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: No prior; KLA > migration: No prior NATO > killing: Inconclusive; NATO > migration: Inconclusive
1188
Vucitrn
4 1 2 3
Migration 1 3
1 B
1785 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Coincides; KLA > migration: Coincides NATO > killing: No prior; NATO > migration: No prior
Zubin Potok
Migration
B
1 B
28 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
KLA > killing: Inconclusive; KLA > migration: No prior NATO > killing: Coincides; NATO > migration: No prior
1189
Zvecane
Migration
9 Migrants
Killings
24 March
7 April
24 April
11 May
O izvetaju Patrick BALL, Meghan LYNCH i Amelia HOOVER postavili su i sproveli statistiku analizu i sastavili izvetaj. Statistiar Benetech Field-a, Romesh SILVA i profesor Tod LANDMAN sa univerziteta Eseks, pregledali su materijal pre nego to je predat MKSJ /Meunarodnom krivinom sudu za bivju Jugoslaviju/.
Ovaj projekat finansirali su, u sklopu osnovne podrke Inicijativi Benetech: Omidyar Network, Fondacija Skoll, Fondacija John D. i Catherine T. MacArthur i Fondacija Oak.
Priloeni materijal predstavlja miljenje autora i urednika i ne bi ga trebalo uzeti kao gledite Instituta Benetech, bilo kog od sastavnih projekata Benetech-a, Upravnog odbora Benetech-a, ili donatora Benetech-a.
1190
Autorska prava zatiena: Copyright 2007 by The Benetech Initiative 480 S. California Ave., Suite 201 Palo Alto, CA 94306-1609 tel: +1 650-475-5440 fax: +1 650-475-1066 Email: infobenetech.org Web: http://www.benetech.org Odreena prava zagarantovana su licencom Creative Commons AttributionNonCommercial-ShareAlike, koja je dostupna na sledeoj internet adresi: http://creativecommons.org/licenses/by-nc-sa/1.0/legalcode Sledi saetak termina: Attribution /aribucija/: Nosilac licence dozvoljava drugima da kopiraju, dele, prikazuju i izvode rad. Za uzvrat, korisnici licence moraju navesti autora. Noncommercial /u nekomercijalne svrhe/: Nosilac licence dozvoljava drugima da kopiraju, dele, prikazuju i izvode rad. Za uzvrat, korisnici licence ne smeju koristiti rad u komercijalne svrhe, ukoliko za to ne dobiju dozvolu od nosioca licence. ShareAlike /deljenje/: Nosilac licence dozvoljava drugima da dele radove koji proizilaze iz ovog, samo pod istom vrstom licence pod kojom je i rad nosioca licence.
Izvetaj o brojnosti i nacionalnom sastavu stanovnitva na Kosovu
Helge Brunborg Oslo, Norveka
14. avgust 2002.
1192
MEUNARODNI KRIVINI SUD ZA BIVU JUGOSLAVIJU Predmet br. IT-02-54-T PRED PRETRESNIM VEEM U sastavu: sudija Richard May, predsedavajui sudija Patrick Lipton Robinson sudija O-Gon Kwon g. Hans Holthuis 14. avgust 2002.
Sekretar: Datum podnoenja:
TUILAC protiv SLOBODANA MILOEVIA
PODNOENJE IZVETAJA VETAKA HELGEA BRUNBORGA OD STRANE TUILATVA ________________________________________________________________ Tuilatvo: g. Geoffrey Nice g. Dirk Ryneveld ga Hildegard Uertz-Retzlaff g. Dermot Groome Amici curiae: g. Steven Kay g. Branislav Tapukovi g. Mischa Wladimiroff
Optueni g. Slobodan Miloevi
1193
MEUNARODNI KRIVINI SUD ZA BIVU JUGOSLAVIJU TUILAC protiv SLOBODANA MILOEVIA Predmet br. IT-02-54-T
PODNOENJE IZVETAJA VETAKA HELGEA BRUNBORGA OD STRANE TUILATVA
U skladu sa pravilom 94bis Pravilnika o postupku i dokazima, Tuilatvo podnosi ekspertni izvetaj Helgea Brunborga.
/potpisano/ za Geoffreyja Nicea, glavni tuilac
Dana 14. avgusta 2002. godine U Hagu, Holandija
1194
14. avgust 2002.

Helge Brunborg Oslo, Norveka
Saetak
Pregledavi nekoliko izvora i relevantnu demografsku literaturu, miljenja sam da je broj stanovnika na Kosovu iznosio oko 2,1 milion, odnosno da se kretao izmeu 2,0 i 2,2 miliona, u periodu pre sukoba 1998-1999. godine. Od ovog ukupnog broja, procenat stanovnitva albanske nacionalnosti bio bi oko 83%, odnosno kretao bi se izmeu 80 i 85%, a srpske oko 10%, odnosno izmeu 9 i 13%, to bi znailo da su ostale nacionalnosti inile oko 7%. Ima nekoliko razloga zato se o brojnosti i nacionalnom sastavu stanovnitva na Kosovu tokom devedesetih godina ne moe govoriti sa sigurnou. Prvi razlog je taj to su Albanci bojkotovali popis iz 1991. godine. Drugi glavni razlog su znaajne ali neregistrovane migracije Albanaca, Srba i pripadnika drugih nacionalnosti, koji su se tokom devedesetih godina doseljavali i odseljavali sa Kosova. Ipak, postoji nekoliko procena o brojnosti i nacionalnom sastavu stanovnitva, pa se analizom njihovih rezultata i metoda mogu izvesti zakljuci o stanovnitvu Kosova u razdoblju koje razmatramo. Savezni zavod za statistiku (SZS) Savezne Republike Jugoslavije (SRJ) je i sm dao procenu brojnosti i sastava stanovnitva 1991. godine, na osnovu predvianja koja se temelje na popisu iz 1981. godine i izvesnim pretpostavkama o trendu fertiliteta, smrtnosti i migracija, poevi od 1981. godine. Prema procenama SZS-a, koje se ine sasvim pouzdanim, ukupan broj stanovnika je 1991. godine iznosio 1.956.000, od ega je 82% bilo albanske nacionalnosti, 10% srpske, a 8% su bile druge nacionalnosti. Ove procene su, meutim, procene stanovnitva de jure, poto obuhvataju i lica na privremenom radu u inostranstvu. Po proceni SZS-a, sredinom 1991. godine, stanovnitvo de facto iznosilo je 1.935.000, to je samo 33.000 manje od procene stanovnitva de jure za isti period. Tee je dati procenu broja stanovnika pre sukoba 1998-1999. godine, jer tokom devedesetih nije bilo popisa, a migracioni tokovi u tom periodu, koji su mogli biti znaajni, nisu propisno zabeleeni. Postoje, meutim, dve nezavisne procene stanovnitva neposredno pre sukoba 1998-1999. godine. Po prvoj od ovih procena, koju je 1997. napravio Savezni zavod za statistiku SRJ, stanovnitvo je de jure brojalo 2.188.000 stanovnika, a de facto 2.166.000, za relevantno vremensko razdoblje. SZS je sredinom 1998. godine procenio stanovnitvo de jure na 2.222.000.
1195
Prema drugoj proceni, koju je napravila grupa francuskih demografa sa Univerziteta Montesquieu-Bordeaux, broj de facto stanovnika na Kosovu je na dan 1. oktobra 1998. godine iznosio izmeu 2.044.000 i 2.131.000. Ova procena se zasniva na reprezentativnom uzorku velikog broja domainstava obuhvaenih istraivanjem koje su od novembra 1999. do februarara 2000. godine sproveli na Kosovu, u saradnji sa Fondom za stanovnitvo Ujedinjenih nacija, Meunarodnom organizacijom za migracije i Zavodom za statistiku Kosova. Istraivanje ovih demografa obuhvatilo je pitanja o privremeno odsutnim lanovima domainstava. Zahvaljujui odgovorima na ova pitanja, demografima je takoe bilo mogue da procene da bi broj stanovnika iznosio 2.290.000, da od 1981. godine nije bilo ovakve emigracije. Procene stanovnitva de facto od 2.188 miliona (SZS) i 2.044 - 2.131 milion (Blayo et al.), za 1997. i 1998. godinu, veoma su bliske jedna drugoj, odnosno, obe iznose neto vie od dva miliona. Ove procene su, verovatno, najbolje mogue, s obzirom na to da ne postoje precizni podaci na osnovu kojih bi se mogli izvui zakljuci o stanovnitvu Kosova za relevantno razdoblje. Za ovaj izvetaj koriene su i druge procene za 1998. i prethodne godine. Procena Saveznog sekretarijata za informacije SRJ, po kojoj je ukupan broj stanovnika na Kosovu 1998. godine iznosio 1.3 miliona, od ega su 917.000 bili Albanci, znaajno je nia od drugih procena za 1998. godinu. Kad bi ova procena bila tana, to bi znailo da je emigracijski saldo bio veoma velik izmeu sredine 1997. i sredine 1998. godine - oko 750.000. Ova procena mi se, stoga, ne ini realnom. Ne znam na emu se ova procena zasniva, ali bilo bi jako neobino da je Savezni sekretarijat za informacije raspolagao podacima o migracijama i drugom, a da oni nisu bili dostavljeni drugoj vladinoj organizaciji, naime Saveznom zavodu za statistiku, kako bi on mogao da revidira sopstvene procene. Isto tako, jedna druga procena, koju je za 1995. godinu dao Islami (1997), prema kojoj je Kosovo 1997. /kao u originalu/ godine brojalo 2.2 miliona stanovnika (ovo bi verovatno trebalo da predstavlja procenu de facto), ne ini se realnom, s obzirom ne visinu brojke. Konano, i Visoki komesarijat za izbeglice Ujedinjenih nacija (UNHCR) je dao de jure procenu za 1998. godinu, veorvatno 31. marta; zasnovao ju je na trendovima koji se itaju iz popisa stanovnitva iz 1991. godine i doao do brojke od 2.188.817. Ova brojka je veoma bliska de jure proceni SZS-a od 2.220.000, za sredinu 1998. godine. Sve tri procene daju i nacionalni sastav stanovnitva, ali, kao to je ve pomenuto, prve dve procene ne ine se realistinima. Procena UNHCR-a, meutim, korisna je to se tie nacionalnog sastava. Budui da je ova procena UNHCR-a de jure procena, verovatno je da se de facto nacionalni sastav nije mnogo razlikovao od sastava de jure, poto je tokom devedesetih migracijski saldo svih etnikih grupa sa Kosova verovatno bio negativan. Na osnovu nekoliko izvora koje sam pregledala, a koji pruaju saznanja o stanovnitvu, ini mi se da je najpouzdanija procena nacionalnog sastava ona koju je dao UNHCR, dok je najpouzdanija procena ukupnog broja stanovnika ona koju daju Blayo et al. Dakle, smatram da je na Kosovu u prvoj polovini 1998. godine ivelo izmeu 1,708,000 i 1,780,000 Albanaca, izmeu 197,000 i 205,000 Srba i izmeu 139,000 i 145,000 pripadnika drugih nacionalnosti. Ili, poto ove brojke mogu izgledati suvie precizne u odnosu na stvarnu situaciju, moj zakljuak je da je 1998. godine na Kosovu ivelo oko 1,7 miliona Albanaca, oko 200.000 Srba i oko 140.000 pripadnika drugih nacionalnosti. Izraeno u procentima, to je 83% Albanaca, 10% Srba i 7% ostalih.
1196
Za ovaj izvetaj takoe sam razmotrio i druge demografske aspekte na Kosovu. Ustanovio sam da je prirataj stanovnitva na Kosovu visok, ali da je tokom poslednjih pedeset godina bio u padu, i taj trend e se verovatno nastaviti i narednih 20 godina, sudei po demografskim predvianjima koje je 1996. godine dao Savezni zavod za statistiku, pre sukoba 1998-1999. godine. Meutim, demografska kretanja na Kosovu tokom poslednjih godina zasigurno su izmenila oekivanu demografsku sliku provincije. Konano, moj zakljuak je da je glavni uzronik naglog rasta broja stanovnika stanovnitva vii fertilitet meu kosovskim Albanacima u poreenju sa Srbima i drugim populacionim grupama, no, kao i drugde u Evropi, i fertilitet Albanaca rapidno opada.
1. Kontekst
Tuilatvo Meunarodnog suda za bivu Jugoslaviju (MKSJ) zatrailo je od mene da sainim izvetaj o brojnosti i nacionalnom sastavu stanovnitva Kosova, u periodu pre sukoba 1998-1999. godine. U izvetaju se ne razmatraju demografska kretanja posle 1998. godine. Izvori podataka korieni za ovaj izvetaj dati su u bibliografiji na kraju izvetaja. Tamo gde je bilo potrebno, itaoca sam posebno uputio na neki izvor ili naznaio u kojoj meri mi neki izvori nisu bili dostupni. Zbog ograninog vremena za pisanje ovog izvetaja, tekoa oko pronalaenja i nabavljanja statistikih i drugih publikacija, a i zbog zamislive jezike barijere, moe se pretpostaviti da ima relevantnih publikacija ili izvora sa statistikim podacima za koje ne znam da postoje ili kojima nisam imao pristup. Ne moe se iskljuiti mogunost da bi neki od njih mogli uticati na nalaze i zakljuke iznesene u ovom izvetaju.
2. Uvod
Glavni zavod za statistiku Socijalistike Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ) i, kasnije, Savezne Republike Jugoslavije (SRJ) nalazi se u Beogradu.1 Njegov naziv na srpskom jeziku, Savezni zavod za statistiku, koji je u originalnoj engleskoj verziji ovoga izvetaja preveden kao Federal Statistical Office (FSO), ranije je prevoen i kao "Federal Institute for Statistics" (u ovom izvetaju koristi se i ovaj drugi engleski prevod). Za vreme postojanja SFRJ, zavod za statistiku je postojao i u svakoj od est republika, kao i u dve autonomne pokrajine, u Vojvodina i na Kosovu (potonju srpske vlasti nazivaju Kosovom i Metohijom). Savezni zavod bio je zaduen za osmiljavanje i planiranje raznih aktivnosti iz oblasti statistike i objavljivanje rezultata, dok su republiki i pokrajinski zavodi za statistiku obino prikupljali i unosili podatke. Popisi stanovnitva i domainstava izvreni su u Jugoslaviji 1948, 1953, 1961, 1971, 1981 i 1991. godine.2 Njihovo planiranje obavio je Savezni zavod za statistiku u saradnji sa republikim/pokrajinskim zavodima.3 Korieni upitnici bili su isti u svim
Podaci u ovom odeljku, o jugoslovenskim organima koji su se bavili statistikim i demografskim podacima o stanovnitvu zasnivaju se na materijalu koji je dostupan javnosti. Ovi podaci izneti su samo radi pruanja konteksta. 2 Prvi rezultati po optinama, Statistiki bilten br. 1890, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1991. 3 /Ova fusnota je prevod fusnote na engleskom jeziku sadrane u originalu:/ Na metodologiji i organizaciji popisa radile su slube za statistiku o stanovnitvu i popise u industriji i gradnji pri Saveznom zavodu za statistiku. Konana metodoloka reenja usvojila je grupa strunjaka za metodologiju Saveznog zavoda za statistiku, u dogovoru sa republikim i pokrajinskim zavodima za statistiku. (Savezni zavod za statistiku, 1974.)
1197
republikama/pokrajinama, ako se izuzmu jezik i pismo. U nekim sluajevima, meutim, Savezni zavod za statistiku ovlastio je republike zavode da daju dodatne instrukcije za popisivae. Za popis 1971. godine, to je uinjeno u vezi sa pitanjem o nacionalnosti - pre svega to se tie naina na koji bi ovi zavodi trebalo da tretiraju odgovore o regionalnoj i lokalnoj pripadnosti umesto o nacionalnoj ili etnikoj (Savezni zavod za statistiku, 1974.) Etnika pripadnost ili nacionalnost, u smislu nacionalne pripadnosti, beleila se u svim popisima u SFRJ: pitanje o nacionalnoj pripadnosti postavljeno je na isti nain i u prikazivanju rezultata uglavnom se primenjivala ista klasifikacija (Savezni zavod za statistiku, 1974). Nacionalna pripadnost se u popisima uvek uzimala putem samoizjanjavanja (Klopi, 2000). Godine 1971, upitanicima je omogueno da se o nacionalnoj pripadnosti izjanjavaju bez ikakvih unapred utvrenih kategorija, ukljuujui i pravo na neizjanjavanje.4 Po mom miljenju, jugoslovenski popisi obavljeni su od strane profesionalnih statistiara prema prihvaenim meunarodnim metodologijama. Na primer, jedna od publikacija o metodologiji popisa iz 1971. godine pominje da su, po sastavljanju radne verzije upitnika, koriene preporuke za popise stanovnitva i domainstava za period oko 1970. godine koje je dala Konferencija evropskih statistiara (Savezni zavod za statistiku, 1974.). Najozbiljniji problem u vezi sa rezultatima popisa iz 1991. godine u SFRJ je uticaj bojkota od strane Albanaca u uoj Srbiji, na Kosovu i u Makedoniji. Mere koje je SZS preduzeo radi reavanja ovog problema bie opisane dalje u ovom izvetaju.
3. Problemi u procenjivanju stanovnitva

Najuobiajeniji metod za procenjivanje brojnosti i sastava stanovnitva je vrenje popisa stanovnitva i domainstava. Gotovo sve zemlje sveta redovno vre popise, obino svakih deset godina. Popisi postavljaju mnogo izazova, poto su to veliki poduhvati koji treba da budu sveobuhvatni i pouzdani. De facto i de jure Pre svega, razmatranje rezulatata popisa SZS-a zahteva kratko objanjenje izvesnih naela u voenju statistike o stanovnitvu. Jedan od njih je definicija stanovnitva koje treba obuhvatiti popisom. Dva osnovna koncepta su stanovnitvo de facto i stanovnitvo de jure: Ukupno stanovnitvo neke zemlje moe obuhvatati ili sve uobiajene stanovnike te zemlje (stanovnitvo de jure) ili sve osobe prisutne u toj zemlji (stanovnitvo de facto) u vreme popisa. Za svrhe pravljenja meunarodnih uporeivanja, preporuuje se definicija stanovnitva de facto (Ujedinjene nacije, 1958.). Striktno pridravanje jednog od ova dva jednostavna koncepta je, meutim, redak sluaj (Ujedinjene nacije, 1996.). Reklo bi se da se jugoslovenski popisi pridravaju koncepta stanovnitva de jure, poto su popisi sprovoeni na osnovu kriterijuma o stanovnitvu s prijavom boravka, iako se termin de jure nigde eksplicitno ne koristi.5, 6
/Ova fusnota je prevod fusnote na engleskom jeziku sadrane u originalu:/ Podaci o nacionalnoj pripadnosti su rezultat slobodno izraene nacionalne pripadnosti stanovnitva, pri emu su se do popisa iz 1961. godine za decu ispod 10 godina starosti pitali roditelji, dok se od popisa iz 1971. roditelji pitaju za decu ispod 15 godina. (Savezni zavod za statistiku, 1997.). 5 /Ova fusnota je prevod fusnote na engleskom jeziku sadrane u originalu:/ U svih est posleratnih popisa, stanovnitvo je obuhvaeno i rezultati su prikazani prema kriterijumu o stanovnitvu sa prijavom boravka. Ovo znai da je svaki stanovnik morao biti popisan u mestu stalnog boravka, ak i ako u vreme popisa iz bilo kojeg razloga nije boravio u tom mestu (bio je na putovanju, obuci, radu na terenu, privremenom radu u inostranstvu, obaveznom sluenju vojnog roka, leenju, sluenju kazne, u zatvoru, itd.). Podatke o ovim osobama pruali su lanovi domainstva. U skladu s tim, podaci o ovim osobama ulazili bi u rezultate popisa za mesto u kome su one imale stalno mesto boravka, bez obzira na to da li su se one u vreme popisa nalazile u tom ili nekom drugom mestu. (Savezni zavod za statistiku, 2001.) Podvukao H.B. 6 /Kako Tuilatvo nije dostavilo original teksta na srpskom jeziku, prevod ove fusnote napravljen je na osnovu engleskog prevoda Tuilatva:/ U odeljku Lica na privremenom radu u inostranstvu Saveznog zavoda za statistiku
4
1198
Za ovaj izvetaj, najvaniji deo emigracije koji je obuhvaen popisom predstavljaju lica na privremenom radu u inostranstvu. Ovo je uinjeno bez obzira na duinu boravka upitanika (Savezni zavod za statistiku, 1974.). Ovo nije sastvim u skladu sa preporukama Ujedinjenih nacija, poto lica na privremenom boravku u nekoj zemlji posle izvesnog vremena mogu da ponu da se smatraju njenim stanovnicima, te budu obuhvaene popisom i te zemlje. Ovo oteava poreenja meu zemljama (UN, 1996.). Podatke o privremeno odsutnim radnicima daju lanovi domainstava, kao to je objanjeno u fusnoti br. 5. Ovo znai da e ove osobe biti obuhvaene samo ako postoji lan domainstva da ih prijavi za popis. Dakle, ukoliko su svi lanovi domainstva otili u inostranstvo, nee biti nikoga da ih prijavi.7 Veina tabela o stanovnitvu Jugoslavije obuhvata privremeno odsutna lica. Savezni zavod za statistiku je, meutim, objavio i tabele koje prikazuju stanovnitvo u zemlji, zasnovane na projekcijama broja jugoslovenskih dravljana na privremenom radu u inostranstvu(SZS, 1997.). Ovi statistiki podaci u velikoj meri odgovaraju konceptu stanovnitva de facto. Kada se ove procene SZS-a uporede sa drugim procenama SZS-a, vidljivo je da se razlika izmeu broja stanovnika de jure i de facto na Kosovu kree izmeu 28.000 i 91.000 osoba (1,7 - 4,6% stanovnitva sa stalnim boravkom) za one godine za koje sam naao podatke (vidi tabelu 6). Meu ovim privremeno odsutnim licima nalaze se i Albanici i Srbi u drugim bivim jugoslovenskim republikama, kao i izvan Jugoslavije.8 Procene SZS-a, po kojima se 28.000 - 91.000 lica nalazi na privremenom radu u inostranstvu, znatno su nie od nekih drugih procena broja Albanaca koji ive u inostranstvu: Malcolm (1998) kae da je 1993. godine 368.000 kosovskih Albanaca ivelo u zemljama Zapadne Evrope, dok je Islamijeva procena (1997) da je 1997. godine oko 500.000 Albanaca iz itave bive Jugoslavije ivelo u inostranstvu (citirao Greci, 1999.). Meutim, procenama koje navode Malcolm i Greci, obuhvaeni su mnogi Albanci koji su se, zajedno sa lanovima svog domainstva, nastanili u inostranstvu, tako da nije ostao ko da ih prijavi. Ova lica ne bi spadala u procene niti de jure niti de facto stanovnitva. Shodno tome, gorepomenute procene odsutnih radnika ne moraju biti u meusobnom neslaganju. Procene stanovnitva
(1974, str. 22-23) kae se: U popisu iz 1971. godine, licima na privremenom radu u inostranstvu smatrali su se graani Jugoslavije koji su boravili u inostranstvu i radili za stranog poslodavca ili za sopstveni raun [] O tome da li je osoba na privremenom radu ili ne, zakljuivalo se na osnovu iskaza onih koji su pruali informaciju (obino su to bili lanovi domainstva). Odgovor privremeni rad se upisivao bez obzira na duinu boravka upitanika. Ovo je bilo stoga to prilikom odlaska u inostranstvo, pa i nakon nalaenja posla, ova lica esto nisu donosila konanu odluku o tome koliko e u inostranstvu i ostati [] Lica na privremenom radu su u tabelama s rezultatima u ovoj knjizi razvrstana prema starosnom dobu, nacionalnoj pripadnosti, pismenosti, obrazovanju i delatnosti pre odlaska iz zemlje radi nalaenja posla u inostranstvu, isto kao i ostalo stanovnitvo. Meutim, da bi se podaci dobijeni popisom mogli koristiti za utvrivanje ekonomskih parametara stanovnitva koje ivi i radi u samoj zemlji, nezavisno od podataka o licima na privremenom radu u inostranstvu, ova lica nisu grupisana prema kriterijumima 'zaposlenje' i 'industrija', ve su sumarno obuhvaena kategorijom 'lica na privremenom radu u inostranstvu'. Detaljni podaci o ovim licima objavljeni su u Statistikom biltenu br. 679, iz avgusta 1971. godine. 7 Blayo et al. (2000) su ustanovili da je izmeu 10% i 34% onih koji su 1999. godine napustili Kosovo na due od godinu dana sa sobom povelo itavo domainstvo. 8 SZS (1997: 64) tvrdi da je 1971. godine bilo 25.000 lica na privremenom radu u inostranstvu, ukljuujui lanove njihovih porodica, a 1981. godine 39.434 lica. Nije, meutim, jasno da li ove brojke ukljuuju sva lice privremeno odsutna sa Kosova ili samo ona lica koja su van Kosova i SFRJ.
1199
Za godine u kojima se nije utvrivao broj stanovnika, kao to su godine izmeu dva popisa ili posle poslednjeg popisa, broj stanovnika za neku godinu moe se proceniti.9 U tu svrhu moe se koristiti nekoliko razliitih metoda. Najjednostavnija je izdvojiti stopu rasta stanovnitva, ali onda se ne uzimaju u obzir dinamika starosne strukture i kretanja u stopi raanja, smrtnosti i migracija. Najuobiajeniji metod je projektovati ukupan broj stanovnika iz odreene godine u narednu, i potom dodati broj roenih i doseljenika, a oduzeti broj umrlih i iseljenika. Ovaj metod, poznat kao metod utvrivanja prirodnog prirataja, podrazumeva da postoje statistiki podaci ili pouzdane procene ovih dogaaja. Podaci o broju roenih i umrlih obino se dobijaju voenjem statistike o tzv. vitalnim dogaajima. Kao i veina zemalja, Jugoslavija se tokom mnogo godina koristila ovim sistemom. Problem predstavljaju podaci o migracijama, koje je teko pribaviti, bez obzira na to to je 1988. godine u SFRJ ustanovljen sistem za registovanje promena mesta boravka. Iz tog razloga, Savezni zavod za statistiku svoje godinje procene ukupnog broja stanovnitva sredinom godine pravi tako to za svaku godinu doda prirodni prirataj, odnosno viak broja roenih nad brojem umrlih. Ovaj metod za godinju procenu ukupnog broja stanovnika nije pogodan za procenu starosnog i polnog sastava stanovnitva. Za to je pogodniji takozvani metod kohortne komponente. Pri korienju ovog metoda, procene stanovnitva odreenog podruja u budunosti prave se prema starosnom dobu (kohorti) i polu, uzimajui pritom u obzir demografske faktore, kao to su smrtnost, migracije i fertilitet za svaku starosnu grupu. Predvianja se najee prave za petogodinje populacione grupe, prema polu, pet godina unapred, tako to se oduzme predvieni broj umrlih i iseljenika, a doda se predvieni broj doseljenika i roenih (na broj ena u svakoj kohorti). Savezni zavod za statistiku koristio je ovaj postupak kako bi, na osnovu popisa iz 1981. godine, napravio procenu stanovnitva Kosova za deset godina kasnije, naime za 1991. godinu.
4. Migracije
Doseljavanje na Kosovo i iseljavanje sa njega predstavljaju izrazito politiko i sporno pitanje. Pre nego to dam podatke o ovome, elim da istaknem neke od aspekata koji su od sutinskog znaaja za utvrivanje obima migracija: Obim migracija je obino veoma teko utvrditi. Veina zemalja nema sistem koji bi od ljudi zahtevao da prijave promenu mesta boravka na nain na koji se novoroeni ili umrli statistiki registruju kao vitalni dogaaji. ak i ako je zemlja uspostavila sistem za registrovanje migracija, kao to je to bio sluaj sa SFRJ, ljudi esto nee prijaviti promenu mesta boravka, pogotovo ako ih nita na to ne podstie. Migracije izmeu urbanih i ruralnih sredina, i iz manje bogatih u bogatije regije i zemlje, normalna su pojava irom sveta (osim ako se migracije dre pod strogom kontrolom). Ovo je bio sluaj i sa siromanijim i bogatijim jugoslovenskim republikama, pokrajinama i optinama. Ovaj faktor je doprineo iseljavanju sa Kosova. Po pravilu, mali (ili veliki) migracijski saldo obino je rezultat mnogo veih migracijskih kretanja u oba pravca.
9 Zemlje sa dobrim matinim knjigama stanovnitva koje se redovno revidiraju mogu iz njih da izvedu demografske statistike podatke za bilo koju godinu. Meutim, samo nekoliko zemalja na svetu, uglavnom nordijskih, ima matine knjige koje su dovoljno dobri u tu svrhu. Iako je Jugoslavija 1981. uvela univerzalni matini broj graana, on se nije koristio za izvoenje statistikih podataka o brojsnosti i sastavu stanovnitva. Neke od bivih jugoslovenskih republika su proizvele registre koji se mogu koristiti u tu svrhu, ovo posebno vai za Sloveniju, ali ne i za Srbiju i autonomne pokrajine Vojvodinu i Kosovo. Najveu tekou za revidiranje matine knjige stanovnitva predstavljaju podaci o broju umrlih i roenih, a posebno o migracijama, jer promene mesta boravka esto ostaju nezabeleene.
1200
U literaturi se navodi mnogo primera za priliv i odliv stanovnitva sa Kosova, meu kojima su: iseljavanja sa Kosova kako Srba tako i Albanaca iz ekonomskih razloga, ali i iz razloga nasilja i progona; doseljavanja na Kosovo iz Albanije; doseljavanja Srba iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine na Kosovo u toku rata 1992-1995. godine, naseljavanje Srba iz ue Srbije na Kosovo, itd. Sporna priroda ovog pitanja ogleda se i u suprotnim gleditima koja se mogu nai u literaturi. Greci (1999), na primer, pie da je izmeu 150.000 i 200.000 Srba bilo primorano da napusti Kosovo izmeu 1961. i 1981. godine, dok Malcolm (1998) kae da se podrobnim prouavanjem ovog pitanja dolo do zakljuka da je emigracijski saldo za period od 1961. do 1981. iznosio izmeu 80.000 i 100.000. Ova procena se poklapa sa rezultatima popisa iz 1981. godine, prema kojem se 110.675 stanovnika ue Srbije u nju doselilo s Kosova, a od njih je 85.636 stiglo u periodu 1961-81. godine (str. 350). Savezni zavod za statistiku u svojim statistikim godinjacima ne objavljuje redovno migracionu statistiku, ali je to uinio u vezi sa procenama demografskih kretanja u budunosti (vidi tabelu 1).10 Tabela 1. Proseni godinji emigracijski saldo za Kosovo
Istorijske injenice Predvianja za 1991-2021 Pri konstantnim migracijama 1961-1971 1971-1981 1981-1991 1991-2001 2001-2011 2011-2021 3685 5294 6213 7298 8797 10430 7161 8182 6683 Pri promenljivim migracijama
Prosean godinji grubi migracijski saldo (na 1000 stanovnika) 1961-1971 -3,3 1971-1981 -3,7 1981-1991 -3,5 1991-2001 -3,4 -3,4 2001-2011 -3,4 -3,3 2011-2021 -3,4 -2,4 Izvor: Jugoslovenski pregled, XXXVIII, br. 1, 1997: 3-34
Ove brojke rezultat su i doseljavanja i iseljavanja sa Kosova, kako u druge krajeve Jugoslavije, ukljuujui uu Srbiju, tako i u inostranstvo. Godinji emigracijski saldo za Kosovo od 6213 lica za period od 1981. do 1991. godine, znai da je ukupni emigracijski saldo za tu deceniju bio 62.000 lica. Iz tabele 1 se moe zakljuiti da je emigracijski saldo za Kosovo, od 0,3 - 0,4% stanovnitva godinje za period 1961-1991, relativno skroman. SZS je 1996. godine u svojim procenama stanovnitva predvideo da e se ovaj emigracijski saldo zadrati i tokom devedesetih godina, i u razdoblju od 2001 i 2021. godine. Blayo et al. (2000) su, na osnovu reprezentativnog uzorka od vie od 40.000 lica, u periodu od novembra 1999. do februara 2000. godine, napravili procenu uticaja migracija na populaciju Kosova. Ovaj uzorak predstavlja nekih 2,5% stanovnitva, koje je UNHCR, avgusta 1999. godine, procenio na 1.560.000, na osnovu informacija koje su dostavile mesne vlasti. Zbog rizika od preterane procene usled brojanja odsutnih lica u pojedinim selima i sumnji vezanih za intenzitet
10 SZS objavljuje statistike podatke o raseljenim licima i o meu-republikim migracijama, ali ne i o migraciji u druge zemlje.
1201
povratka itavih domainstava, Blayo et al. su UNHCR-ovu procenu smestili u raspon od 1,4 1,7 miliona. Od domainstava obuhvaenih ispitivanjem trailo se da prijave sva odsutna lica, pri emu je ustanovljeno da je u vreme popunjavanja upitnika njih 12,3% bilo odsutno, to bi znailo nekih 225.000 osoba za itavo Kosovo. Od njih je oko 62% otilo pre 1998. godine. Blayo et al. napominju da Cifra od 225.000 ne predstavlja sve osobe koje nisu na Kosovu, poto ne obuhvata lica iz domainstava u kojima su svi lanovi napustili Kosovo, te vie nema nikoga da prijavi njihovo odsustvo. Kombinovanjem podataka iz popisa od 1981. godine sa statistikim podacima vitalnih dogaaja i, zatim, oduzimanjem procene UNHCR-a iz 1999. godine, autori su doli do zakljuka da je od 1981. do 1999. godine izmeu 611.000 i 911.000 lica napustilo Kosovo. Razloivi ovu cifru po godini iseljavanja, doli su do procene da je, na dan 1. oktobra 1998. godine, ukupno stanovnitvo prisutno na Kosovu iznosilo izmeu 2.044.000 i 2.131.000. Da od 1981. godine uopte nije bilo emigracije, broj stanovnika bio bi 2.290.000, po miljenju Blayo et al. Razlika izmeu ove cifre i njihove procene stanovnitva na dan 1. oktobra 1998. godine, koja se kree izmeu 159.000 i 246.000, predstavljala bi migraciju u periodu od 31.03.1981. do 01.10.1998. godine.11
5. Popis stanovnitva na Kosovu 1991. godine

Popis stanovnitva iz 1991. godine je za sve republike SFRJ izvren u periodu izmeu 1. i 15. aprila 1991. godine, s tim to se za dan popisa uzima 31. mart 1991. godine (Savezni zavod za statistiku, 1991.). U svim optinama na Kosovu i Metohiji, kao i u optinama Bujanovac i Preevo u uoj Srbiji, veina albanskog stanovnitva bojkotovala je popis, tako da pravi podaci o njegovoj brojnosti ne postoje.12 Da bi nadomestio ovu manjkavost, Zavod za statistiku SRJ u Beogradu, napravio je procenu albanske populacije na osnovu rezultata popisa iz 1981. godine, uzevi u obzir kretanja stanovnitva u periodu izmeu popisa, od 1981. do 1991. godine, koristei se kohortnim pristupom opisanim u 3. odeljku.13 Procena brojnosti stanovnitva prema nacionalnoj pripadnosti za 1991. godinu objavljena je u 3. svesci publikacija o popisu iz 1991. godine, za svako od oko 1400 naselja i 31 optinu.14 U 17. svesci izdanja iz 1991. godine, objaenjena je metodologija i dati su detaljniji rezultati, meu kojima su i podaci o stanovnitvu prema starosnom dobu i polu (Savezni zavod za statistiku, 1997.). Tabela br. 2 predstavlja moj saetak brojki po optinama na Kosovu, koje se u ovoj publikaciji naziva Kosovom i Metohijom. Broj ostalih sam izraunao tako to sam od ukupnog broja stanovnika u svakoj optini oduzeo broj stanovnika albanske i srpske nacionalnosti. Pripadnici
Izmeu ovog raspona od 159.000 do 246.000 i raspona od 180.000 do 267.000, koji daju Blayo et al. za broj lica koja su napustila Kosovo pre 1. oktobra 1998 godine, postoji razlika od 21.000. Nije jasno da li ovu razliku treba pripisati greci ili se radi o konceptualnoj razlici. 12 Savezni zavod za statistiku (1993). /Prevod na srpski engleskog prevoda sadrnog u originalu./ 13 /Ova fusnota je prevod fusnote na engleskom jeziku sadrane u originalu:/ Procena broja stanovnika albanske nacionalnosti po optinama izraunata je kao razlika izmeu procene ukupnog stanovnitva (na osnovu usvojene hipoteze o stopi raanja i smrtnosti, kao i migracijskog salda prema starosnom dobu i polu u periodu 1981-1991.) i popisanog, ili tanije, popisanog i procenjenog ne-albanskog stanovnitva (stanovnitva drugih nacionalnosti i onih koji se nisu opredelili, ili tanije, izjasnili o nacionalnosti, ili su se izjasnili kao Jugosloveni ili pripadnici neke veroispovesti). Izuzetak predstavlja procena brojnosti albanskog stanovnitva u optinama Gora /Gora/, Zvean /Zveani/, Zubin Potok /Zubin Potoku/, Leposavi /Leposaviqi/, Novo Brdo /Novobrda/ i trpce /Shtrpci/ koja se zasniva na posebno prihvaenoj hipotezi o stopi raanja i smrtnosti, kao i migracijskom balansu za period izmeu popisa iz 1981. i 1991. godine. Iz publikacije Metodoloka objanjenja, Savezni zavod za statistiku (1993). est optina iz poslednje reenice su optine sa ne-albanskom veinom (vidi tabelu 1). 14 Predgovor, Savezni zavod za statistiku (1993). /Prevod na srpski engleskog prevoda sadranog u originalu./
11
1202
albanske nacionalnosti bili su veina u 25 od 31 optine, srpske u pet (Leposavi /Leposaviqi/, Novo Brdo /Novobrda/, trpce /Shtrpci/, Zubin Potok /Zubin Potoku/ i Zvean /Zveani/), a muslimanske u jednoj (Gora /Gora/). Iz tabele se vidi da je, prema procenama Saveznog zavoda za statistiku, ukupno stanovnitvo Kosova 1991. godine iznosilo 1,96 miliona.15 Od toga su 194.000 (9,9%) bili Srbi, 1,6 miliona (81,6%) Albanci, dok su 166.000 (8,5%) bili pripadnici ostalih nacionalnosti (ukljuijui Jugoslovene i neopredeljene). Najveu grupu meu ostalima inili su Muslimani (66.189 3,4%), Romi (Cigani) (45.745 - 2,3%), Crnogorci (20.365 - 1,0%), Turci (10.445 - 0,5%) i Hrvati (8.062 - 0,4%). Jugoslovena je bilo samo 3.457 (0,2%). Tabela 2.
Optina Deani /Deani/ akovica /Gjakova/ Glogovac /Gllogoci/ Gnjilane /Gjilani/ Gora /Gora/ Istok /Istogu/ Kaanik /Kaaniku/ Klina /Klina/ Kosovo Polje /Fush Kosova/ Kosovska Kamenica /Kamenica/ Kosovska Mitrovica /Mitrovica/ Leposavi /Leposaviqi/ Lipljan /Lipjani/ Malievo /Malisheva/ Novo Brdo /Novobrda/ Obili /Obiliqi/ Opolje /Opolja/ Orahovac /Rahoveci/ Pe /Peja/ Podujevo /Podujeva/ Pritina /Prishtina/ Prizren /Prizreni/ Srbica /Skenderaj/ timlje /Shtima/ trpce /Shtrpci/ Suva Reka /Suhareka/ Uroevac /Ferizaj/ Vitina /Vitia/ Vuitrn /Vushtrria/ Zubin Potok /Zubin Potoku/ Zvean /Zveani/ Ukupno
Stanovnitvo Kosova na dan 31. marta 1991. godine, po optinama i nacionalnoj pripadnosti
Broj stanovnika Ukupno 49000 115097 53618 103675 17574 57261 38010 52266 35570 52152 104885 16395 69451 47817 4611 31627 21861 59877 127796 92946 199654 178723 55471 23506 12712 64530 113668 57290 80644 8479 10030 1956196 Srbi Albanci Ostali 188 47669 1143 1751 106868 6478 23 53562 33 19370 79357 4948 60 941 16573 5968 43910 7383 223 37368 419 5209 43248 3809 8445 20142 6983 12762 38096 1294 9482 82837 12566 14299 951 1145 9713 53730 6008 475 47318 24 2666 1845 100 5490 20971 5166 0 21844 17 3795 55033 1049 7815 96441 23540 1118 91005 823 26893 154990 17771 10911 135674 32138 713 54437 321 971 21716 819 8138 4300 274 3001 61230 299 8314 100144 5210 7002 45078 5210 5522 71354 3768 6282 2079 118 7591 1934 505 194190 1596072 165934 Stanovnitvo u procentima Srbi 0,4 1,5 0,0 18,7 0,3 10,4 0,6 10,0 23,7 24,5 9,0 87,2 14,0 1,0 57,8 17,4 0,0 6,3 6,1 1,2 13,5 6,1 1,3 4,1 64,0 4,7 7,3 12,2 6,8 74,1 75.7 9.9 Albanci 97,3 92,9 99,9 76,5 5,4 76,7 98,3 82,7 56,6 73,0 79,0 5,8 77,4 99,0 40,0 66,3 99,9 91,9 75,5 97,9 77,6 75,9 98,1 92,4 33,8 94,9 88,1 78,7 88,5 24,5 19.3 81.6 Ostali 2,3 5,6 0,1 4,8 94,3 12,9 1,1 7,3 19,6 2,5 12,0 7,0 8,7 0,1 2,2 16,3 0,1 1,8 18,4 0,9 8,9 18,0 0,6 3,5 2,2 0,5 4,6 9,1 4,7 1,4 5.0 8.5
Izvor: Tabela Stanovnitvo prema nacionalnoj pripadnosti, str. 226-275, Savezni zavod za statistiku (1993).
6. Nacionalni sastav stanovnitva prema prethodnim popisima

Grafikon br. 1, napravljen na osnovu tabele 3, prikazuje rezultate svih posleratnih popisa u Jugoslaviji, od 1948. do 1991. godine, u vezi sa nacionalnim sastavom stanovnitva, koje je objavio Savezni zavod za statistiku SFRJ. Moe se primetiti da je tokom itavog tog razdoblja albanska populacija bila u porastu, od 68,7% 1948. do 77,4% 1981. godine. Prema procenama SZS-a, od 1981. do 1991. albansko veinsko stanovnitvo poraslo je sa 77% na 82%, dok se procenat Srba smanjio sa 13% na 9%. Procenat ostalih nacionalnosti nije se bitno menjao.
15
Neto drugaije procene stanovnitva Kosova 1991. godine objavljene su, na primer, u publikaciji Projekcije stanovnitva SR Jugoslavije 1991 - 2021., Beograd, 1996. Razlike se moda mogu pripisati ispravkama koje su unete posle objavljivanja prvih preliminarnih podataka ili meanju broja stanovnika de jure i de facto.
1203
Grafikon 1. Nacionalni sastav stanovnitva Kosova, prema popima stanovnitva izvrenim u periodu 1948-1991.
2 000 000 1 800 000 1 600 000 1 400 000 1 200 000 1 000 000 800 000 600 000 400 000 200 000 0 1948 1953 1961 1971 1981 1991 Ostali Srbi Albanci
Tabela 3. Nacionalni sastav stanovnitva Kosova, prema popisima izvrenim u periodu 1948-1991.
Albanci Srbi Drugi Ukupno 1948. 31. mart 498 242 171 911 57 667 727 820 1953. 31. mart 524 559 189 869 93 713 808 141 1961. 1971. 1981. 1991. 31. mart 31. mart 31. mart 31. mart 646 605 916 168 1.226.736 1.596.072 227 016 228 264 209.497 194.190 90 367 99 261 148.207 165.934 963 988 1 243 693 1.584.440 1.956.196 2,4% 2,1%
Godinji porast stanovnitva od prethodnog popisa 2,1% 2,2% 2,5%
Sastav izraen u procentima Albanci 68,5 % 64,9 % 67,1 % 73,7 % 77,4 % 81,6 % Srbi 23,6 % 23,5 % 23,5 % 18,4 % 13,2 % 9,9 % Ostali 7,9 % 11,6 % 9,4 % 8,0 % 9,4 % 8,5 % Ukupno 100 % 100 % 100 % 100 % 100% 100% Izvor SZS 1989. SZS 198.9 SZS 1989. SZS 1989. SZS 1997. SZS 1997.
Popis iz 1981. godine se smatra poslednjim popisom na Kosovu sa punim ueem svih grupa stanovnitva. Poznato mi je, meutim, da je bilo kritike popisa iz 1981. i 1971. godine (Greci, 1999).16 Kritika popisa iz 1981. godine, koja se temelji na podacima koje je dao Savezni sekretarijat za informacije (1998), usmerena je pre svega na nedostatak saradnje izmeu kosovskih vlasti i republikih organa za statistiku, mada se ne objanjava zato i na koji nain se to odrazilo na rezultate. Osim toga, Greci razmatra rezultate popisa iz susedne Makedonije izvrene 1991. i 1994. godine i zakljujuje, dodue neubedljivo, da je 1991. i na Kosovu i u Makedoniji broj Albanaca bio precenjen. Konano, smatra da nije uverljivo da je od 1948. do 1981. godine broj Albanaca na Kosovu rastao 1,7 puta bre nego u Makedoniji, te da je porast romskog i turskog stanovnitva na Kosovu kompletno pripisan Albancima. Teko je videti kako bi ovo, ak i pod uslovom da je tano, moglo biti od veeg znaaja. Prema rezultatima popisa, ukupan broj Roma (Cigana) i Turaka na Kosovu porastao je sa 12.545, koliki je bio 1948. godine, na 46.639 u 1981, dok je broj Albanaca porastao sa 498.242 na 1.226.736 (Savezni zavod za statistiku, 1989, 1997). Broj Roma i Turaka je znatno manji i pokazuje bri rast u poreenju sa Albanacima u istom periodu (272% u poreenju sa 146%).
16
/Ova fusnota je prevod fusnote na engleskom jeziku sadrane u originalu:/ Savezni zavod za statistiku (1997, str. 7) aludira na tu debatu: Popis iz 1991. godine uspeno je obavljen1 (nije se ulazilo u pravdanje opaanja o rezultatima popisa iz 1981. godine, posebno ne onih o precenjenom broju stanovnika albanske nacionalnosti). 1 Autori su odstupili od ovoga samo onda kada su pravili hipotezu za procenu broja zemljoradnika. Prevod je obezbedilo Tuilatvo.
1204
Grecievo izvoenje zakljuaka, koje se zasniva na indirketnim argumentima, teko je pratiti i ini se da ne poiva na solidnim demografskim podacima i prihvaenoj metodologiji. Dakle, njegove zakljuke ne smatram mnogo pouzdanima. Ovo je sluaj i sa procenama Saveznog sekretarijata za informacije, na koje se Greci poziva, ali koje su meni bile nedostupne.
7. Druge procene stanovnitva tokom devedesetih godina

Tabela 4 prikazuje procene za 1995. i 1998. godinu koje nije napravio Savezni zavod za statistiku, ve druge institucije. Procenu za 1995. godinu dao je Huizi Islami (1997), a za 1998. godinu dali su je UNHCR (1999), Savezni sekretarijat za informacije (1998) i Blayo et al. (2000). Prema cifri u prvoj koloni, koju daje Islami (1997) (citirao Greci, 1999), albansko stanovnitvo iznosilo je 1995. godine 1,96 miliona, to je 81,1% ukupnog stanovnitva. Ovaj broj ne ini se realnim. Nije jasno kako je albansko stanovnitvo od 1991. do 1995. moglo da poraste tako naglo, tj. 5,1% godinje. Ovaj porast je vei nego u bilo kom prethodnom periodu (vidi tabelu 3). Tabela 4. Procene stanovnitva Kosova 1995. i 1998. godine
1995. Datum nepoznat 1 960 000 140 000 100 000 2 200 000 1998.a Verovatno 31. marta 1 829 119 210 943 148 755 2 188 817 1998.b Sredina 1998. 917 000 221 000 240 980 1 378 980 1998.c 1. oktobar
Albanci Srbi Ostali Ukupno
2,044,0002,131,000
Sastav izraen u procentima Albanci 89,1 % Srbi 6,4 % Ostali 4,5 % Ukupno 100 % Izvor Islami, 1997
83,6 % 9,6 % 6,8 % 100 % UNHCR, 1999
66,5 % 16,0 % 17,5 % 100 % Savezni sekretarijat za informacije, 1998
Blayo et al., 2000
Procene 1998a napravio je UNHCR u martu 1999. godine za svako selo. U izvetaju UNHCR-a (1999) se kae: Broj stanovnika dobijen je ekstrapolacijom podataka dobijenim popisima iz 1981. i 1991. godine. Poto je albansko stanovnitvo bojkotovalo popis iz 1991. godine, a ova ekstrapolacija ne uzima u obzir veliki broj Albanaca za koje se zna da su tokom poslednjih godina otili u inostranstvo, ove cifre treba smatrati samo priblinim pokazateljima, ne nuno i preciznim podacima. Ovo dalje pojanjava Stevan Wolfson iz UNHCR-a: razlika izmeu 1981. i 1991. se koristila za proraun proporcionalne promene do 1998. godine. Izuzetak ovome je sluaj opadanja jedne etnike grupe izmeu 1981. i 1991. godine; u tom sluaju procene za 1991. godinu nisu menjane. (Pismo Tuilatvu od 21. juna 2002.godine). Dakle, UNHCR je uradio jednostavnu ekstrapolaciju.17 Dinamika koju izazivaju starosna struktura, razlike u fertilitetu i smrtnost, itd. nije uzeta u obzir, za razliku od procena SZS-a iz 1991. godine i njegovih projekcija stanovnitva za period 1991-2001, kada su napravljene pretpostavke o verovatnim trendovima fertiliteta, smrtnosti i migracija tokom devedesetih i kasnije (vidi 8. odeljak). Preciznost UNHCR-ovih procena ograniena je i time to, zbog nedostatka podataka, migracija sa (i na) Kosovo nije uraunata. Ovo znai da UNHCR-ova procena ukupnog broja stanovnika za 1998. godinu od 2.188.817 predstavlja procenu de jure. Kao takva, vrlo je bliska proceni de jure SZS-a za sredinu 1997. godine.
Mali problem predstavlja to to je UNHCR u svom izvetaju izostavio podatke za 12 od 31 optine (ukupno 12.486 osoba). Ovo je verovatno uinjeno grekom, ali ona ne utie na ukupnu brojnost i sastav u ovim procenama. U sve tabele i grafikone u ovom izvetaju uneo sam korigovane ukupne iznose.
17
1205
Sledeu procenu za 1998. godinu, nazvanu 1998b, objavio je Savezni sekretarijat za informacije (1998, citirao Greci, 1999). Nemam podatke o tome na emu se ona temelji. Ova procena, meutim, ne ini se veoma pouzdanom, poto podrazumeva neuveni godinji pad ukupnog broja stanovnika od 5,5%, u periodu od 1991. do 1998. godine, pri emu pad broja stanovnika albanske nacionalnosti iznosi 7,9%. Ova procena je u znatnom raskoraku sa svim procenama za devedesete godine koje su dali Savezni zavod za statistiku i druge institucije (vidi grafikon 2). Dakle, obe procene stanovnitva Kosova prema nacionalnom sastavu, kako 1995. tako 1998.b, ine se nerealnima.18 Ja, meutim, nisam imao pristupa originalnim publikacijama, metodologiji i podacima na kojima se ove procene zasnivaju. Poslednju procenu ukupnog stanovnitva 1998. godine u tabeli 4, 1998.c, napravili su Blayo et al. (2000), o emu je bilo rei u 4. odeljku. Kao to je ve pomenuto, njihov zakljuak je da je u periodu od 31. marta 1981. do 1. oktobra 1998. godine, izmeu 180.000 i 267.000 lica napustilo Kosovo, to je za posledicu imalo to da je broj stanovnika na dan 1. oktobra 1998. godine iznosio izmeu 2.044.000 i 2.131.000. Ovo je neto nii broj od procene UNHCR-a za 1998. godinu (koja se verovatno odnosi na 31. mart 1998. godine). Prema Blayo et al., da nije bilo naputanja Kosova, stanovnitvo bi brojalo 2.290.000 osoba. Tabela 5. Godinji rast stanovnitva na osnovu popisa i drugih procena
Na osnovu popisa
1948 -1953 1,0% 2,0% 9,7% 2,1% 1953 -1961 2,6% 2,2% -0,5% 2,2% 19611971 3,5% 0,1% 0,9% 2,5% 19711981 2,9% -0,9% 4,0% 2,4% 1981- 19811991 1995 2,6% 3,3% -0,8% -2,9% 1,1% -2,8% 2,1% 2,3%
Na osnovu drugih procena

19811998a 2,9% 0,0% 0,0% 2,3% 19811998b -2,1% 0,4% 3,5% -1,0% 19911995 5,1% -8,2% -12,7% 2,9% 19911998a 1,9% 1,2% -1,6% 1,6% 19911998b -7,9% 1,8% 5,3% -5,0%
Albanci Srbi Ostali Ukupno
8. Kretanje ukupnog stanovnitva Kosova od 1948. godine

Pored rezultata popisa, Savezni zavod za ststistiku objavljuje i srednjegodinje procene stanovnitva za svaku republiku i pokrajinu. Takve procene pronaao sam za gotovo svaku godinu od 1948. na ovamo. ini se da su ove procene napravljene metodom prirodnog prirataja, kao to je objanjeno u 3. odeljku. Opte uzevi, kako navodi SZS (1997, str. 58), ove procene ne obuhvataju unutranju i vanjsku migraciju, te, stoga, odgovaraju konceptu stanovnitva de jure koji se koristi za popise. Ove procene date su u drugoj koloni tabele 6.
18
Kad raspravlja o konfliktu izmeu Albanaca i Srba na Kosovu tokom osamdesetih godina, Judah (1997, str. 152) pie: Osamdesetih godina, meutim, vodio se estok statistiki rat oko pitanja stanovnitva i emigracije i Iako obe strane postavljaju pitanje valjanosti zvanine statistike kada ona ne ide na ruku njihovim argumentima, obe se njome koriste, na primer rezultatima popisa, kad im to ide na ruku.
1206
Godina

Stanovnitvo de jure Stanovnitvo Razlika izmeu de facto: bez lica stanovnitva de na privremenom jure i de facto radu u inostranstvu Vrsta i datum procene Izvor
Tabela 6. Procene ukupnog stanovnitva Kosova, 1948-1998.
1948. 1952. 1953. 1953. 1954. 1955. 1957. 1958. 1959. 1960. 1961. 1961. 1962. 1963. 1964. 1965. 1966. 1967. 1968. 1969. 1970. 1971. 1971. 1972. 1973. 1974. 1975. 1976. 1977. 1978. 1979. 1980. 1981. 1981. 1982. 1983. 1984. 1985. 1986. 1987. 1988. 1989. 1990. 1991. 1991. 1992. 1993. 1994. 1995. 1996. 1997. 1998. 1995. 1998.a 1998.b 1998.c
727.820 793.000 808.141 813.000 832.000 842.000 873.000 890.000 921.000 944.000 963.988 972.000 997.000 1.021.000 1.046.000 1.082.000 1.101.000 1.131.000 1.159.000 1.189.000 1.220.000 1.243.693 1.254.000 1.291.000 1.329.000 1.367.000 1.405.000 1.446.000 1.487.000 1.526.000 1.566.000 1.553.000 1.584.440 1.595.000 1.635.000 1.676.000 1.717.000 1.760.000 1.803.000 1.848.000 1.894.000 1.939.000 1.987.000 1.956.196 1.968.000 2.008.000 2.044.000 2.079.000 2.115.000 2.151.000 2.188.000 2.222.000 2.188.817
1.377.000
28.000
1.701.000
59.000
1.818.000 1.857.000 1.896.000 1.935.000 1.943.000 1.977.000 2.011.000 2.046.000 2.100.000 2.116.000 2.200.000 1.378.000 2.044.000 nia 2.131.000 via
76.000 82.000 91.000 33.000 65.000 67.000 68.000 69.000 51.000 72.000
Popis, 31. mart SZS 1989. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Popis, 31. mart SZS 1989. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1997. Srednjegodinja procena SKJ 2001. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Popis, 31. mart SZS 1989. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1997. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Popis, 31. mart SZS 1989. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1997. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Popis, 31. mart SZS 1989. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SGJ 1997. Srednjegodinja procena SGJ 1991. Srednjegodinja procena SKJ 2001. Srednjegodinja procena SGJ 1997. Srednjegodinja procena SGJ 1997. Srednjegodinja procena SGJ 1997. Proc. na osnovu pop. 31. marta SGJ 1997. Srednjegodinja procena SGJ 1997. Srednjegodinja procena SGJ 1997. Srednjegodinja procena SGJ 1997. Srednjegodinja procena SGJ 1997. Srednjegodinja procena SGJ 1997. Srednjegodinja procena SGJ 1997. Srednjegodinja procena SGJ 1998. Srednjegodinja procena SKJ 2001. De facto? Datum nepoznat Islami 1997. 31. mart? UNHCR 1999. De facto? Srednjegodinja Savezni sekretarijat za inform. (1998), citirao Greci (1999) 1. oktobar Blayo et al. (2000)
SGJ: Statistiki godinjak Jugoslavije SZS: Savezni zavod za statistiku /kao u originalu:/ SGJ: Statistiki godinjak Jugoslavije SKJ: Statistiki kalendar Jugoslavije /nala sam na Internetu da se tako zove/
1207
SZS je, meutim, napravio i procene stanovnitva koje se nalazi u zemlji, na osnovu projekcija broja jugoslovenskih graana na privremenom radu u inostranstvu (SZS, 1997, str. 64). Ovo odgovara konceptu stanovnitva de facto. I ove procene obuhvaene su tabelom 6 i grafikonom 2 (vidi dole), zajedno sa nezavisnim procenama za 1995. i 1998. godinu o kojima je ve bilo rei.19 Treba zapaziti da su cifre koje je dao SZS konsistentne jedne s drugima, odnosno rezultati popisa i srednjegodinje procene su konsistentni. Procena UNHCR-a za 1998. takoe deluje da se slae sa procenama SZS-a, dok procena Saveznog sekretarijata za informacije daleko odstupa od trenda rasta koji je stanovnitvo Kosova pokazivalo tokom prethodnih pedeset godina, bilo da su migracije uraunate ili ne. Izmeu procene de jure SZS-a za 1998. godinu, koja iznosi 2,2 miliona, i procene Saveznog sekretarijata za informacije za 1998. godinu, koja se ini da je procena stanovnitva de facto, postoji razlika koja prelazi 800.000. Razlika je veoma velika, za 758.000 vea od one iz prethodne godine, i malo je verovatno da bi se sve ovo moglo objasniti migracijom koja se odigrala tokom samo jedne godine, od sredine 1997. do sredine 1998. Grafikon 2. Ukupno stanovnitvo Kosova prema zvaninim popisima i srednjegodinjim procenama za period 1948-1998, i drugim procenama za 1995. i 1998.
2.500.000
De jure De facto: bez lica na privremenom radu u inostranstvu Islami za 1995. UNHCR za 1998. Blayo et al. za 1998.
2.000.000
1.500.000
Savezni sek. za inform.
1.000.000
za 1998.
500.00
0 1945.
1955.
1965.
1975.
1985.
1995.
U skladu sa procenama SZS-a, od 1981. do 1991. godine ukupno stanovnitvo Kosova raslo je prosenom stopom od 2,1% godinje. Srpsko stanovnitvo smanjivalo se za 0.8% godinje, dok se albansko uveavalo za 2,6% godinje. Ove stope rasta su u prihvatljivom opsegu. Smanjivanje srpskog stanovnitva se najverovatnije moe pripisati njegovom negativnom migracijskom saldu sa Kosova. Kao i u drugim delovima Evrope, stope fertiliteta su se kako u uoj Srbiji tako i na Kosovu smanjivale (vidi grafikon 3), ali nije verovatno da je stopa fertiliteta kosovskih Srba ve bila toliko niska da je mogla da izazove pad broja stanovnika. Grafikon 3. Stopa ukupnog fertiliteta (broj dece po enskoj osobi) u Srbiji i na Kosovu.
19
Da budemo precizni, brojani podaci dobijeni popisom odnose se na 1. mart i na srednjogodinje procene do 30. juna, ali se ova razlika ne vidi iz grafikona. Datumi dveju nezavisnih procena za 1998. godinu nisu poznati.
1208
8 7 6 5 4 3 2 1 0 1950.
Srbija bez Kosova Kosovo
1960.
1970.
1980.
1990.
Izvor: Demografska statistika 1989, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1991. Relativno visok porast albanskog stanovnitva, vie od 2% godinje, moe se pre svega pripisati tome to broj roenih znatno premauje broj umrlih. Ovaj rast je karakteristian za demografski razvoj stanovnitva koje nije dovrilo svoju demografsku tranziciju, odnosno, iako su fertilitet i smrtnost stanovnitva u opadanju, fertilitet je relativno visok, a smrtnost niska. Iz tabele 4 vidi se da je stopa rasta stanovnitva tokom poslednjih decenija bila u padu. Stopa ukupnog fertiliteta na Kosovu, odnosno oekivani broj dece po enskoj osobi, opala je sa 6,5 u 1961. na 3,5 u 1991. godini, tako da je u svojim projekcijama stanovnitva za period 19912021, SZS za razdoblje 1991-1996. dao procenu od 3,15 - 3,25 (projekcije stanovnitva SZS-a blie su razmatrane dalje u tekstu). Ova stopa je dva puta vea od stope ukupnog fertiliteta predviene za uu Srbiju i Vojvodinu, koja iznosi 1,63 - 1,77, to predstavlja trenutnu stopu u zemljama Zapadne Evrope. Prosean ivotni vek na Kosovu se takoe znaajno promenio od ezdesetih godina, i uzima se da je samo neznatno nii od onog u uoj Srbiji i Vojvodini. Iz publikacija koje sadre projekcije stanovnitva vidi se da je na Kosovu piramida stanovnitva mlada, to ukazuje na visok, ali opadajui fertilitet u poslednje dve decenije (Savezni zavod za statistiku i Univerzitet u Beogradu, 1996.).
9. Razmatranje nacionalnog sastava stanovnitva na Kosovu

Najbolji izvor podataka o nacionalnom sastavu stanovnitva na Kosovu su popisi stanovnitva. Iz njih se vidi da se na Kosovu udeo Albanaca sa 68,5% iz 1948. godine popeo na 81,6% u 1991, s tim to je u periodu 1948 - 1953. dolo do neznatanog pada (vidi grafikon 4). Broj Srba pokazivao je ravnomeran pad, sa 23,6% 1948. na 9,9% 1991. godine. Kao to je ve objanjeno, nacionalni sastav prikazan u popisu iz 1991. godine zasniva se na projekciji SZS-a, poto su kosovski Albanci bojkotovali ovaj popis. Po proceni SZS-a za 1991. godinu, udeo albanskog stanovnitva je od 1981. do 1991. bio u blagom porastu, kao i u prethodnim periodima. Porast udela albanskog stanovnitva u odnosu na Srbe moe se pripisati veem fertilitetu meu kosovskim Albancima nego meu kosovskim Srbima, kao i negativnom migracijskom saldu Srba.
1209
Grafikon 4. Procenat albanskog i srpskog stanovnitva na Kosovu, prema popisima izvrenim u periodu 1948-1991. i nezavisnim procenama za 1995. i 1998. godinu
100 % 90 % 80 % 70 % 60 % 50 % 40 % 30 % 20 % 10 % 0% 1940. 1950. 1960. 1970. 1980.
Savezni sek. za info.
Albanci Srbi
Islami
za 1995.
1995 UNHCR
za 1998.
iii1199
Savezni sek. za info. za 1998.
za 1998. UNHCR Islami za 1998. 1990. 2000. 995 1

za 1995.
Grafikon 4 prikazuje i druge procene, od kojih procene Islamija i Saveznog sekretarijata za informacije smatram nerealnima, kao to sam ve izneo. Za razliku od toga, procene UNHCR-a nastavljaju se na ranije trendove. Bilo je tvrdnji da je popis iz 1981. godine precenio broj Albanaca, meutim porast sa 73,7% na 77,4% za razdoblje 1971-1981. ini se moguim, s obzirom na visok fertilitet kosovskih Albanaca. Moj zakljuak je da je procenat stanovnitva albanske nacionalnosti na Kosovu 1998. godine verovatno blizu procene od 83,6% koju je dao UNHCR. Zasigurno je nii od procene od 89,1% koju je dao Islami (za 1995.), a vii od procene Saveznog sekretarijata za informacije od 66,5%. Usled visokog prirodnog prirataja albanskog stanovnitva, procenat je najverovatnije vii i od procenata koji su ustanovnljeni ranijim popisima. ak i ako su rezultati iz 1981. moda precenili broj Albanaca - mada nemam podataka u kojoj meri bi ovo mogao biti sluaj - procenat iz 1998. godine je gotovo sigurno vei od 73,7% iz 1971, to se ima pripisati demografskim kretanjima i stopi rasta razliitih nacionalnosti, kao to se vidi iz popisa SFRJ/SRJ i procena stanovnitva. Teko je dati raspon moguih vrednosti za procenat stanovnika albanske nacionalnosti 1991. godine. Sudei po svim postojeim procenama, ukljuujui i one koje smatram neuverljivima, taj raspon bi bio izmeu 67% i 90%. Izglednije je da je ovaj raspon izmeu 80 i 85%, imajui u vidu kretanja stanovnitva i stope rasta uoljive iz popisa u SFRJ/SRJ i procena stanovnitva, kao i iz pouzdanijih nezavisnih procena. Realan raspon za procenat srpskog stanovnitva na Kosovu 1998. godine bi verovatno bio izmeu 9 i 13%.
10. Projekcije stanovnitva

Za ovaj izvetaj pogledao sam i projekcije stanovnitva SRJ, ukljuujui Kosovo, koje su napravili Savezni zavod za statistiku i Centar za demografska istraivanja Univerziteta u Beogradu, 1996. godine. Projekcije su napravljene za svaku republiku i pokrajinu SRJ, prema starosnom dobu i polu, ali ne i prema nacionalnosti. Te projekcije temelje se na brojnosti (ili proceni) stanovnitva iz 1991, a primenjen je kohortni postupak, kao to je objanjeno u odeljku 3. Na osnovu razliitih pretpostavki o buduim trendovima ovih demografskih parametara napravljeno je nekoliko varijanti. Pored procena SZS-a koje se odnose na prolost, na grafikonu 4 prikazane su dve najekstremnije varijante, varijanta sa niom vrednou, koja obuhvata migracije, i varijanta sa viom vrednou, bez migracija.
1210
Grafikon 5. Stanovnitvo de jure i de facto i projekcija ukupnog stanovnitva Kosova, 1948-2021. (Savezni zavod za statistiku)
3.500.000
De jure
3.000.000
De facto: bez lica na privremenom radu u inostranstvu

Projekcija: nià vrednost sa migracijama
2.500.000
Projekcija: vi{a vrednost bez migracija
2.000.000
1.500.000
1.000.000
500.000
0 1945.
1955.
1965.
1975.
1985.
1995.
2005.
2015.
2025.
Prema projekciji iz 1996. godine, stanovnitvo Kosova je 2001. trebalo da dostigne izmeu 2,28 i 2,38 miliona ako ima migracije, a izmeu 2,36 i 2,41 milion ako je nema. U oba sluaja predvien je dalji visok, ali opadajui, rast stanovnitva, tj. nastavak tendencije iz prethodnih decenija. Prema obema varijantama, stanovnitvo je u porastu, ali je porast znaajno nii u varijanti sa niim vrednostima, pre svega zato to pretpostavlja veoma nizak fertilitet u budunosti. Pretpostavka o migraciji bazira se na registrovanom i procenjenom migracijskom saldu za prethodna razdoblja. U projekcijama se pretpostavlja da e migracijski saldo dostii najviu taku u prvom delu perioda za koji je napravljena projekcija, odnosno 1991-2001, a da e potom opadati. Za Kosovo se pretpostavlja da e se negativni migracijski saldo nastaviti tokom itavog perioda za koji je napravljena projekcija, tj. 1991 - 2021. godinu. Ipak, stanovnitvo e se i dalje uveavati zbog relativno visokog fertiliteta. Dogaaji iz 1998-1999. su dramatino izmenili verodostojnost ovih projekcija, no, bez obzira na to, zanimljivo je videti kako je Savezni zavod za statistiku predvideo demografska kretanja polovinom devedesetih. Dakle, procene i projekcije Saveznog zavoda za statistiku tokom devedesetih slau se sa procenama koje su dali UNHCR i Blayo et al., prema kojima je ukupno stanovnitvo Kosova 1998. godine bilo neto iznad dva miliona.
Bibliografija
Blayo, Chantal, Christophe Bergouignan, Marine Llopart, Nicodme Okobo i Nancy Stiegler (2000): Demographic, social, economic situation and reproductive health in Kosovo following the 1999 conflict. Results of a household survey November 1999 - February 2000. /Demografska, socijalna i ekonomska situacija, i reproduktivno zdravlje na Kosovu nakon sukoba 1999. rezultati popisa domainstava u periodu novambar 1999 - februar 2000./ Institut za demografske studije Univerziteta Montesquieu-Bordeaux IV (IEDUB), Fond za stanovnitvo Ujedinjenih nacija, Zavod za statistiku Kosova i Meunarodna organizacija za migracije.
1211
Savezni zavod za statistiku (1974): /kao u engleskom originalu:/ Popis stanovnitva i domainstava 1971. Stanovnitvo. Nacionalna pripadnost i obrazovne i ekonomske karakteristike stanovnitva i domainstava prema broju osoba. Rezultati po optinama. Knjiga 6. Beograd. (Na engleskom, francuskom i ruskom.) Savezni sekretarijat za informacije (1998): Autonomna pokrajina Kosovo i Metohija. injenice. Beograd. Citirao Greci (1999). Savezni zavod za statistiku (SZS) (1997): Statistiki godinjak Jugoslavije 1997. Beograd. Savezni zavod za statistiku (SZS) (2001): Statistiki godinjak Jugoslavije 2001. Beograd. Savezni zavod za statistiku i Univerzitet u Beogradu (1996): Projekcije stanovnitva Savezne Republike Jugoslavije 1991-2021. Beograd. Greci, Vladimir (1999) Kosova and Metohija migration issues at the end of the 20th century /Migracijska pitanja na Kosovu i Metohiji na kraju 20. veka/, Institut za meunarodnu politiku i ekonomiju, Beograd, SR Jugoslavija. Izlaganje na 40. godinjoj konvenciji International Studies Association-a, Washington, D.C., 1620. februar 1999. Moe se nai na: http://www.ius.bg.ac.yu/apel/materijali/migration.html. Islami, Huizi (1997): Dimensioni demografik i ceshtjes se Kosoves. Pritina /Prishtine/. Judah, Tim (1997): The Serbs: History, Myth & the Destruction of Yugoslavia. /Srbi: istorija, mit i razaranje Jugoslavije./ New Haven and London: Yale University Press. Klopi, Vera (2000): "Reflection of the processes of ethnic self identification in official statistics." /Razmatranje procesa izjanjavanja o nacionalnoj pripadnosti u zvaninoj statistici./ Izlaganje na Konferenciji o statistici, razvoju i ljudskim pravima, u organizaciji Meunarodne asocijacije za zvaninu statistiku (International Association for Official Statistics, IAOS), u Montreuxu, od 4. do 8. septembra 2000. godine. Malcolm, Noel (1998): Kosovo. A Short History. London: Papermac. Savezni zavod za statistiku (1982): "Nacionalni sastav stanovnitva po optinama. Prethodni rezultati. Prvi rezultati." Statistiki bilten broj 1278. Beograd. Savezni zavod za statistiku (1989): "Jugoslavija 1918-1988. Statistiki godinjak." Beograd. Savezni zavod za statistiku (1991): "Prvi rezultati po optinama". Statistiki bilten broj 1890, Beograd. Savezni zavod za statistiku (1993): Nacionalna pripadnost. Detaljna klasifikacija, sveska 3, Popis 91 stanovnitvo. Beograd. Savezni zavod za statistiku (1997): Procene za Kosovo i Metohiju. Podaci po naseljima i optinama, sveska 17, Popis 91- stanovnitvo. Beograd. UNHCR (Visoki komesarijat za izbeglice Ujedinjenih nacija) (1999): Kosovo Village List. GIS Unit. Kancelarija na terenu UNHCR-a, Pritina /Prishtine/, 9. mart 1999. UNHCR / OSCE (Visoki komesarijat za izbeglice Ujedinjenih nacija / Organizacija za evropsku bezbednost i saradnju): "Second Assessment of the Situation of Ethnic Minorities in Kosovo" /Druga procena poloaja nacionalnih manjina na Kosovu/. Moe se nai na: http://www.fas.org/man/dod101/ops/docs99/990906-minorities.htm Ujedinjene nacije (UN) (1958). Multilingual Demographic Dictionary, English Section. Department of Economic and Social Affairs, Population Studies, br. 29 (Publikacija Ujedinjenih nacija, prodajni br. E.58.XIII.4). Moe se nai na: http://millenniumindicators.un.org/unsd/mi/mi_dict_xrxx.asp?def_code=107. Ujedinjene nacije (UN) (1996). Demographic Yearbook, broj 46. Department for Economic and Social Information and Policy Analysis. (Publikacija Ujedinjenih nacija, prodajni br. E./F.96 XIII.1). Njujork.
Biograja autorke
Biografija
Eva Tabo je na Ekonomskom fakulteta Varavskog univerziteta diplomirala ekonometriju i statistiku, gde je 1981. s najviom ocenom i magistrirala i, takoe s najviom ocenom, 1991. odbranila doktorsku disertaciju iz oblasti matematike demografije. Na istom fakultetu predavala je statistiku i demografiju. Narednih devet godina radila je kao istraiva na Holandskom interdisciplinarnom demografskom institutu u Hagu (NIDI), pre svega angaovana na izradi modela i predvianju mortaliteta prema uzroku smrti i analizi izgleda za oekivanu duinu ivota i dugovenost. Po pozivu je bila konsultant na projektima u vezi s pitanjima mortaliteta i zdravlja i predvianja u organizacijama kao to su Eurostat Zavod za statistiku Evropske unije; ING Group Life Insurance NL, Godlman & Sachs Life Insurance USA, Zavod za statistiku Holandije, Aktuarsko odeljenje Britanske vlade.
Od 2000. godine, Eva Tabo je voa projekta u Demografskoj jedinici Tuilatva Meunarodnog krivinog suda za bivu Jugoslaviju u Hagu, gde prouava demografske posledice sukoba u bivoj Jugoslaviji i obezbeuje statistike podatke o krivinim delima potrebne za suenja i istrane radnje u Tuilatvu. Glavni predmet njenih istraivanja ukljuivao je statistike podatke i procene o smrtnim sluajevima usled ratnih dejstava (poginuli, nestali, ekshumirani, identifikovani itd.), kao i o ranjenima i interno raseljenim licima i izbeglicama. U okviru rada u tuilatvu pripremila je oko 30 izvetaja, ukljuujui i izvetaje u predmetima Slobodan Miloevi (Bosna), Vojislav eelj (Vojvodina), Biljana Plavi (Bosna), Momilo Krajinik (Bosna), general Stanislav Gali (opsada Sarajeva), general Dragomir Miloevi (opsada Sarajeva), Vidoje Blagojevi i drugi i Vujadin
Popovi i drugi (Srebrenica), Radoslav Branin i Momir Tali, Jadranko Prli i drugi (Herceg-Bosna) itd, a vie puta se u Tribunalu pojavila u ulozi vetaka.
Eva Tabo je napisala pet monografija objavljenih u svetu, 27 lanaka objavljenih u meunarodnim i domaim asopisima, 23 rada za meunarodne konferencije i vie od 50 naunih i radnih izvetaja.
Bila je mentor prilikom izrade magistarskih radova i doktorskih disertacija, a bila je i redaktor u strunim asopisima i izdanjima, kao to su, na primer, European Journal of Population, Journal of Peace Research, Mathematical Population Studies, Springer, Thela Thesis itd.
15. januar 2009.

Ewa Tabeau Rat U Brojkama

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ewa Tabeau Rat U Brojkama

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

SVEDOANSTVA 33 Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji

Svedoanstva br. 33 Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji

priredila i uredila Ewa Tabeau

priredila i uredila EWA TABEAU

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

1. Uvodne napomene Izvetaj demografskog vetaka

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

U vezi s ovim Vilson kae da je zakon glup (str. 913).

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

I DEO II DEO III DEO IV DEO V DEO VI DEO

VII DEO VIII DEO IX DEO X DEO

ALBENI POSTUPAK PREISPITIVANJE POSTUPKA POMILOVANJE I PREINAENJE KAZNE VREME

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Pravilo 92 bis: Pravilo 92 ter: Pravilo 92 quarter:

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Suenje je obustavljeno aprila 2003. zbog smrti optuenog.

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

eli da unakrsno ispita sudskog vetaka; i

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

BOSNA I HERCEGOVINA (BiH)

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Izvetaji demografskih vetaka tuilatva sa suenja u MKSJ Uvod

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

PROMJENE NACIONALNOG SASTAVA STANOVNITVA U OPTINI VIEGRAD IZMEU 1991. I 1997.1

EWA TABEAU DEMOGRAFSKO ODJELJENJE, TUILATVO, MKSJ

IZVJETAJ VJETAKA ZA PREDMET MILAN LUKI I SREDOJE LUKI (IT-98-32/1)

1. septembar 2008. godine

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Promjene nacionalnog sastava stanovnitva u optini Viegrad izmeu 1991. i 1997.

Rat u brojkama: demografski gubici u ratovima na teroitoriji bive Jugoslavije od 19911999

Referentna karta viegradske optine i okolnih optina prije rata

Han Pijesak Sokolac

SRBIJA Pale Rogatica